Migne Patrologia Latina Tomus 61
PauNol.Poemat 61 Paulinus Nolanusc.354–431 Parisiis J. P. Migne early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's ]]um project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
POEMA PRIMUM. Dum adhuc degeret in seculo Paulinus, Gestidio volucres mittit.
327-328 PAULINUS domino merito suspiciendo GESTIDIO.
Injuria quidem est patrifamilias maritimis deliciis abundanti terrenum aliquid et agreste praebere; sed ego, ut et causa mihi esset apud unanimitatem tuam aliquid colloquendi, et aliquod sermoni huic obsequium viderer adjungere, pauculas de paucissimis, quas pueruli vespere inferunt, ficedulas misi: quarum cum erubescerem paucitatem, plura etiam versiculis verba subtexui, quasi vero numerum loquacitate facturus. Sed quia utraque culpabilia sunt, tu utrisque benigne ac familiariter ignoscendo facies, ut nec inhumana videatur paucitas, nec odiosa garrulitas. Sume igitur pastas dumoso in rure volucres, Quas latitans silicis sub tegmine callidus auceps, Dum simili mentitur aves fallitque susurro, Agmina viscatis suspendit credula virgis. Tunc referens tenuem non parvo munere praedam, Digerit aucupium tabulis, et primus opimis Ordo nitet sensim tenuatus ad ima tabellae, Ut minus offendat macies; praelata saginae Gratia praeventos pingui juvat alite visus.
POEMA II. [ In seculo adhuc agens eidem Gestidio mittit ostrea. ] Pauperis ut placeat carum tibi munus amici, Munera ne reputes, quae mittis ditia nobis. Nam tibi quid dignum referam pro piscibus illis, Quos tibi vicinum locupleti gurgite littus 329-330 Suppeditat, mira specie formaque diremptos. At mihi vix alto vada per saxosa profundo Rarus in obscura generatur sphondylus alga. Hinc te participans, bis quinque et bis tibi ternas Transmisi aequoreo redolentes nectare testas, Quas viscus praedulce replet bicolore medulla. Oro libens sumas; nec vilia dedigneris, Quae sunt parva modo, magno metitus amore.
POEMATIS III FRAGMENTUM. De regibus ex Suetonio collectis. (Huc adscitum ex epist. 19 Ausonii ad Paulinum). Europamque, Asiamque duo vel maxima terrae Membra, quibus Libyam dubie Sallustius addit Europae adjunctam, possit cum tertia dici, Regnatas multis, quos fama oblitterat, et quos Barbara Romanae non tradunt nomina linguae, Illibanum, Numidamque Avelim, Parthumque Vononem, Et Caranum, Pellaea dedit qui nomina Regum, Quique mages docuit mysteria vana Nechepsus; Et qui regnavit sine nomine mox Sesoostris. . . . . . . . . . . . Audax Icario qui fecit nomina ponto, Et qui Chalcidicas moderate enavit ad arces.
POEMA IV. Paulo post suam a seculo conversionem hac in oratione honestos mores a Deo postulat, ac felicem sibi et suis deprecatur posteritatem. AD DEUM MATUTINA PRECATIO. Omnipotens Genitor rerum, cui summa potestas, Exaudi si justa precor, ne sit mihi tristis Ulla dies, placidam nox rumpat nulla quietem. Nec placeant aliena mihi, quin et mea prosint Supplicibus, nullusque habeat mihi vota nocendi. Aut habeat nocitura mihi. Male velle facultas Nulla sit, ac bene posse adsit tranquilla potestas. Mens contenta suo, nec turpi dedita lucro, Vincat corporeas casto bene conscia lecto Illecebras; turpesque jocos, obscenaque dicta Oderit illa nocens, et multum grata malignis Auribus effuso semper rea lingua veneno. Non obitu affligar cujusquam aut funere crescamus. Invideam nunquam cuiquam, nec mentiar umquam Adsit laeta domus, epulis alludat inemptis Verna satur, fidusque comes, nitidusque minister, Morigera et conjux, caraque ex conjuge nati. Moribus haec castis tribuat Deus, hi tibi mores Perpetuam spondent ventura in secula vitam.
POEMA V. 331-332 Varia Dei attributa enumerat, et gratiam a Deo precatur qua peccata vitet, ut Dei judicio securus occurrat. ADDEUM ALIA PRECATIO. Omnipotens quem mente colo, Pater unice rerum, Ignorate malis, et nulli ignote piorum; Principio extremoque carens, antiquior aevo, Quod fuit aut veniet: cujus formamque modumque Nec mens complecti poterit, nec lingua profari: Cernere quem solus, coramque audire jubentem Fas habet, et patriam propter considere dextram, Ipse opifex rerum, rebus causa ipse creandis; Ipse Dei Verbum, Verbum Deus anticipator Mundi, quem facturus erat: generatus in illo Tempore quo tempus nondum fuit: editus ante Quam jubar et rutilus coelum illustravit Eous: Quo sine nil actum, per quem facta omnia, cujus In coelo solium, cui subdita terra sedenti, Et mare, et obscurae chaos insuperabile noctis, Irrequies cuncta ipse movens, vegetator inertum; Non genito ex Genitore Deus, qui fraude superbi Offensus populi gentes in regna vocavit: Stirpis adoptivae meliore propage colendus. Cernere quem licuit proavis: quo Numine viso, Et Patrem vidisse datum, contagia nostra Qui tulit, et diri passus ludibria lethi, Esse iter aeternae docuit remeabile vitae. Nec solam remeare animam, sed corpore toto Coelestes intrare plagas, et inane sepulcri Arcanum vacuis adopertum linquere terris. Nate Patris summi, nostroque salutifer aevo: Virtutes patrias Genitor cui tradidit omnes, Nil ex invidia retinens, plenusque datorum, Pande viam precibus, patriasque haec perfer ad aures. Da Pater invictam contra omnia crimina mentem Vipereumque nefas nocituri averte veneni: Sit satis, antiquam serpens quod perdidit Evam, Deceptumque adjunxit Adam. Nos sera nepotum Semina, veridicis aetas praedicta prophetis Vitemus laqueos, quos letifer implicat anguis. Pande viam, qua me post vincula corporis aegri In sublime feram: puri qua lactea coeli Semita ventosae superat vaga lumina lunae: Qua proceres abiere pii, quaque integer olim Raptus quadrijugo penetrat super aethera curru Elias, et solido cum corpore praevius Enoch. Da, Pater, aeterni speratam luminis auram, Si lapides non juro deos, unumque verendi Suspiciens altare sacri, libamina vitae Intemerata fero: si te Dominique Deique Unigeni cognosco Patrem, mixtumque duobus Qui super aequoreas volitabat Spiritus undas. Da, Genitor, veniam, cruciataque pectora purga, Si te non pecudum fibris, non sanguine fuso Quaero: nec arcanis numen conjecto sub extis. 333-334 Si scelere abstineo, errori ipse obnoxius: et si Opto magis, quam fido, bonus purusque probari, Confessam dignare animam: si membra caduca Exsecror, et tacitum si poenitet, altaque sensus Formido excruciat, tormentaque sera gehennae Anticipat, patiturque suos mens saucia manes. Da, Pater, haec nostro fieri rata vota precatu: Nil metuam, cupiamque nihil: satis hoc rear esse, Quod satis est: nil turpe velim, nec causa pudoris Sim mihi: nec faciam cuiquam, quae tempore eodem Nolim facta mihi: nec vero crimine laedar, Nec maculer dubio: paulum distare videtur Suspectus, vereque reus. Male posse facultas Nulla sit, et bene posse adsit tranquilla potestas. Sim tenui victu atque habitu, sim carus amicis: Et semper genitor sine vulnere nominis hujus. Non animo doleam, non corpore, cuncta quietis Fungantur membra officiis: nec saucius ullis Partibus amissum quidquam desideret usus. Pace fruar, securus agam, miracula terrae Nulla putem: suprema mihi cum venerit hora, Nec timeat mortem bene conscia vita, nec optet. Purus ab occultis cum te indulgente videbor, Omnia despiciam, fuerit cum sola voluptas Judiciuin sperare tuum: quod dum sua differt Tempora, cunctaturque dies, procul exige saevum Insidiatorem blandis erroribus anguem. Haec pia, sed maesto trepidantia vota reatu, Christe apud aeternum placabilis assere Patrem, Salvator, Deus ac Dominus, mens, gloria, Verbum, Filius, et vero verum de lumine lumen, Aeterno cum Patre manens, in secula regnans; Consona quem celebrat modulato carmine plebes, Et responsuris ferit aera vocibus: Amen.
POEMA VI. ( De S. Johanne Baptista Christi Praecursore. ) Summe Pater rerum, coelique aeterna potestas, Cum quo nostra salus, sanctorum gloria Christe, Spiritus et Patri pariter Natoque cohaerens, Qui mentes linguasque regis, viresque ministras, Promeruit quas sola fides: cui plena potestas, Brutis ingenium, vocemque infundere mutis, Praesta Evangelico ductum de fonte Johannem, In nostra arenti decurrere carmina rivo. Ille quidem tantus, quantum potuit dare mundo, Qui nasci talem nova per miracula jussit: Sed licitum magnis tenues impendere curas, Nec dedignantur vilem coelestia laudem: Pars etiam meriti, meritum celebrare piorum: Nec nova nunc, aut nostra canam: dixere prophetae Cuncta prius, sanctique viri sermone soluto Promissum exortum, vitam mortemque sacrarunt: Si mors illa fuit, meruit quae sanguine coelum. 335-336 Nos tantum modulis evolvere dicta canoris Vovimus, et versu mentes laxare legentum: Sic (nam magna licet parvis, antiqua novellis, Perfecta indoctis conferre, aeterna caducis) Inspirante Deo quidquid dixere priores, Aptavit citharis nomen venerabile David, Consona coelesti pangens modulamina plectro: Nos quoque fas meminisse Dei, quamquam obsita multis Pectora criminibus coelestem admittere sensum. Zacharias Syria quondam de gente sacerdos, Credita solemni curabat templa paratu. Vita viri, pietate, fide, gravitate, pudore, Obsequio condigna Dei conjux huic alma Elisabeth prisca sanctorum stirpe virorum Progenita, et tanto virtutibus aequa marito. Sed (quod in opprobrio matrum posuere priores Prole carens, sterilem ducebat maesta senectam Spemque omnem sobolis transacta excluserat aetas, Forte sacrum sollenne Deo plebs cuncta ferebat, Et plus antistes sacros adoleverat ignes, Intima divinis decorans altaria flammis: Ecce sacram propter coelestis nuntius aram Adstitit, ac veste insignis, venerabilis ore, Se coelo missum vultuque habituque probavit, Tum sancta in tales laxavit pectora voces. Accipe, coelesti Domino dilecte sacerdos, Aeterni mandata Dei, cui cura piorum Perpetua est, jugis qui puro in pectore custos Emeritum sanctis impendere scivit amorem. Ac primum: genus hic exstincto semine non vult Interiisse tuum, fecundaque viscera fecit Conjugis, effeto quae jam cessabat in aevo. Cur tamen addubitas, mortali tu quoque sensu, Omnia posse Deum? sed credes, ille probabit. Nascetur dignus tanto sponsore beatus, Perpetuusque puer, qui primo protinus aevo Te major, sacras invicto in pectore vires Autoris dono plus quam genitoris habebit. Nec sane, nato quae prima vocabula ponas, Arbitrii jurisque tui est: Deus ipse profecto, Qui nasci jubet, hunc idem jubet esse Johannem. Nominis hic titulus, meritorum immensa propago, Quae necdum genito potuit praenoscere solus, Qui dabit, et tanto tribuet tibi gaudia nato: Nec vero tribuet tantum tibi, gloria parva est Intra unam conclusa domum; sed quantus ab ortu Tenditur in serae finita crepuscula lucis, Totus prole tua tecum laetabitur orbis. Quid mirum? cuncta vitiorum faece carebit, Coelestem ducens sine labe et crimine vitam, Vesano servans abstemia pectora vino, Omniaque evitans malesuadi pocula succi. Cumque hominum generi vel post errata salutem Spondeat, ab sancta quisquis renovabitur unda, Ipse in se nihilum, quo purificetur, habebit. Ac ne plura tibi variis ambagibus edam, Eliae meritum doctus nescire sacerdos Non potes, exosae qui mortis lege remissa, Aeternam degit proprio cum corpore vitam, Igneus excelsum quem vexit ad aethera currus, Flammantum rapido nisu glomeratus equorum: 337-338 Hunc tuus aequabit meritorum stemmate natus, Tantumdem et laudis simul et virtutis habebit. Ergo ad condignas tanto pro munere grates, Ne dubiam suspende fidem, ne mota faventis Ira Dei meritam statuat post praemia poenam. Haec ait, et tenues elabitur ales in auras, Fragrantemque sacro procul aera fundit odore. Diriguit trepida confusus mente sacerdos, Ac dum promissum cunctantia corda volutant, Dum se diffidit tantum meruisse favorem, Ut summi sit cura Dei, dimissus ut alto Nuntius e coelo, famulo tam clara referret A Domino mandata suo, ludique veretur, Somniaque illa putat, mores dum parcius aequo Aestimat ipse suos, nec se meruisse fatetur: Infidum facit ipsa fides, dum credere dignum Se non vult, poenas incredulitate meretur. Protinus adstricta est dubitanti lingua palato, Et motus oblita sui, molitaque vocis, Articulare sonum, pigro torpore cohaesit. Dumque cupit narrare suae miracula plebi, Conatus frustra, defixo obmutuit ore. Maestus abit, versatque inclusa mente dolorem, Et veniam erratis arcano in corde precatur. Quanta Dei pietas! quamque exorabile Numen ! Poenituisse sat est. Rata qui dat, temporis ordo Volvitur, et gravida (mirum) distenditur alvo Elisabeth, sanctumque gerunt pia viscera pondus, Et venit effeto munus juvenile sub aevo. Inde aliud, sanctus Gabriel, qui nuntius idem Zachariae fuerat, multo majora volutans, Ad Mariam molitur iter, quae sponsa marito, Sed mage lecta Deo, mundi paritura salutem, Virgo illibatum servabat casta pudorem: Cui postquam insignis coelesti forma decore Constitit ante oculos, vultus demissa pudicos, Tinxit suffuso rutilantes sanguine malas. Ille ait: O toto quem solis circulus ambit, Quaeque fuere prius, quae sunt quae deinde sequentur Virginibus cunctis felicior orbe puella, Magno lecta Deo, mater dicaris ut ejus, Cujus et ille pater! felix age concipe pondus, Impolluta viro, coituque immunis ab omni, Verbo feta Dei: corpus tua viscera praestent Illi, qui coelum, terras, mare, sidera fecit: Qui semper fuit, et nunc est et tempore in omni Semper erit: mundi Dominus, lucisque creator, Et lux ipse poli per te mortalia membra Induet; atque oculos hominum, coetusque subibit. Imperturbatos tantarum in praemia laudum Tolle animos, dabit ille tibi viresque, fidemque, Qui voluit (nam cuncta regit, nutuque gubernat) Filius esse tuus, Domini cum Filius esset. Dixerat, et visus pariter terrasque reliquit, Assuetumque sibi facili petit aethera nisu. Implentur praecepta Dei, creditque puella Protinus, atque auget meritum vitamque priorem Prompta fides: tacitis elementa latentia causis Divinum informant corpus, sacrandaque crescit 339-340 Sarcina: coelestem Dominum pia confovet alvus. Interea gravidam soboles, quamquam edita necdum, Instigat Mariam sanctam, ut progressa revisat Elisabeth, longo quae jam venerabilis aevo, Dilectum Domino puerum paritura gerebat. Auscultat nato genitrix, vis tanta fidei, Et quo jussa venit: movit materna Johannes Viscera, et implevit divino pectora sensu. Jam vates, necdum genitus, conclusus in alvo, Jamque propheta prius gesta et ventura videbat. Illa ubi concepto fulgentem lumine longe Conspexit Mariam, celeri procul incita gressu Obvia progreditur, venerataque brachia tendens, Salve, o mater, ait, Domini, salve pia virgo, Immunis thalami, coitusque ignara virilis, Sed paritura Deum: tanti fuit esse pudicam, Intactae ut ferres titulos, et praemia nuptae. Cur mihi non meritae, nec tanto munere dignae Officii defertur honos? cur gloria coeli, In nostros delata Lares et vilia tecta, Obscuris tantum lumen penetralibus infert? Sed mitis placidusque suis cultoribus adsit, Praestet et hunc genitus, quem praestitit ante favorem. Dixit, et amplexus ulnis circumdata junxit, Jamque Deum venerata, pio dedit oscula ventri. Dic age nunc, Judaea nocens, et sanguine regis Commaculata tui, verbis si nulla priorum Est adhibenda fides, sacros si fallere vates Creditis, et Mosen ipsum, si fallere David Impia perversae putat inclementia gentis, Credite non genitis: materna clausus in alvo Quid videat, sancto matris docet ore Johannes. Quis precor hunc docuit, quem casto viscere virgo Contineat, quantus maneat nova secula partus? Sed sanctis abstrusa patent, nec visa profanis. Verum egressa modum latos petit orbita campos, Atque oblita mei procurrere longius audet. Spero, erit ut possim firmato robore quondam Hoc quoque per spatium fores agitare quadrigas. Nunc coeptum repetamus iter: mortalia dicat Pagina mortalis: Dominum divina loquantur. Jamque adeo exacto, quantum natura jubebat, Tempore, matura puer inclytus editur alvo, Et promissa Dei magna non credita poena Implet certa fides, et natus comprobat infans. Conveniunt contingentes de more propinqui, Ut puer veterum de nomine ducta parentum Aptent collatis quaesita vocabula causis: Sed negat arbitrium cognatis esse relictum, Coelestis jussi per natum conscia mater. Ergo placet dudum praeclusa voce silentem Consuluisse patrem, promendi sola facultas Indicii, quod lingua nequit, si littera signat. Consulitur, sumit tabulas, scribitque Johannem. Mirantur cuncti, nullumque habuisse priorum Praescriptum nomen recolunt de stirpe parentum. Quantum sera fides valuit! quia dextra notavit 341-342 Quod mens crediderat, peccati poena remissa est. Solvuntur vinctae laxata repagula linguae. Respondet jam voce senex, proditque propinquis, Tecta diu mandata Dei, spondetque futura, Dum transacta probat. Talem fore quis dubitaret, Quem Domini jussis, naturae lege remissa, Insolito exortu nasci potuisse videret? Exemplum cunctis celebrandum incredulitatis Ante oculos cunctis posuit, vel poena parentis, Vel venia: atque animis instat simul hinc metus, hinc spes. Labitur interea cunarum tempus: in ipsis Exstat divini species manifesta vigoris. Blanditiae, risusque silent, incertaque cessant Murmura: serietas lascivi praevia sensus, Jam tenera informat venturis moribus ora. Inde ubi prima puer stabili vestigia nisu Fixerat, et certam signarent verba loquelam: Mos erat aut sancti dicta auscultare parentis, Aut antiquorum praeclara ediscere facta, Vel quas ipse Deus leges interprete Mose Condiderat, sacri quas servat pagina saxi. Haec, et quae teneram firmarent cetera mentem, Tractabat recolens: neque enim ignorasse priora Credendus, dederat Dominus cui nosse futura. At postquam robur membris accessit ab aevo: (Nam mens plena Deo tardos praevenerat annos:) Illa sibi jam tum statuit discenda, docere Quae nequeunt homines: simul effugienda ciborum, Et potus, sanctae contagia noxia vitae. Tecta igitur sancti, quamquam immaculata, parentis Deserit, ac turbas hominum, coetusque nocentes Effugit, ac solas loca tendit ad invia terras, In queis se tantum mens impolluta videret, Liberaque a curis sacra ad praecepta vacaret. Vestis erat curvi setis conserta cameli, Contra luxuriem molles duraret ut artus, Arceretque graves compuncto corpore somnos. Hunc vilis rigidos ad lumbos zona ligabat, Praebebant victum facilem silvestria melia, Pomaque, et incultis enatae cautibus herbae, Arentemque sitim decurrens unda levabat. Quis locus hic vitiis? aditum quem prava cupido Invenit haec inter sacra et penetralia mentis? Quo peccet, qui nil cupiat? quo tendat iniqui In latebras sensus, quisquis non indiget ullo? Sic primi vixere homines, mundoque recenti Hos autor dederat ventura in secula mores; Inseruit donec sese malesuada voluptas, Ac secum luxus, et amorem invexit habendi. Hinc odia, hinc lites, hinc fraus, hinc livor, et irae, Caedes, arma, cruor, conflictus, praelia, mortes: Hinc offensa Dei, quam tartara saeva piabunt. Verum ego cur nimium communes arguo culpas; Immemor ipse mei, quem non commissa gravare, Sed veniam sperare decet? mirabimur immo Rectius invictum, nullique imitabile prisci Exemplum secli, transgressum humana labore, Semideumque virum, qui labe immunis ab omni, Cum sua tam saevis cruciarit corpora poenis, Praescripsit quid nos vel post peccata deceret: 343-344 At postquam invictam firmans per talia mentem, Exegit largum tempus, statuitque reperta Quae fuerant quaerenda, sibi vox edita coelo est: Jam satis impensum spatii, dilecte propheta, Quo tibi prodesses: tempus tibi quae data sentis, Ut prosint aliis, et quae jam perdita, servent. Perge igitur sanctas puri Jordanis ad undas. Hic quicumque hominum vitae commissa prioris Poenitet, et tandem sensu meliora volutat, Ablue confessum: quisquis tibi mente fideli Crediderit delere pio commissa lavacro, Ille renatus erit, talis modo vita sequatur, Quae probet ablutos vitam damnasse priorem. Paruit auditis famulanti mente Johannes, Protinus et ripas jussi descendit ad amnis. Praedicat hic praecepta Dei sermone verendo, Infunditque novam credentum in corda salutem. Diluit infusis credentum crimina lymphis, Absolvitque metus hominum, poenasque remittit, Atque ignem restinguit aquis: oblivia suadet Errorum, praestatque novae nova corpora vitae. O Pater, o hominum rerumque aeterne creator, Quot gradibus parcit pietas tua! quis pater unquam Sustinet erranti toties ignoscere nato? Das genti sensum, quo vel bona vel mala noscant. Non satis: innectis servandae vincula legis, Proponisque malis poenas, et praemia justis. Haec quoque quis sprevit? redeat quandoque libebit, In promptu venia est: sanctum patet ecce lavacrum, Quod renovet vitam, veteresque oblitteret actus, Quodque novos homines faciat. Quid quaerimus ultra? Et tamen ulterior venia est: violaverit ullus Hoc quoque polluto prolapsus corpore donum. Quamquam jam nimius longe processerit error, Desinat, et redeat: cum se damnaverit ipse, Absolvi meruit: si poenitet, irrita culpa est, O vere, quod ais, pondus leve, quodque cohaeret, Suave jugum, toties homini cum ignoscitur uni, Et tamen erramus, finis nec criminis ullus Humano generi: sed crescit laus tua; nam quo Major culpa rei, parcentis gloria major. Grates ergo tibi referat mens omnis, et omnis Lingua canat, quantumque potest humana propago, Si placuisse nequit, fieri vel grata laboret. Panditur immensum, si demus vela, profundum In laudes, Pater alme, tuas: sed conscia tanti Mens oneris trepidat, propriasque haud inscia vires Consulit, et dignis potius dicenda relinquit. Reddamur coeptis: opus hoc tibi, sancte Johannes, Quo renoves puras abluto corpore mentes. Non haec prima dedit Domini sententia, qua te Admonuit claram mittens per nubila vocem: Secula multa prius sancti Deus ore locutus Isaiae vatis, veteris qui maximus aevi: Mittam, ait, ante tuos oculos, o nate, ministrum, Qui sentosarum purgans concreta viarum Gressibus ille tuis, celsos subsidere montes, Idem depressas faciet consurgere valles: Diriget hic quae prava, et leniet aspera, dura Molliet, et totum coget planescere mundum. 345-346 Tune, precor, donum summi Patris, alme Johannes, Cum Christo promisse venis, teque imputat ille Qui misit natum? tune, o praedicte prophetis, Nominis angelici tu participatus honore? Per te prima Dei sese clementia profert: Prima tibi dandae veniae permissa potestas: Te cum multa novae peterent miracula plebis, De te Christus ait: Concessum est visere talem, Qualem nulla prius viderunt secla prophetam. Dico ego, qui solus quae gesta gerendaque novi, Inter mortales dederit quos femina partus, Quosque dabit sollemni hominum de more creatos, Nullus erit possit qui se praeferre Johanni. Haec de te ille refert, qui quaelibet intima cordis Humani, et cunctos seclorum ex ordine tractus Pervidet, ut quae sunt oculis subjecta videmus. POEMA VII. PARAPHRASIS PSALMI I. Paulinus, tunc Theologicorum arcanorum rudis, putabat Christianos omnes, quamvis malos, modo incolumem servassent fidem, salutem quamdam consecuturos. Beatus ille, qui procul vitam suam Ab impiorum segregarit coetibus, Et in via peccantium non manserit, Nec in cathedra pestilenti sederit: Sed corde toto fixus in legem Dei Praecepta vitae nocte volvit et die, Mentemque castis institutis excolit. Erit ille ut arbor quae propinqua flumini, Humore ripae nutriente pascitur, Suoque fructum plena reddet tempore, Et, fronde numquam defluente, pervirens Stabit perenni vividum lignum coma. Non haec iniquos prosequetur gloria, Sed ut favillam pulveris ventus rapit, Sic ira iniquos verret a vultu Dei. Idcirco tali dividentur ordine Hominum per orbem dissipatorum greges, Ut judicandi non resurgant impii, Qui denegarunt debitum cultum Deo, Sed puniendi: nam suum crimen videns, Non indigebit quaestione detegi, Quoniam imminentem praeferent mortis notam, Signum salutis non gerentes frontibus. Peccator autem, non et impius tamen, Quae magna turba est, non resurget gloriae, Verum resurget deputanda examini. Nec enim sedere cum piis judex potest, Causas suorum redditurus actuum, Varieque gestis aut probandus, aut reus. Sine lege passim legis ignari cadent, In lege lapsus, lege judicabitur. Opus per omne curret ignis arbiter, Quod non cremarit flamma, sed probaverit, Illud perrenni praemio pensabitur. Qui concremanda gesserit, damnum feret, Sed ipse salvus evolabit ignibus. Tamen subusti corporis signis miser 347-348 Vitam tenebit, non tenebit gloriam: Quia carne victus, mente non versus tamen, Etsi negarit debitam legi fidem, Per multa saepe devolutus crimina: Tamen fidei nomen aeternum gerens, Numquam salutis exsulabit finibus. Idcirco cuncti nunc in isto seculo, Dum currit aetas, et dies aevi patet, Rectas agamus semitas firmo pede, Nec deferamur lubrico latae viae, Praestat per arctum dimicantes tramitem Laboriosis introire nisibus. Vias bonorum laetus agnoscit Deus, At impiorum pronum iter delebitur.
