Pedantius

by Eduardus Forsett

Eduardus Forsett

Pedantius

Comoedia acta Cantabrigiae in collegia Trinitatis

1581

editio: incognita
fons: [1]

PEDANTIUS DE SE

Indignatio Scilicet haud solus dominabitur IGNORAMUS.
Battismus Roscius ero, sed eram quoque Roscius ante.
Chronographia Ante quater denos vixi PEDANTIUS annos,
Paranomasia Vixi, et Cantabrico dixi plaudente theatro.
Confessio Iam mihi (nam lepidis et adhuc ludibria Musis
Paranomasia Debeo) pressa typis pro scena scheda paratur.
Apostrophe Prodeo: lectorem pro spectatore saluto.
Comparatio Maior inest nostrae verborum copia linguae.
Metaphora Quin et barbarico Dromodotus turbine si non
Mimesis Aequet, at in punctis formalibus anteit istum.
Comparatio Lydia nostra quidem Rosabella est pulchrior, et me
Decorum Praeceptore suam novus Ignoramus amicam
Rhythmus Suaviter affari, et versu reboante precari,
Polysyndeton Et falli, et ludi, et protrudi in retia discit.
Aureum Lex Pedantaeum decernit scenica laurum.

IDEM EXPLICANS ET APPLICANS

Paronomasia Dum ludor, non ludo graves, non laedo scholarchas
Synathroismus Quales, quot, quantos habet insula nostra; sed, usquam
Aporia Si fuerint, vanos, nasutos grammaticastros,
Compositio Blennos, floccilegas, phrasimimos, quisquilivendas
Ingeminatio Si quis erit, si quis (non fallit regula) mecum
Appositio In numero, genere et casu ponetur eodem

PERSONAE

CROBOLUS amator
POGGLOSTUS servus Croboli
DROMODOTUS philosophus
PEDANTIUS paedagogus
LUDIO, BLETUS pueri discipuli
PARILLUS
TYROPHAGUS parasitus
TUSCIDILLA hospes
LYDIA virgo
GILBERT mercator pannarius

ARGUMENTUM

Lydiam virginem, Charondae senis ancillam, amabat Chremuli olim servus Crobulus. Quam eandem sibi petiit paedagogus Pedantius. Lydia, spreto Pedantio, Croboli capitur amore. Ast serva cum esset Charondae Lydia, minas ille, virginem ut faciat liberam, poscit triginta. Crobolus astutiis suis suorumque fecit, nummos ut daret Pedantius, ipse Lydiam acciperet.

ACTUS I

scena i

CROBOLUS, POGGLOSTUS

CROB Hominem nihili, inertem, indocilem, pessime moratum cacodaemones omnes maiores tui lacerent, insulsissime. Quousque te ut puerulum aliquem praeceptis instituam? Nihil proprio potes Marte?
POG. Tu omnia potes videlicet. Vis experiri Martem meum?
CROB. Ego istum ineptum, quem videtis in plateis modo errabundum et vagum, hominem misertus, miseri servuli in locum accepi, ut esset qui tergum fortiter tuetur meum, mihique (dum ego Lydiae me meae ostento magnificentius) parasitus esset. Sed ita mehercle rudis est, ut bubulcis potius et porcariis heris conveniat quam generoso et urbanis imbuto moribus Crobolo. Aspicite gestum ferocem calcitronis. Hem Poggloste, quis te docuit tam pulchre humeros vibrare, natesque?
POG. Quid tibi rei est cum meis natibus, obsecro?
CROB. Faciam ut nutus observes meos, improbe. Ubi cultus hero debitus? Cur non aperto capite, flexo poplite, expansis manibus, vultu amabili, motu agili, blandulis assentatiunculis mihi es obsequens? Haec ego te quoties inculcabo, stupidissime? Ferreum qui habes cerebrum, cui nullum imprimi potest praeceptum, quo te decenter geras?
POG. Here, frigent nunc dierum praecepta, exemplis erudimur omnes aptius. Qua- re tu paulisper docendi causa servum te simules; sic ego tuos ediscam gestus, vultus, mores, verba foelicissime.
CROB. Tandem sentio sapere te, Poggloste. Istoc enim pacto poteris vel alter ego effici. Tu pallium et pileum accipe, mihi telum cedo. Animadverte iam.
POG. Servum pol probrum; sed assentatiunculas expecto.
CROB. Sic ergo dicas opportet, o charum caput Croboli, dignumque quod in Veneris recumbat gremio. O perdulce pectus, omnium Syrenum sedem, ventrem vero dignissimum ambrosia, nectare, deorum cibis saturandum, bracchia lacertosum, quibus turres saepe revulsae sunt radicitus, pedes autem ipsis puellarum labiis suaviores. Hoc verbo provolvi debes humillime, pedesque meos oscularier.
POG. Ostende (quaeso) quo modo: meos suaviari prius te volo. Siccine officium negligis, pessime? Facito actutum.
CROB. Falleris, Poggloste, dominum te videri volui, non esse.
POG. At mihi non placet hypocrisis. Quare ego Crobolus sum revera, iamque Lydiam ambibo amatorie. Tu, Poggloste, vide ut meum hoc secteris accurate, ut vestigiis semper insistas meis: pallium, pileum, calcei, caligae vide ut tersae mundaeque sint. Laudis nostrae buccinator sis, pendeas ex nutu, in verba iures, mandata celeriter exequare. Ista si feceris, ero tibi patronus pater: sin omiseris, ecce brachium lacterosum habeo.
CROB. Aedepol, Poggloste, dominum agis imperiose satis, experire nunc quomodo servire possis denuo.
POG. Tun’ servus tam confidenter herum irritas? At familiarem esse oportet, Poggloste. Quaeso tege caput, nihil est quod ita submisse te geras. Ego sodalis sum tuus: sequere me ocyus.
CROB. Siccine, verbero? Ensis iste dirimet litem omnem: viden’ hoc sceptrum? Redde regnum, si sapis, tuque subditus denuo fias.
POG. Fiat, fiat, aegre ferrem virum me splendidum rubiginoso perire gladio. Ut tibi prosim, here, nullam crucem aut restim reformidabo.
CROB. Ego vero iam id reformido, ne dum hunc servire docui, interim ob istoc pallium hoc meum plura mihi, quam velim, apportet servulos, quos cum tenuitas haec nostra alere nequeat, excutio lubens. Ad te iam redeo: pares itaque deinceps te mihi ut in omnibus prompte possis supparasitarier.
POG. Verum istoc est verbum, here. Nam ego, dum te sequor, esurio vel parasito magis.
CROB. Imo, furcifer, vel parasito voracior es. Non ego te dudum huc usque explevi cibis? Et hinc esuris tam cito? Si exercitum alere possem meis sumptibus, Charybdin illam saturare tuam nequirem tamen. Si montes panis atri apponerem in mensa tibi, facile illos totos vel altissimos in illam hiantem voraginem iniiceres. At vero bene conditi iuris Oceanum absorberes. Statim potando solem ipsum superas, qui ebibendo humidum siccat omnia.
POG. Iam, in redintegratae gratiae testimonium, tu me complectere, dum ego te deosculor.
CROB. Deosculeris, sordide, tu me, sterquilinium, chaos, cloaca? Vah.
POG. Vis ut te honorifice, supplex, prostratus, ut Iovem venerer meum?
CROB. Sum ego tibi iuvans pater.
POG. Iuvans fortasse, pater haudquaquam: nam ex stirpe sat scio oriundus sum nobili, genitor quicunque fuit. Etenim veste sub lacera latet generosum quiddam, imperio dignum. Tu me ad pedes abiectum tuos postulas? Respondeo, primum, nescit servire virtus. Postremo nos aulici abiecimus istam ineptam consuetudinem honorandi superiores, imo ne pares quidem agnoscimus.
CROB. Quid ergo? Num me tibi fatebere praeponendum esse?
POG. Vix possum eos altos spiritus demittere: sed tamen tuam in gratiam simulabo hoc. Nam certe plurimi te facio.
CROB. Tu me etiam ferre debes interdum tonantem voce terribili.
POG. At si me audies, cohibebis iracundiam.
CROB. Praeterea, si aliquando verbis sonantibus verbera quoque perpauca (maiestatis maioris causa) addidero, aequi bonique consulas oportet, Poggloste.
POG. Here, inest mihi naturalis quaedam imbecillitas, quae duorum pondus pugnorum perferre profecto non potest.
CROB. Sed summa omnium est et quidem summa summarum, ut fidus sis.
POG. Sum, idque tibi mea fide praesto, totique reipublicae. Mihi olim porticus templi nostri erat pro incunabulis: ibi enim expositum me mater mea reliquit, aufugitque. Ex quo sacer, totus totus, quantus quantus fui illico.
CROB. At metuo male, furcifer, ne fugitivus sis.
POG. Id vero iam antea denuntio, detineri me ne unum in diem posse, ni cibo et potione vincias. Apud mensam plenam rostrum hoc deliges, sicque vinclis constrictum cibariis, vel captivum habes.
CROB. Introito iam nunc igitur, hospitem hanc nostram iube, ut bene lautam instruat hac nocte mensam nobis, Lydiamque meam invitet et occulte ad se traducat, sumptus faciat liberaliter, meoque affigat omnia nomini.
POG. Vel meo etiam, si placet, nam non multum interest.
CROB. Accelera.
POG. Ego huc et illuc vortar, quo imperabis.

scena ii

CROBOLUS, DROMODOTUS

CROB. Enimvero, Crobole, magna moliris: scilicet uxorem ducere, parvulam urbem hanc augere civibus utilissimis liberis tui, servulos et familiam alere, tum etiam gerere magistratum in republica. Primo cauponarium artem profitebor, nam Lydia cibos condere novit lautissime. Ego accipiam convivas humanissime: efficiam ut aedes meas generosi frequentent. Filias si ferat mihi pulchellas Lydia mea (et feret semper necessario, quod ego volo) eas et istis elocabo callide. Vitam traducam omnibus lepide lautitiis; esculentis, poculentis ventrem beabo meum. Chartis pictis, globulis ludam assidue, interdum (severiorum bona pace dixerim) et alea. Post haec cum cognita satis virtus nostra fuerit, multis petitis et adeptis honoribus, nunquam desistam donec mihi et haeredibus corpore meo legitime procreatis Baronis titulum aut Comitis comparavero. Sed quis hic, qui tam odiose iam intervenit mihi tam iucunda meditanti? Quid ita coelum, terram attonitus intuetur? Oh, novi hominem.
DRO. Zenith.
CROB. Rivalis mei Pedantii familiaris est Dromodotus philosophus.
DRO. Nadir.
CROB. Vel frater potius germanus.
DRO. Horizon.
CROB. Nam certe hos utrosque eadem dedit orbi Moria mater.
DRO. Ursa maior.
CROB. Quos ego ambos hodie dolis doctis meis docebo quanti sit sapere.
DRO. Κόσμος, μακρόκοσμος, τὸ πᾶν, universum. Hoc omne, quod hic iam undique nervi mei optici ope video (et video certe intromittendo species, non extramittendo radios) templum est summi Iovis, in quo tria veniunt potissimum consideranda. Primo, corpus simplex, sphaericum, perpetuo mobile quod vocamus caelum. Secundo, hoc centrum mundi, circa quod rotatur circumferentia globi stelliferi, dictum terra. Tertium, subterraneum quoddam concavum, in quo quasi in specu habitant isti daemones, quanquam scio non posse probari ex Aristotele ullos esse diabolos. At occurritur, Aristotelem non vidisse verum in spiritualibus. Sed ego rem ipsam acu attingam hoc modo: sunt Antipodes, ergo daemones, nam isti diaboli etiam vestigia figunt nobis contradictoria, et sane quicquid est habet sibi contrarium (nimirum qualitatum respectu, non substantiae, cui nihil contriariatur) siquidem hic omnis sensibilis mundus regitur lite et amore. Hic quoniam mentionem fecimus amoris, dicenda etiam pauca sunt de amore mei Pedantii. Nam sicut elementares qualitates amore mediante commiscentur, ita vicissim ille et ego nos duo amicitia conglutinamur.
CROB. Sicut pus et pituita sunt eiusdem generis, sic tu et ille, vos duo, estis sodales.
DRO. Et sicut doleret aliquis, si equum suum vetulum aegrotare videret, eodem prorsus modo ego iam contristor, quod amicum meum veterem audio amare. Nam sicut aegrotatio efficiens est mortis in corpore, sic amor efficit quoddam quasi deliquium animae rationalis. Sed sicut sapientis est aegrotanti caballo suo potionem dare, haud secus meum est amico amatoriis tormentibus torto consilii mei unguentum porrigere. Quia sicut cerebrum datum est a natura ad refrigerandum calorem cordis, similter nos cerebrosi philosophi viscerales istas inflammationes amicorum nostrorum, superfundendo liquorem sapientiae, rarefacimus paulatim et debellamus. Sed sicut nihil iuvat habere pharmacum, nisi applicetur aegroto, ita nec prodesse possum Pedantio, nisi fruatur ille consortio meo. Idcirco, sicut expansus iste aer, ad servandam continuitatem rerum in concavitatibus locorum, et ad destructionem vacui extenditur, et extenuatur cum elongatione essentiae suae, haud aliter ego, ut a cerebro amici mei vacuum sive vacuitatem amatoriam impletione solidissimi mei consilii fugarem, huc iam progressus sum, et tanquam elongatus super hac superficie trium miliarum, quo spatio continentur tria millia passuum geometricorum. Perge itaque, anima mea (quae principium motus es), corpus hoc organicum move ocyus.
CROB. Ego vero possum coriis bubulis corpus tibi commovere iam animaliter satis et organice.
DRO. Sed eccum percommode quem percontari possim. Heus, adolescens, quaeso nunquid vidisti hic usquam virum bonum, generosum, et in summo gradu literatum Magistrum Pedantium?
CROB. Ludimagistrum videlicet dicis. Generosum enim huius nominis novi neminem.
DRO. Sic est, vulgus hominem ex genere et nummis generosum deputat, non ex virtute et arte, cum tamen istae primariae sint et essentiales, imo radicales et fundamentales effectrices verae nobilitatis. Sed tu fortasse sentis ut sapiens, loqueris autem ut vulgus.
CROB. Ego vero loquor ut sentio. Nunc enim eo res rediit, ut qui declinationes nominum, aut accusativi cum verbo congruentiam norint, statim nobiles sibi sumunt titulos. At ego ne philosophos hos (qui de omni scibili superbe disputant) generosos dicam, licet se reges esse glorientur.
DRO. Homo videris macilenti et egeni ingenii. Dicito, unquamne legisti Platonem? Beatam esse ille dicit rempublicam in qua aut rex est philosophus, aut philosophus rex. Ubi videre possis, philosophum et regem esse voces convertibiles. Sed intellectus ille tuus, sive mens, ratio, indoles, indocilis est, nec percipit ista doctrinalia: te collocamus ergo inter oves et boves, et pecora campi, et scientia non habet inimicum praeter ignorantem.
CROB. Quaeso, et quos habet amicos praeter vos paucos literatos? Quis vel obolo aestimat fanaticum, famelicum, faetulentum philosophum?
DRO. Sicut auriga equum flagello, sic ego te ingenio meo percutiam. Unico tecum agam argumento, Socratico more. Quid censes? Nonne vestes tuae viliores sunt corpore tuo?
CROB. Sunt. Sed quid inde?
DRO. Nonne corpus tuum praestantius est vestibus?
CROB. Idem per idem.
DRO. Nonne animus dignior pars est hominus?
CROB. Quorsum haec?
DRO. Nonne bona animi meliora quam externa?
CROB. Progredere.
DRO. Nonne, quod est melius, id est nobilius?
CROB. Do id tibi.
DRO. Et animi bona meliora quam corporis?
CROB. Proculdubio.
DRO. Et qui animi possident bona, meliores iis, qui externa?
CROB. Conclude.
DRO. Huc ergo demum deventum est, philosophos coeteris nobiliores.
CROB. Falsissimum.
DRO. Tibi nullus est sensus communis, negas conclusione,?
CROB. Tibi nullus est sensus proprius, concludis quod non probasti?
DRO. Oh! Opinaris fortasse nos philosophos non praestare coeteris quantum ad animum? Probabo, si negaveris. Ego sum paratus ad omnia.
CROB. Ego quidem genus hoc hominum speculativum pessimum, sordidum, ineptissimum, arrogantissimum existimo.
DRO. Iam convitiatorem agis, et es impudens.
CROB. Idem est ac si me philosophum dicas, cum convitiatorem appellas.
DRO. Etsi irasci non possum, quia philosophus, commoveor tamen.
CROB. Etiam vel furere philosophum non est motus contra naturum.
DRO. Quantum bos maior est culice, tantum anteit philosophus plebeium. Nos ad vos sumus quasi calidum in quarto gradu. Sed tu negabis fortasse nos scire plura, sic uno absurdo dato infinita sequuntur.
CROB. Ergo qui unum habet absurdum, habet omnia absurda.
DRO. Tu colligis ex absurdo, quem ego iure absurditatem ipsam appello in abstracto: concreta enim puta absurdus, iniustus, indoctus, et talia contemnuntur hodie.
CROB. Tu vero et absurditate es absurdior.
DRO. Citius ego transcendens inter praedicamenta collocarem, quam hoc insensile animal argumenta percipere facerem.
CROB. Tu qui generosus, qui nobilis, qui rex es, me, obsecro, ad caenam voca.
DRO. Saturnus meus ventrem in tuum vacuum mittat perpetuum.
CROB. Vacuum illud dicis, philosophe, quod cum nusquam esse disputas, in tuo tamen est cerebro; cui si omnes similes sunt philosophi, sunt quidem animalia omnium stolidissima.
DRO. Contra negantem principia non est disputandum.
CROB. Ah, mane obsecro, iam denuo agnosco celsitudinem tuam.
DRO. Tu non es idoneus auditor moralis philosophiae.
CROB. Actor ego, non auditor sum, vos semper auditis, nunquam agitis. Sed quem ego conspicor? Habe iam tibi Pedantium tuum: nolo me videat.
DRO. Te vero imaginatio, sive phantasia turbat melancholica perpetuo, qui umbras rerum, non identitates et haecceitates ipsas vides. Sed nunc iste quid agat, paulisper hic observabo.

