At non in Pharia manes jacuere favilla,
Nec cinis exiguus tantam compescuit umbram:
Prosiluit busto, semustaque membra relinquens,
Degeneremque rogum, sequitur convexa Tonantis.
Qua niger astriferis connectitur axibus aer, 5
Quodque patet terras inter lunaeque meatus,
Semidei manes habitant, quos ignea virtus
Innocuos vitae, patientes aetheris imi
Fecit, et aeternos animam collegit in orbes.
Non illuc auro positi, nec ture sepulti 10
Perveniunt. Illic postquam se lumine vero
Implevit, stellasque vagas miratus, et astra
Fixa polis, vidit quanta sub nocte jaceret
Nostra dies, risitque sui ludibria trunci.
Hinc super Emathiae campos, et signa cruenti 15
Caesaris, ac sparsas volitavit in aequore classes;
Et scelerum vindex in sancto pectore Bruti
Sedit, et invicti posuit se mente Catonis.
Ille, ubi pendebant casus, dubiumque manebat,
Quem mundi dominum facerent civilia bella, 20
Oderat et Magnum, quamvis comes isset in arma,
Auspiciis raptus patriae, ductuque senatus.
At post Thessalicas clades jam pectore toto
Pompeianus erat. Patriam tutore carentem
Excepit, populi trepidantia membra refovit, 25
Ignavis manibus projectos reddidit enses:
Nec regnum cupiens gessit civilia bella,
Nec servire timens: nil causa fecit in armis
Ipse sua; totae post Magni funera partes
Libertatis erant. Quas ne per litora fusas 30
Colligeret rapido victoria Caesaris actu,
Corcyrae secreta petit, ac mille carinis
Abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.
Quis ratibus tantis fugientia crederet ire
Agmina? quis pelagus victas arctasse carinas? 35
Dorida tunc Malean, et apertam Taenaron umbris,
Inde Cythera petit: Boreaque urgente carinas,
Creta fugit: Dictaea legit, cedentibus undis,
Litora. Tunc ausum classi praecludere portus
Impulit, ac saevas meritum Phycunta rapinas 40
Sparsit: et hinc placidis alto delabitur auris
In litus, Palinure, tuum: (neque enim aequore tantum
Ausonio monumenta tenes; portusque quietos
Testatur Libye Phrygio placuisse magistro):
Quum procul ex alto tendentes vela carinae 45
Ancipites tenuere animos, sociosne malorum,
An veherent hostes: praeceps facit omne timendum
Victor, et in nulla non creditur esse carina.
Ast illae puppes luctus, planctusque ferebant,
Et mala vel duri lacrimas motura Catonis. 50
Nam postquam frustra precibus Cornelia nautas
Privignique fugam tenuit, ne forte repulsus
Litoribus Phariis remearet in aequora truncus,
Ostenditque rogum non justi flamma sepulcri:
“Ergo indigna fui, dixit, Fortuna, marito 55
Accendisse rogum, gelidos effusa per artus
Incubuisse viro, laceros exurere crines,
Membraque dispersi pelago componere Magni?
Vulneribus cunctis largos infundere fletus?
Ossibus, et tepida vestes implere favilla, 60
Quidquid ab exstincto licuisset tollere busto,
In templis sparsura Deum? Sine funeris ullo
Ardet honore rogus: manus hoc Aegyptia forsan
Obtulit officium grave manibus. O bene nudi
Crassorum cineres! Pompeio contigit ignis 65
Invidia majore Deum. Similisne malorum
Sors mihi semper erit? numquam dare justa licebit
Conjugibus; numquam plenas plangemus ad urnas?
Quid porro tumulis opus est, aut ulla requiris
Instrumenta, dolor? non toto pectore portas, 70
Impia, Pompeium? non imis haeret imago
Visceribus? quaerat cineres victura superstes.
Nunc tamen hic, longe qui fulget luce maligna,
Ignis, adhuc aliquid, Phario de litore surgens,
Ostendit mihi, Magne, tui…: jam flamma resedit, 75
Pompeiumque ferens vanescit solis ad ortus
Fumus, et invisi tendunt mihi carbasa venti.
Non mihi nunc tellus Pompeio si qua triumphos
Victa dedit, non alta terens Capitolia currus
Gratior: elapsus felix de pectore Magnus; 80
Hunc volumus, quem Nilus habet, terraeque nocenti
Non haerere queror; crimen commendat arenas.
[Linquere, si qua fides, Pelusia litora nolo.]
Tu pete bellorum casus, et signa per orbem,
Sexte, paterna move: namque haec mandata reliquit 85
Pompeius vobis, in nostra condita cura:
“Me quum fatalis leto damnaverit hora,
Excipite, o nati, bellum civile, nec umquam,
Dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,
Caesaribus regnare vacet. Vel sceptra, vel urbes 90
Libertate sua validas impellite fama
Nominis: has vobis partes, haec arma relinquo.
Inveniet classes, quisquis Pompeius in undas
Venerit; et noster nullis non gentibus haeres
Bella dabit: tantum indomitos, memoresque paterni 95
Juris habete animos. Uni parere decebit,
Si faciet partes pro libertate, Catoni.”
Exsolvi tibi, Magne, fidem, mandata peregi.
Insidiae valuere tuae, deceptaque vixi,
Ne mihi commissas auferrem perfida voces. 100
Jam nunc te per inane chaos, per Tartara, conjux,
Si sunt ulla, sequar: quam longo tradita leto
Incertum est; poenas animae vivacis ab ipsa
Ante feram. Potuit cernens tua vulnera, Magne,
Non fugere in mortem; planctu contusa peribit; 105
Effluet in lacrimas: numquam veniemus ad enses,
Aut laqueos, aut praecipites per inania jactus.
Turpe mori post te solo non posse dolore.”
Sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu,
Decrevitque pati tenebras, puppisque cavernis 110
Delituit: saevumque arcte complexa dolorem
Perfruitur lacrimis, et amat pro conjuge luctum.
Illam non fluctus, stridensque rudentibus Eurus
Movit, et exsurgens ad summa pericula clamor:
Votaque sollicitis faciens contraria nautis, 115
Composita in mortem jacuit, favitque procellis.
Prima ratem Cypros spumantibus accipit undis:
Inde tenens pelagus, sed jam moderatior, Eurus
In Libycas egit sedes, et castra Catonis.
Tristis, ut in multo mens est praesaga timore, 120
Adspexit patrios comites a litore Magnus,
Et fratrem: medias praeceps tunc fertur in undas.
“Dic ubi sit, germane, parens: stat summa caputque
Orbis, an occidimus? Romanaque Magnus ad umbras
Abstulit?” Haec fatur: quem contra talia frater: 125
“O felix, quem sors alias dispersit in oras,
Quique nefas audis: oculos, germane, nocentes
Spectato genitore fero. Non Caesaris armis
Occubuit, dignoque perit auctore ruinae.
Rege sub impuro Nilotica rura tenente, 130
Hospitii fretus Superis, et munere tanto
In proavos, cecidit donati victima regni.