POEMA VIII. PARAPHRASIS PSALMI II. Cur gentes fremuere, et inania cur meditati Sunt populi? adstiterunt proceres cum regibus acti Adversum Dominum et Christum, vesana ferentes. Vincula rumpamus, juga discutiamus eorum: Qui manet aeterno totis moderamine coelis, Irridebit eos, justaque loquetur in ira, Terribilique minas verbo turbabit iniquos. Ast ego Rex ab eo parili ditione creatus, Praeceptum Domini super almum praedico Sion. Ipse ad me Dominus, Meus, inquit, filius es tu, Teque hodie genui. Pete: sis mihi gentibus heres, Et tua fundatur totis possessio terris. Ferrea virga tibi est, valido quia jure tumentes Orbe regis toto populos: ceu vasa recocto Ficta luto frangens corda, ut meliora reformes. Et nunc ecce omnes stratis advertite, reges Mentibus, et quicumque hominum famulantia corda Judicio regitis, rerumque tenetis habenas: Deservite Deo trepidi, mixtoque fideles Exsultate metu: fiat discordia concors, Dissimiles socians affectus pectore in uno; Ne timor affligat mentes, vel gaudia solvant, Si careant laeto, pavidi formidine lethi. Discite justitiam, rectosque capessite mores, Et justo trepidate Deo, gaudete benigno, Nequando meritum Deus irascatur in orbem, Vosque via justa juste pereatis abacti. Amodo jam resilire via properetis iniqua, Ecce brevi, cum magna potentis inarserit ira, Ventilet ut totum divino examine mundum, Segreget et paleas igni, frumenta saluti: Tunc omnes, quibus est in eo spes fida, beati.
POEMA IX. PARAPHRASIS PSALMI CXXXVI. 349-350 Sedimus ignotos dirae Babylonis ad amnes Captivi, Judaea manus, miserabile flentes. Cum patrium memori traheremus pectore Sion, Et meritum justa suspiraremus ab ira Exsilium: lentis qua consita ripa salictis, Hospitibus populis umbras praebebat amicas. Illic Assyriae mediis in moenibus urbis, Obliti laetas per maesta silentia voces, De salicum ramis suspendimus organa nostra. Namque dabat nobis durum gravis ira dolorem, Quod solita in sancto depromi cantica templo Haec ad delicias sibi nos cantare jubebat Impius ille, domo qui nos abduxerat, hostis. Ergone divinas laudes et carmina castis Apta choris, inter sacra barbara, foedaque busta. Inter et accensas funestis ignibus aras, Heu! male de nostro laetis moerore, canemus? Deque pio ritu luxum faciemus iniquum, Mystica ad hostilem modulantes cantica ludum? Quo miseri nunc ore sacros cantabimus hymnos? Quove loco Babylon poscit sibi cantica Sion? Sed Domini carmen tellus aliena mereri Non capit, indignas sacra vox avertitur aures. Si tamen ut captis dominus violentior instas, Et, si tantus amor, Sion pia noscere vobis Cantica, si pergis me cogere non tua fari, Et divina tibi quaenam sint cantica Sion, Accipe quid captae Deus ultor spondeat urbi. Ne longum speres isto gaudere triumpho Impie; quo sacrum prodi tibi praecipis hymnum: Ecce quis est hymnus Domini, quae cantica Sion: Si fuero oblitus mea moenia, te mea cura, Urbs Hierusalem, fiat mea non memor unquam Dextra mei, mea lingua meis et adhaereat arens Faucibus, aeterno nisi te complectar amore: Et nisi principio promissi in secula regni, Laetitiaeque meae primo reminiscar in anno, Te cunctis Hierusalem praeponere terris. Esto memor tum prolis Edom, ut versa vice nostrum Aspiciat confusa diem, quo plebs tua claram Moenibus aeternis Hierusalem habitabit, Cui nunc gens oblita tui, crudele minatur Excidium, dicens: Invisam funditus urbem Diruite et vacuate manu, vestigia donec Nulla relinquantur, muris ad inane redactis. Infelix miserae Babylonis filia, felix Qui tibi pro nobis in nos tua gesta rependet. Nec minus ille beatus erit, qui parva tenebit Et simul elidet solidae tua pignora petrae. Si cupis exstincta Babylonis stirpe beari, In te ipso primis gliscentia crimina flammis Frange fide, jam propter adest petra Christus: in ipso Vipeream sobolem validis elide lacertis. Nam Babylon nomen Confusio: filia cujus Est caro, peccatis mater: quae turba saluti Noxia, corporeis ducit mala semina fibris. 351-352 Haec vincenda tibi, si vis evincere mortem: Namque tuis tales inclusos ossibus hostes, Si permittantur crescendo assumere vires, Difficili vinces luctamine: praeripe parvos, Dum rudis ex utero cordis per pectora capta Reptat adhuc teneris vitiorum infantia membris: Quae nisi praecaveas, aucta virtute necabit Concordem vitiis animam terrena propago. Ne parcas igitur talem mactare catervam. Non tibi crimen erit, nocituram perdere gentem, Ultricemque malo perfundere sanguine petram: Gaudet enim justus, si concidat impia proles: Nam magis atque magis pius ista caede piatur, Si perimat peccata suis dominantia membris, Et fracta in Christo vitiorum plebe triumphet EPISTOLA XXIII AUSONII AD PAULINUM.
Paulino in Hispania degenti scribit Ausonius, ejusque conversionem tribuit animi levitati. Expostulat cum illo de intermissione litterarum, eumque ad se invitat.
AUSONIUS PAULINO SALUTEM.
Discutimus, Pauline, jugum quod certa fovebat Temperies: leve quod positum et tolerabile junctis.
(Vide hanc epistolam inter Ausonianas sub num. 23, tomo XIX nostrae Patrologiae, col. 932.)
EPISTOLA XXIV AUSONII AD PAULINUM. Iterum de silentio Paulini queritur Ausonius, et violatae amicitiae crimen in ejus uxorem Therasiam refundit.
AUSONIUS PAULINO SUO SALUTEM. Proxima quae nostrae fuerat querimonia chartae Credideram quod te, Pauline, inflectere posset.
(Hanc epistolam legere est inter Ausonianas sub numero 22, tomo XIX nostrae Patrologiae, col. 931.)
EPISTOLA XXV AUSONII AD PAULINUM. Nihil respondente Paulino Ausonius tertio conqueritur epistola scripta anno 392; quae excidit. Quartam hanc ad eum scribit eodem argumento.
AUSONIUS PAULINO SUO SALUTEM.
Quarta tibi haec notos detexit epistola questus, Pauline, et blando residem sermone lacessit.
(Videsis hanc epistolam inter Ausonianas sub numero 24, tomo XIX nostrae Patrologiae, col. 934.)
POEMA X Quatuor supra memoratas epistolas quartum jam annum agens in Hispania Paulinus recepit, quarum primae, tertiae quae intercidit, et quartae respondet hoc carmine.
AUSONIO PAULINUS. 361-362 Quarta redit duris haec jam messoribus aestas, Et toties cano bruma gelu riguit, Ex quo nulla tuo mihi littera venit ab ore, Nulla tua vidi scripta notata manu, Ante salutifero felix cum charta libello Dona negata diu, multiplicata daret. Trina etenim vario florebat epistola textu, Sed numerosa triplex pagina carmen erat. Dulcia multimodis quaedam subamara querelis Anxia censurae miscuerat pietas. 363-364 Sed mihi mite patris plus quam censoris acerbum Sedit, et e blandis aspera penso animo. Ista suo referenda loco tamen, et graviore Vindicis heroi sunt agitanda sono. Interea levior paucis praecurrit iambus, Discreto referens mutua verba pede. Nunc elegi salvere jubent, dictaque salute, Ut fecere aliis orsa gradumque, silent. Quid abdicatas in meam curam, pater, Redire Musas praecipis? Negant Camoenis, nec patent Apollini Dicata Christo pectora. Fuit ista quondam non ope, sed studio pari Tecum mihi concordia, Ciere surdum Delphica Phoebum specu, Vocare Musas Numina; Fandique munus munere indultum Dei, Petere e nemoribus aut jugis. Nunc alia mentem vis agit, major Deus; Aliosque mores postulat, Sibi reposcens ab homine munus suum, Vivamus ut vitae Patri. Vacare vanis otio aut negotio, Et fabulosis litteris Vetat, suis ut pareamus legibus, Lucemque cernamus suam: Quam vis sophorum callida, arsque rhetorum, et Figmenta vatum nubilant, Qui corda falsis atque vanis imbuunt; Tantumque linguas instruunt, Nihil adferentes ut salutem conferant, Quod veritatem detegat. Quid enim tenere vel bonum aut verum queant, Qui non tenent summae caput, Veri bonique fomitem et fontem Deum? Quem nemo nisi in Christo videt. Hic veritatis lumen est, vitae via, Vis, mens, manus, virtus Patris, Sol aequitatis, fons bonorum, flos Dei. Natus Deo, mundi sator, Mortalitatis vita nostrae, et mors necis. Magister hic virtutum, Deusque nobis, atque pro nobis homo Nos induendo se exuit, Aeterna jungens homines inter et Deum, In utrumque se commercia. Hic ergo nostris ut suum praecordiis Vibraverit coelo jubar, Absterget aegrum corporis pigri situm, Habitumque mentis innovat; Exhaurit omne quod juvabat antea Castae voluptatis vice; Totusque nostra jure Domini vindicat Et corda, et ora, et tempora; 365-366 Se cogitari, intelligi, credi, legi, Se vult timeri et diligi. Aestus inanes, quos movet vitae labor Praesentis aevi tramite, Abolet futurae cum Deo vitae fides. Quae, quas videmur spernere, Non ut profanas abjicit aut viles opes; Sed ut magis caras, monet Coelis reponi creditas Christo Deo, Qui plura promisit datis; Contemta praesens vel mage deposita sibi Multo ut rependat fenore. Sine fraude custos aucta creditoribus Bonus aera reddet debitor; Multaque spretam largior pecuniam Restituet usura Deus. Huic vacantem, vel studentem, et deditum, In hoc reponentem omnia, Ne, quaeso, segnem, neve perversum putes, Nec crimineris impium. Pietas abesse Christiano qui potest? Namque argumentum mutuum est Pietatis, esse Christianum: et impii, Non esse Christo subditum. Hanc cum tenere discimus, possum tibi Non exhibere, id est patri, Cui cuncta sancta jura, cara nomina Debere me voluit Deus? Tibi disciplinas, dignitatem, litteras, Linguae, togae, famae decus, Provectus, altus, institutus debeo, Patrone, praeceptor, pater. Sed, cur remotus tamdiu degam, arguis, Pioque motu irasceris? Conducit istud, aut necesse est, aut placet: Veniale, quidquid horum erit. Ignosce amanti, si geram quod expedit: Gratare, si vivam ut libet. Defore me patriis tota trieteride terris, Atque alium legisse vagis erroribus orbem, Culta prius vestrae oblitum consortia vitae Increpitas sanctis mota pietate querelis. Amplector patrio venerandos pectore motus, Et mihi gratandas salvis affectibus iras. Sed reditum inde meum genitor te poscere mallem Unde dari possit. Revocandum me tibi credam, Cum steriles fundas non ad divina precatus, Castalidis supplex averso Numine Musis? Non his numinibus tibi me patriaeque reduces. Quod datur, in nihilum (sine Numine nomina Musas Surda vocas, et nulla rogas) levis auferet aura, Irrita ventosae rapiunt haec vota procellae, Quae non missa Deo vacuis in nubibus haerent, Nec penetrant superi stellantem Regis in aulam. 