scena iii

PEDANTIUS, DROMODOTUS

PED. Video (patres conscripti) in me omnium vestrum ora et oculos esse conversos, et credo ego vos mirari, iudices, quid sit, quod cum tot summi oratores hominesque nobilissimi sedeant, id est, non ament (sic enim interdum sedere sumitur, unde sedatio animi) ego potissimum ad amandum surrexerim. Quid ergo? Audacissimus ego ex omnibus? Si hoc dixerit, satis erit verbo negare. At officiosior in amoribus, quam coeteri? Utinam quidem non essem istius laudis ita cupidus, ut aliis eam praereptam velim. Quae res igitur me praeter coeteros istuc demum impulit? Unico verbo expediam - omnia vincit amor, et nos cedamus amori. Amor tanquam milvus rapax, me tuum (o Pallas) pullum abripit iam nunc e sapientiae nido: unde sicut terra teritur pedibus (inde enim dicitur), sic animus meus conculcatur curis. Ego, ego inquam, qui Leonidae mei olim amoribus opposui me velut murum aheneum, nunc figor et perfodior ipse ferro flammisque concupiscentiae. Qui diebus illis interroganti ter quid esset rerum omnium praestantissimum, respondissem etiam ter “pronuntatio, pronuntatio, pronuntatio,” idem nunc quaerenti similiter dicerem “Lydia, Lydia, Lydia.” Sic tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Quare, Pedanti, cum id non possis, quod velis, quod est incumbere literis, velis id quod possis, quod est amare Lydiam.
DRO. Irrationalis animae pars vicit iam rationalem, unde verissimum esse constat axioma quoddam logicum, maiorem esse vim in negatione, quam in affirmatione. Sed quid cesso compellare hominem? Pedanti, opto tibi mentem sanam in corpore sano.
PED. Dromodote, sis bonus o foelixque tuis, sicut sapiens dixit poeta. Ut valent sodales nostri academici? Numquid adhuc convenit inter vos et oppidanos? Cogitabam iam dudum ipse vos invisere, et quasdam in scholis rhetoricis recitare declamationes meas, quae, nempe, ut Demostheni, lucernam olent.
DRO. Mallem olerent lucernam, quam barbulae tuae unguenta.
PED. Composui, congessi, consarcinavi tres plusquam Philippicas aut Catilinarias contra barbaram gentem. Quid dixi? Gentem? Certe vero potius armentum oppidianorum istorum hostium Musarum. Qui tamen vivunt, imo in forum veniunt, idque non ad deponendam, sed confirmandam audaciam.
DRO. Haec sunt extra causam, Pedanti. Te rumor est amare.
PED. Fama, malum quo non aliud velocius ullum. (Fama, comma, malum etc. in parenthesis.) Amare vero ridiculum, quod ego refutabo vel sola hac fronte philosophica.
DRO. Philosophica? imo sophistica, cum mihi tam fallaciter et aequivoce respondeas. Vidit me ideo venisse, ut starem contra viam suam, et militarem adversus quascunque conclusiones reponsivas eius, et iam itaque non audet prodire ex antro dissimulationis, ne forte boreali vento vocis meae confundatur, et redigatur in minimum naturale dabile.
PED. Eloquar, an sileam? Sed cur in re momenti minimi dilemmate utor non necessario? Age, audi nunciam, Dromodote, tibi (cum amicus sit alter idem) rem omnem non minus, quam mihimet committam lubens. Uror, habes animi nuncia verba me. Ut est apud Ovidium, qui vixit temporibus Augusti.
DRO. At ego adduxi iam huc mecum in hoc scrinio cerebelli mei maximam massam materiae refutatoriae, ad attenuandam et frigefaciendam in te hanc enormem ebullitionem corporeae cupiditatis. Non est amor tuus (ut spero) malum immedicabile, quod dixit Aristoteles de avaritia.
PED. Mihi nec verbis nec herbis potes prodesse, me iuvabat medicus sed medica (licet interdum novare verba).
DRO. Primo, quoniam (ut habetur in Parvo Logicali) inquirendum est quid sit res, antequam contra amorem disputo, quaerendum est, amor quid sit.
PED. Imo, antequam disputamus, disputatio quid sit?
DRO. Secundo incommoda, postremo remedia narranda sunt. De his tribus hoc tempore pauca audies.
PED. Omnino hic nescit rhetoricari. Ego dixissem ista declamatorie mirum in modum, quae tria (iudices) cum dicero, perorabo.
DRO. Quod ad quid sit attinet, certum est nullam perfectam eius dari posse definitionem, proper paucitatem verarum differentiarum itaque descriptione contenti simus.
PED. Sane vera differentia est rara avis in terris, nigroque simillima cygno.
DRO. Est igitur amor communissime sumptus (definitore Platone) appetentis pulchritudinis causata per concupiscentiam carnalem, volens fruitionem voliti. Iam hanc description sic integraliter a me positam analytice resolvamus in suas partes. Appetentia hic ponitur loco generis: nam quemadmodum apud physicos materia expetit formam, sic apud homines, qui consistunt ex materia et forma, mas materiatus cupit ex animo foeminam formosam. Pulchritudo autem est ex coloribus albi et rubicundi, iuxta temperationem proveniens, qualitas sensibilis sensus passionem incutiens. Sensus sunt quinque: gustus, olfactus, auditus, visio, tactus. pulchritudo visus est obiectum. videmus autem (quod diligenter animadvertas velim) oculis, et oculi fascinati radiis formae intromittunt speciem pulchritudinis in phantasiam. Phantasia provocat desiderium. Desiderium, tanquam canis rabidus, lacerat mentem morsu amoris. Ita pulchritudo, quae erat in vultu virginis, pervenit procedendo naturali quadam tendentia ad ipsum amatoris cor (in quo est sedes animi secundum Aristotelem), et e converso ipsum cor viri transire cupit in corpus virginis.
PED. Quid tibi cum transitionibus, quae quidem figurae sunt rhetoricae.
DRO. Istae transitiones physicae agunt per modum illuminationis, et feruntur per radios rectos primo archipodialiter, deinde vicissim reflexive.
PED. Quae dixisti hactenus (etsi non fuerunt optima) tamen meliora quam quae deterrima. Ego elegantissime definirem amorem ex Terentio: esse nimirum tum ignem feminini generis. Sic enim ille, accede ad ignem hanc. Satin’ hoc ex sententia?
DRO. Ego vero retorqueo hoc argumentum tuum sic. Amor est ignis: ergo cavendum est ab eo tanquam a scorpionis aut cane coelesti, qui in diebus canicularibus calore suo nocivo plus mordet quam ullus canis latrabilis.
PED. Imo quemadmodum qui sunt a scorpiis icti, vel scorpionibus (nam huius nominis variae sunt declinationes) solent ab iisdem remedium petere. Ita ego amoris percussus cuspide, amando me sanabo. Una eademque manus vulnus opemque feret.
DRO. Itane? Attende igitur iam incommoda amoris, quot sunt in decem predicamentis diversa individua diversarum specierumque: quot apud Thomistas et Scotistas Oppositiones, Responsiones, Distinctiones, quot habuit unquam voces primae intentionis, aut secundae intentiones sancta antiquitas, quot inter te et me verba Latina sunt, tot erunt tibi in amoribus miseriae, ad cuius rei evidentiam sic procedimus. Ratio, quae est auriga animi, affectionum calcibus conculcabitur, libidinis furor maior erit quam raptus ipsius primi mobilis; tunc foemina erit praedominans qualitas, quae si forte virago fuerit (quod est pene universale et dicitur de omnibus), tum est tanquam torrida zona, et prorsus inhabitabilis. Videbis et iam sic tristari istos amatores, quasi iam adesset dissolutio huius continui. Ad haec amatores isti negotia nulla curant, cum tamen studium sit et nutriva et argumentativa vis cerebri. Postremo, qui captus amore est, non solum est oculis captus, sed etiam respectu veri vivere, in totum est mortuus.
PED. Ego vero ut mortuus sim? Nunquam id fatebor, dum vivam. Sic obiicio. Vides? Motus non convenit mortuis.
DRO. Arguitur e contra sic: amator vivit in corpore amatae; at ubi vivit ibi est eius anima; et ubi eius anima, ibi operatur; et si operatur in alterius corpore, non operato in suo; si non operatur in suo, non vivit in suo; si non vivit in suo, non est in suo; si non est in suo, corpus est mortuum. Tu es huiusmodi. Ergo.
PED. Agis mecum sophistice in Labyrintho, in Minotauri spelunca. Ego pro Ariadnes filo utor prudentia mea, qua extricante constanter dico, ego scio me vivere.
DRO. Non urgebo te. Revera est aequivocatio in nomine mortui: nam non est mortuus extrinsecus et secundum animam vegetativam, vel sensitivam, sed intrinsecum secundum animam rationalem et intellectualem, quae in se iam non cogitat, quia de se non cogitat.
PED. Non est dignum repetitione, nedum responsione nostra quod obiicis.
DRO. Nunc antidotum ministrabo contra pestem hanc. Primum, ieiunandum est saepius, ut evacuatio sive evaporatio fiat humoris sensitivi superflui; tum piscibus vescaris potius quam carnibus, quae generant sanguinem calidum et concupisiibilem; vino abstineas et saccaro, in quibus inest venereum prevocamentum; tum otia vites, siquidem negotia condensant hanc cerebri fluiditatem, quae gignit ex se turpissimum id excrementum voluptatis.
PED. Ego cum Scipione nunquam minus otiosus, quam cum otiosus.
DRO. Proximum est, ut cantus meretricios caveas, et omnem illam syllabicam compositionem poetarum, qui nimis articulate de his loquuntur.
PED. Hos optime Plato eiecit a sua republica.
DRO. Deinde consortium fugias istarum aulicarum, quae valde agunt in haec inferiora corpora. Praeter haec, potio aliqua purgativa sumenda est, qua complectionem istam immutes tuam. Nam vos cholerici propter ignei humoris copiam feroces ruitis, cum nos melancholici (praeterquam quod ingeniosiores sumus, teste Aristotele in Problematis) tum quoque ob terrei sanguinis pigritiam multo sumus ad hosce brutales motus minus proni. Haec quae praescripsi si nequicquam prosint, veniendum est ad illud ultimum. Nosti, quid sibi fecerit Xenocrates Platonicus.
PED. Dabis iam mihi vicissitudinem loquendi. Socrates (qui hoc solum se scire dixit quod nihil sciret, ideoque est Apollonis oraculo sapientissimus iudicatus) in quodam dialogo Platonis (qui est Homerus philosophorum) amorem omnem distinguit (qui autem non distinguit, destruit artem). Unum dicit esse sordidum, qui nebulonum est, alterum honestum (in quo fateor me non mediocriter esse versatum). Sed et plurimi doctissimi homines amatores fuerunt illo primo modo. Nam, ut nihil dicam de Ovidio, ut taceam Sallustium, ut praeteream Aristippum, quid attinet dicere de Demosthene? Silebo etiam Ciceronem ipsum, per aposiopsin, qui catachrestice et parum caste amabat, ut nonnullis placet: sed mentiuntur quicunque. Quid commemorem Aristotelem vestrum, qui caballus factus est et equitantem tulit meretricem? Ego cum istis sine omni exceptione maioribus errare malim, quam tecum vera sentire. Sed non opus est istos allegare, ego quippe uxorem, non Thaidem, ambio: sic enim apud optimos authores Thais (quae famosissima meretrix erat) absolute ponitur pro quavis meretrice.

scena iv

POGGLOSTUS, DROMODOTUS, PEDANTIUS

POG. Exire me voluit herus meus (quantum memini) duas ob causas, ut istos aliqua ludificer arte mea, ac ut quendam post convenirem in foro Tyrophagum.
DRO. Hem quis est?
POG. Dii vos fortunent, generosi.
PED. Et tibi crus sanent tuum, mendice claudipes.
POG. Misereat vos mei, pauperis et boni, miserandi semi-hominis.
PED. Credo nos literatos magis insectari mendicis, quam coeteros homines, qui quoniam miserias mortalium novimus, misericordes sumus; et quia misericordes, omnes ad nos miseri supplices confluunt.
DRO. Tu otiosus es, et cupis isto modo vagari; abi et labora. Vides planetas operari perpetuo, et coeli motus est perennis.
PED. Cur non manuariam aliquam artem calles? Sive moechanicam, id est, adulterinam, a moechando: sunt enim coeterae artes adulterinae, respectu nostrarum liberalium.
POG. Oh, venerabilis Domine, nunquam istarum illam didici; Domine vere reverende, fui quondam semidoctus, et novem Musis colebam nonnullas. Sed oblivio iam extinxit.
DRO. Doctrina tua non erat habitus confirmatus, sed dispositio tantum, aut remota potentia. Nam si profunde, non perfunctorie didicisses, tum si tam diu viveres quam corvus aut quercus, habitum tuum doctrinalem privatio nulla unquam corrumpereret.
PED. Tu artes fortasse primoribus (quod aiunt) labris attigisti, non in succum et sanguinem convertisti (quod docti solemus).
POG. Quaeso, doctissimi Musarum sacerdotes, inopem et egenum iuvate benignitate vestra.
DRO. Imo operam arti des denuo: sic veras possidebis et immortales divitias. Nos, qui (ut tu olim) scholasticam vitam sequimur, sumus quasi formae separatae, non curantes haec bona sublunaria.
PED. Nos omnia habemus, nec quicquam habemus, id est animos tranquillos, nummos nullos. Nil enim est, nil deest tamen: pecunias cum non habemus, non desideramus. Quare adolescens operam et oleum perdis. Ne expectes vel micam unam a nobis, qui locutionibus, non loculis sumus locupletes (et tamen locuples
dicitur a plenis loculis, quod iste non novit).
POG. Ut maneam qualis hactenus fui, vir innocuus, quaeso aliquid detur.
PED. Dabo, nempe consilium fidele, esto integer vitae, scelerisque purus. Nam non oportet ullo in officio claudicare.
POG. Illudi me sentio: vultis gladium istum, quam sit acutus, experiri? Equidem, viri optimi, si vellem iam latronem agere, possem vobis vel invitis eripere, sed spero daturos.
DRO. Imo profecto idque actutum: ecce tibi quiddam non quantum, unde tamen hodiernam possis coenam procreare.
PED. Cum tibi video indolem inesse et acumen, tibi ut prosim opto, ut facultas par esset voluntati, nunc accipe hoc aliquid quicquid est (etso hoc aliquid nihil sit), laeta fronte, ut pignus amoris erga te mei.
POG. Aliquid etiam (nisi molestus essem) in crastinum ut detis, postularem.
DRO. Utinam aliquid tibi dare possem non in crastinum solum, sed in sempiternum, idque trifarium: in aeviternum, nempe aeternum a parte post, in coaeternum, nempe a parte ante.
POG. Hoc telum petet vos a parte ante, et post.
DRO. Interim hoc quaeso cape.
PED. Et hoc etiam: nam opem ferre supplicibus, excitare afflictos, sublevare calamitosos, dare salutem, oratoris proprium est.
POG. Ignoscite, si a vobis summis magistris ego incipiens in hac arte petam audacius: caligas mihi libenter novas emerem, et libros aliaque necessaria. Vos si hunc sumptum feceritis, Maecenates eritis mihi.
PED. Ut cognoscas te mihi charum esse, scias non solere me cuiquam tam prodige largiri, nam non omnibus dormio. Sed lucrum est si quid tibi benefacio: tene.
DRO. Nos a stellis et coelo quotidie influentias accipimus, ergo quo magis liberales, eo similes coelesti quintae essentiae.
POG. Unum quiddam restat, in quo exorandi mihi estis: ut etiam crumenam detis, in qua nummos reponam istos.
PED. O inexplebilem avaritiam! O gurgitem! O Charybdim (sive Charybdin)!
POG. Nisi hilari vultu dederitis, ego non accipiam.
PED. Perii, me aspexit. Vale, vale, crumena mea, valetudinem tuam cura diligenter, iterum atque iterum vale. Dono quidem promptissime, unum id doleo, quod video te virum tam honestum egere pecuniis nostris. Habebis statim, postquam farcimenti reliquum extraxero.
POG. Non multum refert, si tradas cum appertinentibus etiam.
PED. Quoniam ita vis, trado. Dii hunc cum omnibus appertinentibus eradicent.
POG. Hanc ego (cum tam ornata sit) in dies festos reservabo. Tu fortasse habes quam quotidie terere possum.
DRO. At obsecro iam te ne velis potentiam hanc in actum producere, praesertim cum a posse ad esse non valet consequentia. Ham in hoc pauxillulo (mihi crede) quod restat nummuli essentia ipsa et existentia mea constitit.
POG. Quaeso, sine te exorem, vir doctissime. Obtestor te per acumen ingenii tui, et ensis mei.
DRO. Oh sat est: exorasti satis, habe tibi.
POG. Munificentissimi viri, dedistis haec mihi, annon?
PED. Etiam plane, maxime, admodum. Et tu accepisti, annon?
POG. Sed mutuo, annon? Valete.
PED. Mutuum, quasi meum-tuum. Sed illud nuper meum iam fit tuum sine mutuatione, aut mutatione. Proh scelus!
DRO. Abi, rue, redi in primam materiam, claudum monstrum, nunquam intentum a natura universali, defectus et error naturae particularis. Peri tu omnium infra sphaeram lunae existentium perditissime, qui contemplativos spolias. Utinam grave tuum de cruce feratur deorsum, aut in ipso hoc nunc exarescat tibi humidum radicale. Quam ego tremui totus, ne ense suo penetraret dimensionem meam! Utinam ego hodie potius cum centum simul captiosis sophistis disputassem in scholis publicis nostris, modo unius huius strangulatorium argumentum evitassem.
PED. Quoniam mortale tuum pectus coegit auri mei sacra fames (sacra per antithesin, vel sacrum est quod diis inferis devotum) opto, ut quicquid tetigeris, aurum statim fiat. Hoc tu fortasse praeclarum putares, sed eveniret tum tibi, quod Midae (cuius etiam obiter utinam auriculas haberes) qui fame peribat, quod auro vesci nequibat. Sed video iam campum in quo exultare possit oratio: Te Mercurialem (non quoad linguam, sed quoad manus) vexent saxum sitisque Tantali, Ixionis rota vaga vagum torqueat, Charon remiger Orci Phlegetontis in undas deferat, qui falcem tuam meam in messem immisisti. Mihi tamen non eripuisti divinam animi constantiam, pessime, non scientiam, non prudentiam, non virtutem ullam denique (quod de Atillio Regulo dictum divinitus).
DRO. At mihi eripuit liberalitatis, etsi non habitum ipsum, tamen actum et instrumenta. Nam evacuatus sum ego (quod est contra omnem medicinam) radicaliter.
PED. Eamus intro ne hic fortasse denuo nos invadat.