Vidi ego magnanimi lacerantes pectora patris:
Nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum,
Litore Niliaco socerum jam stare putavi. 135
Sed me nec sanguis, nec tantum vulnera nostri
Adfecere senis, quantum gestata per urbes
Ora ducis, quae transfixo sublimia pilo
Vidimus: haec, fama est, oculis victoris iniqui
Servari; scelerisque fidem quaesisse tyrannum. 140
Nam corpus Phariaene canes, avidaeque volucres
Distulerint, an furtivus, quem vidimus, ignis
Solverit, ignoro. Quaecumque injuria fati
Abstulit hos artus, Superis haec crimina dono:
Servata de parte queror.” Quum talia Magnus 145
Audisset, non in gemitus, lacrimasque dolorem
Effudit; justaque furens pietate profatur:
“Praecipitate rates e sicco litore nautae;
Classis in adversos erumpat remige ventos:
Ite, duces, mecum: numquam civilibus armis 150
Tanta fuit merces, inhumatos condere manes,
Sanguine semiviri Magnum satiare tyranni.
Non ego Pellaeas arces, adytisque retectum
Corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?
Non mihi Pyramidum tumulis evulsus Amasis, 155
Atque alii reges Nilo torrente natabunt?
Omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulcra:
Evolvam busto jam numen gentibus Isin,
Et tectum lino spargam per vulgus Osirim,
Et sacer in Magni cineres mactabitur Apis, 160
Suppositisque Deis uram caput. Has mihi poenas
Terra dabit: linquam vacuos cultoribus agros;
Nec, Nilus cui crescat, erit: solusque tenebis
Aegyptum, genitor, populis Superisque fugatis.”
Dixerat, et classem saevas rapiebat in undas. 165
Sed Cato laudatam juvenis compescuit iram.
Interea totis audito funere Magni
Litoribus sonuit percussus planctibus aether:
Exemploque carens, et nulli cognitus aevo
Luctus erat, mortem populos deflere potentis. 170
Sed magis, ut visa est lacrimis exhausta, solutas
In vultus effusa comas, Cornelia puppe
Egrediens, rursus geminato verbere plangunt.
Ut primum in sociae pervenit litora terrae,
Collegit vestes, miserique insignia Magni, 175
Armaque, et impressas auro, quas gesserat olim
Exuvias, pictasque togas, velamina summo
Ter conspecta Jovi, funestoque intulit igni.
Ille fuit miserae Magni cinis. Accipit omnis
Exemplum pietas, et toto litore busta 180
Surgunt, Thessalicis reddentia manibus ignem.
Sic, ubi depastis submittere gramina campis,
Et renovare parans hibernas Appulus herbas,
Igne fovet terras, simul et Garganus, et arva
Vulturis, et calidi lucent buceta Matini. 185
Non tamen ad Magni pervenit gratius umbram,
Omne quod in Superos audet convicia vulgus,
Pompeiumque Deis obicit, quam pauca Catonis
Verba, sed a pleno venientia pectore veri.
“Civis obit, inquit, multo majoribus impar 190
Nosse modum juris, sed in hoc tamen utilis aevo,
Cui non ulla fuit justi reverentia: salva
Libertate potens, et solus plebe parata
Privatus servire sibi, rectorque senatus,
Sed regnantis, erat. Nil belli jure poposcit: 195
Quaeque dari voluit, voluit sibi posse negari.
Immodicas possedit opes; sed plura retentis
Intulit: invasit ferrum, sed ponere norat.
Praetulit arma togae; sed pacem armatus amavit.
Juvit sumpta ducem, juvit dimissa potestas. 200
Casta domus, luxuque carens, corruptaque numquam
Fortuna domini: clarum, et venerabile nomen
Gentibus, et multum nostrae quod proderat urbi.
Olim vera fides Sulla Marioque receptis
Libertatis obit; Pompeio rebus adempto 205
Nunc et ficta perit. Non jam regnare pudebit;
Nec color imperii, nec frons erit ulla senatus.
O felix, cui summa dies fuit obvia victo,
Et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses!
Forsitan in soceri potuisses vivere regno. 210
Scire mori, sors prima viris, sed proxima cogi.
Et mihi, si fatis aliena in jura venimus,
Da talem, Fortuna, Jubam: non deprecor hosti
Servari, dum me servet cervice recisa.”
215 Vocibus his major, quam si Romana sonarent
Rostra ducis laudes, generosam venit ad umbram
Mortis honos. Fremit interea discordia vulgi;
Castrorum bellique piget post funera Magni;
Quum Tarchondimotus linquendi signa Catonis
Sustulit. Hunc rapta fugientem classe sequutus 220
Litus in extremum, tali Cato voce notavit:
“O numquam pacate Cilix! iterumne rapinas
Vadis in aequoreas? Magnum Fortuna removit:
Jam pelago pirata redis.” Tunc respicit omnes
In coetu, motuque viros: quorum unus aperta 225
Mente fugae, tali compellat voce regentem:
“Nos, Cato, da veniam, Pompeii duxit in arma,
Non belli civilis amor, partesque favore
Fecimus. Ille jacet, quem paci praetulit orbis,
Causaque nostra perit: patrios permitte penates, 230
Desertamque domum, dulcesque revisere natos.
Nam quis erit finis, si nec Pharsalia, pugnae,
Nec Pompeius erit? Perierunt tempora vitae,
Mors eat in tutum: justas sibi nostra senectus
Prospiciat flammas: bellum civile sepulcra 235
Vix ducibus praestare potest. Non barbara victos
Regna manent; non Armenium mihi saeva minatur,
Aut Scythicum Fortuna jugum: sub jura togati
Civis eo. Quisquis Magno vivente secundus,
Hic mihi primus erit: sacris praestabitur umbris 240
Summus honor; dominum, quem clades cogit, habebo:
Nullum, Magne, ducem, te solum in bella sequutus,
Post te, fata sequar; neque enim sperare secunda
Fas mihi, nec liceat. Fortuna cuncta tenentur
Caesaris: Emathium sparsit victoria ferrum. 245
Clausa fides miseris, et toto solus in orbe est,
Qui velit ac possit victis praestare salutem.
Pompeio, scelus est bellum civile, perempto,
Quo, fuerat, vivente, fides. Si publica jura,
Si semper patriam sequeris, Cato, signa petamus 250
Romanus quae Consul habet.” Sic ille profatus
Insiluit puppi, juvenum comitante tumultu.
Actum Romanis fuerat de rebus, et omnis
Indiga servitii fervebat litore plebes:
Erupere ducis sacro de pectore voces: 255
“Ergo pari voto gessisti bella, juventus,
Tu quoque pro dominis; et Pompeiana fuisti,
Non Romana manus? quod non in regna laboras,
Quod tibi, non ducibus, vivis, morerisque, quod orbem
Adquiris nulli, quod jam tibi vincere tutum est, 260
Bella fugis, quaerisque jugum cervice vacante,
Et nescis sine rege pati. Nunc causa pericli
Digna viris: potuit vestro Pompeius abuti
Sanguine; nunc patriae jugulos ensesque negatis,
Quum prope libertas. Unum Fortuna reliquit 265
Jam tribus e dominis: pudeat! plus regia Nili
Contulit in leges, et Parthi militis arcus.
Ite, o degeneres, Ptolemaei munus, et arma
Spernite. Quis vestras ulla putet esse nocentes
Caede manus? credet faciles sibi terga dedisse, 270
Credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.