367-368 Si tibi cura mei reditus, illum aspice, et ora, Qui tonitru summi quatit ignea culmina coeli, Qui trifido igne micat, nec inania murmura miscet, Quique satis coelo soles largitur, et imbres, Qui super omne quod est, vel in omnia totus ubique Omnibus infusus rebus regit omnia Christus, Qui mentes tenet atque movet, qui tempora nostra Et loca disponit; quod si contraria votis Constituat nostris, prece deflectendus in illa est Quae volumus: quid me accusas? si displicet actus Quem gero agente Deo, prius est [ si fas] reus autor Cui placet aut formare meos, aut vertere sensus. Nam mea si reputes quae pristina, quae tibi nota, Sponte fatebor eum modo me non esse sub illo Tempore qui fuerim, quo non perversus habebar, Et perversus eram, falsi caligine cernens, Stulta Dei sapiens, et mortis pabula vivens. Quo magis ignosci mihi fas, quia promtius ex hoc, Agnosci datur, a summo Genitore novari, Quod non more meo geritur; non arbitror, istis Confessus dicar mutatae in prava notandum Errorem mentis, quoniam sim sponte professus, Me non mente mea vitam mutasse priorem. Mens nova me fateor cepit, mens non mea quondam, Sed mea nunc autore Deo, qui si quid in actu Ingeniove meo sua dignum ad munia vidit, Gratia prima tibi, tibi gloria debita cedet, Cujus praeceptis partum est quod Christus amaret. Quare gratandum magis est tibi quam queritandum, Quod tuus ille, tuis studiis et moribus ortus, Paulinus, cui te non inficiare parentem Nec modo, cum credis perversum, sic mea verti Consilia, ut sim promeritus Christi fore, dum sum Ausonii; feret ille tuae sua praemia laudi, Deque tua primum tibi deferet arbore fructum. Unde precor meliora putes, nec maxima perdas. Praemia, detestando tuis bona fontibus orta. Non etenim mihi mens vaga, sed neque participantum Vita fugax hominum, Lyciae qua scribis in antris Pegaseum vixisse equitem, licet avia multi Numine agente colant, clari velut ante sophorum Pro studiis Musisque suis: ut nunc quoque castis Qui Christum sumsere animis agitare frequentant, Non inopes animi, neque de feritate legentes Desertis habitare locis, sed in ardua versi Sidera, spectantesque Deum, verique profunda Perspicere intenti; de vanis libera curis Otia amant; strepitusque fori, rerumque tumultus, Cunctaque divinis inimica negotia donis, Et Christi imperiis et amore salutis, abhorrent. Speque fideque Deum sponsa mercede sequuntur, 369-370 Quam referet certus non desperantibus autor, Si modo non vincant vacuis praesentia rebus; Quaeque videt spernat, quae non videt ut mereatur, Secreta ignitus penetrans coelestia sensus. Namque caduca patent nostris, aeterna negantur Visibus, et nunc spe sequimur quod mente videmus, Spernentes varias rerum spectacula formas, Et male corporeos bona sollicitantia visus. Attamen haec sedisse illis sententia visa est, Tota quibus jam lux patuit verique bonique, Venturi aeternum secli, et praesentis inane. At mihi non eadem cui gloria, cur eadem sit Fama? fides voti par est, sed amoena colenti, Nunc etiam et blanda posito locupletis in acta Littoris, unde haec jam tam festinata locorum, Invidia est? utinam justus me carpere livor Incipiat, Christi sub nomine probra placebunt. Non patitur tenerum mens Numine firma pudorem, Et laus hic contemta redit mihi judice Christo. Ne me igitur, venerande parens, his ut male versum Increpites studiis, neque me vel conjuge carpas, Vel mentis vitio: non anxia Bellerophontis Mens est, nec Tanaquil mihi, sed Lucretia conjux. Nec mihi nunc patrii est (ut vis) oblivio coeli, Qui summum suspecto Patrem, quem qui colit unum, Hic vere memor est coeli. Crede ergo, pater, nos Nec coeli immemores, nec vivere mentis egentes, Humanisque agitare locis; studia ipsa piorum Testantur mores hominum: nec enim impia summum Gens poterit novisse Deum; sint multa locorum, Multa hominum studiis inculta, expertia legum, Quae regio agresti ritu caret? aut quid honestis Improbitas aliena nocet? Quid tu mihi vastos Vasconiae saltus, et ninguida Pyrenaei Objicis hospitia, in primo quasi limine fixus Hispanae regionis agam, nec sit locus usquam Rure vel urbe mihi, summum qua dives in orbem Usque patet mersos spectans Hispania soles? Sed fuerit fortuna, jugis habitasse latronum: Non lare barbarico rigui, mutatus in ipsos, Inter quos habui socia feritate, colonos. Non recipit mens pura malum, neque levibus haerent Inspersae fibris maculae: sic Vascone saltu Quisquis agit purus sceleris vitam inter iniquos, Nulla ab inhumano morum contagia ducit Hospite. Sed mihi cur sit ab illo nomine crimen, Qui diversa colo, ut colui, loca juncta superbis Urbibus, et laetis hominum celeberrima cultis? Ac si Vasconicis mihi vita fuisset in oris: Cur non more meo potius formata, ferinos Poneret in nostros migrans gens barbara ritus? Nam quod in aversis habitacula ponis Hiberis Urbibus, et deserta tuo legis oppida versu, Montanamque mihi Calagurrim et Bilbilim acutis Pendentem scopulis, collemque jacentis Herdae Exprobras, velut his habitem laris exsul et urbis 371-372 Extra hominum tecta atque vias: an credis Hiberae Has telluris opes, Hispani nescius orbis, Quo gravis ille poli sub pondere constitit Atlas, Ultima nunc ejus mons portio metaque terrae Discludit bimarem celso qui vertice Calpen? Bilbilis huic tantum, Calagurris, Ilerda notatur, Caesarea est Augusta cui, cui Barcino amoena, Et capite insigni despectans Tarraco pontum. Quid numerem egregias terris et moenibus urbes, Qua geminum felix Hispania tendit in aequor, Qua Betis Oceanum, Thyrrenumque auget Hiberus, Lataque distantis pelagi divortia complet, Orbe suo finem ponens in limite mundi? An tibi, mi domine illustris, si scribere sit mens, Qua regione habites, placeat reticere nitentem Burdigalam, et piceos malis describere Boios? Cumque Marojalicis tua prodigis otia thermis, Inter et umbrosos donas tibi vivere lucos, Laeta locis, et mira colens habitacula tectis: Nigrantesne casas et texta mapalia culmo, Dignaque pellitis habitas deserta Bigerris? Quique superba tuae contemnis moenia Romae Consul, arenosos num dedignare Vasatas? Vel quia Pictonicis tibi fertile rus viret arvis, Rauranum Ausonias huc devexisse curules Conquerar; et trabeam veteri sordescere panno? Quae tamen augusta Latiaris in urbe Quirini Caesareas inter parili titulo palmatas Fulget in attrito longum venerabilis auro, Florentem retinens meriti vivacis honorem. Aut cum Lucani retineris culmine fundi, Aemula Romuleis habitans fastigia tectis, Materiam praebente loco, qui proxima signat, In Condatino diceris degere vico? Multa jocis pateant; liceat quoque ludere fictis. Sed lingua mulcente gravem interlidere dentem, Ludere blanditiis urentibus, et male dulces Fermentare jocos satirae mordacis aceto, Saepe poetarum, numquam decet esse parentum. Namque 373-374 fides pietasque petunt, ut quod mala nectens, Insinuat castis fama auribus, hoc bona voti Mens patris affigi, fixumque haerescere cordi Non sinat, ut vulgus scaevo rumore malignum. Ante habitos mores, non semper, flectere, vitam Crimen habet: namque est laudi bene vertere. Cum me Immutatum audis, studium officiumque require. Si pravo rectum, si relligiosa profanis, Luxurie parcum, turpi mutatur honestum; Segnis, iners, obscurus ago: miserere sodalis In mala perversi: blandum licet ira parentem Excitet, ut lapsum rectis instauret amicum Moribus, et monitu reparet meliora severo. At si forte itidem, quod legi, et quod sequor, audis, Corda pio vovisse Deo, venerabile Christi Imperium docili pro credulitate sequentem, Persuasumque Dei monitis, aeterna parari Praemia mortali, damnis praesentibus emta, Non reor id sano sic displicuisse parenti, Mentis ut errorem credat, sic vivere Christo, Ut Christus sanxit. Juvat hoc, nec poenitet hujus Erroris, stultus diversa sequentibus esse Nil moror, aeterno mea dum sententia Regi Sit sapiens. Breve quidquid homo est, ut corporis aegri, Temporis occidui, et sine Christo pulvis et umbra: Quod probat aut damnat, tanti est, quanti arbiter ipse. Ipse obit, atque illi suus est comitabilis error, Cumque suo moriens sententia judice transit. At nisi, dum tempus praesens datur, anxia nobis Cura sit ad Domini praeceptum vivere Christi, Sera erit exutis homini querimonia membris, Dum levia humanae metuit convicia linguae, Non timuisse graves divini judicis iras, Quem Patris aeterni solio dextraque sedentem Omnibus impositum Regem, et labentibus annis Venturum, ut cunctas aequato examine gentes Judicet, et variis referat sua praemia gestis, Credo equidem et metuens studio properante laboro; Si qua datur, ne morte prius quam crimine solvar. Hujus in adventum trepidis mihi credula fibris Corda tremunt, gestitque anima, id jam cauta futuri, Praemetuens ne vincta aegris pro corpore curis, Ponderibusque gravis rerum, si forte recluso Increpitet tuba vasta polo, non possit in auras Regis ad occursum levibus se tollere pennis, Inter honora volans sanctorum millia coelo, Qui per inane leves, neque mundi compede vinctos Ardua in astra pedes facili molimine tollent, Et teneris vecti per sidera nubibus ibunt, Coelestem ut medio venerentur in aere Regem, Claraque adorato conjungant agmina Christo. Hic metus est, labor iste, dies ne me ultimus atris Sopitum tenebris sterili deprendat in actu, 375-376 Tempora sub vacuis ducentem perdita curis. Nam quid agam? lentis si dum conniveo votis, Christus ab aetheria mihi proditus arce coruscet, Et subitis Domini coelo venientis aperto Praestrictus radiis, obscura et tristia noctis Subfugia illato confusus lumine quaeram? Quod mihi ne pareret vel diffidentia veri, Vel praesentis amor vitae, rerumque voluptas, Curarumve labor, placuit praevertere casus Proposito, et curas finire superstite vita; Commissisque Deo ventura in secula rebus, Exspectare trucem securo pectore mortem. Si placet hoc, gratare tui spe divite amici: Si contra est, Christo tantum me linque probari.
POEMA XI. Secundae Ausonii epistolae respondet carmine sequenti.
AUSONIO PAULINUS. Continuata meae durare silentia linguae, Te numquam tacito memoras; placitamque latebris Desidiam exprobras; neglectaeque insuper addis Crimen amicitiae; formidatamque jugalem Objicis, et durum jacis in mea viscera versum. Parce, precor, lacerare tuum, nec amara paternis Admiscere velis, ceu melli absinthia, verbis. Cura mihi semper fuit, et manet, officiis te Omnibus excolere, affectu observare fideli. Non umquam tenui saltem tua gratia naevo Commaculata mihi est; ipso te laedere vultu, Semper et incauta timui violare figura. Cumque tua accessi venerans, mea cautius ora Composui, et laeto formavi lumine frontem; Ne qua vel a tacito contractam pectore nubem Duceret in sanctum suspicio falsa parentem. Hoc mea te domus exemplo coluitque colitque, Inque tuo tantus nobis consensus amore est, Quantus et in Christo connexa mente colendo. Quis tua, quaeso, tuis obduxit pectora livor? Quo rumore pias facilis tibi fama per aures Irrupit pepulitque animum contraque vetustam Experta pietate fidem nova vulnera movit, Laederet ut natis placidum malesuada parentem? Sed mihi non fictae mens conscia simplicitatis, Nec patris inculti pietas rea, respuit omne Immeritum, et falso perstringi crimine non fert; Immunis vero, gravius violatur iniquo Vulnere, tam tenera offensae, quam libera culpae. Discussisse jugum quereris me, quo tibi doctis Junctus eram studiis. Hoc nec gestasse quidem me Assero: namque pares subeunt juga: nemo valentes Copulat infirmis; neque sunt concordia frena, Si sit compulsis mensura jugalibus impar. Si vitulum tauro, vel equum commitis onagro, 377-378 Si confers fulicas cygnis, et aedona parrae; Castaneis corylos, aequas viburna cupressis, Me compone tibi: vix Tullius et Maro tecum, Sustineant aequale jugum; si jungar amore, Hoc tantum tibi me jactare audebo jugalem; Quo modicum sociis magno contendit habenis Dulcis amicitia aeterno mihi foedere tecum, Et paribus semper redamandi legibus aequa. Hoc nostra cervice jugum non scaeva resolvit Fabula, non terris absentia longa diremit. Nec perimet, toto licet abstrahar orbe, vel aevo. Numquam animo divisus agam; prius ipsa recedet Corpore vita meo, quam vester pectore vultus. Ego te per omne, quod datum mortalibus Et destinatum seculum est, Claudente donec continebor corpore, Discernar orbe quolibet, Nec orbe longe, nec remotum lumine, Tenebo fibris insitum, Videbo corde, mente complectar pia Ubique praesentem mihi. Et cum solutus corporali carcere, Terraque provolavero, Quo me locarit axe communis Pater, Illic quoque te animo geram. Neque finis idem qui meo me corpore, Et amore laxabit tui. Mens quippe, lapsis quae superstes artubus De stirpe durat coeliti, Sensus necesse est simul et affectus suos Teneat aeque ut vitam suam; Et ut mori, sic oblivisci non capit, Perenne viva et memor.