ACTUS II

scena i

CROBOLUS, TUSCIDILLA

CROB. Quid censes, mea Tuscidilla, nonne conditum suaviter hoc convivium dedimus? Una cum esca hamum voravit, iamque mea est Lydia. Tu cibos dulces, ego blanda verba dedi.
TUSC. Vide, ne mihi verba des obsecro. Ne dicas me cibos dedisse: non sat habes, quod amoris te vias omnes doceo; quin ut te tuamque alam postules? Ne unum (daemones meos testor) obolum a me sumes unquam, nisi mutuo, idque sub foenere: reponas mihi (priusquam ulterius progrediare) in hoc concavum palmae meae, quas iam debes pro comeatu, minas binas. Habebis a me semper locum et iocum, sed audin’? Potum et focum suppeditabis ipse, si placet. Dicis mihi nugas, “optima Tuscidilla,” et “memoria te colam sempiterna.” Sed ego non video nummos.
CROB. Ne tantillum unquam (honestissima hospes) tibi orietur a me damni, cognita nostra fides toto foro est, mihi vero mille sunt modi pecunias corradendi. Nam, ut omittam illam praeclarissimam rapiendi artem (quae domina est et regina reliquarum omnium) ego legalem istam monetam (si desit) cudere quidem ipse possum. Quin alias etiam plurimas fraudulentas artes teneo ad unguem: Alchemia mea homines plumbeos in usum meum aureos efficit; Magia promittendo aureos montes, infert in crumenam nostram argenteos nummos; Urinariam artem practicando etiam aliquid possum emungere, in qua nihil requiritur nisi lotio et potio. Sed quid ais ad hanc parasiticam nostram adulationis artem? Quae est ars artium et scientia scientiarum, qua iuvenes generosos (ut mures aut muscas) capimus, hos ego mea irretitos amicita devoro prorsus et absorbeo; cibus hi mihi et potus sunt, e quibus etiam (tanquam e cellis promptuariis) depromo quod lubet.
TUSC. Promas igitur tandem quo solvas, quod promittis tam saepe.
CROB. Cedo mihi ergo iam adolescentulum eiusmodi, eum tractabo eruditissime, primo laudibus in coelum efferam, ac Iovem alterum efficiam, ex quo tentum mei ardebit amore, ut sicut Iupiter olim Danaae in gremium, sic ille meas in manus imbrem aureum immittat, tum prodigalitatis eum omnes partes docebo, quomodo epulas luxuriantes paret, spectacula magnifica exhibeat, voluptates quasque aucupetur, famulos famelicos expleat muneribus, me vero dominum suum efficiat. Hic si nummi forte deficiant, parabo sodalem aliquem mihi a consiliis, qui fundos eius omnes haereditarios emat pretio perexiguo. Sic ego et cum illo fundi et cum isto pecuniarum particepero.
TUSC. Novi satis fraudulentum esse te carnificem, itaque urgeo iam ut satisfacias. Hoc enim praecavere mihi me movet.
CROB. At nimium meticulosa es, viros solum, non foeminas fraudare soleo. Huic siquidem sexui fidus sum non tantum in speciem, sed intus, et in cute. Atque nunc tibi ut reddam quod restat, alia iam id aggressus sum via. Nosti hunc futilem paedagogum meum rivalem bene nummosum esse: istum statui astutiis omnibus ad usus quosque meos penitus corrodere. Sic et ille ad amores hosque persequendos debilior fiet, et ego inimici mei sanguine saginabo. Inceptum est, spero, haud incommode, exitus acta probabit. Sed quis hic strepitus? Tu domum revertere, ego Pogglostum consequar, ut Tyrophagum agenda cuncta doceam.

scena ii

PEDANTIUS, DROMODOTUS, LUDIO, BLETUS

PED. Adeste satellites et stipatores, circumcingite, circumvallate regem vestrum. Sceptrum meum non metuite, sed defendite. Tibi, Blete, quanquam ingenio haud nimis polles, tamen vim natura non negavit. Tu autem astes huic, Ludio, tanquam Teucer sub Aiacis clypeo. Nunc si in hoc ardore iracundiae meae illum uspiam Catilinarium latronem hic aspicerem, ut ego oratorie inveherem in illum verberibus!
DRO. Quod si illud individuum vagum mihi iam demonstrativum esset, eum istoc academico telo vel ad centrum usque terrae deiicerem, et ultra si fieri posset. Sed non potest, nam si forte praeterit ipsum medium, tamen remearet ad centrum rursus moto quodam naturali reverberativo.
PED. Ausus es, improbe, gigantum more, bellare cum diis? Non possumus spiritus tuos debellare superbos?
LUD. Praeceptor colendissime, idemque dignissime totius nostri exercitus imperator, tuo semper sub vexillo lubens militabo: ita es in pace prudens, et in schola doctus, et in bello fortis, et in acie formidabilis, vel formidandus.
PED. Audin’ tu hunc puerulum, quam apposite quoad sensum, et figurate quoad phrasim eloquatur? Mehercule amo hunc, ita me imitatur sedulo. Hic, hic est puer aureus, albae gallinae filius, hunc haeredem scribam omnium librorum meorum, praeter lexicon Nizolii, quod mecum sepeleri volo. Sed tu, quaeso, qui physiognomon es, de pullis his meis profer iudicium tuum, velut Zopyrus de Socrate, ut narrat Cicero meus.
DRO. Quemadmodum (ut habetur in libello Praedicamentorum) quaedam insunt, et non dicuntur de; alia dicuntur de, et non insunt in; alia et insunt in et dicuntur de; alia nec insunt in, nec dicuntur de, ita in aliquibus inest ingenium, et non apparet; in aliis apparet esse, et non est; in aliis nec apparet; in quibusdam (quo foelici sydere nati sunt) et est, et apparet. Talis hic Ludio puer tuus.
BLE. Quid hic stamus tanquam asini otiosi? Num huc convenimus ad abigendas muscas? Aut hostis veniat aut nos abeamus: audivit fortasse furcifer me hic adesse, qui sum in omnibus nocturnis vigiliis truculentissimus contra latrones istos.
PED. Agite, quoniam scopulos praetervecti periculorum, esse iam in vado videmur tranquillitatis, reportate iam domum denuo haec Achillea arma nostra; et si ego vel st vel hem inclamavero, accurrite rursus pugnaturi tanquam pro aris et focis.
LUD. Iupiter optimus maximus arceat, coerceat inimicos tuos.
PED. Ausculta, obsecro, lepidas pueri elegantias; progredere.
LUD. Iupiter, inquam, iuvet te, Minerva minuat hostes quiocunque, Pallas ad pallorem terreat, Mars et Mors pessumdent. Tantarra, Bownce.
PED. Euge, nihil supra; id est, i pede fausto. In hoc plures insunt Pedantii.
LUD. Nisi interdum blandulis istum delinirem verbis, nunquam abstineret a verberibus. Nam utcunque fustim ignaviter, virgam certe vibrat utiliter valde.
PED. Ludite.
LUD., BLE. Gratias
BLE. Quod si ultra tres plagas saeviat, conquerar matri. Illa iubebit patrem meum: tum pater eum in ius vocabit coram iudice, qui flagellabit crumenam praeceptoris.
BLE. Eamus, inquam, valete.
PED. Nunc si te attentum, benevolum et docilem praebebis (quae tria necessario requiruntur in auditore), exponam tibi cum universim omnes, tum sigillatim singulas (quas caelavi te hactenus) causas amoris nostri.
DRO. Scio ignorationem causarum matrem esse erroris. Sed vide ne ponas non causam pro causa, et apparens bonum pro vero bono; nam sicut stella cadens (licet sit cadens), tamen non est stella, sic bonum apparens (etsi apparens) tamen non est bonum. Praeambulis istis suppositis, incipe foeliciter.
PED. Primum illud cognitum et perspectum habeas, me non titillantem illam et lascivientem carnis libidinem, sed solam et meram honestatem sequi. Haec pauca praemissa sint, ut occurratur cuidam tacitae obiectioni.
DRO. Hic processus est methodicus et Aristotelicus, qui in Physicis primo, quae non sint principa, et in Ethicis quid non sit foelicitas, ostendit, antequam quid sit. Posito nunc ergo non causativo amoris tui, ordo postulat, ut verum eius operativum dicas. Certa cupiditate sublata tollitur omne originale amoris: nam nisi supponatur aliqua appetitibus, nulla relinquitur possibilitas unionis cum obiecto.Hoc vult philosophia.
PED. Laudes, quas mihi tribuis, in optimam partem interpretor. Quod ad alia attinet, quae dixisti, sic habeto: non odisse me mulieres, quippe qui sciam esse earum nobis mortalibus usum aliquem necessarium. Amo igitor fateor. Non sum enim e silice natus, aut tygride, sicut apud Virgilium Aeneas iudicio iratae Didonis, vel potius Didûs, secundum Graecam declinationem: Sappho Sapphûs per ûs circumflexum. Non autem amo secundum redundantiam iuvenilem, aut in summo genere, sed (si quid ego iudicare possum) philosophice. Rationes autem, quibus moveor, sunt quinque, vel potius sex.
DRO. Non refert de numero; vide sint irrefragabiles. Sed Pythagoricum hoc est, religiose et mystice numeros considerare; quorum quidam duodecim causas (tanquam duodecim figurae Zodiaci) aestimant.
PED. Primo, scias velle me foelicem esse perfecte, quod omnino non fit, absque hoc additamento vel corollario uxoris.
DRO. Quasi vero virtus sola per se non sufficiens sit ad beatitudinem. At uxor non est virtus ad minimum, fortasse etiam vitium. Foemina est naturae error sive debilitas, quia natura semper intendit quod est perfectum et optimum. At mas est praestantior. Ergo —
PED. Secundo, decrevi aedes mihi comparare de proprio, in quibus materfamilias aliqua non minus necessaria est, quam campana in templo, aut lignum in foco.
DRO. Revera si oeconomiam spectemus rei familiaris, uxor causa est adiuvans aequaliter. Et familia est civitatis principium ex quo, ut demonstrat philosophus primo Politicorum. Iam, Pedanti, factus es politicus.
PED. Factus? Imo natus: quem natura ipsa finxit oratorem. Bonus autem orator est civitatis oraculum, teste oratorum oraculo Cicerone nostro. Sed pergam in cursu instituto. Tertio, si aegrotarem aliquando, uxor est medicinale quiddam; praesertim in febri, ubi sitis regnat.
DRO. Pestilentissima haec febris est, quae foeminam sitit.
PED. Quarto, nobis studiosis uxor medicamen est contra melancholiam et phrennesim, quae nobis imminet contemplationi deditis.
DRO. Etiam ut contra plethoram sanguinis interdum, si saeviat. Sed haec esset impropria praedicatio, si inferius sic praedicaretur de suo superiori.
PED. Quinto, nisi fierem maritus, garrirent plebeii homines Pedantium esse eunuchum. Vah! Quod est falsissimum. Vah!
DRO. Haec ratio non est coactiva. Nam multi philosophi, qui non erant maritati, fecerunt tamen opus naturalissimum, id est, generarunt sibi simile. Quod eunuchis non competit, certe per se, sed bene forte per alium. Causa patet: nempe propter defectum causae instrumentalis. Ergo non sequitur a non uxorato ad eunuchum.
PED. Sexto, quid est per deos immortales (non possum enim me continere, quin exclamem) aut ad utilitatem reipublicae commodius, aut ad voluptatem bonorum omnium iucundius, aut ad gloriam nominis nostri splendidius, quam relinquere seculis venturis veram et vivam imaginem Pedantii, haeredem virtutum mearum, et istius prolem patris. Denique quid oratori magis necessarium, quam lingua promptum esse, quae nobis est prora et puppis? Coniugatus vero binas in promptu habet linguas, unde et bilinguis iure optimo possit appellari. Addam etiam brevem epilogum, in quo erunt tria haec, repetitio, petitio, pathos. Quare si vel emolumenta nostra, vel reipublicae salutem respicias, valedicas huic opinioni tuae. Ego quidem, quod at me attinet, sic statuo: vere enim mihi videor esse dicturus, Hymenaeus meus deus; vel magis emblematice, aut uxor, aut vexor.
DRO. Aethiopem lavo, hic capere non potest influentiam consilii mei, et amore pungitur, tamquam cauda draconis. Unicum hoc iam restat, ut cum impressio tam profunde facta sit amoris in te (ut omnes partes et similares et dissimilares laborent in eo), si non possis prorsus et simpliciter, saltem ut attenuate convertaris tamen, scilicet signa minora cape; si non secundum quantitatem, at secundum aliquam externam apparentiam, ne vulgus id videat.
PED. Prudentiam ut sumam si suades, ea est in animo, quasi sanguis in corpore: Apollo, Pallas, et Mercurius mihi sunt individui comites, quibus cerebrum meum coelum est. Quare non possum non prudens esse.
DRO. Caute, caute, pro honore universitatis.
PED. Imo et caste etiam. Quid ni? Nihil enim unquam admittam ego indignum oratore aut philosopho. Sed viden’ tu aedes illasce? Ibi habitat, quae in me habitat, quarum parietes sunt me multo beatores, siquidem hi usque quaque Lydiam complectuntur meam, quae fugit proterve me, sicut Apollinem Daphne olim.
DRO. Et tu sic irrationalis es, ut ames, quae odit te?
PED. O plumbeum pugionem! Quasi non non dixerim Apollinem idem fecisse, quem ego praeposui mihi in omnibus imitandum.
DRO. Sic igitur distinguo, idque ex sententia philosophi. Contrarium expetit suum contrarium, verum est, idque non contingenter, sed catholice. At addendum est tamen, non quatenus contrarium, sed medii gratia; nempe ut medium perveniatur, ut docet Aristoteles in Ethicis.
PED. Utinam, ut Lynceus olim, sic ego nunc parietes istos possem oculis penetrare, Lydiam meam quo cernerem quod agat. Sed o fors fortuna! Mihi descendendum est in solem et pulverem.
DRO. Iam declinandum est extra Zodiacum rationis. Ego abeo.
PED. Nequaquam: spectator eris mearum pugnarum, dum ego hanc adorior, vel adoro potius.

scena iii

LYDIA, PEDANTIUS, DROMODOTUS

LYD. Postquam intus curata sint omnia, ut oportuit, libet iam paulisper de mearum successu rerum cogitare.
PED. Sic igitur aggredior bonis quod aiunt avibus. Etsi delector multum suavitate sermonis tui (nam non vox hominem sonat, o dea certe), tamen cogor hic propter angustias temporis reliquum amputare cursum orationis tuae.
LYD. Factum, o Fortuna, nequiter, quod istum obiecisti iam tam ineptum, tam importunatum mihi.
PED. In tempore venis, quod omnium rerum est primum: adesdum, paucis te volo.
LYD. Etsi necquicquam placeat, tamen cum inhumanam esse haud deceat, audiam quae loquatur.
PED. Cogitanti mihi saepenumero, et memoria vetera repetenti, perbeati (Lydia virgo) videri solent, qui et amare et amari foeliciter unquam potuerunt, ita ut simul uno eodemque puncto temporis et amantes et amati esse posse videantur. Nam (ut Peripatetici perhibent) amor omnis mutuus esse debet, et reciprocus. Quapropter, ut a thesi ad hypothesin veniamus, o flexanima mea, flosque foeminarum, te per tuam pulchritudinem (qua nihil unquam vidit sol splendidius) oro obtestorque, ut quoniam amor hos regit artus meos, idem etiam tuum in sinum influat ad arctam magis copulationem nostrum (vel “nostri”) sic ut et tu in pectore meo, et ego in corpusculo tuo tabernaculum vitae collocemus.
LYD. Aliam reperias quaeso, quam illudas; ego id agam sedulo semper, ut honesta sim, utcunque tibi videor.
DRO. Virgo (videtur enim nobis quod sic), fortasse non vides ad imum et fundum eorum, quae dicta sint; eadem ego dicam planius: primo generaliter, post specialiter. Generaliter sic: omnis homo (intellige autem non hunc aut illum, sed ipsam speciem et universalitatem) est animal sociabile et congregabile natura. Hoc tene. Iam specialiter: unusquisque desiderans, optat ipsi desideratae omnem suam quasi naturalitate,m et id ipsum quid hominis communicare. Nunc ad applicationem venio. Ergo hic amicus meus cupit ut sit inter vos non solum sociabilitas ista, et confusa notio, sed etiam proximior relatio quaedam ad invicem (quae tum efficitur, cum essentia unius dependet ex altero), ita ut vos duo fiatis relata, non tantum secundum dici, sed et secundum esse. Ad haec tibi etiam approximari desiderat non modo per contactum virtualem, sed et localem. Praeterea coniungi et coadunari in unum non contiguum, sed continuum. Ultimo, petit ut ex duobus numero differentibus fiat unum individuum, idque indissolubiliter combinatum.
PED. Quod si pectus meum fenestratum esset (quod Momus in homine exoptavit), cerneres tum, cerneres (inquam) fixam, haud fictam fidem, quae si oculis cerneretur, mirabiles amores excitaret sui, ut ait Plato, sive quis alius.
DRO. Quia nolo te hallucinari circa hunc amorem, quasi profectum ab intentione vana ex parte amici mei, cognoscas nihil eum a te petere, vel contra vel praeter honestatem. Quod sic arguitur ex sufficienti divisione: tu duplex es, et constans ex duabus partibus, corpore et anima, ac corpus quidem (quod negari non potest) est amabilissimum (nam haec superficies dealbata candoris tui valde disgregat visum nostrum). Sed tamen animam (quae est pars simplicissima) simpliciter et propter se amat, corpus per accidens, et animae gratia.
PED. Anima tua omnes omnium amores in se complecitur, pro qua emori nemo unquam bonus dubitabit.
LYD. Praestaret domum reverti me, quam hic irrideri facetiis.
PED. Facetum esse me non eo inficias, sed nunc tamen postquam amor hic ariete suo murum mentis meae percusserit, agitur serio (serenissima Lydia). Vis ut tibi lacrymis et singultu convulsiones meas testificer? Ah virgo venefica et incantrix animi mei! Distrahor, divellor, id est, in duas vellor partes, quarum una est in conclavi corporis tui, altera repetit partem perditam, quam tu possides. Nam quando primum illam tuam fascinantem faciem aspexi, statim mens mea nescio quo correpta, impulsa, abrepta, afflata furore amatorio abiit, exit, evasit, erupit e perturbato hoc domicilio, ad oras oris tui appulit, ubi formam divinam
et certe veram idaeam Platonicam contemplatur. Sola tu potes ab ista me extasi liberare, si passura sis corpus me meum, quod hic est, coniungi rursus animae meae, quae illic est.
LYD. Quin potius auferas animam hinc denuo.
PED. At tu me tenes ut viscus, et interficis ut basiliscus.
DRO. Sicut ferrum amovere se a magnete non potest, ita istius anima (quam rapuit ad se attractiva vis vultus tui) recedere iam non valet rursus gradu retrogrado. Amor in isto non accidentaliter sed essentialiter inest, ut evelli salvo interim subiecto nequaquam possit. Quare non debes te opponere huic ita diametraliter (et tanquam in linea ecliptica) negando quod rogat.
PED. Intuere obsecro cum commiseratione quadam evisceratum hoc et exangue corpus Pedantii tui, cuius cor tot patitur dolores, quot sunt in campo flores. Splen (quod ridere facit) iam lamentabile sonat; iecur pusillum corradit et corrodit aquila Promethei, seu Amor; intestina cupitatibus (quasi Furiarum taedis ardentibus) incenduntur; ventriculus (sive superiorem sive inferiorem spectes) aestuat ut clausis rabidus fornacibus ignis. Sic undique amor tui astat, et instat tanquam Hannibal ad portas, ut iam nullum sit perfugium, nisi tu des refugium: te peto ut portum, ut aram, ut asylum, denique ut patronam. Si deseris tu, perimus.
DRO. Vides iam hunc te inexplicabiliter amare, et toto iecore, vel (ut vulgus dicit) toto corde; sed abusive, nam cogit amare iecur. Quare ostendas te vicissim huic esse correlativum, cordis enim relatio debet esse. Et qui tanguntur vero amore, debent ratione differre, non autem re: tractabilem virginem convenit esse primo et principaliter. Deinde doctus hic est, et magistraliter facundus. Nam sicut in septentrione ursae septem sunt stellae, sic in istius capite septem sunt scientiae, quarum harmonia aeque est musica, ac melodia ipsa septem planetarum, secundum Pythagoram.
LYD. Frustra laboratis, meos enim amores iam ante alter possidet.
PED. Proh deum atque hominum fidem! Ante rates causam? et mecum confertur Crobolus, putridae carnis animal, terrae filius, infoelix reipublicae lolium, cui vix dignus est in sentina locus; quem ego docebo, quid sit irruere in alienas possessiones. Tu interim dum eripis animam isto modo mihi, et furti, et sacrilegii (nam mens mea res divina est) et homicidii rea es. Sane quod olim dixit iratus Achilles: corque meum penitus turgescit trisitibus iris.
DRO. Quid? Tuum hoc corpus aethereum ut illud lutum terrenum attingat? Absurdum: quin potius sicut ex bovillo cadavere computrescente prodeunt vermes, sic corruptio Croboli illius (qualis qualis sit) generatio sit Pedantii, qui quoad humilitatem animi vermis dici potest, et etiam, sicut ille, sublunaris tamen, quod ad artes attinet supercoelestis est.
LYD. Mihi abeundum est, cum videam vos irasci tantopere.
PED. Ah! Iam mitesco rursus. Nos cholerici et cito succensemus, et cito placamur. O Phoenix unica orbis terrarum! Respice, non despice Pedantium, et vel uno verbulo amabili laetitiam instilla febricitanti cordi meo.
LYD. Convalescas ut lubet: me multa manent domi negotia [Exit.]
PED. Evanuit vero? Quid putem? Contemptumne me? Non video vel in moribus, vel in rebus gestis, vel in hac mediocritate ingenii quid despicere stulta possit. Dicam de te, Lydia, ut Hannibal de Phormione, multas vidi delirantes foeminas, at quae te deliraret magis, vidi neminem.
DRO. Imo te video delirare, qui vis hanc gravitatem tuam ferri sursum, seu elevari in levitatem amatoriam, cum natura velit omne grave ferri deorsum.
PED. Mihi vero sic omnem abstulit animum, ut nesciam ens sim an non ens. Sequere me.