Vadite securi; meruistis judice vitam
Caesare, non armis, non obsidione subacti.
O famuli turpes, domini post fata prioris
Itis ad heredem. Cur non majora mereri, 275
Quam vitam veniamque, libet? rapiatur in undas
Infelix Magni conjux, prolesque Metelli;
Ducite Pompeios; Ptolemaei vincite munus.
Nostra quoque inviso quisquis feret ora tyranno,
Non parva mercede dabit: sciat ista juventus 280
Cervicis pretio bene se mea signa sequutam.
Quin agite, et magna meritum cum caede parate:
Ignavum scelus est tantum fuga.” Dixit: et omnes
Haud aliter medio revocavit ab aequore puppes,
Quam, simul effetas linquunt examina ceras, 285
Atque oblita favi non miscent nexibus alas,
Sed sibi quaeque volat, nec jam degustat amarum
Desidiosa thymum: Phrygii sonus increpet aeris,
Attonitae posuere fugam, studiumque laboris
Floriferi repetunt, et sparsi mellis amorem: 290
Gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor
Divitias servasse casae: sic voce Catonis
Inculcata viris justi patientia Martis.
Jamque actu belli non doctas ferre quietem
Constituit mentes, serieque agitare laborum. 295
Primum litoreis miles lassatur arenis.
Proximus in muros et moenia Cyrenarum
Est labor: exclusus nulla se vindicat ira;
Poenaque de victis sola est vicisse Catoni.
300 Inde peti placuit Libyci contermina Mauris
Regna Jubae; sed iter mediis Natura vetabat
Syrtibus: has audax sperat sibi cedere virtus.
Syrtes vel, primam mundo Natura figuram
Quum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit;
(Nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi 305
Acciperet, nec se defendit ab aequore tellus;
Ambigua sed lege loci jacet invia sedes:
Aequora fracta vadis, abruptaque terra profundo,
Et post multa sonant projecti litora fluctus;
Sic male deseruit, nullosque exegit in usus 310
Hanc partem natura sui): vel plenior alto
Olim Syrtis erat pelago, penitusque natabat:
Sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens,
Aequora subduxit zonae vicina perustae;
Et nunc pontus adhuc, Phoebo siccante, repugnat. 315
Mox ubi damnosum radios admoverit aevum,
Tellus Syrtis erit: nam jam brevis unda superne
Innatat, et late periturum deficit aequor.
Ut primum remis actum mare propulit omne
Classis onus, densis fremuit niger imbribus Auster 320
In sua regna furens: tentatum classibus aequor
Turbine defendit, longeque a Syrtibus undas
Egit, et illato confregit litore pontum.
Tum quarum recto deprendit carbasa malo
Eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis 325
Vela negare Noto, spatium vicere carinae,
Atque ultra proram tumuit sinus. Omnia si quis
Providus antennae suffixit lintea summae,
Vincitur, et nudis avertitur armamentis.
Sors melior classi, quae fluctibus incidit altis, 330
Et certo jactata mari. Quaecumque levatae
Arboribus caesis flatum effudere prementem;
Abstulit has ventis liber contraria volvens
Aestus, et obnixum victor detrusit in Austrum.
Has vada destituunt, atque interrupta profundo 335
Terra ferit puppes: dubioque obnoxia fato
Pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.
Tunc magis impactum brevibus mare, terraque saevit
Obvia consurgens: quamvis elisus ab Austro,
Saepe tamen cumulos fluctus non vincit arenae: 340
Eminet in tergo pelagi procul omnibus arvis,
Inviolatus aqua, sicci jam pulveris agger.
Stant miseri nautae, terraeque haerente carina
Litora nulla vident. Sic partem intercipit aequor:
Pars ratium major regimen, clavumque sequuta est, 345
Tuta fuga, nautasque loci sortita peritos,
Torpentem Tritonos adit illaesa paludem.
Hanc, ut fama, Deus, quem toto litore pontus
Audit ventosa perflantem murmura concha,
Hanc et Pallas amat; patrio quae vertice nata 350
Terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est,
Ut probat ipse calor) tetigit; stagnique quieta
Vultus vidit aqua, posuitque in margine plantas,
Et se dilecta Tritonida dixit ab unda.
Quam juxta Lethon tacitus praelabitur amnis, 355
Infernis, ut fama, trahens oblivia venis;
Atque insopiti quondam tutela draconis,
Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.
Invidus, annoso famam qui derogat aevo,
Qui vates ad vera vocat! Fuit aurea silva, 360
Divitiisque graves, et fulvo germine rami,
Virgineusque chorus, nitidi custodia luci,
Et numquam somno damnatus lumina serpens,
Robora complexus rutilo curvata metallo.
Abstulit arboribus pretium, nemorique laborem 365
Alcides; passusque inopes sine pondere ramos,
Rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.
His igitur depulsa locis, ejectaque classis
Syrtibus, haud ultra Garamantidas attigit undas;
Sed duce Pompeio Libyae melioris in oris 370
Mansit. At impatiens virtus haerere Catonis
Audet in ignotas agmen committere gentes,
Armorum fidens; et terra cingere Syrtim.
Haec eadem suadebat hiems, quae clauserat aequor.
Et spes imber erat nimios metuentibus ignes; 375
Ut neque sole viam, nec duro frigore saevam,
Inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus:
Atque ingressurus steriles, sic fatur, arenas:
“O quibus una salus placuit mea castra sequutis
Indomita cervice mori, componite mentes 380
Ad magnum virtutis opus, summosque labores.
Vadimus in campos steriles, exustaque mundi,
Qua nimius Titan, et rarae in fontibus undae,
Siccaque letiferis squalent serpentibus arva:
Durum iter ad leges, patriaeque ruentis amorem. 385
Per mediam Libyen veniant, atque invia tentent,
Si quibus in nullo positum est evadere voto,
Si quibus ire sat est; neque enim mihi fallere quemquam
Est animus, tectoque metu perducere vulgus;
Hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent, 390
Qui me teste, pati vel quae tristissima, pulchrum
Romanumque putant: at qui sponsore salutis
Miles eget, capiturque animae dulcedine, vadat
Ad dominum meliore via. Dum primus arenas
Ingrediar, primusque gradus in pulvere ponam, 395
Me calor aethereus feriat, mihi plena veneno
Occurrat serpens; fatoque pericula vestra
Praetentate meo: sitiat, quicumque bibentem
Viderit; aut umbras nemorum quicumque petentem,
Aestuet; aut equitem peditum praecedere turmas, 400
Deficiat; si quo fuerit discrimine notum
Dux, an miles eam. Serpens, sitis, ardor, arenae,
Dulcia virtuti: gaudet patientia duris.
Laetius est, quoties magno sibi constat, honestum.
Sola potest Libye turba praestare malorum, 405
Ut deceat fugisse viros.” Sic ille paventes
Incendit virtute animos, et amore laborum,
Irreducemque viam deserto limite carpit;
Et sacrum parvo nomen clausura sepulcro
Invasit Libye securi fata Catonis. 410
Tertia pars rerum Libye, si credere famae
Cuncta velis: at si ventos caelumque sequaris,
Pars erit Europae; neque enim plus litora Nili,
Quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt:
Unde Europa fugit Libyen, et litora flexu 415
Oceano fecere locum: sed maior in unam
Orbis abit Asiam. Nam quum communiter istae
Effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum
Contingens, dextrumque Noti, discedit in ortus,
Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terrae est, 420
Vergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis
Solvitur: Arctoos raris Aquilonibus imbres
Accipit, et nostris reficit sua rura serenis.