POEMA XII. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN I. In eo carmine, quod scripsit in Hispania 14 Januarii die anno 394, paulo antequam Nolam peteret, auxilium S. Felicis implorat, ut ad ejus tumulum incolumis pervenire possit. Inclite Confessor, meritis et nomine Felix, Mens pietate potens, summi mens accola coeli, Nec minus in totis experta potentia terris, Qui Dominum Christum constanti voce professus, Contemnendo truces meruisti evadere poenas, Devotamque animam tormenta per omnia Christo, Sponte tua jussus laxatis reddere membris, Liquisti vacuos rabidis lictoribus artus, Vectus in aethereum sine sanguine martyr honorem, O pater, o domine, indignis licet, annue servis, Ut tandem, hanc fragili trahimus dum corpore vitam, 379-380 Sedibus optatis, et qua requiescis in aula, Hunc liceat celebrare diem, pia reddere coram Vota, et gaudentes inter gaudere tumultus. Sit jam, quaeso, satis merita impietate tulisse Hanc poenam tot jam quot te sine viximus, annis, Sede tua procul, heu! quamvis non mente remoti. Jam desideriis immenso tempore fessis Consule: jam vel sero memor miserere tuorum: Perque orbem, magni qui nos procul aequore ponti Disparat, obtritis quae nos inimica retardant, Pande vias faciles: et, si properantibus ad te Invidus hostis obest, objecta repagula pelle Fortior adversis, et amicos provehe cursus. Seu placeat telluris iter, comes aggere tuto Esto tuis; seu magna tui fiducia longo Suadeat ire mari, da currere mollibus undis, Et famulis famulos a puppi suggere ventos, Ut Campana simul Christo duce littora vecti, Ad tua mox alacri rapiamur culmina cursu, Inque tuo placidus nobis sit limine portus. Illic dulce jugum, leve onus, blandumque feremus Servitium sub te domino; etsi justus iniquis Non egeas servis, tamen et patiere, et amabis Qualescumque tibi Christo donante dicatos, Et foribus servire tuis, tua limina mane Munditie curare sines; et nocte vicissim Excubiis servare piis; et munere in isto Claudere promeritam defesso corpore vitam.
POEMA XIII. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN II. S. Felici gratias agit quod ejus auxilio salvus Nolam pervenerit; et describit populi concursum ad S. Felicis tumulum in festo illius die. Felix, hoc merito, quod nomine; nomine et idem, Qui merito; redit alma dies qua te sibi summus Adscivit patriam confessum Christus in aulam, Tempus adest plenis grates tibi fundere votis. O pater, o domine, indignis licet optime servis, Tandem exoratum est, inter tua limina nobis Natalem celebrare tuum. Tria tempore longo Lustra cucurrerunt ex quo sollemnibus istis Coram vota tibi coram mea corda dicavi, Ex illo qui me terraque marique labores Distulerint a sede tua procul orbe remoto, Novisti; nam te mihi semper ubique propinquum, Inter dura viae, vitaeque incerta, vocavi. Et maria intravi duce te, quia cura pericli Cessit amore tui, nec te sine: nam tua sensi Praesidia, in Domino superans maris aspera Christo: 381-382 Semper eo et terris te propter tutus et undis. (Hunc, precor, aeterna pietate et pace serenum Posce tuis, cujus magno stas nomine Felix. Nunc juvat effusas in gaudia solvere mentes: Cara dies tandem quoniam hic praesentibus orta est, Semper et aeternum nobis celebrata per orbem, Quae te sacravit terris et contulit astris.) Ecce vias vario plebs discolor agmine pingit: Urbes innumeras una miramur in urbe. O felix Felice tuo tibi praesule Nola, Inclita cive sacro, coelesti firma patrono, Postque ipsam titulos Romam sortita secundos. Quae prius imperio tantum, et victricibus armis, Nunc et apostolicis terrarum est prima sepulcris. Sis bonus o felixque tuis, Dominumque potentem Exores, liceat placati munere Christi, Post pelagi fluctus, mundi quoque fluctibus actis, In statione tua placido consistere portu. Hoc bene subductam religavi littore classem; In te compositae mihi fixa sit anchora vitae.
POEMA XIV. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN III. S. Felicis potentiam adversus daemones ostendit, ejusque apud Deum intercessionem implorat. Venit festa dies coelo, celeberrima terris, Natalem Felicis agens, qua corpore terris Occidit, et Christo superis est natus in astris, Coelestem nanctus sine sanguine martyr honorem. Nam Confessor obit, poenas non sponte lucratus, Acceptante Deo fidam pro sanguine mentem; Qui cordis taciti scrutator, ferre paratos Aequiparat passis, sat habens interna probasse, Supplicium carnis justa pietate remittit, Martyrium sine caede placet, [ si promta ferendi Mensque fidesque Deo caleat], passura voluntas Sufficit, et summa est meriti, testatio voti. Ergo dies, tanto quae munere rettulit alto Felicem coelo, sacris sollemnibus ista est: Nam post solstitium, quo Christus corpore natus Sole novo gelidae mutavit tempora brumae, Atque salutiferum praestans mortalibus ortum. Procedente die secum decrescere noctes Jussit, ab hoc quae lux oritur vicesima nobis Sidereum meriti signat Felicis honorem. Denique nil impar his, qui fudere cruorem, Testibus, et titulo simul et virtute recepta, Martyris ostendit meritum, cum jure potenti Daemonas exercet, devinctaque corpora solvit. Nam sibi Felicem caecis incumbere poenis, Pestiferi proceres tristi clamore fatentur, 383-384 Occultasque cruces gemitu testantur aperto, Velatumque oculis mortalibus, at manifestum Auribus et multo praesentem numine produnt, Cum captiva intra deprensi corpora, Christum In sancto fulgere suo clamantque probantque, Membrorum incussu tremuli, capitumque rotatu, Tormentisque suis, sed non sua corpora torquent, Clamantes proprios aliena per ora dolores Orantum veniam: latet ultor, poena videtur. Tum si quos graviore malo violentior hostis Vinxerit, ista dies divino munere solvit. Cernere tunc passim est sacra purgata medela Pectora liminibus sterni, jam mente refectos, Gratantes jam voce sua: concurrit hiantum Turba tremens hominum; mixtae inter gaudia cunctis Prosiliunt lacrymae: praesens Deus omnibus illic Creditur: immensi Felix est gloria Christi. Alma dies magnis celebratur coetibus, omnes Vota dicant sacris rata postibus; omnia gaudent Terrarum et coeli,ridere videtur apertis Aethra polis: vernum spirare silentibus aurae Flatibus, et laetum plaga cingere lactea coelum. Nec modus est populis coeuntibus agmine denso, Nec requies, properant in lucem a nocte, diemque Exspectare piget, votis avidis mora noctis Rumpitur, et noctem flammis funalia vincunt, Stipatam multis unam juvat urbibus urbem Cernere, totque uno compulsa examina voto. Lucani coeunt populi, coit Appula pubes, Et Calabri, et cuncti quos adluit aestus uterque, Qui laeva et dextra Latium circumsonat unda: Et qua bis ternas Campania laeta per urbes Ceu propriis gaudet festis, quos moenibus amplis Dives habet Capua, et quos pulcra Neapolis, aut quos Gaurus alit, laeta exercent qui Massica, quique Ufentem Sarnumque bibunt, qui sicca Tanagri, Quique colunt rigui felicia culta Galesi, Quos Atina potens, quos mater Aricia mittit. Ipsaque coelestum sacris procerum monimentis Roma Petro Pauloque potens, rarescere gaudet Hujus honore diei, portaeque ex ore Capenae Millia profundens ad amicae moenia Nolae, Dimittit duodena decem per millia denso Agmine: confertis longe latet Appia turbis. Nec minus, ex alia populis regione profectis, Aspera montosae carpuntur strata Latinae, Quos Praeneste altum, quos fertile pascit Aquinum: Quosque suburbanis vetus Ardea mittit ab oris, Quique urbem liquere Cales, geminumque Teanum, Quam gravis Auruncus, vel quam colit Appulus asper: Huc et olivifero concurrit turba Venafro, Oppida Samnites duri montana relinquunt. Vicit iter durum pietas, amor omnia Christi Vincit, et alma fides: animisque locisque rigentes Suadet acerba pati, simul aspera ponera corda. Una dies cunctos vocat, una et Nola receptat, Totaque plena suis, spatiosaque limina cunctis; 385-386 Credas innumeris ut moenia dilatari. Hospitibus, sic Nola assurgit imagine Romae. Tu quoque post Urbem titulos sortita secundos? Nam prius imperio tantum et victricibus armis, Nunc et apostolicis terrarum est prima sepulcris. Tu quoque perpetuas duplici sub honore coronas, Ante sacerdotis, post martyris, omne per aevum Felicis complexa tui, gemino bene coelum Contingis merito divini mater amici. Te prius alma pio celebrans altaria cultu Presbyter instituit, placido et moderamine rexit. Hinc quoque perpetuo decorat te nomine Felix. Namque tuo meritum in gremio sacratus honorem, Ducit odorifero pia conditus ossa sepulcro. Aurea nunc niveis ornantur limina velis, Clara coronantur densis altaria lychnis. Lumina ceratis adolentur odora papyris, Nocte dieque micant, sic nox splendore diei Fulget: et ipsa dies coelesti illustris honore, Plus micat innumeris lucem geminata lucernis. Nos quoque felices, quibus istum cernere coram Et celebrare diem datur, et spectare patroni Praemia, praestantique suis tam grandia Christo Gratari, et laetos inter gaudere tumultus. Ferte Deo, pueri, laudem, pia solvite vota, Et pariter castis date carmina festa choreis, Spargite flore solum, praetexite limina sertis: Purpureum ver spiret hiems, sit floreus annus Ante diem, sancto cedat natura diei. Martyris ad tumulum debes et terra coronas. Ast illum superi sacra gloria luminis ambit, Florentem gemina belli pacisque corona. Hunc, precor, aeterna nobiscum pace serenum Posce diem, hoc iterum liceat gaudere reverso, Annuaque hic et vota tuis et carmina festis Reddere placati tranquillo numine Christi. Hic amor, hic labor est nobis; haec vota tuorum Suscipe, commendaque Deo, ut cum sedula cura Servitium nostrum longo tibi penderit aevo, Tunc demum placidos pietate laboris alumnos Absolvas mittente manu; positasque tuorum Ante tuos vultus animas vectare paterno Ne renuas gremio Domini fulgentis ad ora: Quem bonitate pium, sed majestate tremendum, Exora, ut precibus plenis meritisque redonet Debita nostra tuis, cum tu quoque magna piorum Portio, regnantem Felix comitaberis Agnum: Posce ovium grege nos statui, ut sententia summi Judicis hoc quoque nos iterum tibi munere donet, Ne male gratatis laevos adjudicet hoedis, Sed potius dextra positos in parte, salutis Munifico pecori, laudatisque adgreget agnis.