scena iv

TYROPHAGUS, CROBOLUS

TYR. At quid si fraudes has nostras senserit?
CROB. Quid si loquantur lapides, et videant postes? Hic quovis est obtusior lapide, nec maioris negotii est istum fallere, quam ferire truncum. Tu me vel nescire hic quid sit, vel ars nostra quid possit, putas? Hic vanus est, hic Narcissus est, sui admirator inexplebilis. Cum ergo audierit Leonidam in honore et gratia esse apud regem, eundemque obtinuisse, ut regiam iste prolem erudiat, laetus, gloriosus facile credet, quod cupit; nullum dolum, nullas fallacias suspicabitur. Accinge iam itaque te.
TYR. At metuo male, ne viginti minas, quas volumus, crediturus fidei meae non sit, cum cognitus ei haudquaquam sim: et certeeducandam si nosceret, nequaquam crederet.
CROB. Vah, ubi est acumen tuum? Quasi vel velit vel audeat negare, quod Leonidae postulatur nomine. Te vero indutum hac tunica satellitis regii, et fide et honore dignissimum iudicabit. Si non obtinueris, nil pericli, sin adeptus, particeps praedae eris. Eia igitur, age.
TYR. Si vel viderit semel mores meos venustos, sermonis grandiloquentiam, gestum corporis athleticum, vultum non macilentum et veternosum, sed floridum et ventosum, proculdubio principis in aula me nutritum coniiciet.
CROB. Fac ut sentiat te aulicum esse revera, salutes hominem submisse, curvato corpore, tibia altera porrecta retrorsum longissime, pleno cum complexu brachiorum compelles magnificentissime, promittas summos quosque honores, donec in officinam perductus fraudum tuarum, e rudi metallo in nummum legitimum cudatur.
TYR. Incidisti in hominem capacissimum disciplinae huius. Veterator aut sycophanta me nemo doctior: gestit iam animus meus mihi aggredi hominem.
CROB. Intellextin’ tu non relevandam hanc artem nostram alchymicam? Extrahenda est ei quinta essentia.
TYR. Sine modo, ego eum tractabo astute et alchymice.
CROB. Incipe, ad appositum: ostium patet, invitat ultro te domus ipsa. Tu fac ut dominum hunc suum suppositium evomat illico. Ego te domi meae hospitis expectabo.
TYR. Eo. [Exit.]
CROB. Spero quidem iam id effecturum me, ut et iste sumptus nobis perpetuos suggerat, et mihi deinceps faciliores sint ad Lydiam meam aditus, si istum istinc abegero, qui iam nos, ut Argus, observat, inhians puellulae quasi praedae suae: quem ego nunc ut praedam meam deglutiam. Sentiet stomachi nostri calor quanto superet struthiocameli furnum. Nam certe concoquere hominem, et plane absumere decrevi. Pogglostum credo carcere conclusum aliquo, cum iam nusquam appareat. Reviso quid hic agatur.

ACTUS III

scena i

PEDANTIUS, TYROPHAGUS

PED. Itan’ quid est hoc? Ain’ vero? Repete, obsecro.
TYR. Maiestas (inquam) regia, cum Leonidae (discipuli olim tui) scientiam et mores vidisset, caepit hunc amare, teque laudare palam, e cuius schola prodiit. Iamque te accersivit, ut sobolem committat suam tibi educandum similiter docte et pie, quo prosit patriae. Ego satelles praestiti quod mandatum erat paratissime.
PED. Sciebam me oratorem, non amatorem, ad curiam me natum, non ad currum esse. Quid dico, natum? Ab aliquo deo factum, ad quem tanquam ad mercaturam bonarum artium omnes confluunt. Nam ex ludo meo innumerabiles oratores (tanquam ex equo Troiano) prodierunt. Iam ego in foro, in curia, in oculis civium, in luce reipublicae versabor.
TYR. Quamobrem et ego (ornatissime literassimeque vir) regis mei nomine per tuam bonitatem (quae est in mortalium rebus gloriosissima), perque scientiam ipsam (quam omnes admirantur) obsecro, ne recuses praestare quod petitur, neve privatum otium anteponas utilitati totius reipublicae. Insuper (audi in aurem) ditesces ad satietatem usque.
PED. Verum enimvero, generose, si existimes me lenociniis istis pecuniarum capi posse, toto erras coelo, ut dicitur. Sed tamen, cum illam Ciceronis mei sententiolam mente revolvam, non nobis solum nati sumus, video me quodammodo pedibus ire in sententiam tuam.
TYR. Bene mehercules facis, et Leonidae etiam tuo gratissimum, qui adventum tuum expectat avide, ut ingenio fruatur et suavitate morum tuorum.
PED. Video te esse hominem probum et prudentem, non est enim quod dicis pingue et crassum, sed acutum et honestum etiam. Nam laudas me, quod ego (cum verecundior sum) nollem fieri; sed laus sequitur fugientem.
TYR. Invidiosum esset non laudare eum, cuius laus ab ultimis academiis urbibusque in regalem curiam penetravit.
PED. Accipio responsum: iamque te complector istam ob virtutem tuam, ac si tantum facultas mea posset quantum voluntas cupit, effunderem protinus in te pelagus beneficiorum meorum.
TYR. Gravissime magister, humanitas tua iam me audacem facit. Unum hoc igitur petam, ut (quoniam tu apud principem gratiosus futurus es) mei etiam apud eundem memor ut fSes. Te certum est brevi futurumi ei a consiliis, tractaturumque negotia maxima huius reipublicae, unde facile poteris mihi interdum optime opitularier.
PED. Quoniam, quae accepimus utenda, maiori mensura reddere iubet Hesiodus, ego imitabor agros fertiles, qui multo plus reddunt quam acceperunt: sic semina haec benevolentiae tuae in istius pectoris fundo radices agent altissimas, proferentque tibi messem magnam amoris nostri, nostri (inquam). Sic enim magnates reliqui vestri (socii mei) loquuntur, annon?
TYR. Licebit tibi deinceps regio loqui more, postquam regi familiaris factus fueris. Praestolatur iam rex adventum meum: ain’ igitur venturum te?
PED. Dicito regi (amico meo) summo salutem meo nomine plurimam, meque eius in gratiam et patriae meae causa facturum quae velit, illud modo teneat memoria antiquum quidem (sed et ita verum, ut nesciam antiquiusne an verius), honos alit artes.
TYR. Leonidae autem de viginti minis (quibus ei sine mora utendum est ad usus gravissimos) quid vis ut respondeam?
PED. O Leonida, tu es planta mea frugifera, et ego bonus hortulanus irrigavi te praeceptis fructuosissimis, qui profers iam non solum folia, id est, verba, sed etiam fructus, id est, facta ad meam utilitatem.
TYR. Ita sapienter et suaviter loqueris, ut doleam, mihi abeundum esse tam cito. Nam certe Leonidas nummos expectat istos iam diu.
PED. Quandoquidem bis dat, qui cito dat, habebis illico quos ad eum deferas: nolo ut tarde eveniant. Mihi autem priusquam me dem itineri, componendae sunt res domesticae, sive (ut Graeci loquuntur) oeconomicae, tum etiam comparandae vestes aulicae. Nam splendidae vestes sunt nobilitatis testes. Sequere me.

scena ii

POGGLOSTUS solus

Dii vostram fidem! Quanta in foro furum turba! Quamque pauci sunt qui honeste vivunt! Latrocinatur iam omnes, et quod omnibus convenit, mihi quoque natum est. Nam humani nihil a me alienum puto. Sed illud me angit maxime, ita multos esse nostri ordinis, ut ne vivere quidem inde singuli possimus. Furum alii sacri, alii profani; alii docti, alii indocti; alii generosi, alii pauperes; alii senes, alii iuvenes; alii publici, alii clancularii; alii violenti, alii vafri. Ego his singulis (prout libitum est) utor ad placitum. Sed est genus quoddam hominum tenax admodum, qui recondunt cupide domi, non autem circumferunt pecunias suas secum, ne forte cogantur interdum nobis miseris opitularier. Quod ego deinceps tractabo crudelissime, ut discant conferre bona sua in commune. Utinam iam hic nummi hominum omnium, et divitiae totius orbis una essent in crumena positae, eaeque sub mei censura pollicis et cultri caderent: quam ego illam lubens artificiose amputarem!

scena iii

TYROPHAGUS, POGGLOSTUS

TYR. Quam ego amo te amabilissimum marsupium! In tua salute sanior sum; quod tu contines me continet. Vos nummuli animuli mei, vindicavi iam ego vos e servitute duri domini in liberatatem et lucem virtute mea.
POG. Deteriores fiunt homines, cum agimus cum iis humaniter. Sed contestor carcerem ipsum (patriam meam) non passurum me deinceps iniurias istas malevolorum, qui ne tangere unquam vel spectare sinunt nummos me suos. Adhibebo posthac leoninam vim; nunc revertor ut videam, herus meus numquid interea temporis lucrifecerit, ut cum eo etiam (pace eius) participem: ego siquid forte capio, mihi id omne reservo, eo ut fundos aliquando emam. Tyrophagum (quem ut convenirem emisit me) dicam domi non esse, quem ne quaesivi quidem; nec quis, qualisve sit, vel scio, vel curo.
TYR. Nimis me delectat species haec honorifica vestra, qua teneor etiam cum festinandum sit. Sed ibimus hinc iam reliquentes hoc littus avarum. Equidem onus suscepi in me gravissimum.
POG. Liberabimus te hoc onere, et in collegam tuum conferemus.
TYR. Collegam mehercule facetum, gaudeo incidisse me in hominem tam urbanum. Num ad urbem obsecro? Ego tecum una.
POG. Imo mihi in longinquas regionas peregrinandum est, quare hoc a te volo viaticum.
TYR. Utinam ego tibi quid bene facere possem, videris homo periucundae consuetudinis. Sed cur patriam deseris? Muta istam mentem, et mecum ad aulam principis revertere, ibi ego te ex honoribus et praemiis augebo maxime.
POG. Tu fontem videlicet habes domi, non est itaque cur mihi rivulos istos deneges. Age, dato marsupium.
TYR. Certe festivissimus es, ita simulas quasi serio ageres.
POG. Expedi, inquam, si sapis: mihi enim abeundum est.
TYR. Profecto si fur esses revera, non posses aptius.
POG. Acturus sum, uti spero, aptissime: quare nisi apposite respondeas mihi quod rogo, ego machaeram istam aptabo ventri tuo, velut vaginae, idque statim.
TYR. Ego satelles sum regius, vide quid facias.
POG. Ego rex ipse sum, fac quod iubeo.
TYR. Unicum hoc verbum patere me proloqui. (Patibulum.) Iam abstinebis opinor.
POG. Et ego uno vicissim utar verbo. (Gladius.) Iam reddes quod requiro, annon?
TYR. At satis iam iocatus es, perterrefecisti profecto me. Quaeso quanti hunc emisti gladium? Num licet spectare?
POG. Age, sic urgeo. Responde breviter daturusne es?
TYR. Gratissimum nobis feceris, si agis alia ratione.
POG. Hic homo nugas nectit, sis animi forti, Poggloste, et vel homicida sis, modo crumenicida.
TYR. Miserum me! Quid audio? Quo fugiam? Crobole, Crobole!

scena iv

CROBOLUS, TYROPHAGUS, POGGLOSTUS

CROB. Quaenam hae sunt Furiae ante fores? Quis evocavit Crobolum?
TYR. Ego, here. Sceleratus hic, quem vides, me maximis et indignissimis affecit iniuriis.
CROB. Hem, Tyrophage, quid agis? Tu servum meum . . .
TYR. Tu tales alis servulos? Occidere me voluit.
CROB. Tu amicum meum ausus es tractare male, pessime?
POG. Tu amico tuo potius quam servo credis? Tum ego amicus tuus posthac, non servus ero.
CROB. Dic igitur, quam hic admisit in te culpam?
POG. Rogitas? Irrisit, maledixit, me servum aiebat esse miselli hominis et nequam; se vero (quia satelles esset regius) posse quemvis impune occidere, et nisi ego opem tuam et gladii mei implorassem, mactasset me carnifex. Tamen (ut plerunque solent isti nebulones) me iam accusat, quem ille nunquam aequabit virtute.
TYR. Ego te, os impudens, pro tribunali iudicis accusabo, ni taceas. Non tu ferro stricto marsupium petiisti meum?
POG. Quid si tibi largiar petiisse me (quod tamen adhuc non concedam), non tu supplicantem repulisti inhumaniter?
CROB. Tu soles supplicare vi et armis, improbe?
POG. Interroges hunc ipsum, numquid me non iocatum fuisse dixerit. Tu me, here, censes furem esse?
CROB. Non hunc aggressus, ut nummos eius eriperes?
POG. Eripere? Nihil minus: spectare fortasse volui.
TYR. Aegre ferrem profecto, te linceis illis oculis et milvinis manibus meam in crumenam penitus introspicere.
POG. Hoccine praemium est honestae vitae, sic immerito suspectum haberi? Si voluissem ego per fraudes et iniurias crescere, non ita tenuiter nunc viverem.
CROB. Si quid huic intentabas mali, id in me machinatus est.
TYR. Quod ignosco iam tibi, huic acceptum referas.
POG. Ego vix tibi possum ignoscere, ita perverse restitisti.
TYR. Sed cave deinceps istos aculeatos iocos. Viden’ crumenam hanc meam (quam amas) ut e fibula pendet more latronis?
POG. Latronis vero? Quaeso igitur gaudeat simile simili. Aedepol ita eam amo, ut vel a reste penderem eius causa. Patere precor ut cultro meo eam hoc solvam suspendio.
TYR. Beneficium tuum male collocabis, et in ingratum. Nam si tu eam praecideris, ne pendeat, faciet illa te pensilem propterea.
CROB. Satis iam in utramque partem. Tu retineas tibi hoc quicquid est nummorum, sed audin’? Nec omne, nec solus, nec semper. Te autem tortoribus et lictoribus tradam meis, egestati nimium et ieiunio, ut discas deinceps continentes habere digitos. Te, Tyrophage, non possum sic dimittere, potus siquidem (gluten amicorum) ante degustandus.
TYR. Optime. Ibi etiam hoc ornatu me exuam. Eamus.