In nullas vitiatur opes; non aere, neque auro
Excoquitur; nullo glebarum crimine, pura, 425
Et penitus terra est. Tantum Maurusia genti
Robora divitiae; quarum non noverat usum;
Sed citri contenta comis vivebat, et umbra.
In nemus ignotum nostrae venere secures;
Extremoque epulas mensasque petivimus orbe. 430
At quaecumque vagam Syrtim complectitur ora
Sub nimio projecta die, vicina perusti
Aetheris, exurit messes, et pulvere Bacchum
Enecat, et nulla putris radice tenetur.
Temperies vitalis abest; et nulla sub illa 435
Cura Jovis terra est; natura deside torpet
Orbis, et immotis annum non sentit arenis.
Hoc tam segne solum raras tamen exserit herbas,
Quas Nasamon gens dura legit, qui proxima ponto
Nudus rura tenet, quem mundi barbara damnis 440
Syrtis alit; nam litoreis populator arenis
Imminet, et, nulla portus tangente carina,
Novit opes: sic cum toto commercia mundo
Naufragiis Nasamones habent. Hac ire Catonem
Dura jubet virtus. Illic secura juventus 445
Ventorum, nullasque timens tellure procellas,
Aequoreos est passa metus: nam litore sicco,
Quam pelago, Syrtis violentius excipit Austrum,
Et terrae magis ille nocet. Non montibus ortum
Adversis frangit Libye, scopulisque repulsum 450
Dissipat, et liquidas e turbine solvit in auras:
Nec ruit in silvas, annosaque robora torquens
Lassatur: patet omne solum, liberque meatu
Aeoliam rabiem totis exercet arenis.
At non imbriferam contorto pulvere nubem 455
In flexum violentus agit: pars plurima terrae
Tollitur, et numquam resoluto vertice pendet.
Regna videt pauper Nasamon errantia vento,
Discussasque domos; volitantque a culmine raptae
Detecto Garamante casae. Non altius ignis 460
Rapta vehit; quantumque licet consurgere fumo,
Et violare diem, tantum tenet aera pulvis.
Tum quoque Romanum solito violentior agmen
Aggreditur, nullusque potest consistere miles,
Instabilis raptis etiam, quas calcat, arenis. 465
Concuteret terras, orbemque a sede moveret,
Si solida Libye compage, et pondere duro
Clauderet exesis Austrum scopulosa cavernis:
Sed quia mobilibus facilis turbatur arenis,
Nusquam luctando stabilis manet; imaque tellus 470
Stat, quia summa fugit. Galeas, et scuta virorum,
Pilaque contorsit violento spiritus actu,
Intentusque tulit magni per inania caeli.
Illud in extrema forsan longeque remota
Prodigium tellure fuit; delapsaque caelo 475
Arma timent gentes, hominumque erepta lacertis
A Superis demissa putant. Sic illa profecto
Sacrifico cecidere Numae, quae lecta juventus
Patricia cervice movet: spoliaverat Auster
Aut Boreas populos ancilia nostra ferentes. 480
Sic orbem torquente Noto, Romana juventus
Procubuit, metuensque rapi, constrinxit amictus,
Inseruitque manus terrae: nec pondere solo,
Sed nisu jacuit, vix sic immobilis Austro,
Qui super ingentes cumulos involvit arenae, 485
Atque operit tellure viros. Vix tollere miles
Membra valet, multo congestu pulveris haerens.
Adligat et stantes adfusae magnus arenae
Agger, et immoti terra surgente tenentur.
Saxa tulit penitus discussis proruta muris, 490
Effuditque procul miranda sorte malorum:
Qui nullas videre domos, videre ruinas.
Jamque iter omne latet: nec sunt discrimina terrae
Ulla, nisi aetheriae, medio velut aequore flammae.
Sideribus novere viam: nec sidera tota 495
Ostendit Libycae finitor circulus orae,
Multaque devexo terrarum margine celat.
Utque calor solvit, quem torserat aera ventus,
Incensusque dies, manant sudoribus artus;
Arent ora siti. Conspecta est parva maligna 500
Unda procul vena; quam vix e pulvere miles
Corripiens, patulum galeae confudit in orbem,
Porrexitque duci. Squalebant pulvere fauces
Cunctorum: minimumque tenens dux ipse liquoris
Invidiosus erat. “Mene, inquit, degener, unum 505
Miles, in hac turba vacuum virtute putasti?
Usque adeo mollis, primisque caloribus impar
Sum visus? quanto poena tu dignior ista,
Qui populo sitiente bibas!” Sic concitus ira
Excussit galeam, suffecitque omnibus unda. 510
Ventum erat ad templum, Libycis quod gentibus unum
Inculti Garamantes habent: stat sortiger illic
Jupiter, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans,
Aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon.
Non illic Libycae posuerunt ditia gentes 515
Templa, nec Eois splendent donaria gemmis.
Quamvis Aethiopum populis, Arabumque beatis
Gentibus, atque Indis unus sit Jupiter Hammon,
Pauper adhuc deus est, nullis violata per aevum
Divitiis delubra tenens: morumque priorum 520
Numen Romano templum defendit ab auro.
Esse locis superos testatur silva per omnem
Sola virens Libyen; nam quidquid pulvere sicco
Separat ardentem tepida Berenicida Lepti,
Ignorat frondes: solus nemus abstulit Hammon. 525
Silvarum fons causa loco, qui putria terrae
Adligat, et domitas unda connectit arenas.
Sic quoque nil obstat Phoebo, quum cardine summo
Stat librata dies: truncum vix protegit arbor;
Tam brevis in medium radiis compellitur umbra! 530
Deprensum est hunc esse locum, qua circulus alti
Solstitii medium signorum percutit orbem.
Non obliqua meant, nec Tauro Scorpius exit
Rectior, aut Aries donat sua tempora Librae,
Aut Astraea jubet lentos descendere Pisces. 535
Par Geminis Chiron, et idem quod Carcinos ardens
Humidus Aegoceros: nec plus Leo tollitur Urna.
At tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,
In Noton umbra cadit, quae nobis exit in Arcton.
Te segnis Cynosura subit; tu sicca profundo 540
Mergi plaustra putas, nullumque in vertice semper
Sidus habes immune maris, procul axis uterque est,
Et fuga signorum medio rapit omnia caelo.
Stabant ante fores populi, quos miserat Eos,
Cornigerique Jovis monitu nova fata petebant: 545
Sed Latio cessere duci: comitesque Catonem
Orant, exploret Libycum memorata per orbem
Numina, de fama tam longi judicet aevi.
Maximus hortator scrutandi voce Deorum
Eventus Labienus erat. “Sors obtulit, inquit, 550
Et fortuna viae, tam magni numinis ora,
Consiliumque Dei: tanto duce possumus uti
Per Syrtes, bellique datos cognoscere casus.