POEMA XV. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN IV. S. Felicis genus et originem describit, et sancta ejus munia in Ecclesia. 387-388 Annua vota mihi remeant, simul annua linguae Debita, natalis tuus, o clarissime Christo Felix, natali proprio mihi carior; in quo Quamlibet innumeris sint gaudia publica turbis. Est aliquid speciale tuis, quod nos tibi Christus Esse dedit, viles caro largitus amico. Non quia tu dignus famulis tam vilibus esses, Aeternis dignate Deo comes ire triumphis; Sed quia nos inopes justi indignosque salutis Sic voluit ditare Pater bonus, ut male dites Criminibus versa in melius vice divitiarum, Pro cunctis opibus cunctisque affectibus, et pro Nobilibus titulis et honoribus omnia vanis, Felicem caperemus opes, patriamque, domumque. Tu pater, et patria, et domus, et substantia nobis, In gremium translata tuum cunabula nostra, Et tuus est nobis nido sinus, hoc bene foti Crescimus, inque aliam mutantes corpora formam, Terrena exuimur stirpe, et subeuntibus alis Vertimur in volucres divini semine verbi. Te relevante jugum Christi leve noscimus, in te Blandus et indignis, et dulcis Christus amaris. Ista dies ergo et nobis sollemnis habenda, Quae tibi natalis: quia te mala nostra abolente Occidimus mundo, nascamur ut in bona Christo. Surge igitur cithara, et totis intendere fibris, Excita vis animae tacito mea viscera cantu, Non tacita cordis testudine, dentibus ictis, Pulset amor linguae, plectro lyra personet oris. Non ego Castalidas vatum phantasmata Musas, Nec surdum Aonia Phoebum de rupe ciebo, Carminis incentor Christus mihi: munere Christi Audeo peccator sanctum et coelestia fari. Nec tibi difficile, Omnipotens, mea solvere doctis Ora modis, qui muta loqui, fluere arida, solvi Dura jubes. Tu namque asinam reboare loquendo, Perfectamque tibi lactentes condere laudem Fecisti, et solidam solvisti in flumina rupem, Et terram sine aqua subitis manere fluentis Jussisti, deserta rigans in spem populorum, In quorum arentes animas pia gratia fluxit, Quos Christus vivo manans petra fonte refecit. Unde ego pars hominum minima, isto munere fretus, Roris, Christe, tui vivos precor aridus haustus. De verbum de fonte tuo; tua non queo fari Te sine; namque tui laus martyris, et tua laus est, Qui facis Omnipotens homines divina valere, Fortiaque infirmis superans, de carne triumphas, 389-390 Aerios proceres vincens in corpore nostro. Quare ades, ut duce te repetens ab origine pergam Felicem narrare tuum, cui nobile ductum Ex Oriente genus: nec enim magis altera tellus Felicis patriam decuit, quam quae patriarchas, Quaeque pios tulerat, Christi sacra vasa, prophetas. Unde et apostolicis fundens sua flumina linguis, Totum Evangelii sonus emanavit in orbem. Debitus inde Deo Felix, genitore profecto Italiam necdum genitus, tamen in patre venit: Civis ut affectu nostris oriretur in oris; Nec cuiquam natum nisi nobis se meminisset. Sic pater Abraham Domini praecepta secutus, Mutavit patrias externo cespite terras, Deposuitque sacrum Chananaeis semen in arvis; Unde peregrinas subeunte propagine terras, Mystica Felicem nobis transmisit origo, Quem perfecta fides illa radice profectum Prodidit, ut nobis esset pia vena fidei. Felix nunc etiam posita cum carne quiescit, Spiritus in Christo vivens, operantibus altae Virtutis meritis Abrahae semine mutat Duritiam lapidum, quos suscitat in bona vitae. Hac igitur genitore Syro generatus in urbe, Dilectam coluit patriae sub imagine Nolam, Sede beans placita: multoque relictus in auro, Dives opum viguit, quamvis non unicus heres. Hermia cum fratre sui cognomine patris Terrenas divisit opes; coelestia solus Obtinuit Felix; geminos sententia discors Divisit fratres: Hermiam mundus abegit, Felicem Christus sibi sustulit: ille caduca Maluit, hic solida: praesentibus ille cohaesit, Iste solum coelo vertit, patrimonia regnis: Ille heres tantum proprii patris, iste coheres Christi. Sed quis tam variam miretur ab uno Sanguine progeniem, veterum inter sancta parentum Pignora qui relegat populorum stirpe duorum Fecundam pugnas uteri doluisse Rebeccam Conquestamque Deo gravidi luctamina ventris? Cum jam tunc fremeret sanctae intra viscera matris, Quae nunc intra uterum mundi discordia saevit. Hispida Judaeis hirti sectantibus Esau Perfidia, addictis populo servire minori. At nobis laevem per lenia pacis Iacob, Qua via lucis agit, meliore sequentibus ortu. Ergo pari dispar fratrum de sanguine sanguis: Hermias, velut asper Edom terrena secutus, Squaluit in vacua captivus imagine mundi, Duraque Idumaei praelegit rura parentis, 391-392 In gladio vivens proprio, vanaeque laborem Militiae sterilem tolerans, qui Caesaris armis Succubuit, privatus agens ad munia Christi. At meus aeterni satus arma capessere Regis, In patris Israel migravit nomina Felix: Seseque a puero pia mens coelestibus edens, Instituit servire Deo; nec gratia pauper Adfuit, et quantum sitiebat corde capaci Lucis hians animus, tam largiter influa traxit Dona Dei. Primis lector servivit in annis. Inde gradum cepit, cui munus voce fideli Adjurare malos, et sacris pellere verbis. Quod quia perspicua meriti virtute gerebat, Jure sacerdotis veneranda insignia nanctus; Mente loco digna meritum decoravit honorem. Sed ne sola sacrum caput infula comeret illi, Exstitit et potior geminandae causa coronae. Dira profanorum rabies exorta furorum; Cum pia sacrilego quateretur Eclesia bello, Praecipueque illos populo deposceret omni Impietas, quorum pietas insignior esset: Tunc senior sanctis Nolanam legibus urbem Maximus e placido formabat episcopus ore, Presbytero Felice potens; quem mente paterna Complexus veluti natum, sedisque fovebat Heredem; subita sed tempestate fugatus, Non cedente fide, petiit deserta locorum. Tunc magis atque magis, quaesito antistite, felix Claruit oppositus gladiis, solusque fidei Invidia affectus: nec spectabatur honore; Major honore fides tantum quia causa fidei. Tunc petitur, sua cum draco lividus excitat arma, Proruere id cupiens, quo surgimus, et cadit ipse. Ergo truces poenas, fugiente antistite, solus, Vel primus de plebe, quasi de corpore vertex, Competitur Felix. Hunc omnes vincere certant; Et quasi praecelsam obsessis in moenibus arcem Facta mole petunt; cujus munimine victo Cetera jam facili cadat urbs prostrata ruina. O digna infidis dementia! creditur uno Exstinguenda fides, totus quam credidit orbis. Heu misera impietas! infernis caeca tenebris, Quo ruis? in quem tela moves? an credis in uno Mortali constare Deum? et, si corpora solvas, Vim simul et mentem divinam posse aboleri? Quae mundi per membra meat, qua nasceris ipse, Indignusque aleris, cujus de numine pendet Vincere vel vinci; cujus virtute vel unus 393-394 Fortior innumeris: pietate armatus inermi, Armatos ferro, sed inermes pectora Christo, Prosternit superante fide, quae conscia veri Coelestis, vitam praesenti monte futuram Comparat, et victo victricem corpore mentem Laeta Deo referens gaudentibus invehit astris. Quid juvat ergo pium tanta quod mole furoris Felicem vesane petis? manet intus operto Mens invicta Deo; nec jam tibi sola resistit Terreni natura hominis; Deus ipse repugnat Quem petis, atque tuis serpens antique venenis Ipse offert se per famulorum corpora Christus, Teque tuis nectens laqueis, in caede suorum Sternit, per mortis speciem de morte triumphans. Sed fera corda suus stimulis furialibus error Sanguinea flagrare siti, sanctumque cruorem Urgebat, veluti sceleris deposcere palmam. Ergo ubi sacrilegos excepit Nola furores, Intentosque piis expavit civibus enses, Quaeritur excussa Felix venerandus in urbe. Nec refugit, celso jam spirans sidera flatu, Et tacitis acuens stimulis in praelia mentem, Impavidus trepidum sorvabat pastor ovile, Exemplo Domini, promptus dare pro grege vitam. Ergo alacer saevos perstat quasi murus in hostes; Et canis, florente fide, revirescit in annis, Totus in astra animo, Christi memor, immemor aevi, Corde Deum gestans, et plenus pectora Christo. Nec jam se capit ipse; sacer majorque videri, Sidereumque oculis et honorem fulgere vultu. Illicet arripitur gaudens; saevisque furentum Protrahitur manibus, sed (qui mos hostis iniqui, Cui potior labor est animas quam corpora nostra Perdere), dilatum gladio terroribus ante Tentat, et in mortem surgit gradibus poenarum. Primus supplicii de carcere texitur ordo. Ferrea junguntur tenebrosis vincula claustris; Stat manibus colloque chalybs, nervoque rigescunt Diducente pedes: sternuntur fragmina testae, Arceat ut somnum poenalis acumine lectus. Nec requie tamen est vacuus, nec luminis expers Confessor, cui jam sociatus in omnia Christus Compatitur, virides gravior cui poena coronas Multiplicat; spatiante polum qui mente peragrat. Seque ipsum, vincto quamvis in corpore, liber Spiritus antevolat summi in penetralia Christi, Praemeditante anima certis sua praemia votis. Ergo beata sacris Felicem passio poenis Urgebat gravibus vinclis et carcere caeco: Quantasque ex homine induerat caro subdita poenas, Tantas a Christo recipit patientia palmas. Maximus interea solis in montibus aeger, Contentus fugisse manus feraliaque ora Carnificum, diversa, at non leviore, ferebat Martyrium cruce, quam si ferro colla dedisset, 395-396 Membraque tormentis, aut ignibus: acrior illum Cura sui gregis urit et afficit; uritur igne Frigoris, et gelido coeli de rore rigescit, Panis inops tectique simul, noctemque diemque Pervigil intenta jungit prece tempus utrumque. Dumosa dum stratus humo compungitur artus Sentibus, et mentem curis, intusque forisque Dimicat, et ruris spinas in corpore perfert, Tristitiae patitur spinas in pectore maesto. Duris dura tegens, cruciatu mentis acerbo Membrorum tormenta levat, sensumque doloris Corporei excludit cordis dolor. Attamen aegra Materies terrae (licet inconcussa maneret Vis animae, spernente fide labentia carnis), Victa hieme atque fame, duroque attrita cubili, Deficiente suam linquebat corpore mentem, Altius e vacuis fessi senis hausta medullis Frigora pellebant glaciato sanguine vitam. Mota Patris summi pietas antistite tanto, Non tulit obscuro consumi funere corpus. Quanquam et ut Eliam, sic istum pascere posset, Esciferas volucres jejuna per avia mittens; Posset et ut Mosen secreto operire sepulcro. Sed soli hoc dederat Deus uni munus amico, Arcana tellure tegit, quia jure decebat. Tantus honos illud corpus, quod comminus ore Fulserat, et sermone Dei ut mortalia functus Jura, Deo tantum frueretur teste sepulcri. Ergo sacerdotem confessoremque sereno Lumine respiciens, tacitis tabescere silvis Non tulit ulterius mitis Pater; et quia digno Condignum comitem meritis sociare parabat, Felicem numero de carceris eligit omni, Cujus id apponat meritis opus, ut senis almi Membra levet, revocetque animam, revehatque refotum, Attonitisque ovibus cari solatia reddat Pastoris. Venit ergo micans jam nocte silenti Angelus, et tota vinctorum in plebe reorum Felicem solum, pietas cui sancta reatum Fecerat, alloquitur: fugit atri carceris horror. Voce simul sacri Felix et luce ministri Excussus tremit, et verbum trahit aure fideli. Ac primum, velut eludentis imagine somni Accipiat mandata Dei, stupet anxius: et se Causatur non posse sequi prohibente catena, Insuper et claustro simul et custode teneri Carceris obsessi. Sed vox divina morantem Increpitans, jubet excussis assurgere vinclis. Et subito, ut molles manibus fluxere catenae, Sponte jugo cervix ferrato exuta levatur, Prosiliuntque pedes laxato caudice nervi. Mira fides! salvis reserato carcere claustris, Sopito custode, fores interritus exit, Perque ipsos via fit, per quos via clauditur; ibat Angelus, et tacitae per amica silentia noctis Lux et iter Felicis erat. Nonne unus in omni Christus adest sancto? sicut viget omnibus idem 397-398 Spiritus in Christo genitis, sic ipsa piorum Gratia concordat. Veterem remeare recenti Historia video speciem, qua jussus abire Bisseno sublimis in agmine discipulorum Petrus, sponte sua vinclis labentibus, eque Carcere processit clauso, qua praevius illum Angelus, Herodi praedam furatus, agebat. Sic meus, educente Deo, geminata per atra Carceris et noctis, reliquis obscura, sed uni Illustrata sibi, Felix impune per ipsos Custodes, constante premens vestigia passu, Callibus ignotis directus, jussa petebat. Et postquam emensus secretos avia saltus Rura, locum fessi senis invenit; aegra trahentem Jam tenui cernit maestus suspiria flatu. Et primo ut cari cognovit membra parentis, Fusus in amplexum, dat vultibus oscula notis, Et tentat gelidis revocare fovendo calorem Artubus, et crebris adflatibus oris anheli Reddere viventes tepefacto corpore sensus. Sed neque clamatu est neque pulsu mobile corpus. Jam simile exanimo: modicus tamen ultima vitae Flatus, et internae prodit trepidatio fibrae. Anxius intuitu tali pia pectora Felix, Distrahit exsangues artus, et lurida cernens Ora fame, nec habens quidquam quo rebus egenis Ferret opem, non igne procul, neque comminus esca. Ut dape tabentem recrearet et igne rigentem. Quaerenti, et multa Christum prece convenienti, Quanam ope, quave via jussum complere valeret Servitium, subitam omnipotens de sentibus uvam Edidit, et capiti jussit pendere propinquam, Ut facile attiguo posset decerpere ramo Natum sponte cibum. Divinitus ergo refectus, Mente pia oblato laetatur munere Felix; Decerptumque manu morientis ad ora racemum Admovet: et quoniam strictis jam dentibus ille Et sentire negat dulces et sumere victus, Exprimit humentes acinos, succumque liquentem Instillat, digito diducens arida labra; Donec et adspirante Deo conatibus aegris, Et luctante manu, rigidos paulisper hiatus Laxavit, tenuemque aditum dedit oris aperti, Quo rorem exiguum resoluta infunderet uva. Hinc animae sensus, calor ossibus, atque oculis lux, Vitaque tota redit: quaeque haeserat obsita siccis Faucibus, exercet solitas jam lingua loquelas, Postquam vocis iter patefecit lubricus humor. Ergo reviviscens, notissima comminus ora, Felicis videt ora sui, amplexusque vicissim, Conqueritur tardum: Nam te promiserat, inquit, Adfore jamdudum Dominus mihi, pars mea Felix; Praecipuum, Felix, pignus mihi, quae rogo tantae Aut ubi te tenuere morae? si corpore cessi 399-400 Ad tempus fragili, solido tamen esse fidelis Pectore duravi. Docet et locus et status ipse, In quo me cernis vitae istius ima trahentem, Non mortis fugisse metu, Christoque meam me Praeposuisse animam: fugi, non lucis amore, Sed fragile hoc metuens infirmi corporis; atqui Tecta petens, alia vixissem tutus in urbe, Si mihi vile fides, et cara haec vita fuisset. Ignotos montes, desertaque nuda petivi, In gremio Domini dulcis mea colla reponens, Ipso ut deficerem teste, aut ut pascerer ipso. Nec frustra, ecce vides, fuit haec fiducia nobis: Adfuit Omnipotens, et te mihi mittere legit, Per quem dona mihi sua redderet: utere, fili, Praeceptis pietatis opus mandantibus, et me Suscipiens humeris, commune ad ovile reporta. Impiger optato gavisus munere Felix, Carum onus, ut Christi pondus leve, sumit, et adfert Tam volucri cursu, tamquam magis ipse feratur, Nec ferat; et vere Christus fert ipse ferentem, Et pedibus pietate citis Deus addidit alas. Nocte eadem pariter tot munera percipit unus, Et simul exsequitur Felix; sua rumpere jussus Vincla, sacerdotem reficit, revehitque refectum, Deponitque sui tutum sub culmine tecti, Unica quod servabat anus; tam celsus et isto Maximus exstabat merito Confessor, ut illi Turba domus, summa et census, anus una maneret. Pulsatis foribus Felix hanc excitat; illa Ad primos pavefacta sonos, vix nota renoscit Alloquia, et dominum tectis assumit apertis, Voce graduque tremens, quatiente timore senectam. Cui Felix: Cape depositum hoc, quod conscia mecum Sidera noctis, et angelicae sub principe Christo, Me tradente, manus tradunt tibi; sume fideli Hanc Domini gemmam gremio, quam tempore summo Incolumem nobis Domino sub judice reddas, Quo nunc teste capis. Subit istis Maximus orsis, Felicemque suum revocans: Cape tu quoque, dixit, Muneris, o mi nate, vicem, quam me tibi jussit Reddere compositum, qui te mihi jussit adesse Deposito. Tum deinde sacram Felicis amati Imponit capiti dextram, simul omnia Christi Dona petens: velut ille patrum venerabilis Isac Rore poli natum, et terrae benedixit opimo; Felicem Christo sic Maximus ore paterno Ore et apostolico benedicens et locupletans, Immarcescibilis redimivit honore coronae Perpetuisque opibus, quas et modo cernimus, auxit.