scena v

PEDANTIUS, DROMODOTUS, LUDIO

PED. Ego istos, quos narras emunctae naris iudices, non flocci facio, nec tantillum curo, denique contemno, imo despuo. Non etiam academic vestri in vestitu iam aulicos imitantur, qui sunt mecum neque ingenio neque authoritate comparandi? Deinde, cum fueris Romae Romano vivito more, ubi vivere capitur pro vestiri, pronunciare, vesci, bibere, et huiusmodi: et aula est veluti Roma, et ego aulicus quasi Romanus.
DRO. Abunde satisfecisti huic obiectioni: nam ego de istis accidentalibus et extrinsecis habitualibus minus laboro, modo motus tuus philosophicus sit uniformis, nec unquam irrregularis, gravitatem habeas immobilem semper, quasi stella fixa, non ut coeteri planetae vestri aulici, quorum rotatio est erratica, aliquando directa, aliquando stationaria, aliquando retrograda. Tu nihil unquam committas tale, quale deordinet compositionem vestram philosophicam.
PED. Ego suadebo semper salutaria reipublicae. Conscribam historias rerum gestarum, legatis respondebo facunde, nobiles tractabo comiter ut familiares, foeminas autem aulicas ad lusum et risum provocabo. Haec me ad altissimum dignitatis gradum perducent.
DRO. Quod ad documenta aulicalia attinet, me audi. Primum, dissimulandum est profundissime (hoc est enim in aulico totum in toto, et totum in qualibet parte). Secundo, debes (sicut genus subalternum) et subiici superioribus, et praedicari de inferioribus. Tertio, in omnibus quae dixerint nobiles, quantumvis manifeste falsis (puta coelum quiescere, et terram moveri) tu sis tamen veluti vox ad placitum, quae fingentis arbitrium sequitur. Insuper, quemadmodum sol in signifero iuxta diversitatem signorum, per quae discurrit, aliter atque aliter operatur, sic te oportet in illo signifero aliter; si in Scorpionem incideris, aliter; si in Virginem, aliter; si in Capricornum, aliter actiones tuas vel intendere vel remittere. Praeterea quod ad praedam attinet, sis sane vel ipsum genus generalissimum, capacissimum, rapacissimum, manusque habeas quasi voces contradictorias, quarum altera continet omnia (scilicet protendens), altera nihil (scilicet praestans). Ultimo, parasitos etiam conquiras tibi, qui te ex inani, et nullo, et non ente immensum, infinitum, transcendens efficiant.
PED. Est hoc aliquid quod dicis, tamen in hoc aliquo non insunt omnia. Neque enim docuisti manum deosculandam esse in salutationibus, neque erigendos esse sparsos capillos, idque saepius, quobus ego os sublime dabo, coelumque videre iubebo, et erectos ad sydera tollere vultus. Tum non Proteus olim plures in se formas transtulit (de quo pene ubique legitur apud poetas) quam ego vultum meum, et maxime quidem barbam, et potissimum superiorem eius hanc partem bicornem, quae barbare dicitur Mustaches. O barbariem, barba comptula et calamistrata indignam! Adde etiam, quod hunc habiturus sum purum pedissequum, qui sandalia mea (pantofles dicta ἀπὸ τοῦ πάντα φέρειν) mecum undique circumferet. Denique ita graphice me geram, ut ipsissimum speculum Tuscanismi se videre quisque dicat in hoc vultu Itali. Haec singula maximi sunt momenti, et studiis dignissima nostris.
LUD. Ego, eruditissime praeceptor.
PED. Ah! Vide; Ludio suaviloquens puer, quanquam sum revera eruditissimus, et erudientissimus praeceptor tuus, tamen iam, iam inquam, postquam in excelsiorem et sublimiorem sedem honoris ascensurus sum, istto potius me affari modo debes, honorande Domine, Maecenas dignissime, placeat modo amplitudini tuae. Hae sunt enim voces illae rhetorum amplificativae . Perge.
LUD. Ego, honorande Domine, mique Maecenas dignissime, omni officio vel potius pietate erga te tibi satisfaciam semper, in quo mihi ipsi tamen nunquam satisfacio.
PED. Ciceronianissimum puerum! (Adhibendum est et superlativum et supralatinum vocabulum ut huic satisfaciam.) Vides tu iam quid sit ex epistolis Tullii familiaribus colligere phrases plusquam familiares? In isto videre potes qualem me absente, Parillum meum efficias: volo ut elegantias selectissimas, purpuratas sententiolas, gemmeas metephoras tanquam stellas, denique tropicas eum locutiones doceas.
DRO. Tropicum Cancri dicis, an Capricorni? Vah, hoc est in superficie repere, non ad rem pervadere medullitus, et penitissime. Vos habetis formalitates istas phrasium, sed non estis materiati, neque gustatis unquam de modalibus.
PED. Proh dii immortales! Tune solus doctus? Egone me didicisse aliquid non gaudeam? Tune solus doctus? Quid si ne doctus quidem? Quid si stultus etiam? Sermo tuus scatet barbarismis et soloecismis.
DRO. Non possum dicere tam large quam tu, sed stricte si agas mecum, et dialecticorum pugnis, emittam in te ex arcu ingenii mei sagittam syllogisticam, tribus plumis seu propositionibus compactam.
PED. Video te Cimmeriis tenebris occoecatum esse, et egere multum candela ingenii mei.
DRO. Tuum ergo caput candelabrum est.
PED. Quid ego tibi multa? Diogenes Cynicus es. Compara dolium tibi.
DRO. Carcer amoris est dolium tutum dolorificum. Sed ut probem te idiotam esse, responde: non tibi videtur sol bipedalis?
PED. Tu videris pecus, non decus. Non est enim oratio calamistrata; tractas argumenta illotis manibus, scilicet, sermone Duncico ac Dorbellico. Denique foenum es, ego vero ambrosia. Quin et mihi etiam philosophari placet, sed paucis, ut Neoptolemo Ennii, apud Ciceronem.
DRO. Miseret me brutalitatis tuae. Habes pluralitatem verborum, sed nullitatem philosophiae. Concludam inevitabiliter contra te, absurditates sunt tanquam meteora, et imperfecte mixta, quae conflantur ex vaporibus istis verborum. Ergo verbosior, absurdior. Quid ad haec? Aut nega aliquam propositionem, aut distingue de aliquo termino, si possis.
PED. Ad argumentum tuum postea, nunc breviter in continuato dicendi genere. Hem. Gravi et iniquo animo maledicta tua paterer, si me, si te, tuamque -
DRO. Non patiar te sic subterfugere: responde breviter.
PED. Nosti regem praestolari adventum meum. Tamen, quoniam nolo ut cristas tollas, sic habeto. Ratio tua est languida et enervata: tum etiam in ea latet quiddam, quod non patet. Praeterea propositiones tuae sunt scopae dissolutae. Denique non est syllogismus. Postremo repete.
DRO. Haec etiam sunt mera crepitalia, et tintinnabula verborum. Ad rem et rhombum quid ais? Si non possis huic respondere, agam aliter.
PED. Es tu quidem acer in disputando. Ego mallem cedendo vincere.
LUD. Imo vero (dignissime Domine) vinci, labi, errare, decipi et malum et turpe est, tuamque id dedecet sublimitatem. Hic ut a te palmam ferat? Certe potes eum (si libeat) vel in cineres redigere aestu et ardore facultatis tuae.
DRO. Si haberes ingenium mollificabile, aut ductile, quod iam congelatum est et incrassatum ignorantia, perducerem ego te ad inscrutabilia quaeque fossilia philosophiae.
PED. Quia triumphas ante victoriam, sic rursus classicum cano: cur non potus facit poti in genitivo, sicut cibus cibi? Sed, si placet, ista sicco pede praetereo.
DRO. Revera contrapositio ista inter nos non est ex consequenti, cum tu rhetorculus mihi physiologo subalteratim non contradictorie opponaris. Idcirco (cum nullum violentum sit perpetuum) desistam iam te taxare tam terribiliter, praesertim cum iam promotus sis in favorem principis, quasi in tertiam regionem aeris. Quod unum si iam Lydia tua sciret, mitesceret fortasse statim, et te rem expetibilem duceret.
PED. At illam ego nunc ducam (vel diis hominibusque invitis); etenim urgebo illam literis regiis mandatoriis. Sed videon’ illam exeuntem? Ipsa est. Iam videor in quartam regionem aeris ascendisse.
DRO. In quartam regionem aeris? Ausculta obsecro. Occurrit enim mihi iam ex tempore substantialis quaedam subtilitas: scilicet in ignem, qui certe ex mente commentatoris, nihil est aliud quam aer inflammatus.

scena vi

LYDIA, PEDANTIUS, DROMODOTUS, LUDIO

LYD. Nae fortuna ludis me miris miserisque modis. Haec eadem de nuptiis quoties cogito, toties fluctuat magis mens mea incerta spe.
PED. Ecce ergo tibi stabilimentum mentis tuae, in quo acquiescere possis, tanquam opportuno aliquo divorsorio.
LYD. Tibi vero nulla sit quies, qui me ubique vexas.
PED. Itan’? Tam atra verba e tam lucidis labiis? Quousque tandem, Lydia, abutere patientia nostra? O virgo (quae virga es mihi), aperi tandem fores mansuetudinis tuae, ut vel iam demum intrare possim in palatium regale cordis dignissimi. Nam quod precatus saepe sum a diis immortalibus, ut tecum una multos modos salis comederem, id nunc votis opto ardentioribus. Etenim coruscus candor coloris tui cordiolo meo gravem securim inflixit amoris amarissimi. Quare (deliciae generis humani, ipsaque Suadae medulla) te per Cupidineam stultitiam meam, perque gratiam tuam supplex ad genua abiectus tua obsecro quam humillime, ut tandem post tot tempora nubila, candidum candidatum tuum (est hoc forense vocabulum) digneris non lividis, sed Lydiis oculis intueri.
LYD. Utinam te oculi mei vel expirantem iam cernerent.
PED. Pergis evomere virus acerbitatis tuae? Solem e mundo tolleret, qui tolleret e vita Pedantium. Aliquando (ut Furiae) sic tuae tibi occurrent iniuriae, eruntque tibi tortores serpentibus horridiores, quae vitae perda es, et montes monstrosi mali iamdudum in me ardentes iacis.
LUD. Honorande Maecenas, dicax haec et convitiatrix est foemina, ut videtur. Visne igitur (quoniam non decet hoc nobilitatem tuam) ut ego illam Ciceronianis et Terentianis maledictis onerem?
DRO. Puella, vides hunc radiis nocturnis tuis factum esse pene lunaticum: nam tu es luna ad eum, et facis fluxus et refluxus in mari mentis eius. In quo animadvertere potes infinitatem quandam amoris coniunctam cum universitate doloris. Quod si iam ex istis duobus concretis compacti et coagulatis inter se generetur destructiva aliqua privatio spirituum vitalium? Num tu sic organicum hoc reipublicae membrum causares mori amore tui? Itaque noli amplius nauseantem stomachum habere adversus eum, qui te veluti confortativum et restaurativum suum appetit.
LYD. Ego nec tu quid dicas, nec ille me amet necne, scio.
PED. Si hic sit status controversiae nostrae, iam in manibus est victoria. Quantum ego te amem, parietes ipsi medius fidius loquantur, cuius sane suavitatem sitio, sicut Tantalus undas olim (nota est fabula, et habet plurima allegorica), et nisi ineptum putarem id in tali disputatione facere (quod cum de republica discerptetur, fieri interdum solet), iurarem per Iovem, deosque Penates ardere me studio incredibili, tui reperiendi, et ea sentire quae dico. Sed quia scio te delectari conclusis, sic concludo. Sumne ego animal rationale? Tum certe te amo, tu es mea meta, scopus, foelicitas, summum bonum, et denique finis ultimus.
DRO. Audi nunc pauca super haec commentative, sed summatim. Cum appellat ille te finem suum, primum fatetur te esse quiddam prius honore. Nam finis est praestantior iis quae sunt ad finem. Deinde testificatur se naturaliter et proprie, adeoque intrinsece, et cum quadam intentione devota te semper respicere. Nam sicut philosophus amet philosophiam finem suum, et rhetor eloquentiam finem suum (nec in coeteris est contrarium reperire), sic ille ipsissimam ipsitatem illam et egoitatem tuam, ut ultimum perfectivum suum, quatenus, in quantum, et in eo quod finis es, et in summa finis finium.
LYD. Novi satis amores vestros: uno momento et incalescitis et frigetis denuo.
DRO. At amor huius non capitur confuse, sed supponitur immobiliter, et habet immutalitabitem inhaesivam fidelitatis in se.
LUD. Tu alios inconstantes censes, cum ipsa maxime sis. Nam levius quid vento? mulier. Quid muliere? Nihil.
PED. Favete, Musae praesides, tuque princeps Apollo. Dicendum est enim iam de re in orbe terrarum maxima, de constantia mea. Mehercule (o philosophia ipsa, et eloquentia mea), non sum rotundus, sed quadratus, et amor meus est immutabilis (ut prudenter iam modo notatum erat ab hoc viro gravissimo). In cuius rei testimonium, si iam hoc corpus meum in Phalaridis tauro succensis ignibus torreretur, tuam ob gratiam dicerem certe, “quam suave est hoc!” Quin etiam prius erit glacies flammiger ignis, et tenebrae densae vaga sydera poli, prius ponderosum grave volabit in altum ut aliger, et quassabit vanos vent slevis pluma, prius oderit Iupiter vaccam Iomnervosum, nec me amabat prudentiae parens Pallas, quam ego te derelinquam.
LYD. Esto: an itaque cuivis me ut dem, qui amat me?
DRO. Nec hoc volumus: id enim esset efficere quidlibet, ex quolibet, secundum sententiam absurdam, quod quidem produceret monstrifica effecta. Sed hic (salva interim reverentia tua) in omnibus est aequipollens tibi. Habet et corporis, et animi, et fortunae bona. Corporis: est enim (ut vides) pulcherrimus quidam quasi μικρόκοσμος. Animi: nam et speculatione (quae nullum patitur ligationem sensuum) et praxi (quae non sinit eum dormire per totam vitam) tanquam sole et luna decoratur. Fortunae: quia deorum sunt omnia: sapientes (qualis hic est) amici sunt deorum, et amicorum omnia sunt communia. Ergo huius sunt omnia.
LUD. Dignissime Maecenas, contemnas tu istam licet, rex tibi dabit coniugem praestantia dignam tua. Te vero mentis inopem, quae oblatum hoc respuis aurum, hic tibi omnia tanquam virgula divina suppeditasset.
PED. Hactenus in apologetico, nunc ad encomiasticum genus veniendum est. O Helena mea! Nam sicut huius causa recuperandae omnem olim Menelaus Graeciam excitavit, sic ego, hanc ut adipiscar, Latinitatem omnem Romanae gentis eduxi in aciem. Quanquam laus proprio sordet in ore, tamen, dum sciam me habere licentiam poeticam, aggrediar, complectarque brevi, et multo brevius, quam res tanta dici potest. Non sum ego unus e multis, sed prae multis unus. Nam licet stultorum plena sint omnia, semper tamen excipe Pedantium, quam dicunt uno ore omnes esse naturae miraculum. De virtutibus meis si dicerem,
dies me deficeret: artes non pauciores sunt in meo cerebro, quam in hoc capite capilli (id est capitis pili). Quis in grammatica congruus? Nonne Pedantius? Quis in poetarum hortis floridus? Nonne Pedantius? Quis in rhetorum pompa potens? Nonne Pedantius?
LYD. Hei! Nonne, nonne, no, Pedanti.
DRO. Habe hunc maritum. Est quidem macilentus, sed eo magis generativus: habet gracilem et nervosam tibiam, sed grossum et nervosum femur. Prima nocte gignet masculum incontingenter.
LUD. Si scires, quales iste gignere liberos posset, nunquam eum recusares. Merus Ciceronianus et Terentianus erit istius filius primo die, et plorans librum postulabit eadem qua natus est hora.
DRO. In primo instanti post, etiam antequam sugat lac maternam, quod est infantis causa nutriens et conservans vitae, et augmentationis quantitivae principium materiale.
LYD. Num mater tua chartis vesci solita, ut tu libros e mammis eius sugeres?
DRO. Certe si chartam comedat mulier, signum est eam habere morbum istericum, qui ex hepatis obstructione oritur, et facit manducere carbones et non nutritiva.
LUD. Domi soror mea nimis pallet, et saepe lingit cineres misella. Dixit medicus eam opus habere marito.
DRO. Quid si ego iam huiusce divisibilis anatomiam seu sectionem facerem (est enim cum omnibus inhaerentiis suis totum integrale)? Ostenderem sic omnes nervos, cartilagines, et musculos artis complicatos in eo, maxime autem humorem crystallinum eloquentiae in oculo animi. Tum tu nihil haberes prius Pedantio, quo nunc nihil habes posterius. Cognoscere potes eum ad magna et excelsa natum, primo, quia nasum habet Persicum; deinde, quia rex (qui est primum agens in hoc nostro politico corpore) animam filii sui huic traditurus est doctrina farciendam. Quapropter (quandoquidem nullum habes aliud perceptibile instrumentum praeter sensum et intellectum) sit hic tibi, quoad sensum tibi proprium, obiectum perpetuo; quoad intellectum, agens intellectus, tu autem patiens vicissim. Ita qui hactenus iam diu fuit in sensu, nunc tandem veniat in intellectum. Mea causa hunc respice.
LYD. Eo quidem minus gratus hic mihi acceptusque est, te quod habet tam ineptum adiutorem sibi.
PED. Vides me (splendidissima Lydia) splendidiorem esse, quam consuevi: scilicet Pedantius tuus deinceps in strepitu forensi versabitur generosissime, regius consilarius, sed tuus tamen maritus, si diis placet.
LYD. Quiescas quaeso tandem, hocque responsum feras, non posse me animum inducere meum te ut amem. Quare ne sis amplius mihi molestus.
PED. Molestus? Iam te non stultam, ut saepe, non improbam, ut semper, sed dementem et insanam rebus addicam necessariis: quae (si eo me aestimarem quo deberem pretio) non digna es quae calceos meos mundes. Cave ne princeps meus te cane peius et angue oderit. Sed quid ego colloquor diutius cum hac Amazone, quae nullas habet mammas misericordiae, delectata nimirum arcu crudelitatis. Habeas, vales, vivas cum illo pediculoso nebulone.
LYD. Tandem spero liberatem esse me importunitate tanta stolidi huius, ex quo coetera faciliora erunt omnia: ut sciat haec Crobolus meus, quamprimum curabo.
DRO. Nihil est omnino in hac habitabili zona nostra mihi tam e regione, et ex diametro oppositum, quam foemina. Nam nos, qui in physicis intermundiis atomos naturae spectamus, mundanas istas muscas, vanitates meras et absurditates putamus, et tanquam extra horizontem intelligentiae nostrae positas. Hoc vitium est nobis addere corallarium ad declarandum iudicium meum, si quis forte novitius perplexus sit super ista re. Nunc abibo, et docebo Parillum.

ACTUS IV

scena i

CROBOLUS, POGGLOSTUS, TYROPHAGUS

CROB. I Poggloste, poetam affer, qui Tyrophagum meum apotheosi aliqua tollat in sedes superum. Huic etenim propter astutissimam sapientiam arae, victimae, cultus, immortalitas debentur.
POG. Visne etiam, ut templum aliquod, vel Capitolium ipsum huc feram humeris meis?
TYR. Quid vos conamini? Ego mortalis sum, et quidem frutex, caudex, plumbeus, si tecum verberone vaferrimo comparer.
CROB. Utinam istoc verum diceres! At mihi decrescit iam indies ars ista desuetudine, nec tam docte technas texo, quam solebam. Nam aestus amoris exsiccavit mihi iam flumen fallaciarum, perierunt omnia simul postquam amare occepi, simul maciem iam iam vides per hos membrorum omnium campos, ubi Troia fuit. Quin nec edere, ut olim, nec bibere possum, venter induruit misere obstructionibus et oppilationibus. Metuo tabem: au, hei!
TYR. Pudeat te sic lamentari: mihi vero fortunatus contra videris, Crobole, cui sic omnia succedunt ex sententia, ut si a mane ad vesperum usque plaudas continuo, haud satis tamen foelicitati gratuleris tuae.
POG. Ego quidem, etiamsi diis hominibusque invisus essem, etiam si crux ipsa mihi honorifice salutanda esset (quam ego adepturum me spero tandem tot laboribus exantlatis), licet rueret respublica aut periret patria, haud pilo tamen tristior propterea. Here, vis saltem paulisper experiamur agilitatem meam?
CROB. Qui defuncto Chremylo hero meo liberum me esse credidi, falsus sum: dominum mutavi solum, servitutis vero durior manet conditio. Novas iniecit misero compedes Cupido, potens amor pistrinum continet et molam in se: lorarii sunt spes et metus, qui lacerant alternis vicibus misellam mentem meam; fixus est animus et transfixus etiam clavo Cupidinis. Interim unum hoc me solatur, quod trabem ad hanc me ligarunt tortores mei, quam dum complector modo vel ad mortem caedi me sinam non invitus certe.
TYR. At liber, laetus, ludibundus iam sis: superatus hostis est, et tua vicit comoedia.
CROB. In prolusione versati sumus hactenus: pugna manet adhuc, eaque difficillima
POG. Si pugnandum est, here, habebis me instar omnium fustiferorum, scutigerorum armigerorum.
CROB. Captivam detinet senex hic intus Lydiam meam, ac nisi nummis redimatur, non dimittet. Quare mihi haec emenda est etiam, non amanda solum. Sed convocabo protinus senatum consiliorum meorum. Adsis Ratio (tanquam Caesar semper Augustus); tum Inventio et Iudicium (veluti duo consules), post Amor et Odium (tribuni plebis); deinde Confidentia et Circumspectio (aediles, sive taxatores), cum famulis suis Dolo et Largitione; postremo, universus simul equestris ordo astutiarum mearum. Deliberate, decernite, pecunias hasce (quibus egeo) unde promam.
TYR. Quid terram spectas stolide? Non habet haec ut auri, sic ingenii fodinam. Erige caput.
POG. Hem, aperite, ecquis hic intus est?
CROB. Ita me interturbas, pessime?
POG. Volui quendam convenire ex senatoribus, qui intus consultant. Muti sedent. Certe in senatu ipso dormunt, velut aldermanni.
CROB. Et me herum esse non meministi, improbe? Parabitur ob ista tibi a me crux, et colli-frangibulum. Iterum propone, magne Caesar, negotium, ut deliberet senatus. Eho, recte narras, placet brevitas imperatoria.POG. Crucem minitaris? Sepulchrum hoc maiorum meorum. Crucem? Suspendium mihi compendium. Interim nequeo satis tuam lugere sortem, here, qui amando cerebrum defloccas, et exenteras epar. Exuas istam muliebrem mentem et aliquod Herculeum aggrediamur facinus.
CROB. Quin tibi dii omnes dignum exitium dent. Quid dictant consules, strepitu turbatus tuo, ne audire quidem queo. Sed pergite iam nunc.
POG. Aurum, here, (metallum praestantissimum et optime de republica meritum) e vinclis, e carcere, e custodia avarissimorum hominum liberemus ingenio, viribusque nostris. Tum genio suaviter indulgeamus, corda refoccilemus applicatione vini (quod est cos fortitudinis), mandibulas etiam exerceamus opportet, ne rubigo eas inficiat. Quid tu ad ista, qui palatum habes sapiens, et ventrem sesquipedalem?
TYR. Tui dentes edentes semper sunt, et lingua lingens perpetuo. Meus venter vento satur est, haud vino. Sed dicito quaesumus, bona fide, quando fur futurus es, nunquid non crucem metuis?
POG. Cur metuerem? Moriendum est omnibus semel.
TYR. At ignominiosum est pendere in patibulo.
POG. Certe Alexandro, Caesari, Pompeio, et huiusmodi, qui ex vulgi opinione veram gloriam metiuntur. Mea vero nobilitas (quae non fama sed virtute fundata est) nulla maculari potest ignominia.
TYR. Quaeso, Caesar, compesce tribunos plebis. Inter se dimicant.
CROB. Heroicos certe geris animos: et dignos vel altissimo gradu in sublimitate crucis.
TYR. Ego nihil duco sordidius, quam in lectulo expirare, et tanquam in tenebris: splendidius enim est palam in conspectu civium, in corona et consessu spectatorum, quam in angulo quopiam mori inglorium.
TYR. Pulchre philosopharis: corona solum, et iudices desunt.
POG. Is vero divinius moritur, qui evehitur in altum, et ab hac terrena faece segregatus affinis coeli est: anima enim eius minus viae conficiet, dum in aethera volat.
TYR. Mihi vero non placet hoc altum sapere. Nam quid si ad inferos deprimenda sit anima, non eo longius restabit iter? Sed experire si lubet: tibi si satis succedat, sequar et ego.
CROB. Aedilium famuli plus possunt quam tota equitum cohors.
POG. Tu pusilli es spiritus, nec habes in te nobilem hunc sanguinem. Tentabo te in rebus facilioribus. Vis mecum alea ludere paulisper?
TYR. Alia mihi curanda sunt. Sed unde tibi quod pignores? Vel obolum ego unam praeponerem et corpori et animae tuae.
CROB. Itane? Recte. Sed quid si haec nolit hinc amore ficto fallere? At faciet, quia me diligit amore vero, nec aliter me, vel libertatem adipisci potest. At quid si iste vel nolit, vel non possit tot nummos aureos dare? Vah, meticulosus es. Potest optime: nec dubium est quin velit, cum in ista vitam suam positam putet. At si hic eam pretio redimeret, quomodo non fient nuptiae illico? Nimirum, numeratis et acceptis pecuniis, hanc mortuam esse simulabimus, sicque hunc et hac et nummis fraudabimus. Confecta res est: decrevit senatus. Placet eis, certum est exequi. Tu, Tyrophage, vale.
TYR. Dii fortunent quod inceptas: ego abeo.
CROB. Eamus, Poggloste.