Nam cui crediderim Superos arcana daturos,
Dicturosque magis, quam sancto vera Catoni? 555
Certe vita tibi semper directa supernas
Ad leges, sequerisque Deum. Datur ecce loquendi
Cum Jove libertas: inquire in fata nefandi
Caesaris, et patriae venturos excute mores:
Jure suo populis uti, legumque licebit, 560
An bellum civile perit. Tua pectora sacra
Voce reple: durae saltem virtutis amator,
Quaere quid est virtus, et posce exemplar honesti.”
Ille Deo plenus, tacita quem mente gerebat,
Effudit dignas adytis e pectore voces: 565
“Quid quaeri, Labiene, jubes? an liber in armis
Occubuisse velim potius, quam regna videre?
An sit vita nihil? si longa, an differat aetas?
An noceat vis ulla bono? Fortunaque perdat
Opposita virtute minas, laudandaque velle 570
Sit satis, et numquam successu crescat honestum?
Scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.
Haeremus cuncti Superis, temploque tacente
Nil facimus non sponte Dei: nec vocibus ullis
Numen eget; dixitque semel nascentibus auctor 575
Quidquid scire licet. Sterilesne elegit arenas,
Ut caneret paucis, mersitque hoc pulvere verum?
Estne Dei sedes, nisi terra, et pontus, et aer,
Et caelum, et virtus? Superos quid quaerimus ultra?
Jupiter est quodcumque vides, quodcumque moveris. 580
Sortilegis egeant dubii, semperque futuris
Casibus ancipites: me non oracula certum,
Sed mors certa facit: pavido, fortique cadendum est.
Hoc satis est dixisse Jovem.” Sic ille profatur,
Servataque fide templi discedit ab aris, 585
Non exploratum populis Hammona relinquens.
Ipse manu sua pila gerit; praecedit anheli
Militis ora pedes: monstrat tolerare vapores,
Non jubet; et nulla vehitur cervice supinus,
Carpentove sedens: somni parcissimus ipse est, 590
Ultimus haustor aquae; quum tandem fonte reperto
Indiga cogatur latices potare juventus,
Stat, dum lixa bibat. Si veris magna paratur
Fama bonis, et si successu nuda remoto
Inspicitur virtus, quidquid laudamus in ullo 595
Majorum, fortuna fuit. Quis Marte secundo,
Quis tantum meruit populorum sanguine nomen?
Hunc ego per Syrtes, Libyaeque extrema triumphum
Ducere maluerim, quam ter Capitolia curru
Scandere Pompeii, quam frangere colla Jugurthae. 600
Ecce parens verus patriae, dignissimus aris,
Roma, tuis; per quem numquam jurare pudebit,
Et quem, si steteris umquam cervice soluta,
Nunc olim factura Deum. Jam spissior ignis;
Et plaga, quam nullam Superi mortalibus ultra 605
A medio fecere die, calcatur; et unda
Rarior: inventus mediis fons unus arenis
Largus aquae; sed quem serpentum turba tenebat,
Vix capiente loco. Stabant in margine siccae
Aspides, in mediis sitiebant Dipsades undis. 610
Ductor, ut adspexit perituros fonte relicto,
Adloquitur: “Vana specie conterrite leti,
Ne dubita, miles, tutos haurire liquores:
Noxia serpentum est admixto sanguine pestis:
Morsu virus habent, et fatum in dente minantur: 615
Pocula morte carent.” Dixit; dubiumque venenum
Hausit: et in tota Libyae fons unus arena
Ille fuit, de quo primus sibi posceret undam.
Cur Libycus tantis exundet pestibus aer
Fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti 620
Miscuerit Natura solo, non cura laborque
Noster scire valet: nisi quod vulgata per orbem
Fabula pro vera decepit saecula causa.
Finibus extremis Libyes, ubi fervida tellus
Accipit Oceanum, demisso sole calentem, 625
Squalebant late Phorcynidos arva Medusae,
Non nemorum protecta coma, non mollia succo,
Sed dominae vultu conspectis aspera saxis.
Hoc primum natura nocens in corpore saevas
Eduxit pestes: illis e faucibus angues 630
Stridula fuderunt vibratis sibila linguis,
Femineae qui more comae per terga soluti,
Ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae.
Surgunt adversa subrectae fronte colubrae,
Vipereumque fluit depexo crine venenum. 635
Hoc habet infelix, cunctis impune, Medusa,
Quod spectare licet; nam rictus, oraque monstri
Quis timuit? quem, qui recto se lumine vidit,
Passa Medusa mori est? rapuit dubitantia fata,
Praevenitque metus: anima periere retenta 640
Membra; nec emissae riguere sub ossibus umbrae.
Eumenidum crines solos movere furores;
Cerberus Orpheo lenivit sibila cantu;
Amphitryoniades vidit, quum vinceret, Hydram:
Hoc monstrum timuit genitor, numenque secundum 645
Phorcus aquis, Cetoque parens, ipsaeque sorores
Gorgones: hoc potuit caelo pelagoque minari
Torporem insolitum, mundoque obducere terram.
E caelo volucres subito cum pondere lapsae;
In scopulis haesere ferae; vicina colentes 650
Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.
Nullum animal visus patiens, ipsique retrorsum
Effusi faciem vitabant Gorgonos angues.
Illa sub Hesperiis stantem Titana columnis
In cautes Atlanta dedit: caeloque timente 655
Olim Phlegraeos, stantes serpente, gigantas,
Erexit montes, bellumque immane Deorum
Pallados e medio confecit pectore Gorgon.
Quo postquam partu Danaes, et divite nimbo
Ortum Parrhasiae vexerunt Persea pennae 660
Arcados, auctoris citharae, liquidaeque palaestrae,
Et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,
Harpen alterius monstri jam caede rubentem,
A Jove dilectae fuso custode juvencae:
Auxilium volucri Pallas tulit innuba fratri, 665
Pacta caput monstri: terraeque in fine Libyssae
Persea Phoebeos converti jussit ad ortus,
Gorgonis averso sulcantem regna volatu:
Et clypeum laevae fulvo dedit aere nitentem,
In quo saxificam jussit spectare Medusam, 670
Quam sopor aeternam tracturus morte quietem
Obruit haud totam. Vigilat pars magna comarum,
Defenduntque caput protenti crinibus hydri:
Pars jacet in medios vultus, oculique tenebras.
Ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem 675
Perseos aversi Cyllenida dirigit harpen,
Lata colubriferi rumpens confinia colli.
Quos habuit vultus, lunati vulnere ferri
Caesa caput, Gorgon! quanto spirasse veneno
Ora rear! quantumque oculos effundere mortis! 680
Nec Pallas spectare potest; vultusque gelassent
Perseos adversi, si non Tritonia densos
Sparsisset crines, texissetque ora colubris.
Aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.
685 Ille quidem pensabat iter, propiusque secabat
Aethera, si medias Europae scinderet urbes;
Pallas frugiferas jussit non laedere terras,
Et parci populis. Quis enim non praepete tanto
Aethera respiceret? Zephyro convertitur ales,
Itque super Libyen, quae, nullo consita cultu, 690
Sideribus Phoeboque vacat: premit orbita solis,
Exuritque solum; nec terra celsior ulla
Nox cadit in caelum, lunaeque meatibus obstat,
Si flexus oblita vagi per recta cucurrit
Signa, nec in Borean, aut in Noton effugit umbram. 695
Illa tamen sterilis tellus, fecundaque nullo
Arva bono, virus stillantis tabe Medusae
Concipiunt, dirosque fero de sanguine rores,
Quos calor adjuvit, putrique incoxit arenae.