POEMA XVI. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN V. S. Felicis historiam prosequitur. 401-402 Tempora temporibus subeunt; abit, et venit aestas; Cuncta dies trudendo diem fugit, et rotat orbem: Omnia praetereunt, sanctorum gloria durat In Christo, qui cuncta novat, dum permanet in se. Tandem igitur revoluta dies mihi nascere, toto Exoptata dies anno, quae dulcia festa, Et mea vota novas; quae me sollemnia poscis Munera, natalem referens, quo millia gaudent Innumeri populi; quo me specialia tangunt Gaudia, quo famulae rata debeo munera linguae Felici libare meo, cui mente dicata In Domino Christo sum deditus: hunc et amoris Obsequio celebrare per annua carmina sanctum Fas mihi. Dicam igitur merita, et causas meritorum, E quibus obtinuit coelestum praemia laudum, Aeternosque dies, et magni nomen honoris. Jam prior hoc primos vobis liber edidit actus Martyris, unde domo, vel qui genus, et quibus altus In studiis, quo deinde gradu per sancta vocatus Munia maluerit Christo servire perenni, Quam patrias errare vias per devia mundi: Nam pater emeritis sub Caesare vixerat armis, Diximus et tetro toleratas carcere poenas, Quas confessor obit, mortem quoque ferre paratus, Ni Deus anticipans gladios, solvisset iniquis Emissum vinclis, aliosque vocasset ad actus; Ut prius ad sacram remearet episcopus aulam Maximus, in solis qui saltibus ultima vitae Aeger anhelabat, grassante fugatus ab hoste: Quem jussus proprio subvexit corpore Felix, Pauperis et tecti delatum in sede locavit; Pensatisque sibi, sancto senis ore beati, Officiis benedictus abit; paucisque diebus Delituit proprii tacitus sub culmine tecti, Non tacita Dominum coelestem mente fatigans, Quem prece directa, penetrans super astra, propinquo Pulsabat merito, pacem procedere poscens. Interea fluxere dies, pax visa reverti. Deseruit latebram Felix, tandemque sereno Confisus coelo, laetis se reddere laetum Fratribus, et placidae committere coeperat urbi. Gratabantur oves Christi, pastore recepto. Ille gregem pavidum de tempestate recenti Mulcebat monitis coelestibus, et duce verbo Anxia corda regens, firmabat amore fidei; Contemnenda docens et amara et dulcia mundi; Nec concedendum terroribus; obviaque ipsis Ignibus aut gladiis promptos inferre monebat 403-404 Pectora; et ipse suis addebat pondera verbis, Confessor passus, quae perpetienda docebat; Omnibus eloquio simul exemploque magister. Non tulit haec Malus ille diu: sed inhorruit atris Crinibus, et rabidis inflavit colla venenis; Immisitque suum scelerata in pectora virus, Ureret ut nigras Felicis gratia mentes. Inseruit stimulos, et mentibus arsit iniquis Vipereae furor invidiae; petit improba primam Ira domum; cunctis amor impius in scelus ardet. Felicem sitit impietas: sed ab aedibus absens Forte suis media steterat securus in urbe, Fraternis de more suo vallatus amicis, Et pia verba serens populi credentis in aures. Ecce ad eum, strictis quaerentes ensibus, adsunt. Cum subito, aut illis corda hostibus, aut huic ora Vertuntur, notum non agnovere furentes, Felicemque rogant, Felix ubi cernitur, et non Cernitur; ipse, nec ipse vir est; cum sit prope, longe est. Ignotus notusque suis fit civibus idem, Discernente fide vultum credentibus, ipse Hostibus alter erat: persensit et ipse faventis Consilium Christi; ridensque rogantibus infit: Nescio Felicem quem quaeritis. Illicet illi Praetereunt ipsum; discedit at ille platea, Illudente canes Domino frustratus hiantes. Nec longum emensis spatium, et scitantibus illis, Qua Felix regione foret, quidam increpat, et dat Indicium, ignarus causae, credensque furore Dementes, qui non vidissent comminus ipsum, Ad quem contiguis fecissent verba loquelis. Perculsi novitate doli, graviusque furentes Mox redeunt, perque ipsa viri vestigia currunt. Jamque propinquabant, sed praecurrente tumultu Urbis, et attoniti clamoribus undique vulgi Admonitus Felix, instantia vulnera flexu Declinat, medioque procul se devius aufert. Namque locum nanctus, spatio qui forte patenti Panditur effugium, celebri seductus ab urbe, Sic quoque non longinquus erat sectoribus atris, Qui prope conspicuo subductus ab ore sequentum, Infestos utcumque timens vitaverat enses; Et capiendus erat, quia nullius obice claustri, Ille repellendis locus obsistebat iniquis. Nam foribus nullis, in publica rostra patebat Semiruti paries malefidus fragmine muri. Sed divina manus sese sanctum inter et hostes Opposuit, miroque locum munimine sepsit. Non strue saxorum, neque ferratis data valvis Claustra, per humanas quibus atria claudimus artes: Rudere sed subito concrevit sordidus agger, Jussaque nutantes intendit aranea telas, Et sinibus tremulis in totum struxit apertum, Desertaeque dedit faciem sordere ruinae. 405-406 Quae simul occurrit minitantibus, obstupuerunt, Defixoque gradu, sibimet dixere vicissim: Nonne furor tentare aditus, aut credere quemquam Hac intrasse hominem, minimi qua signa dedissent Vermiculi? modicae rumpunt haec retia muscae, Nos penetrasse virum per clausa putamus inepti, Et tenerum tanto non ruptum corpore textum? Ille magis nostris manibus modo debitus index, Qui nos in deserta doloso callidus astu Induxit, versumque alio, mentitus in isto Felicem latitare situ, quo nostra maligno Verteret arma dolo, capiti fugientis amicus. Ergo recedamus: nam stare diutius istic, Risus erit vulgi, demensque notabitur error, Scrutatum hac hominis latebras contendere gressum, Qua vel mole putri, vel araneolis obductis, Monstrat inaccessos humus incalcata recessus. Nec mora, discedunt propere in diversa frementes: Sed Deus, ut Scriptura canit, vesana minantes Irridebat eos coelesti Christus ab arce; Felicemque suum sacris velaverat alis. Qui Domini tutus gremio candentia tela Discutiebat ovans galea, scutoque fidei, Et gladium verbi confessor in ore gerebat. Armatus pietate manus, et pectora plenus Casta Deo, insignis meriti thorace tegebat. O multis divina modis Sapientia dives, Semper ab infirmis confundens fortia mundi! Vix populos altis defendunt moenia muris, Et fretos valido munimine saepius hostis Opprimit, adversisque expugnat montibus urbes. Nunc et ab armatis protexit aranea sanctum Defensante Deo; teneris stetit hostis abactus Cassibus; aerio cessit vis ferrea filo. Vana salus hominum, virtus mea non mihi virtus, Si caream virtute Dei. Quo vasta gigantum Robora? quo Pharii reges? ubi magna Hiericus? Omnibus exitio sua gloria, qua tumuerunt, Cassa fuit. Neque vero suis virtutibus ista, Sed magis infirmis divina potentia fregit. Ille gigas pueri funda pastoris obivit, Ut canis; illam urbem sonitus solvere tubarum; Littorea jacuit rex ille superbus arena, Divitias regni pendens in funere nudo. Sic ubi Christus adest nobis, et aranea muro est: At cui Christus abest, et murus aranea fiet. Digressis igitur cum facta silentia turbis, Secretoque fugae fidas nox alta tenebras Praebuit, egreditur Felix, mutatque latebram: Illa canens Domino: Media si mortis in umbra Ingrediar, mala non metuam, quoniam tua mecum Dextra, per infernum non expers luminis ibo. Ergo Dei ductu capit in regione remota Compluvium, angusto brevia inter tecta cubili, Quo vetus arebat tecto cisterna profundo. Propter in attiguis habitabat femina tignis 407-408 Sancta Deo mulier, quae confessoris operti Nescia, Felicem Christo quasi conscia pavit. Mira canam, ingenium Domini pascentis alumnum, Ignara pascente suum. Nunc sedula panes, Nunc alias de more, sibi quas coxerat escas, Mentis in excessu divino facta paratu Importabat eo, Felix ubi teste latebat Velatus Domino; sed nec cum tenderet illo Noverat ingressum; nec cum discederet inde, Introitus erat illa sui memor: utque paratos Intulerat victus, propriis licet illa cibando Serviret manibus sancto, tamen inscia tanti Muneris, hoc de corde suo novisse nequibat, Quod non mente sua, sed Christi numine agebat, Proque loco latebrae, et strictae super ora lacunae, Appositos ingressa cibos linquebat, eosque Se posuisse domi credens, ita semper abibat, Ponendae memor, et positae mox immemor escae. O mulier benedicta Deo, velut una volucrum, Quae quondam mundo abductum pavere prophetam. Tu quoque secreto pavisti martyra tecto, Sicut avis Domino parens, et nescia sancti, Conscia servitii: quid gesseris, et cui tandem Servieris, gaudens illo sub tempore nosces, Cum Deus ipse suo pro confessore coronam Justitiae Christus reddet tibi, tunc tua Felix Ipse tibi referet sub judice prandia Christo, Quae Deus ad dulces sacrati martyris usus Transtulit, ut quondam coctas messoribus escas, Angelica per inane manu pendente propheta Misit jejuno rabida inter monstra prophetae; Non fera monstra, fides quia vicerat alma leones, Sanctaque frenabant avidos jejunia rictus. Sex illum totos perhibent ex ordine menses Expertem coetus hominum vixisse sub illa Culminis obscuri simul angustique latebra, Nil opis humanae indiguum, solamine Christi Semper abundantem: qui tempore fertur in illo Saepe illum sermone suo dignatus adisse: Saepe sua pavisse manu, coeloque dedisse Pocula, non pluvialis aquae; quam nubila passim Omnibus effundunt; sed quem specialiter uni Gratia Felici mittebat ab aethere rorem, Nam nimiis, ut fit, tunc torrida solibus aestas, Et puteum quoque siccarat, qui parta latenti Pocula praebuerat. Sed ne sitis ureret illum Carnea, qui Christum sitiendo, ferebat et istam Corporis afflicti poenam, delata sereno Inque globum tenuis nubes collecta, per arctum Impluvii, dulcem sitientis in ora liquorem Infudit, quasi pressa manu; coeloque vocandum, Velleris aetherei succo lactante refecit. Quid mirum, si nunc terrena labe solutum Christus alat, positum quem in corpore sanctus alebat 409-410 Spiritus; et cui panis erat, Verbum Deus ipse Coelestum panis, quo vescitur angelus omnis? Tempus ut hoc abiit, pax reddita condidit enses, Felicemque Deus monuit prodire latebra, Qui dudum placidas mundi clamoribus aures Struxerat, humanis ducens oblivia rebus. Ut novus in lucem jam desperantibus exit, Et patria tamquam redivivus in urbe videtur. Et multi dubitant agnoscere, et ante rogantes, Verane te facies? (aiunt) tunc ille beatus Redderis heu tanto nobis post tempore Felix? Qua regione venis? coelo datus, an paradiso? Redditus in terras habitacula nostra revisis? Ille fidem firmat, coram se corpore adesse, Servatum vixisse Deo; dat gaudia cunctis; Laudibus et meritis populo celebratur ab omni. Functus erat, longum perfunctus episcopus aevum Maximus, et numerus ductu pastoris egebat. Felicis nomen totum balabat ovile, Quem confessoris redimibat adorea Christo; Quemque salutiferum spondebat lingua magstrum, Vitaque doctrinae concors; sed ut hoc quoque palmam Justitiae ferret, meritum sublime quieto Corde premens, velut indignus, non audet honore Crescere, testaturque seni mage debita Quinto; Quod prior ille gradum socii meruisset honoris Presbyter: haec septem di tabat summa diebus. Ergo sub hoc etiam Felix antistite vixit Presbyter, et crevit meritis, qui crescere sede Noluit: ipse illum tamquam minor omnia Quintus Observabat, et os linguam Felicis habebat. Ille gregem officio, Felix sermone regebat, Multa aliis sanctum Christi virtutibus auxit Gratia Felicem, nec pace minora subegit Praelia, quam validis confessor gesserat armis. Corpoream tristi sub tempestate salutem Spreverat, idem et opum simul et contemtor honorum Secura sub pace fuit. Non ille tenendi Securus meriti, sed cautior ut bona vitae Parta tueretur, postquam discrimina mortis Vicerat, et scopulos inter tranquilla timebat. Diximus ut mortem calcarit, et ambitionem; Nunc aliam confessoris cognoscite palmam. Vicit avaritiam: nam praedia multa domosque Divitiis locuples patriis possederat heres; Confessor proscriptus erat, sed pace reducta, Et sua, si vellet, deposcere jura licebat: Maluit ille tamen verbum curare Magistri, Cuncta licent, non cuncta juvant: licito utile praefert; Et quasi terrenae contagia ducere labis, Horruit amissos in jura reposcere fundos. Multi obtundebant, prae cunctis nomine prisco Archelais, tam sancta fide, quam stemmate clara, Dives opum vidua, et sanctum pietate fideli Felicem venerans, atque illi cara vicissim. 411-412 Haec illum juxta meritum venerata colebat, Utque ferunt, junctum sibimet pro jure sodali Usurpans animum, crebris pia corda querelis Saepe fatigabat, cur debita promptaque reddi Jura recusaret, quae dispensare recepta, Mercedis magnae cum foenore posset egenis. Plurima de propriis quoque rebus munera saepe Obtulit; ille pio contentus ad omnia sensu Femineam placido ridebat pectore curam, Coelestum sibimet sat conscius ipse bonorum, Quae pro terrenis sibi compensata tenebat. Unde potens, caris instantibus haec referebat: Cogitis ut repetam terrena, perennia perdam? Praestat, opes salvo desint, quam vita opulento: Dives egebo Deo, nam Christum pauper habebo. Divitiis inopem ditabit gratia Christi. Hunc retinens animum, tria macri jugera ruris, Nec proprio sub jure tenens, conducta colonus Ipse manu coluit, famulo sine, pauperis horti Possessor: sed et has de cespite dives egeno In Dominum confudit opes; cum paupere semper Collectum divisit olus, cum paupere mensa Una dies illi curam consumsit habendi. Unica vestis eum, saepe et vix unica texit. Si geminas habuit, nudum meliore refovit. Saepe novo miseros vertit velamine pannos. Felicisque habitu pauper mutatus ab atro Enituit; contra mendici tegmine Felix Sorduit, exornans inculto corpore mentem. Hac vivens pietate Deo maturus, et aevi Et meriti plenis clausit sua secla diebus, Mutavitque piae, non clausit, secula vitae.