scena ii

DROMODOTUS, PARILLUS

DRO. Nunc, Parille, quod incepimus sedendo, finiamus ambulando, ex quo magis erimus Peripatetici, idque propriissima ratione: nam motus excitat calorem, calor qui igneae naturae est, partes sublimiores petit, ibique gignit ingenium.
PAR. Tum istoc quidem opus est, ut aut per motum, aut ad ignem se calefaciat: ita frigidus est philosophus. Pertexte, quaeso, si lubet, quod inchoasti. Ego me morigerum et attentum praebebo ut decet.
DRO. In his igitur contextu nostro, NOSCE TEIPSUM, quoad discretam quantitatem plurima; quoad continuam, ponderosa notanda veniunt. Quaedam ex parte subiecti, quaedam ex parte praedicati. COGNOSCERE hic non est audire, gustare, videre, tangere (nam ista sensualia sunt, et omnibus animalibus conveniunt: animalium omnino quatuor sunt genera, volatilium, natatilium reptilium, gressibilium). Sed cognoscere est scire rem per causas (hoc est axioma). At causa sunt quatuor, quemadmodum sunt in mundo venti quatuor; et hae causae similes sunt quatuor primis qualitatibus; et primae quatuor qualitates proveniunt a quatuor elementis. Iam has quatuor quaternitates appellant, nonnulli quadrangulum naturae. Natura vero non oritur a sensu, ergo neque cognitio.
PAR. Mehercule sic videtur. Nam huius cognitio prorsus sine sensu est.
DRO. Quaeritur hic an omnis causa facit scire. Respondetur, quod non. Nam excipere debes privationem: nam privatio causa et principium est per accidens. Nam absentia rei rem nullam significat. Nam ideo reiicitur a praedicamentis. Nam materia prima et forma prima sunt constitutivae cause, nam ab istis oritur rerum omnium quasi vivificatio, aut prolificatio quaedam.
PAR. Certe haec non stolide, sed solide disputas.
DRO. Praeterea cognoscere, non est fluere phrasibus, et habere tot quot verborum; sed complecti rem complete et totaliter intus, et in cute, cum omnibus subsistentiis, et inhaerentiis. Percipis ista? Ha? Spero, non superant captum tuum.
PAR. Facis clarissime iam ut sciam, quae nesciebam prius.
DRO. Quod efficit tale, illud ipsum est magis tale. Puer hic glaucos habens oculos, vultum clarum, auriculas tenues, labra non grossa, ex physiognomiae regulis ingeniosus et valde disciplinabilis putandus est. Nam sicut ex urina cognoscitur morbus, sic ex vultu mens ipsa. Et quemadmodum humor dominans in corpore manifestat se ex evaporatione per poros et meatus, sic illud intellectuale primogenium facit apparentiam in facie.
PAR. Si ita sit (doctissime magister), optima mei cognoscendi ratio est, vultum ut meum spectem in speculo vitreo quotidie, sicut facit soror mea. Annon? Quaeso dic mihi.
DRO. Profecto arguit acute. Tuum non est opponere, Parille: attende iam quae sequuntur.
PAR. Expecto cupidissime sapientiam tuam avidus auribus.
DRO. Quoniam ergo, quod ad cognoscendum attinet, congregavi eius homogenea et disgregavi heterogenea, nunc quid es tu? Num caro? Num sanguis? Num corpus animatum? Nequaquam. Nam, exempli gratia, cum ego me dico doctum esse, non intelligo crassitiem istam corpoream, non hoc animal gradiens, bipes, implume nam capo potestesse huiusmodi), sed formam meam essentialem, quae sola dat esse, sed partem eam, quae dicitur νοῦς, haec est cognoscenda tibi, cum omnia potentia et entelechia eius.
PAR. Nunquam credidissem tanta istis sub verbis latitasse mysteria, nisi te audiisem hodie.
DRO. Sed hic etiam aliud solvendum est dubium: Socrates currit, Socrates non currit. In istis duobus contradicentibus non ponitur Socrates pro anima Socratis. Nam anima non movetur localiter. Sed dicendum est improprie hoc dici, Socrates currit. Nam currit quidem, ut animal est, non autem ut Socrates. Sed de hisce pro nunc: videbis postea.
PAR. Ne Apollo ipse <quidem> (cuius hoc erat praeceptum) patefecisset ista divinius nobis; cuius te summum credo vatem esse, ita eadem loqueris, quae ipse (si adesset) loqueretur.
DRO. Video inesse menti tuae igneum quendam vigorem, ita iudicium das purum et discretum. Nam defendam hoc adversus omnes, si Apollo conscripsisset commentarios, in quibus de istis disputaret adamussim, non potuisset hoc dictum ab eo breviter et implicite, explicite et large enodare aliter quam ego, salva philosophia.
PAR. Saltem nunquam responderet istis rationibus tuis.
DRO. Habeo ego in hac causa sylvam syllogismorum. Quaere dicam audacter, veniat qui volet.
PAR. Noster Pedantius non solebat isto modo rationes colligere ex Sylva Synonymorum, aut Floribus Poetarum.
DRO. Ille tecum in punctis grammaticalibus, in nominativo, ablativo, et verbo nugatur quotidie. Ego te iam altius ad philosophiam tanquam ad polum arcticum elevabo. Nam ibi incipit ratiocinatio, ubi desinit declinatio. Sed haec iam sufficiant: an omnis saturatio mala, syllogismorum vero pessima. Eamus.

scena iii

PEDANTIUS, LUDIO

PED. Ferte opem, populares, subvenite mortales et immortales. Itan’ illudi politioris literaturae professorem? Qua in republica vivimus? Cuius hominis fides imploranda? Qui questus, qui maeror dignus inveniri calamitate nostra potest? Minos et Rhadamanthus utinam revivescerent, (nam coeteri dii omnes nectar bibunt otiosi, dum ego, dum ego orator eorum opprimor iniuriis). Audi Minos, minis spoliatus sum simil viginti per fraudem, facinus indignum! Persuasi mihi foelicem fore me. Sed o Solon, Solon, tuum erat illud, ante obitum nemo.
LUD. Quod si tu ipse iam per aliquot dies Iupiter esses, credo sic non evaderet fulmen tuum.
PED. Si ille mea vice Pedantius esset, ego nisi eius iniurias ulciscerer, brevi tempore inermis forem. Quin si vel rex essem ad tempus, ut haberem cum regibus longas manus, istum ego pestilentissimum latronem reperirem et raperem, ruerem, prosternerem, Ubi, ubi est? Nunc quoniam (ut nosti) orator sum, quid si in hunc turbulentissimum civem Philippicas nonnullas conscribam, ad imitationem Ciceronis et Demosthenis: nam nemo reipublicae inimicus, qui non idem mihi bellum indixerit?
LUD. Tum vero magis hominem affligeres, quam vel Iupiter ipse potest. Sed, obsecro, ne saevi tantopere, caduca fuerunt illa et fluxa bona, et (ut ipse loqui soles, praeceptor) contemnenda.
PED. Nae hic vere proprio me gladio iugulat. Non id doleo, nummis me meis defraudarier, quatenus quidem homo sum, sed quia doctus. Hos enim spoliare, est aperire fenestram ad omnem nequitiam. Intrant Tuscidilla, Lydia.
LUD. Sed cohibe, quaeso, istas queremonias: ego reddam tibi divitias tuas. Hem,
illas tibi. Nihil harum te ora vultusque moverunt?
PED. Video, et taceo: sunt, et non sunt divitiae nostrae. Contemnit Lydia locu-
pletissimum amorem meum. Tamen (ut fatear quod res est) postquam aspexi hanc,
ita sum recreatus, ut mihi deus aliquis fecisse medicinam videatur. Age, loquere,
ut te videam.

scena iv

TUSCIDILLA, LYDIA, LUDIO, PEDANTIUS

TUSC. Sic est, ut dixi, mea Lydia: servus hic, inops et pecuniae et ingenii, alter sapiens et honorabilis. Ne negligas.
LYD. Et ergo certe Pedantium hunc etsi reieci saepe (quod solemus omnes, ubi amamus plurimum) tamen exosa sum nunquam profecto.
LUD. Arrige aures: audin’ quae loquuntur? Ultro te appetit, sed ausculta: noli tu nunc, ubi illa demum vult. Sic par pari referes, quod eam mordeat.
PED. Ignave, nonne tu nosti legem talionis damnatam esse a philosophis? Quin si adhuc eam possum adipiscier, si quidem hercle mihi regnum detur, nunquam id prius persequar.
LYD. Sed metuo male, ne (cum repulsam toties tulerit) iam demum frigeat totus.
PED. Frigeat? Quod di deaeque omen avertant! Abrumpe moras, Pedanti, posthaec est occasio calva. Vix adhuc frigeo, ac ne vix quidem, imo potius incalesco plus satis magis magisque.
LYD. Credo te hic excubias agere perpetuo, sic semper occurris mihi.
PED. Frequens hic conspectus tuus mihi multo iucundissimus, hic autem locus ad agendum amplissimus, ad dicendum ornatissimus est visus, Lydia, et sicut corvos cadaver, sic me attrahit odor suavitatis tuae. Vultu tuo ventilor, tanquam flabello seditionis; tuis in oculis, ac (si fas sit dicere) in osculis etiam lubens habitarem perpetuo. Te per mare, per terras, per tot discrimina rerum ad Indiam usque (ubi cum Gymnosophistis disputarem) vel ad Cataiam (quae novus orbis dicitur) sequerer, certe comes in via facundus, et (tua praefata venia, si lubet, experiri) certe nuptiis non aliter faecundus. Enimvero possides tu me et totum me cum membris et membranis omnibus: tibi me (o Musa melliflua) do, dono, dedo, dico, consecro, et macto etiam ad aram clementiae tuae. Itaque exiguum munus cum dat tibi pauper amicus, accipito placide, plene, et laudare memento.
TUSC. Testor meam muliebrem honestatem (quam feci semper plurimi), non audivisse me unquam, quem cum isto possis comparare.
LYD. Tu imperita es, Tuscidilla, nec nosti doctorum technas.
PED. Quia video te fraudes suspicari, altius paulo ista repetam. Cum aulicarum rerum laboribus, senatoriisque muneribus essem aliquando liberatus, aut omnino, aut maxima parte, retuli me (te revocante maxime) ad ista studia, quae plenissima sunt amoris, non inania voluptatis. Tu es illa parvula piscicula (remora mea) quae me ad aulam regiam velis (quod aiunt) remisque properantem consistere coegisti. Tumque amor meus (tanquam Socratis daemon) insusurravit mihi, futurum aliquando, ut, sicut gutta cavat lapidem, non vi, sed saepe cadendo, sic ego nullis quidem meis meritis (nam non audeo id dicere), tamen imbribus importunitatis emollirem morositatem tuam. Quapropter, vel nunc saltem (qua nunquam sera est ad bonos mores via) precor, canas palinodiam, sapias ad extremum, et tanquam canescas in senectute. Scio omne pulchrum (cuiusmodi tu es) esse difficile. Sed nil tam difficile est, quod non solertia vincat. Sum autem (ut vides) solertissimus: redama me igitur.
LUD. Quin si cognosceres tu, quam multae, quam bellae sint in aula quae istum appetunt virgines (vel foeminae potius), non sineres (credo) tam dulcem bolum eripi tibi e faucibus. Concurrebant omnes undique istum tanquam pompam aliquam spectaturae.
PED. Tu audes agere gestum, spectante Roscio? Sine me ista narrare, quibus ego non interfui solum, verum etiam praefui. Me (dum in curia versabar) praetereuntem demonstrabant omnes digito, insusurrantes, hic est ille (quod, nisi Demostheni olim, contigit mortalium nemini). Et venustate nostra foeminae forenses captae sunt, tanquam pisces hamo. Sed in medio tot Harpyarum honestatem interea custodivi tamen sartam tectam; quippe qui responderim singulis, voluptatem corporis esse belluinam. Ecce vero iam hoc tibi offero
munusculum levidense, limpidissima Lydia.
TUSC. Mihi huic per omnia similem maritum dii duint.
PED. Gratissima mihi haec est benevolentia tuae; quare gratias ago, habeo semper, referam aliquando. Apte mihi videor ista tria distinxisse. Sed non omnibus dormio: huic habeo, non tibi.
LYD. Quid attinet reprimere diutius quod nequit celari? Ego te (mi Pedanti) iam diu quidem amavi plurimum: sed, ut tuam certius fidem experirer, non ausa sum id profiteri. Nunc cum te tentaverim satis, gaude, habe, accipe tuam tibi.
PED. O aureum flumen orationis! Haec est certe melle dulcior oratio (quod de Nestore suo cecinit Homerus). Dies est hic festus, et niveo signandus lapillo. Tibi gratulor, mihi gaudeo. Coniugati nunc erimus nos duo sub eodem iugo coniugii, nam Lydia virgo habebit Lydium lapidem (sic enim me nominabant olim academici, propter sincerissimam normam iudicii). Iamque iuro tibi per tuam virginitatem (cui me pluribus nominibus devinctum video), non igne, non aqua, non aere, non terra, non coelo me pluribus locis usurum, quam nostra amicitia. Nae tu nunc vere virgo Vestalis es; non quia vestibus induta, sed quia sanctissimum ignem pectoralem amoris mei foves et refocillas.
LYD. Tibi quod gratum est, mihi et idem est gratissimum.
PED. Eleganter, ut omnia; tres Gratiae sunt in labellis, et videor mihi ore tuo non mussas, sed Musas loquentes audire: anhelitus tuus est aurum potabile. Te dum fruor, in campis sum Elysiis. Caro tua remedium est contra morsus aspidis (videlicet amoris mei). Denique (ut contraham omnia in compendium, seu epitomen), tu es accumulatissima quaedam cornucopia mea. Quare non dicam (ut Pamphilus ille Terentianus) valeant, sed certe pereant, qui inter nos dissidium volunt.
TUSC. Sic gestio prae laetitia, ut vix sim apud me. Vos, Venus et Iuno, maturate hoc matrimonium.
LUD. Aliquid et mihi ex hac re lucri contigit. Nam haec virguncula mitigabit (uti spero) non nihil istius in virgis et plagis validam valde virilitatem, et matrum nostrarum minuet querelas contra severitatem eius.
LYD. Ego, ut hoc homine repudiato inertissimum illum Crobolum eligerem. Nunqum faciam. Ad corvos, Crobole!
PED. Hoc quidem esset ab equis ad asinos (ut dicitur). Itaque (si me amas) illud putridum brutum detestari debes odio plusquam Vatiniano. Esses cum eo culinaris, mecum eris curialis. Utrum horum mavis, accipe.
LYD. Ego, nisi te, volo neminem; sine quo vitam mihi acerbam ducam.
PED. Ergo quoniam mora trahit periculum (iuxta regulam vulgarem), perfice haec protinus - Semper acerbae sunt in amore morae (more, more, Eccho resonat in voce ultima).
LYD. Parvulae quaedam restat nobis ista in re difficultas. Nam senex hic intus decrepitus Charondas, nisi minas accipiat triginta, liberam me non dimittet.
PED. Papae! Iugulasti hominem. Triginta? Hunc solve nodum. Iam animus est in dubio; scrupulus hic me male habet. Sed nunquid triginta?
LYD. Triginta, nec obolo minus. Nunquid tu Lydiam tuam minoris estimares?
PED. Imo pluris. Sed tibi darem potius quam illi silicernio, qui cernit silices, decrepitus carnifex. Hum triginta. Unde?
LYD. Magna certe res agitur: non solet iste ita diu deliberare. Quicquid est bene coctum dabit.
PED. Homines omnes quicunque qualescunque sint, interrogat nunc Pedanttius, numquid authores omnis generis exactissimos, Graecos, Latinos, veteres, neotericos coemere velint hodie. Hos cum satis iam superque ad contemplativum usum legendo, scribendo, commentando ornaverim, et annotationibus marginalibus tanquam gemmis aut stellis deauraverim, placet nunc ad activum finem referre. At nullus est praestantior actus, quam hoc ipsum nubere: hoc nummis effici potest, arte non potest. Asinus onustus auro vel arces ipsas expugnabit, et ego (si magna parvis componere licet) hanc ut adipiscar, pecuniis meis impedimenta omnia removebo: dabuntur seni (coniux mea) quae vult.
LYD. Tum ego dabo tibi me in perpetuum, Pedanti.
LUD. Liceat quaeso (suavissima domina) unum quoddam minutum a te petere, ut quoniam herum hunc meum (plane heroa ac semideum) ita iam violenter amas, dignetur etiam bonitas tua me quoque pusillum eius quasi appendicem, ipsiusque umbram diligere pauxillum.
PED. Quem ego adventantem procul conspicor? Cogo hic finem imponere ex abrupto. Pecuniam istam (mea coniux) parabo sine mora. Tu, Ludio, responde huic me non esse domi.
LUD. Quid tam praecipitanter a nobis avolat? Ego experiar, quid siet. Vos introite, valete.