700 Hic, quae prima caput movit de pulvere tabes,
Aspida somniferam tumida cervice levavit.
Plenior huic sanguis, et crassi gutta veneni
Decidit; in nulla plus est serpente coactum.
Ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem
Sponte sua, Niloque tenus metitur arenas. 705
Sed quis erit nobis lucri pudor? inde petuntur
Huc Libycae mortes, et fecimus aspida mercem.
At non stare suum miseris passura cruorem,
Squamiferos ingens Haemorrhois explicat orbes;
Natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arva 710
Chersydros, tractique via fumante Chelydri;
Et semper recto lapsurus limite Cenchris;
Pluribus ille notis variatam pingitur alvum,
Quam parvis tinctus maculis Thebanus Ophites;
Concolor exustis, atque indiscretus arenis 715
Hammodytes; spinaque vagi torquente Cerastae;
Et Scytale sparsis etiam nunc sola pruinis
Exuvias positura suas; et torrida Dipsas;
Et gravis in geminum surgens caput Amphisbaena;
Et Natrix violator aquae, Jaculique volucres; 720
Et contentus iter cauda sulcare Pareas;
Oraque distendens avidus spumantia Prester;
Ossaque dissolvens cum corpore tabificus Seps.
Sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,
Ante venena nocens, late sibi submovet omne 725
Vulgus, et in vacua regnat Basiliscus arena.
Vos quoque, qui cunctis innoxia numina terris
Serpitis, aurato nitidi fulgore Dracones,
Pestiferos ardens facit Africa, ducitis altum
Aera quum pennis, armentaque tota sequuti 730
Rumpitis ingentes amplexi verbere tauros.
Nec tutus spatio est elephas; datis omnia leto;
Nec vobis opus est ad noxia fata veneno.
Has inter pestes duro Cato milite siccum
Emetitur iter; tot tristia fata suorum, 735
Insolitasque videns parvo cum vulnere mortes.
Signiferum juvenem Tyrrheni sanguinis Aulum
Torta caput retro Dipsas calcata momordit.
Vix dolor, aut sensus dentis fuit; ipsaque leti
Frons caret invidia; nec quidquam plaga minatur. 740
Ecce subit virus tacitum, carpitque medullas
Ignis edax, calidaque incendit viscera tabe.
Ebibit humorem circum vitalia fusum
Pestis, et in sicco linguam torrere palato
Coepit: defessos iret qui sudor in artus 745
Non fuit, atque oculos lacrimarum vena refugit.
Non decus imperii, non moesti jura Catonis
Ardentem tenuere virum, quin spargere signa
Auderet, totisque furens exquireret agris,
Quas poscebat aquas sitiens in corde venenum. 750
Ille vel in Tanain missus, Rhodanumque, Padumque,
Arderet, Nilumque bibens per rura vagantem.
Accessit morti Libye, fatique minorem
Famam Dipsas habet terris adjuta perustis.
Scrutatur venas penitus squalentis arenae: 755
Nunc redit ad Syrtes, et fluctus accipit ore;
Aequoreusque placet, sed non et sufficit, humor.
Nec sentit fatique genus, mortemque veneni;
Sed putat esse sitim: ferroque aperire tumentes
Sustinuit venas, atque os implere cruore. 760
Jussit signa rapi propere Cato: discere nulli
Permissum est hoc posse sitim. Sed tristior illa
Mors erat ante oculos: miserique in crure Sabelli
Seps stetit exiguus, quem flexo dente tenacem
Avulsitque manu, piloque adfixit arenis. 765
Parva modo serpens; sed qua non ulla cruentae
Tantum mortis habet: nam plagae proxima circum
Fugit rapta cutis, pallentiaque ossa retexit.
Jamque sinu laxo nudum est sine corpore vulnus.
Membra natant sanie; surae fluxere; sine ullo 770
Tegmine poples erat; femorum quoque musculus omnis
Liquitur, et nigra destillant inguina tabe.
Dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque
Viscera: nec, quantum toto de corpore debet,
Effluit in terras; saevum sed membra venenum 775
Decoquit: in minimum mors contrahit omnia virus.
Vincula nervorum, et laterum textura, cavumque
Pectus, et abstrusum fibris vitalibus; omne
Quidquid homo est, aperit pestis: natura profana
Morte patet: manant humeri, fortesque lacerti; 780
Colla caputque fluunt. Calido non ocius Austro
Nix resoluta cadit, nec solem cera sequetur.
Parva loquor; corpus sanie stillasse perustum:
Hoc et flamma potest: sed quis rogus abstulit ossa?
Haec quoque discedunt, putresque sequuta medullas 785
Nulla manere sinunt rapidi vestigia fati.
Cyniphias inter pestes tibi palma nocendi est:
Eripiunt omnes animam, tu sola cadaver.
Ecce subit facies leto diversa fluenti.
Nasidium Marsi cultorem torridus agri 790
Percussit Prester. Illi rubor igneus ora
Succendit, tenditque cutem, pereunte figura,
Miscens cuncta tumor toto jam corpore major:
Humanumque egressa modum super omnia membra
Efflatur sanies, late tollente veneno: 795
Ipse latet penitus congesto corpore mersus;
Nec lorica tenet distenti corporis auctum.
Spumeus accenso non sic exundat aheno
Undarum cumulus; nec tantos carbasa Coro
Curvavere sinus. Tumidos jam non capit artus 800
Informis globus, et confuso pondere truncus.
Intactum volucrum rostris, epulasque daturum
Haud impune feris, non ausi tradere busto,
Nondum stante modo, crescens fugere cadaver.
805 Sed majora parant Libycae spectacula pestes.
Impressit dentes Haemorrhois aspera Tullo,
Magnanimo juveni, miratorique Catonis.
Utque solet pariter totis se effundere signis
Corycii pressura croci, sic omnia membra
Emisere simul rutilum pro sanguine virus. 810
Sanguis erant lacrimae: quaecumque foramina novit
Humor, ab his largus manat cruor: ora redundant,
Et patulae nares; sudor rubet; omnia plenis
Membra fluunt venis: totum est pro vulnere corpus.
815 At tibi, Leve miser, fixus praecordia pressit
Nilaca serpente cruor: nulloque dolore
Testatus morsus subita caligine mortem
Accipis, et socias somno descendis ad umbras.
Non tam veloci corrumpunt pocula leto,
Stipite quae diro virgas mentita Sabaeas 820
Toxica fatilegi carpunt matura Sabaei.
Ecce procul saevus sterilis se robore trunci
Torsit, et immisit (Jaculum vocat Africa) serpens:
Perque caput Paulli transactaque tempora fugit.
Nil ibi virus agit: rapuit cum vulnere fatum. 825
Deprensum est, quae funda rotat, quam lenta volarent,
Quam segnis Scythicae strideret arundinis aer.
Quid prodest miseri Basiliscus cuspide Murri
Transactus? velox currit per tela venenum,
Invaditque manum: quam protinus ille retecto 830
Ense ferit, totoque simul demittit ab armo:
Exemplarque sui spectans miserabile leti,
Stat vivus pereunte manu. Quis fata putaret
Scorpion, aut vires maturae mortis habere?
Ille minax nodis, et recto verbere saevus, 835
Teste tulit caelo victi decus Orionis.
Quis calcare tuas metuat, Salpuga, latebras?
Et tibi dant Stygiae jus in sua fila sorores.
Sic nec clara dies, nec nox dabat atra quietem,
Suspecta miseris in qua tellure jacebant. 840
Nam neque congestae struxere cubilia frondes,
Nec culmis crevere tori: sed corpora fatis
Expositi volvuntur humo, calidoque vapore
Adliciunt gelidas nocturno frigore pestes;
Innocuosque diu rictus torpente veneno 845
Inter membra fovent: nec, quae mensura viarum,
Quisve modus norunt, caelo duce: saepe querentes:
“Reddite, Di, clamant, miseris, quae fugimus, arma,
Reddite Thessaliam. Patimur cur segnia fata
In gladios jurata manus? pro Caesare pugnant 850
Dipsades, et peragunt civilia bella Cerastae.
Ire libet, qua Zona rubens, atque axis inustus
Solis equis: juvat aetheriis adscribere causis
Quod peream, caeloque mori. Nil, Africa, de te,
Nec de te, Natura, queror: tot monstra ferentem, 855
Gentibus ablatum dederas serpentibus orbem;
Impatiensque solum Cereris, cultore negato,
Damnasti, atque homines voluisti deesse venenis.
In loca serpentum nos venimus: accipe poenas,
Tu quisquis Superum, commercia nostra perosus, 860
Hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem
Abrumpens, medio posuisti limite mortes.
Per secreta tui bellum civile recessus
Vadit; et arcani miles tibi conscius orbis
Claustra petit mundi. Forsan majora supersunt 865
Ingressis: coeunt ignes stridentibus undis,
Et premitur natura poli. Sed longius ista
Nulla jacet tellus, quam fama cognita nobis
Tristia regna Jubae. Quaeremus forsitan istas
Serpentum terras: habet hoc solatia caelum; 870
Vivit adhuc aliquid. Patriae non arva requiro,
Europamque, alios soles, Asiamque videntem.
Qua te parte poli, qua te tellure reliqui,
Africa? Cyrenis etiam nunc bruma rigebat.
Exiguane via legem convertimus anni? 875
Imus in adversos axes; evolvimur orbe;
Terga damus ferienda Noto: nunc forsitan ipsa est
Sub pedibus jam Roma meis. Solatia fati
Haec petimus: veniant hostes, Caesarque sequatur
Qua fugimus.” Sic dura suos patienia questus 880
Exonerat: cogit tantos tolerare labores
Summa ducis virtus, qui nuda fusus arena
Excubat, atque omni Fortunam provocat hora.
Omnibus unus adest fatis: quocumque vocatus
Advolat, atque ingens meritum, majusque salute 885
Contulit, in letum vires; puduitque gementem
Illo teste mori. Quod jus habuisset in ipsum
Ulla lues? casus alieno in pectore vincit,
Spectatorque docet magnos nil posse dolores.
890 Vix miseris serum tanto lassata periclo
Auxilium Fortuna dedit. Gens unica terras
Incolit a saevo serpentum innoxia morsu
Marmaridae Psyili: par lingua potentibus herbis:
Ipse cruor tutus, nullumque admittere virus,
Vel cantu cessante, potest. Natura locorum 895
Jussit ut immunes mixti serpentibus essent.
Profuit in mediis sedem posuisse venenis;
Pax illis cum morte data est. Fiducia tanta est
Sanguinis: in terram parvus quum decidit infans,
Ne qua sit externae Veneris mixtura timentes, 900
Letifica dubios explorant aspide partus.
Utque Jovis volucer, calido quum protulit ovo
Implumes natos, solis convertit ad ortus:
Qui potuere pati radios, et lumine recto
Sustinuere diem, caeli servantur in usus; 905
Qui Phoebo cessere, jacent: sic pignora gentis
Psyllus habet, si quis tactos non horruit angues,
Si quis donatis lusit serpentibus infans.
Nec solum gens illa sua contenta salute;
Excubat hospitibus, contraque nocentia monstra 910
Psyllus adest populis. Qui tunc Romana sequutus
Signa, simul jussit statui tentoria ductor,
Primum quas valli spatium comprendit arenas
Expurgat cantu, verbisque fugantibus angues.
Ultima castrorum medicatus circuit ignis: 915
Hic ebulum stridet, peregrinaque galbana sudant,
Et tamarix non laeta comis, Eoaque costos,
Et panacea potens, et Thessala centaurea:
Peucedanumque sonat flammis, Erycinaque thapsos,
Et larices, fumoque gravem serpentibus urunt 920
Abrotonum, et longe nascentis cornua cervi.
Sic nox tuta viris. At si quis peste diurna
Fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis,
Psyllorumque ingens et rapti pugna veneni.
Nam primum tacta designat membra saliva, 925
Quae cohibet virus, retinetque in vulnere pestem.
Plurima tum volvit spumanti carmina lingua,
Murmure continuo, nec dat suspiria cursus
Vulneris, aut minimum patiuntur fata tacere.
930 Saepe quidem pestis nigris inserta medullis
Excantata fugit: sed si quod tardius audit
Virus, et elicitum, jussumque exire repugnat;
Tunc superincumbens pallentia vulnera lambit,
Ore venena trahens, et siccat dentibus artus,
Extractamque tenens gelido de corpore mortem 935
Exspuit; et cujus morsus superaverit anguis,
Jam promptum Psyllis vel gustu nosse veneni.
Hoc igitur levior tandem Romana juventus
Auxilio, late squalentibus errat in arvis.
Bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta 940
Vidit arenivagum surgens fugiensque Catonem.
Jamque illis magis atque magis durescere pulvis
Coepit, et in terram Libye spissata redire:
Jamque procul nemorum rarae se tollere frondes;
Surgere congesto non culta mapalia culmo. 945
Quanta dedit miseris melioris gaudia terrae,
Quum primum saevos contra videre leones!
Proxima Leptis erat, cujus statione quieta
Exegere hiemem, nimbis flammisque carentem.
950 Caesar ut Emathia satiatus clade recessit,
Caetera curarum projecit pondera, soli
Intentus genero: cujus vestigia frustra
Terris sparsa legens, fama duce tendit in undas,
Threiciasque legit fauces, et amore notatum
Aequor, et Heroas lacrimoso litore turres, 955
Qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.
Non Asiam brevioris aquae disterminat usquam
Fluctus ab Europa, quamvis Byzantion arcto
Pontus, et ostriferam dirimat Chalcedona cursu,
Euxinumque ferens parvo ruat ore Propontis. 960
Sigaeasque petit famae mirator arenas,
Et Simoentis aquas, et Graio nobile busto
Rhoetion, et multum debentes vatibus umbras.
Circuit exustae nomen memorabile Trojae,
Magnaque Phoebei quaerit vestigia muri. 965
Jam silvae steriles, et putres robore trunci
Assaraci pressere domos, et templa Deorum
Jam lassa radice tenent; ac tota teguntur
Pergama dumetis: etiam periere ruinae!