scena v

GILBERTUS, LUDIO

GIL. Nequeo, quod quaero, invenire nomen; ita multi in hoc codice meo incarcerati continentur, ut singulis distinctas sedes seorsim tribuere nequeam. Sed nunquam desistam donec invenero, quem volo. Hic iam forte fortuito incidi in alium - Cro. Crob. (quem opportet etiam convenire), amatorem scilicet lepidum, astutum carnificem Crobolum, qui mea ex officina totus iam splendet. Augebo numeros pretii, nisi salvat brevi. At iste garrulus, nitidus, gracilis, spendide vestitus (sed meo sumptu), ubi demum latitat? Pe. Pe. Pe. (pereat male) Pedantius. Tandem reperi. Nunc si possim convenire hominem apte, dabit mihi poenas illico, efficiam ut legat hunc paulisper librum characteribus insignitum pulcherrimis. O quam turgent lineae gravidae! Verte folium.
LUD. At ego te memoriter hodie (ne inspecto quidem unquam libro) ludam, ut libitum erit.
GIL. Adhuc plura. Item panni nigri optimi ulnae septem, cum digitis quatuor. Item holoserici trium pilorum ulnae tres, et digitus. Item setini ulnae quatuor. Atat de setino addenda est figurae binariae cauda, ut fiat ternaria. Textus meus est difficillimus solutu: hic demum griphi sunt, et crocodolites, meus liber devorat istos academicos libros et in nihilum redigit. Nam ego nuper in academia cum artem exercerem istam, potui unico hoc meo authores reliquos quoscunque illorum refutare, sedibusque suis deturbare.
LUD. Hic eo venit, quantum coniicio, bibliothecam universam Pedantii nostri ut expugnet et auferat. Sed ego me huius opponam furori, quasi aggerem aut turrem aliquam advorsam in via.
GIL. Ex omnibus debitoribus nostris nulli sunt tam periuri, quam scholares isti, qui (freti fallaciis suis) non curant argumenta nostra etiam ab authoritate. Nos ex singulari nostro amore, et mero motu misericordiae permittimus, ut in hoc registrum et penetrale nostrum veniant, sicque auferunt a nobis non solum laneos pannos praestantissimos, sed etiam vestes bombicinas, et sericas, sericum Damascenum, sericum rasum, sericum villosum, et denique quid non? Namque ita laute vestiti incedunt, ac si essent generosi Templarii. Sed non pretium est persolvendum, subducunt se callide. Si pultemus cubiculi fores, respondent, se non esse intus, curant se abesse peregre, aut imperiose denegant. “Quis tu es? Quid mihi tecum? Non sum, non possum, non libet esse domi.” Tum, ne a nobis conspiciantur, clam per posticum et angiportus quosque subrepunt quasi mures. Quod si forte inopinantes nobis in platea occurrerint, tanquam si lupum vidissent, ne unum proloqui verbum possunt. Eorum unus nuper mihi roganti debitum, “Quid opus.” inquit, “est tanta importunitate? Amplius deliberandum censeo. Quid suspiciose me insectaris? Non sum fugitivus. Vos oppidani nos academicos viperino mordetis morsu.” Sed eccum percommode puerulum debitoris mei.
LUD. Nemo praeceptorem exeuntem istuc vidit quisquam meum? Miror quo abierit. Adest intus qui praestolatur eum, a rege nuncius cum nummis multis, iisque aureis, quem ut reperiam anhelando, sudando, succum huius corpusculi profundam certe universum simul.
GIL. Vah, consilium validum. Saepe ego, istuc veniens, talibus illusus sum dolis. Siste gradum, puer: scio ego, quem quaeris, ubi est.
LUD. Dicas igitur statim, obsecro: molestus es istac mora.
GIL. Converte te istuc, quin istac inquam. In illis est aedibus.
LUD. Dic, quod rogo. Scio enim hic habitare. Ludis me igitur, quisquis es. Ubi iam est?
GIL. Nec tu nosti, obsecro? Quam astute simulat simia!
LUD. Novi certe quodammodo, scilicet hominem esse te, non truncum, non lapidem, non lutum, non brutum (nisi forte sis oppidanus), neque vero foeminam, ut suspicior, nec puerum, nisi moribus fortasse.
GIL. O puerum castigandum! Observa me diligentius paulo. Nec dum nosti?
LUD. Non est certe peregrinus (nam ocreatus non es), nec doctus (novi enim clarissime quosque doctos). Dic igitur quis es.
GIL. Imo doctus sum. Non vides librum hunc? Volumen magni pretii.
LUD. Nugari hic mihi tecum non est otium: apage te.
GIL. Nec meministi caligas istas unde acceperis? Adhuc haud empta sunt: nam pretium non est solutum.
LUD. O! Credo me somniasse iam diu. Videon’ ego mercatorem nostrum pannarium? Salvere te iubeo, oppidanorum nostrorum, qui sunt, quique fuerunt, omnium optime maxime. Quaeso igitur per tuam honestatem, quae non solet quenquam fallere (nisi credentes aut debentes), mitte iocos hos, et dicas tandem serio ubi est Pedantius meus.
GIL. Hic est, vide. Hac in pagina cubat, et nimium se recubavit.
LUD. Excitemus eum. Ho praeceptor, expergiscere. Surge, domine, fures in nos irruunt.
GIL. Utinam adesset! Te castigaret, aut ego illum castigarem probe.
LUD. Tuas vero castigationes in Ciceronem? Non convenit.
GIL. Relinque tandem ista puerilia: abi, investiga praeceptorem. Ego interim intus eum domi vestrae praestolabor una cum illo nuncio, qui nummos attulit.
LUD. Mane, quaeso, ne facias. Regius ille, quem dixi, nuncius clam venit, nec vult a quopiam se conspicarier. Si placet itaque, tu ipse quaesitum hunc abeas, ego defessus quiescam interea.
GIL. Video iam alio redeundum esse tempore. Sed non inultum hoc auferet. Litera scripta manet. Faciam ut huius laboris mei fraudisque suae poeniteat eum.
LUD. Nunc postquam hic abierit, quid non et ego abeo?

ACTUS V

scena i

PEDANTIUS, BLETUS

PED. Ubi, ubi ille scelestus est qui me fugavit modo? Nemo virum me timuisse eum putet. Quin utinam daretur iam rursus mihi, quam ego illum constanter et sobrie refutarem! Sed praetermittam ea omnia, quae de illo floccivendulo flocii faciendo exactore pannario dici possent: alius erit narrandi locus. Accedo ad rem. Tu, Blete (cui inesse debet et fides et prudentia, cum iam adulterior sies), agas quae agenda praecepi, fideliter.
BLE. Si suspectam habes honestatem meam, habe tibi rursus nummos tuos, scias me ex ea stirpe, et iis maioribus prognatum esse, quorum nemo unquam repertus fallax est.
PED. Vide quid sit esse rusticum. Ego orator parum vehemens, dulcis tamen, volui te currentem incitare calcaribus verborum, suspicax non sum, tum quia mihi vere generosa mens est, tum quia te amo.
BLE. Et ego te sic amo vicissim, ut vel mille minas tuas per universum terrarum orbem nudis pedibus deportarem, si iuberes.
PED. Sed non iubeo. Nunc (ut eo revertamur, unde deflexit oratio) dicas praeterea Lydiae, esse apud me acervos magnos et multos auri tanquam tritici, et dicas audacter interposito (si opus sit) iuramento. Nam nihil tam incredibile, quin dicendo fiat probabile.
BLE. Et addam etiam te totum esse aureum, intus et extus. Ego tibi incredibiliter obsequens ero.
PED. Imo partim aureum, partim carneum esse dicas. Nam si mihi nupserit, nec habebit aurum sine viro, nec virum sine auro (iuxta Themistocleum illud). Hos insuper tradas ei aureos et altitonantes versus, festinanti quidem calamo conscriptos, sed e quibus intelligere possit Musas meas non esse mutas, sed nostras Camoenas amaenas. Audi:
      Unam semper amo, cuius non solvor ab hamo:
      o deus in quantis (hic subaudiri vel curis, vel gaudiis) animus versatur amantis.
Reliquos taceo, secreta enim non enarranda continent. Et simul cum aureis tradas ei hunc aureum annulum, cui emblema insculptum est, COR SAGGITA TRANSFIXUM, cum hoc dicto, VENUS VENATRIX. Scilicet Venus Lydia est, sagitta amor, cervus cor meum. Et simul cum annulo apporta haec carmina commentarii loco:
      Compede constrictus, teloque Cupidinis ictus
      En tuus est Cicero; tu fer opem misero.
BLE. Profecto carmina vere aurea, et plus quam Ovidiana. Si e silice nata sit, tamen haec legendo tibi in amore obsecundabit. Dato iam eos mihi: nunquid aliud vis?
PED. Ut peragas ista fideliter.
BLE. Quasi istoc opus sit hortatu.
PED. Et prudenter.
BLE. Obtundis, intelligo satis.
PED. Et honeste.
BLE. Nimis monendo immemorem facis.
PED. Pecunias illas et annulum nulli mortali des, nisi Lydiae meae.
BLE. Scio. Nec puto immortales ullos a me eas rogaturos.
PED. Vide ne obliviscare; Lydiae des, inquam, ipsi Lydiae in manus.
BLE. Memine, vale.
PED. Mane. Memento etiam, ut revertare denuo.
BLE. Putasne me abiturum fuga?
PED. Memineris fidem esse praestantissimam virtutem: quae inde nomen habet quia per eam fit quod dicitur.
BLE. Fiet per me, quod per te iam dicitur.
PED. Agas igitur in hac causa mea sincere, simpliciter, integerrime, perfecte, adeoque vere. Tu fortasse putas hic tautologiam seu battologiam esse in sermone meo, sed erras. Nam haec plurima collecta synonyma apertius demonstrant quid spacer
BLE. Iam faveat coeptis aura secunda meis.
BLE. Abeo, trado, redeo.
PED. Nunc quoniam vacat, dum ipste revertitur, ut occultetur quid conor, ad praelegendi me munus personamque revocabo. Parille, Parille, exito.

scena ii

PARILLUS, PEDANTIUS

PAR. Hem tun’ hic eras, praeceptor venerande? Quid me vis?
PED. Parille mi, optimae spei adolescens, volo iam ut praelectione nostrae vaces aliquantisper: orationem enim Latinam audiendo nos efficies pleniorem.
PAR. Male mihi sit, si quicquam malim: beasti me istoc verbo, namque unum hoc in votis erat iam diu, instrui ut possem praeceptis institutisque tuis.
PED. Proponam, quod erit et aetati tuae aptissimum, et authoritati meae, cedant arma togae, concedat laurea linguae. Serio irascor Iuvenali, qui poeticam Ciceronis facultatem non laudibus, sed sannis persequitur. In aureo hoc versiculo unumquodque verbum est sane efficacissimum, et ita gravidum praegnansque significationibus, ut erat equus Troianus principibus Graeciae. De quibus singulis possem dicere mystice, et tropice, et anagogice, et moraliter. Verum nunc agam pingui Minerva, pro modulo capacitatis tuae.
PAR. Expectate plaustrum ineptiarum, vincet hic opinionem vestram. Mihi summa simulanda diligentia est.
PED. Primum cedant est vocabulum violentum, et debet pronunciari emphatic ως, cum maiestate, aptum est imprimis ad stilum grande ac imperatorium, et ab hoc tanquam a radice (ut loquuntur Hebraei) derivantur verba plurima, accedant, recedant, abscedant, discedant, secedant, et in his similia. Significant autem tantum, ac si dicerem cedant, vel si quid cogitari possit sublimius.
PAR. Cum videam eum tantopere moveri, ego expediam. Valet idem quod dare locum, annon?
PED. Id ego idem volui, sed gestu hoc potius exprimendum putavi quam verbis. Proximum vocabulum, arma, licet desinet in A, non est tamen (quod dignum notatu est) foeminini generis, sed neutrius: unde Virgilius, arma virumque cano, et habet in singulari (ni fallor). Prorsus hic haereo. Sed dicam tamen audacter, et magistraliter, mea quidem sententia (si bene memini) hoc armum. Quid dicam? Ha!
PAR. Infaustum hercle hoc verbum est, quo hic a tranquilla pace miras in turbas coniicitur.
PED. Sed potius (nam ante lapsus erat linguae) quod magis credo, et ut placet plerisque, nullum habet singularem numerum omnino.
PAR. Certe non memini audivisse me unquam armum in singulari, sed nunc deinceps (tua fretus authoritate) usurpabo: sic enim et reprehensioribus respondebo, ipse dixit.
PED. Est interdum apud priscos grammaticos, sed raro aut nunquam. Tu vero primum me, deinde Ciceronem, quasi puriores Latinitatis authores sequaris, ut te omnes Pedantii discipulum possent agnoscere: odi enim ego omnem incongruitatem.
PAR. Non ego tui vel minutissimam particulam ingenii unquam potero imitatione vel assidua assequi, ita superat multis gradibus excellentia tua coeterorum omnium mediocritatem.
PED. Ne desperes, Parille, labor improbus omnia vincit (ubi improbus capitur, ut vides, in bonam partem). Nos doctissimi habuimus etiam (sicut nunc tu) infantiam nostram. Sed ad ea quae in manibus habemus: verbum tertium, vel potius vox tertia, toga, est foeminini generis sine omni controversia. Ratio autem haec est, quia omnes foeminae togatae sunt. Concedat, idem est quod cedat, nisi quod additur syllaba una ad complementum carminis, con videlicet (videlicet autem est, ac si dicerem, videre licet). Laurea et lingua sunt etiam foeminini generis, sed lingua potissimum. Eho perstrinxi foeminas omnes, praeter meam Lydiam. Sed de his singulis (quia nolo iis diutius immorari) quaerere Calepinum, qui vobis est Calliope, sive inter Musas pulcherrima.
PAR. Si ille mihi non satisfecerit, te consulam denuo.
PED. Adde quod hoc in loco etiam figura quaedam est rhetorica (cuius nomen iam mihi non occurrit) nempe cum unum ponitur pro altero
PAR. Annon synechdoche? Vel potius metonymia?
PED. Recte. Toga enim est insigne gravitatis, et apud Romanos (ut testantur historiae) multa erant togae, sicut etiam colligitur ex hemisticho hoc Maronis, gentemque togatam. Inde nos magistri sumus omnes togati et pileati, quia Romanos antiquos Latinitate imitamur, imo superamus. Notandum etiam est, haec legi a plerisque sic: concedat laurea laudi, non autem linguae. Sed eundem in finem ista recidunt. Nam, quia omnis laus in lingua constitit (nempe quatenus vel laudat, vel laudatur), ponitur interdum metonymice laus pro lingua. Haec grammaticaliter ad verbum, nunc philosophice ad sensum, sed paucis et paraphrastice.
PAR. Me habebis attentissimum; admiror enim elegantias tuas.
PED. Optime, sic enim eris ingenii nostri partus aureus. Cedant arma togae, concedat laurea linguae. Quasi dicerem, cedant imperatores bellici paedagogis pacificis; cedant bombardae horrisonae fulminibus forensibus; cedant fures omnes et oppidani nobis literatis, qui sumus oculi reipublicae. Tum toga est prior tempore: nam nemo aptus est ad arma, antequam togam virilem sumpserit; et natura: nam arma sunt violenta: omne autem violentum est contra naturam; et honore: nam suscipiuntur arma, ut in pace vivatur. At pax et toga confunduntur denique et ordine: nam ordo senatorius togatorum est. Ergo (ut hoc epiphonemate tanquam sigillo claudam omnia), cedant arma togae, concedat laurea linguae.
PAR. Moriar, se te quisquam ese possit copiosior.
PED. Copia mea deterret sanos homines a scribendo. Sed unum addo, laurus, vel laurea dicitur tanquam laudea. Unde laude digni sunt laureati, vel lauriferi, ut poetae, ac inde dicti Bacchalaurei, quorum laureatissimi si mecum conferantur, eos ego oceano orationis meae ita madidos reddam, ut erat Marcellus ille, quando periit in mari. Tu, Parille, cave hoc naufragium.