970 Adspicit Hesiones scopulos, silvasque, latentes
Anchisae thalamos: quo judex sederit antro:
Unde puer raptus caelo: quo vertice Nais
Luserit Oenone: nullum est sine nomine saxum!
Inscius in sicco serpentem pulvere rivum
Transierat, qui Xanthus erat: securus in alto 975
Gramine ponebat gressus; Phryx incola manes
Hectoreos calcare vetat. Discussa jacebant
Saxa, nec ullius faciem servantia sacri;
“Herceas, monstrator ait, non respicis aras?”
980 O sacer, et magnus vatum labor, omnia fato
Eripis, et populis donas mortalibus aevum!
Invidia sacrae, Caesar, ne tangere famae:
Nam, si quid Latiis fas est promittere musis,
Quantum Smyrnaei durabunt vatis honores,
Venturi me, teque legent: Pharsalia nostra 985
Vivet, et a nullo tenebris damnabimur aevo.
Ut ducis implevit visus veneranda vetustas,
Erexit subitas congestu cespitis aras,
Votaque turicremos non irrita fudit in ignes:
“Di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas, 990
Aeneaeque mei, quos nunc Lavinia sedes
Servat et Alba, lares, et quorum lucet in aris
Ignis adhuc Phrygius, nullique adspecta virorum
Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,
Gentis Iuleae vestris clarissimus aris 995
Dat pia tura nepos, et vos in sede priori
Rite vocat: date felices in caetera cursus:
Restituam populos. Grata vice moenia reddent
Ausonidae Phrygibus, romanaque Pergama surgent.”
1000 Sic fatus, repetit classes, et tota secundis
Vela dedit Coris; avidusque urgente procella
Iliacas pensare moras, Asiamque potentem
Praevehitur, pelagoque Rhodon spumante reliquit.
Septima nox, Zephyro numquam laxante rudentes,
Ostendit Phariis Aegyptia litora flammis. 1005
Sed prius orta dies nocturnam lampada texit,
Quam tutas intraret aquas. Ibi plena tumultu
Litora, et incerto turbatas murmure voces
Accipit: ac dubiis veritus se credere regnis,
Abstinuit tellure rates. Sed dira satelles 1010
Regis dona ferens, medium provectus in aequor,
Colla gerit Magni, Phario velamine tecta;
Ac prius infanda commendat crimina voce:
“Terrarum domitor, Romanae maxime gentis,
Et, quod adhuc nescis, genero secure perempto; 1015
Rex tibi Pellaeus belli pelagique labores
Donat, et, Emathiis quod solum defuit armis,
Exhibet: absenti bellum civile peractum est.
Thessalicas Magnus quaerens reparare ruinas,
Ense jacet nostro: tanto te pignore, Caesar, 1020
Emimus; hoc tecum percussum est sanguine foedus.
Accipe regna Phari, nullo quaesita cruore:
Accipe Niliaci jus gurgitis: accipe quidquid
Pro Magni cervice dares; dignumque clientem
Castris crede tuis, cui tantum fata licere 1025
In generum voluere tuum. Nec vile putaris
Hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est.
Hospes avitus erat; depulso sceptra parenti
Reddiderat. Quid plura feram? tu nomina tanto
Invenies operi, vel famam consule mundi. 1030
Si scelus est, plus te nobis debere fateris,
Quod scelus hoc non ipse facis.” Sic fatus, opertum
Detexit, tenuitque caput. Jam languida morte
Effigies habitum noti mutaverat oris.
1035 Non primo Caesar damnavit munera visu,
Avertitque oculos: vultus, dum crederet, haesit:
Utque fidem vidit sceleris, tutumque putavit
Jam bonus esse socer; lacrimas non sponte cadentes
Effudit, gemitusque expressit pectore laeto,
Non aliter manifesta potens abscondere mentis 1040
Gaudia, quam lacrimis: meritumque immane tyranni
Destruit, et generi mavult lugere revulsum,
Quam debere caput. Qui duro membra senatus
Calcarat vultu, qui sicco lumine campos
Viderat Emathios, uni tibi, Magne, negare 1045
Non audet gemitus. O sors durissima fati!
Hunccine tu, Caesar, scelerato marte petisti,
Qui tibi flendus erat? non mixti foedera tangunt
Te generis; nec nata jubet moerere, neposque:
Credis apud populos, Pompeii nomen amantes, 1050
Hoc castris prodesse tuis. Fortasse tyranni
Tangeris invidia, captique in viscera Magni
Hoc alii licuisse doles, quererisque perisse
Vindictam belli, raptumque e jure superbi
Victoris generum. Quisquis te flere coegit 1055
Impetus, a vera longe pietate recessit.
Scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,
Necubi suppressus pereat gener. O bene rapta
Arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit
Crimina Romano tristis Fortuna pudori, 1060
Quod te non passa est misereri, perfide, Magni
Viventis! Necnon his fallere vocibus audet,
Adquiritque fidem simulati fronte doloris:
“Aufer ab adspectu nostro funesta, satelles,
Regis dona tui: pejus de Caesare vestrum, 1065
Quam de Pompeio meruit scelus. Unica belli
Praemia civilis, victis donare salutem,
Perdidimus. Quod si Phario germana tyranno
Non invisa foret, potuissem reddere regi,
Quod meruit; fratrique tuum pro munere tali 1070
Misissem, Cleopatra, caput. Secreta quid arma
Movit, et inseruit nostro sua tela labori?
Ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus arvis
Jus gladio? vestris quaesita licentia regnis?
Non tuleram Magnum mecum Romana regentem: 1075
Te, Ptolemaee, feram? Frustra civilibus armis
Miscuimus gentes, si qua est hoc orbe potestas
Altera, quam Caesar; si tellus ulla duorum est.
Vertissem Latias a vestro litore proras:
Famae cura vetat, ne non damnasse cruentam, 1080
Sed videar timuisse Pharon. Nec fallere vos me
Credite victorem; nobis quoque tale paratum
Litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur,
Thessaliae fortuna facit. Majore profecto,
Quam metui poterat, discrimine gessimus arma: 1085
Exsilium, generique minas, Romamque timebam:
Poena fugae Ptolemaeus erat. Sed parcimus annis,
Donamusque nefas: sciat hac pro caede tyrannus
Nil venia plus posse dari. Vos, condite busto
Tanti colla ducis; sed non, ut crimina tantum 1090
Vestra tegat tellus: justo date tura sepulcro,
Et placate caput, cineresque in litore fusos
Colligite, atque unam sparsis date manibus urnam.
Sentiat adventum soceri, vocesque querentis
Audiat umbra pias. Dum nobis omnia praefert, 1095
Dum vitam Phario mavult debere clienti,
Laeta dies rapta est populis: concordia mundo
Nostra perit: caruere Deis mea vota secundis,
Ut te complexus, positis felicibus armis,
Adfectus a te veteres, vitamque rogarem, 1100
Magne, tuam; dignaque satis mercede laborum
Contentus par esse tibi. Tunc pace fideli
Fecissem, ut victus posses ignoscere Divis;
Fecisses, ut Roma mihi.” Nec talia fatus,
Invenit fletus comitem, nec turba querenti 1105
Credidit: abscondunt gemitus, et pectora laeta
Fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum,
O bona libertas! quum Caesar lugeat, audent.
Liber VIII