scena iii

GILBERTUS, PEDANTIUS, BLETUS

GIL. Salutis impertio tibi plurimum, venerabilis magister Pedanti.
PED. Salutis? Minime vero. Quid agam, quo fugiam, quo me vertam, patres conscripti?
GIL. Quid? Ne respicere quidem soles, qui te salutant?
PED. Amicissime Gilberte noster, quaeso ignosce, quod te neglexerim, cum hercle non noverim. Cur tu ita raro ad nos? Peregrinus iam his in locis et hospes es (in quo quidem irascor tibi), vel etiam hostis, nam hoc erat nomen hospitis apud antiquos olim Romanos, ut testatur Cicero in Officiis. Sane humaniter faceres, si saepius nos inviseres. Propino iam tibi salutem plenis faucibus.
GIL. Potes ex codice meo coniicere, quid velim.
PED. Non quaero quid velis, mi Gilberte, sed cur tu in his regionibus tam insolens adsis? Perstrinxi hominem hoc vocabulo facete. Nam insolens non solum peregrinum significat, sed superbum etiam: et hoc ego volui, siquidem me aggressus est imperiose admodum.
GIL. Quoniam extorquere vis, scias me saepius huc advenisse tecum ut agerem de gravissimis rationibus: semperque lusa opera est, itaque mirifice gaudeo, praesentem hic te tandem contueri.
PED. Si nihil aliud velis, quam contueri, a capite ad calcem usque perlustra, ut lubet, vultum hunc meum, cultumque corporis (a colo, colis, non tamen sum colonus, aut agricola a colo). Vox eadem, sed mens alia.
GIL. Imo aliud est quod tua mihi opera adferri potest amplius.
PED. Tu iam i intro, Parille, et Dromodotum huc, ut ad me exeat, quamprimum iubeto, si me salvum aut vivum videre velit.
PAR. Faciam. Valetudinem tuam cura diligenter, vale. [Exit.]
GIL. Nosti manum et stylum hunc? Vides subscriptionem? Hasce merces nomine meo suppositas anno et die praescriptis agnosco: Pedantius.
PED. O attende, merces suppositas: hoc est, merces illae tuae erant supposititiae, fucatae, fragiles, futiles, non utiles, non solidae, non genuinae. Possem quidem te in ius vocare de dolo malo (sed ego clementiam semper colui, matrem meam). Officiorum tertio Aquilius dolo formulas dedit.
GIL. Imo vere ego neminem metuo de dolo. Vendo quales alii solent.
PED. Subscripsi forte de mercibus, sed non de pretio: nec debui sane. Nam inter ferrei seculi corruptelas recensetur apud poetam, in pretio pretium nunc est.
GIL. Doctissime domine Pedanti, apud me poetae non sunt in pretio, sed pecuniae prae manibus solutae. Illarum autem mercium ego pretia scripsi profecto quam minutissima. Reliqui pannarii obmurmurabant se per me depauperandos.
PED. Tu ditior fieres ex eorum paupertate (sed vetat hoc regula Catonis).
GIL. Pannus ille pro togis tuorum discipulorum certe profecto erat quasi donatus.
PED. Donatus? Fuit ille quidem celebris grammaticus, sed, postquam ego florui, sordet attritus et proiectus, quasi pannus vetus et sordidus in sterquilinio. Itaque iam non laudasti hanc mercem tuam.
GIL. Non laudare iam volebam mercem sed pretium exiguum, ita ut verissime dici possit, non digno pretio venditus, sed quasi semidonatus.
PED. Oportuit quidem semidonari. Nam erat semipannus (vox haec nititur exemplo semicirculi, et apud Ovidium semibovemque virum, semivirumque bovem). Ideo puerorum meorum togae sunt semilongae (quasi in carmine pes pyrrhichius, vel potius tribrachys). Pannus tuus imbre aspersus ita contraxit se, ut novitii oratores in, vel potius pro Rostris dicturi (nam rostra disertus amat), metu iudiciorum, quasi tempestate perfusi et perculsi, se solent contrahere.
GIL. Ego pannum non conficio, sed ab aliis confectum vendo. Atqui ex serico illo setino, quod in thoracem emeras, prorsus nihil lucrari statuo: Londini ad singulas ulnas in pecuniis numeratis constabat - quid? Ha. Errare nolo. S. S. P.? Ita, recte memini. S. S. P. nempe binos coronatos cum dimidio. Ego tantundem hic posui, non obolo plus. Vide, lege.
PED. S. S. P. Mystice et characterice, sive hieroglyphice. Recte. Quoniam aequum est ut aliquid lucreris ultra sortem (nam sorte sua nemo contentus), ego tibi pro singulis ulnis resolvam lubentissime et liberalissime S. P. Q. R., quod tantum valet ac Senatus Populusque Romanus. Ita te reddam ditiorem ipso Crasso, qui cognomine vel cognomento Dives. Nam Pop. Rom., id est Populus Romanus, qui tot exercitus alebat, erat illo ditior, et habebat in Capitolio vel aerario sestertium nescio quot millena millia. Et ego docebo te computare sestertia ad valores et nomina modernae pecuniae.
GIL. Ego nolo aes Romanum, quod non est pecunia currens hodie, neque unquam cogito capere Capitolium.
PED. Capitolium olim captum est saepius: primo a Gallis. Galli per dumos aderant, arcemque tenebant, teste Virgilio. Commemorat autem Cicero meus ali solitos in Capitolio anseres. Hoc animal imbelle est, sed vigil. Testor ipsum Iovem: anseris et tutum voce fuisse Iovem.
GIL. Per Iovem ego nolo anseres tuos. Mitte haec, legenda discipulis tuis. Lege, quaeso, quod me et te attinet, percurre paginam totam. Lege distincte, si vis, singula.
PED. Quid? Num tu me putas non posse legere?
GIL. Imo etiam intelligere posse scio.
PED. Revera, legere et non intelligere negligere est. Sed ego libentius in libris impressis quam manuscriptis versari soleo, manu diurna nocturnaque. Deinde - videam codicem tuum. Nonne dicturus eram? Ita est. Quid hoc? Quid illud? Certe scribis quasi scalpens gallina. Quis unquam praeter te aut Sibyllam legeret? Vah. Facis literas Iudaicas (hoc volo eum esse Iudaeum).
GIL. Ignose vero mihi de scriptione. Nos non sumus scholares.
PED. Ignosce tu mihi de solutione, quia non omnia possumus omnes.
GIL. Satis iocatus es, iam non quaero ut legas, sed ut respondeas serio. Solve quaestionem meam, solvendo debitum libera nomen tuum. Quid respondes?
PED. Simonides. Hum ha, Simonides -
GIL. Nomen quod ego appello est Pedantius, non Simonides. Age.
PED. Simonides in ardua illa quaestione Hieronis, deliberanda causa unum sibi diem postulavit, postridie vero biduum petiit, et deinceps duplicavit numerum dierum. Haud aliter ego in hac nodoso interrogatione iam diu perplexibiliter contortus cogor a te (qui es alter tyrannus Hiero) aliquot dies ad cogitandum postulare: quia quanto diutius considero, tanto mihi res videtur obscurior.
GIL. Ego nihil moror obscuritates tuas. Dic planissime: numquid non persolvendum putas, quod debes?
PED. Scite certe ut omnia meus Cicero: est illud animi ingenii, cui multum debes, eidem plurimum velle debere, a cuius ego latere ne latum quidem unguem discedere statuo. Sed tamen omnia tempus habent: non semper fulget Phoebus, nec adest semper regina pecunia.
GIL. Oh! Cares pecunia? At interim ubi fides?
PED. Non est apud Poenos. Nam ii sunt foedifragi. De mea vero fide tota patria loquitur, loquuntur omnes boni. Sed hoc quidem tempore ultra posse non est esse.
GIL. At creditores mei satisfieri sibi aliter a me volunt.
PED. Ah, ne agas mecum ita severe et Stoice: si scires quantam passa esset dudum carnificinam crumena mea, redigeres, sat scio, in gyrum rationis hanc rigidam et plusquam Catonicam censuram tuam.
GIL. Accepisti a me merces optimas: redde nunc nummos.
PED. Optimas ab optimo ipse optimus accepi: concedo omnia.
GIL. Taces autem de reddendo. Quin igitur optimas optimo persolvas tandem pecunias. Alioquin non es optimus.
PED. Nimium es vehemens feroxque natura. Non te pudet sic urgere iacentem? Quod defertur, non aufertur, vix optime. Si quid sit in me honestatis (quod sciunt omnes non esse exiguum), reddam omnia ante proximum plenilunium.
GIL. At mihi iam eundum est ad nundinas.
PED. At mihi nihil faciendum invita Minerva, id est, si non sit unde. Sed mittamus ista πάρεργα. Quomodo valet uxor tua, matrona gravissima? Audio iam gravidam esse: Iuno, Lucina fer opem, obsecro.
GIL. Nos, qui uxores et liberos habemus, non convenit dicta pro debitis accipere. Verba non alunt familiam.
PED. Imo certe, si Ciceroniana. Dromodotus meus est vel dromone quovis tardior: haec etymologia nominis eius.
GIL. Ego ferre nequeo procrastinationes istas. Merces mihi emendae praesenti pecunia, non sententiis.
PED. “Habes confitentem reum:” tantum tibi debeo, quantum hominem homini debere fas est.
GIL. Omnino hoc tibi vere excidit, fas non est, neque erit. Video mihi deinceps lege agendum esse.
PED. Eodem revolveris: necessitas non habet legem. Sed eccum, tandem adest amicus quidam meus, quicum necessaria negotia intercedunt mihi. Iam ergo, praestantissime Gilberte, salus ipsa te nobis et reipublicae diutissime servet incolumem.
GIL. Heus, edico tibi, nisi nummos paraveris in diem crastinum, in ius te traham; vale.
PED. Qui non est hodie, cras minus aptus erit.

scena iv

DROMODOTUS, PEDANTIUS

DRO. Quid tibi cum istoc erat commercii? Videtur ex habitu unus ex brutalibus istis atomis plebeiis et extra nostram intelligibilem sphaeram positus.
PED. Est unus ex debitoribus meis, quos habeo plurimos pessimae fidei: quem, quia non satisfacit mihi, obiurgavi mediocriter.
DRO. Mediocriter? Recte: virtus enim est mediocritas inter duo extrema. Sed cur non amas etiam mediocriter et (significantius loquendo) virtuose?
PED. Respondebo tibi negatione duplicata. Nec, quam amo, est res mediocris, nec amor meus diffluit extra ripas rationis. Vides hic geminatum esse nec vocabulum negativum concinne admodum per figuram anaphoram.
DRO. Sed cur me iam accersivisti? Male tibi faciant propterea omnes planetae nuptiales. Erat acumen meum occupatissimum circa longitudinem, latitudinem, profunditatem mundanae identitatis, et (nisi tu me avocasses) percurrissem (ordiendo ab elemento primo cognoscibilitatis) universam scalam naturae, in qua inest et occultum occulti, et non occultum non occulti. Sed quid iam? Stantne res tuae fundamentaliter adhuc? An potius metuis contingentia quaedam (quanquam potest controverti an ulla sit fortuna omnino)?
PED. Acta iam et transacta sunt omnia, uti spero.

scena v

BLETUS, PEDANTIUS, DROMODOTUS

BLE. Here, nuncium apporto triste, ac dolere te iubeo.
PED. Dolere vero, verbero? Amatne me Lydia?
BLE. Maxime quidem, aut perbelle simulat.
PED. Tum doleat qui volet, ego laetabor. Nam si appropinquante Phoebo prata rident (ut ait Virgilius), cur non ego huiusce solis mei radiis amatoriis recreatus gaudebo similiter? Non potes efficere ego ut doleam.
BLE. Nummos, quos misisti -
PED. Quid ais, perfide?
BLE. Lydiae tradidi in manus simul universos.
PED. Factum pol bene: faciunt haec, ut ridendo fortasse doleam (quod memini legisse me de quibusdam).
DRO. Profecto non est id impossibile; nam si forte splen (instrumentalis pars risibilitatis) extendatur ultra terminum temperaturae, ex eoque ruptura aliqua sequatur, eius hominis ipsa mors erit ridbunda: licet alii ponant causam in septo transverso.
BLE. Libera iam est, et persolvit seni quod ille cupierat.
PED. Splen meus in largissimam latitudinem extenditur. Ha, he, he.
DRO. Quid rides ita Democritice? Fugiant procul nimietates omnes a nobis. Requirit hoc gravitas non solum physica, sed et metaphysica.
BLE. Sed non potest iam tibi nubere: aegrotat enim.
PED. Aegrotat? O Aesculapi, id mihi visus es dicere, abi cito et suspende te. Nunc ego aegroto.
BLE. Aegrotat, inquam, graviter.
PED. Aegroto, inquam, graviter. Heu, hei.
DRO. Quid ploras Heraclitice, evaporans voces non solum diversas, sed plane dissentaneas, respectu philosophiae? Aegrotat fortasse illa ex desiderio quodam impetuoso tui.
PED. Sic ego aegroto ex desiderio eius quodam impetuoso.
BLE. Concrepuit iam ostium ab ea; expectate parumper.

scena vi

TUSCIDILLA, PEDANTIUS, DROMODOTUS, CROBOLUS cucullatus

TUSC. Me miseram! Quid hoc portenti est? Virginem tenellulam perire tam subito, etiam instantibus nuptiis! Nonne monstri simile est?
PED. Dromodote, Dromodote; aufer mihi hunc pugiunculum meum cito, ne mea memanu occidam illico. Lydia mortua est.
DRO. Si mortua est, est mortua. Mater mea etiam mortua est: quid tum postea? Iam cum coeteris animis separatis in galaxia seu via lactea cohabitat. Et licet fuistis vos duo relativa actu (quorum est sese simul ponere et auferre, ut sublato uno tollatur etiam alterum), tamen ea proprietas relativorum de vocibus inteligi debet, non de rebus ipsis; itaque sublata iam coniuge maritus etiam moritur, non autem Pedantius.
PED. Necquicquam suades, Dromodote: vitae non pigeat, cum funus amatur? Id est, cum amor funestus et funebris sit. Mihi ergo res ad restim rediit.
TUSC. Moritura nihil aegre tulit, nisi quod animam non efflaret in sinu viri illius docti et incomparabilis.
CROB. At quisnam erat ille vir doctissimus, cuius tam crebro tot cum suspiriis mentionem fecit?
PED. Erat ego (si ita loqui liceret), qui si tot haberem vitas, quot habuit oculos Argus (habuit autem centum, si credendum Ovidio), eas omnes protinus tenebris darem Tartareis.
DRO. Fateor annum hunc tibi vere climactericum fuisse, constellationem revolutionemque fati malevolam: sed visne ista valere ad destructionem subiecti?
CROB. Pedanti, occurris opportune nobis, particeps dolorum omnium. Hunc ad te misit annulum aureum Lydia moriens, cui insculpitur COR SAGITTA TRANSFIXUM. Scilicet tui in extremis non oblita, amor erga te sui hunc tradidit testem fidelem. Quae etiam expirans ipsa vitam tibi precata est foelicissiam.
 PED. O Clotho, Atropos, et tu, fatum (dictum quidem a fando, sed nefandum fatum, cui irascor ex animo), o fallacem hominum spem, fragilemque fortunam! Obruta est et mersa in mari mortis antequam me, portum suum, attigeret Lydia mea, quam defunctam iam in hoc annulo deosculabor perpetuo. Iam cor mihi, non amoris, sed mortis sagitta transfigitur, et dictum erit nullum de Venere, sed mors mihi sors. Policraticum Samium scribit meus Cicero fortunatum fuisse quia annulum (quem in mari amiserat) reperiit in ventriculo piscis sibi venditi: ego vero omnium infoelicissimus, qui meum annulum reperiendo me ipsum meamque animam perdidi. Iam vere dicturus sum me amasse perdite, quia Lydiam ammittendo ipse pereo miser.
DRO. Amice Pedanti, non tu stultus, non tu animal irrationale? Videtur quod sic. Nam tu vir est cum virga activus, et fles tamen tanquam puer tuus sub virga passivus. Attende quid philosophus dicit. Nihil generatur quin idem corrumpitur, et quicquid est in hac sublunari mundiali sphaera, sicut habet esse in actu, sic habet non esse in potentia. Quapropter ego non magis miror istam a vita (quae est terminus a quo) ad mortem (quae est terminus ad quem) pervenisse, quam si quis vestrum ovum hic frangeret.
CROB. O sancte Francisce (qui coeli sacellanus es, et confiteris pro confitentibus), oro ut huiusce virginis purissimam carnem ne sinas vel corrumpi sordibus, vel corrodi vermibus.
PED. Lydia mea charissima, charissima inquam, cum respectu amoris, tum respectu pretii etiam non parvi (charitas autem utrumque significat, quod docti sciunt), quae in hoc minitulo animalculo tuo, in hoc pectusculo Pedantiano videbas, vigebas, virebas, ne mihi succenseas, obsecro, si vivam adhuc paulisper. Decrevi siquidem sepulchrum tibi et marmoream statuam ponere (sicut Alexander magnus in memoriam caballi sui Bucephali urbem erexit), tum etiam tragoediam conficere de vita et obitu utriusque nostrum; eaque exibit sub nomine tuo, eiusque tu eris matrona (cur non enim matrona, sicut patronus). Nuncupabo autem LACHRYMAS MUSARUM.
DRO. Imo Pedanti, quamdiu imaginativa virtus tua vel de ista, vel circa istam, vel in ista defixa est, tamdiu anima sequitur temperaturam corporis.
TUSC. Cum illa utinam et ego periissem simul.
PED. Plurimas ego virgines antehac, et non virgines, docui mortem ut contemnerent.
TUSC. Vitam se dixit suam vili pendere, te fata modo servent incolumem.
PED. Aegre quidem maneo in vita (siquidem vita haec potius dicenda sit quam mors ipsa). Mortem nemo quidem bonus reformidat. Non est enim mors iis terribilis, quorum vivit post funera virtus. Sed (quoniam illa sic voluit) utinam possem Nestoreos in annos vivere, et vivam certe, at non ad deponendum, sed ad confirmandum dolorem.
DRO. Hoc autem simile est ei, quod scripsit Aristoteles Alexandro de libro Physicorum, editum eum esse, quasi non esset editus: sic tu vives quas non viveres.
TUSC. Quin etiam noluit ut lugeres.
PED. Nec lugeo: gravis sum, non moestus, multum haec inter se differunt. Quid si vestram hanc gravissimam monasticam vitam profitear posthac? Possum ieiunare, ut philosophus ille, qui contemplationi deditus quotidie oblitus est prandii.
CROB. Illa iussit tria haec proponeremus tibi, vel ut aulam adires principis, vel ut longissimas regiones inviseres peregrinando, vel ut aliam amas, ducasque uxorem quamprimum.
DRO. Imo quampostremum. Nam quandoquidem omne corpus constat ex superficiebus, et superficies ex lineis, et linea ex punctis, qui non vult corpus componi, cavere debet a punctis. Sic, quoniam amor est punctum quoddam stultitiae, stultitia autem est quidditas, quantitas, dimensio, corpus etiam miseriae, tu, Pedanti, si nolis esse miser (adverte, non dico non foelix, sed prorsus miser), amores amove deinceps, praesertim cum materia circa quam sublata iam sit, et (quia contraria successive inesse debent in eodem susceptibili) sapientiae et arti des operam, mecumque in academiam revertare, ex qua tu postquam exiisti, non est ulla reperta res, qua suffulciantur Ciceroniani.
PED. Redeam? Non si me tota academia vestra humeris suis reportaret. Ego hactenus in hoc Tusculano meo, et in negocio fui sine periculo, et in otio cum dignitate. Artes enim nobiscum et peregrinantur et rusticantur. De illis ac de meipso cum cogito, venit in mentem mihi, quod de Hannibale referunt histtoriae, vincere scis Hannibal, uti victoria nescis: sic illi in eligendo me prudentes erant, in dimittendo plus quam stolidi. Quod ad Lydiam spectat, cum ipsa sic monuerit, ne me macerem, mortem deinceps eius non lachrymis sed laetitiis recolam, quod Thraces olim solebant.
DRO. Nihil facere potes magis naturaliter; nam natura nihil fecit frustra. Igitur nec tu debes frustra lugere eam quae est irrecuperabilis. Praeterea non est deliberare de praeteritis, ut notat philosophus in Ethicis. Postremo quod factum est infectum esse nequit, neque per deorum potentiam, quod Agatho philosophus proncunciavit irrefragabiliter, teste eodem Aristotele.
CROB. Maxime autem monuit illa, ut obscurum hoc deseras rus, proculque hinc abeas, ne continuos tibi eius memoria maerores novos afferat.
PED. Sapientissime sane suadet. Oculi enim augent dolorem. Sic itaque statuo. Proficiscar illico hinc aliquo remotissimas in oras, tanquam Ulysses aliquis, qui mores hominum multorum vidit, et urbes. Nec quisquam hic me unquam post hunc diem visurus denuo.
CROB. Ego nunc intus eo, ut Lydiam ad nuptias, epulas ad coenam parem. Nam iste quamprimum abscesserit hinc, nuptiae conficientur illico.
PED. Vale mortua, longum (adverbum), longum formosa vale Lydia, vale Venus, vale amor, vosque (circumstantiae factorum illorum) locus et tempus valete. Vale Dromodote, vale Fransiscane. Vale vicina academia. O foelicem illam academiam, quae Pedantium receperit; miseram illam, quae amiserit. [Exit.]
DRO. Salve philosophia, salve Saturne, fons melancholiae; salve subtilitas, salve distinctiva contemplatio. Iam ego ad studia mea redeo tanquam lapis ad universi centrum recurrens naturaliter. [Exit.]
CROB. Vale Franciscane, salve Crobole. Vale, Dromodote, salve tu ipse ego, mortalium fortunatissime. Vale Pedanti, salve rediviva Lydia. Salva iam omnis res est, et ego valeo, ut volui, sponsus laetissimus. Vos spectatores salvete simul et valete: qui doletis verbivendulum hunc illusum, plangite; qui gaudetis meum gaudium, mecum iam plaudite.


FINIS