POEMA XVII. AD NICETAM REDEUNTEM IN DACIAM. S. Nicetam Dacorum episcopum, qui ad Natalem S. Felicis Notae occurrerat, abeuntem miris laudibus prosequitur. 413-414 Jamne abis, et nos properans relinquis? Quos tamen sola regione linquis, Semper adnexa sine fine tecum Mente futuros? Jamne discedis revocante longe Quam colis, terra? sed et hic resistis Sancte Niceta: quoniam et profectum Corde tenemus. I, memor nostri, remaneque vadens Spiritu praesens, animis vicissim Insitus nostris, trahe, ferque tecum Quos geris in te. O nimis terra et populi beati! Quos modo a nobis remeans adibis; Quos tuo accedens pede visitabit Christus et ore. Ibis Arctoos procul usque Dacos, Ibis Epiro gemina videndus, Et per Aegeos penetrabis aestus Thessalonicen. Appulis sed nunc via prima terris Te vehet, longo spatiosa plano, Qua Canusino medicata flagrant Vellera fuco. Ast ubi paulum via proferetur, Det, precor, mites tibi Christus aestus, Et levis spiret sine nube siccis Aura Calabris. Sicut antiqui manibus prophetae Per sacramentum crucis, unda misso Dulcuit ligno, posuitque tristes Merra liquores; Sic tibi coelum modo temperetur, Et levi sudo tenuatus aer, Flatibus puris placide salubres Spiret in auras. Qui solet flatu gravis e palustri, Anguium tetros referens odores, Solvere in morbos tumefacta crasso Corpora vento. Quem potens rerum Dominus fugari, Sive mutari jubeat: suoque Nunc sacerdoti bona sanitatis Flabra ministret. Sicut Aegypto pereunte quondam Noctis et densae tenebris operta, Qua Dei vivi sacra gens agebat, Lux erat orbi. 415-416 Quae modo in toto species probatur Orbe, cum sanctae pia pars fidei Fulgeat Christo; reliquos tenebris Obruat error. Sic meo, qua se feret actus ora, Cuncta Nicetae Dominus secundet: Donec optato patriam vehatur Laetus ad urbem. Perge, Niceta, bene qua recurris, Prosperos Christo comitante cursus, Quem tui dudum populi fatigant Nocte dieque. Te reposcentes, ut ager levandis Cum satis imbrem sitit, utque molles Cum suas matres vituli represso Lacte requirunt. Unde nos justis precibus tuorum, Qui suum recte repetunt parentem, Cogimur victo, licet inrepleti, Cedere voto. Et quia spes jam rapitur tenendi, Urget affectus placitis favere: Jam vias illas licet oderimus Quae rapiunt te: Odimus quamvis, sed easdem amamus. Odimus quod te retrahunt: amamus Quod tuum nobis procul attulerunt Cernere vultum. Quas prius stringi superante amore, Nunc tibi sterni faciles precamur Praevio terris pelagoque summi Nomine Christi. Qui tibi factis iter omne campis, Arduos montes reprimat, cavasque Impleat valles, salebras adaequet, Jungat hiatus. Te per Hydruntum Lupiasque vectum, Innubae fratrum simul et sororum Ambient, uno Dominum canentes Ore catervae. Quis mihi pennas daret ut columbae, Ut choris illis citus interessem: Qui Deum Christum duce te canentes Sidera pulsant? Sed licet pigro teneamur aegri Corporis nexu, tamen evolamus Mentibus post te, Dominoque tecum Dicimus hymnos. Nam tuis intus simul implicati Sensibus, vel cum canis, ac precaris: Cum tua de te prece cumque voce Promimur et nos. Inde jam terris subeunte ponto Adriae stratus sinus obsequetur, Unde procumbet, zephyroque leni Vela tumescent. 417-418 Ibis illabens pelago jacenti, Et rate amata titulo salutis, armata Victor antemna crucis ibis, undis Tutus, et austris. Navitae laeti solitum celeusma Concinent versis modulis in hymnos, Et piis ducent comites in aequor Vocibus auras. Praecinet cunctis, tuba ceu resultans, Lingua Nicetae modulata Christum, Psallet aeternus citharista toto Aequore David Audient Amen tremefacta cete, Et sacerdotem Domino canentem Laeta lascivo procul admeabunt. Monstra natatu. Undique alludent patulo verentes Ore delphines, sine voce quamquam, Aemula humanis tamen eloquentur Gaudia linguis. Nam Deo quid non sapit atque vivit, Cujus et verbo sata cuncta rerum? Hinc Dei laudem maris ima noscunt Mutaque clamant. Testis est nobis veteris prophetae Bellua, ad nutum Domini profundo Excita, ut mersum caperet, deinque Redderet haustum. Sed modo ad nostrum ferus ipse vatem Auribus tantum pia devorabit Cantica: impastam saturabit alvum Carmine pastus. Qua libet pergas iter, et per undas, Perque tellurem, licet, et per hostes, Ibis armatus galea salutis, Vertice Christo. Advolet missus Raphael, ut olim Tobiae Medis; ita prosequendo Ipse Nicetae comes usque Dacos Angelus adsit. Ducat hunc aeque famulum suum dux Ille, qui quondam profugum minacis Fratris a vultu Deus in salutem Duxit Iacob. Namque Niceta fugitivus aeque est; Quod semel fecit patriarcha, semper Hic facit, mundo fugiens ad alti Moenia coeli: Et gradus illos, quibus ille vidit Angelos versa vice commeantes, Iste contendit superante nubes Scandere vita: 419-420 Per crucis scalas properans in astra Qua Deus nitens ad humum coruscis E thronis spectat varios labores, Bellaque mentis. Tuque, Niceta, bene nominatus Corporis victor, velut ille dictus Israel, summum quia vidit alto Corde satorem, Unde Nicetes meus approbatur Israelites sine fraude verus, Qui Deum cernit solidae fidei Lumine Christum. Hic Deus noster, via nostra semper, Sit comes nobis, sit et antecessor: Semitis lumen, pedibusque nostris Sermo lucerna. Qua per obscuri vada caeca secli, Luminis veri face dirigamur, Donec optatos liceat salutis Tangere portus, Quos modo undosum petimus per aequor, Dum vagae mentis fluitamus aestu: Terreo, tamquam fragili carina, Corpore vecti. Sed gubernaclo crucis hanc regente Nunc ratem, in nobis pia vela cordis Pandimus, Christo referente littus Flamine dextro. Ergo dux idem modo prosequatur Te via, qua nunc properas revertens Ire Niceta, patrioque reddat Limine tutum. Sed freto emenso superest viarum Rursus in terra labor, ut veharis Usque felices, quibus es sacerdos Praestitus oras. Tu Philippaeos Macedum per agros Per Tomitanam gradieris urbem, Ibis et Scupos patriae propinquos Dardanus hospes. O quibus jam tunc resonabit illa Gaudiis tellus ubi tu rigentes Edoces Christo fera colla miti Subdere gentes! Quaque Riphaeis Boreas in oris Alligat densis fluvios pruinis, Hic gelu mentes rigidas superno Igne resolves. Nam simul terris animisque duri, Et sua Bessi nive duriores, Nunc oves facti duce te gregantur Pacis in aulam. Quasque cervices dare servituti, Semper a bello indomiti negarunt, Nunc jugo veri domini subactas Sternere gaudent. Nunc magis dives pretio laboris Bessus exsultat: quod humi manuque Ante quaerebat, modo mente coelo Colligit aurum. 421-422 O vices rerum! bene versa forma! Invii montes prius, et cruenti, Nunc tegunt versos monachis latrones Pacis alumnos. Sanguinis quondam, modo terra vitae est, Vertitur coelo pia vis latronum, Et favet Christus supera occupanti Regna rapinae. Mos ubi quondam fuerat ferarum, Nunc ibi ritus viget angelorum: Et latet justus, quibus ipse latro Vixit in antris. Praeda fit Sanctis vetus ille praedo, Et gamit versis homicida damnis: Jure nudatus, spoliante Christo, Criminis armis. Interit casu satanae vicissim Invidus Cain, redivivus Abel Pascit effusi pretio redemtos Sanguinis agnos Euge, Niceta, bone serve Christi, Qui tibi donat lapides in astra Vertere, et vivis sacra templa saxis. Aedificare. Avios saltus, juga vasta lustras, Dum viam quaeris, sterilemque silvam Mentis incultae superans in agros Vertis opimos. Te patrem dicit plaga tota Borrae Ad tuos fatus Scytha mitigatur, Et sui discors fera te magistro Pectora ponit. Et Getae currunt, et uterque Dacus: Qui colit terrae medio, vel ille Divitis multo bove pilleatus Accola ripae. De lupis hoc est vitulos creare, Et bovi junctum palea leonem Pascere, et tutis cava viperarum Pandere parvis. Namque mansueto pecori coire Bestias pulsa feritate suades, Qui feras mentes hominum polito Imbuis ore. Orbis in muta regione per te Barbari discunt resonare Christum Corde Romano, placidamque casti Vivere pacem. Sic tuo mitis lupus est ovili, Pascitur concors vitulas leoni, Parvus extracto trucibus cavernis Aspide ludit. 423-424 Callidos auri legulos in aurum Vertis, et Bessos imitaris ipse, E quibus vivum fodiente verbo Eruis aurum: Has opes condens Domino parenni, His sacrum lucris cumulans talentum, Audies: Intra Domini perennis Gaudia laetus. His, precor, cum te domus alma sancto Ceperit fratrum numerosa coetu In choris, et nos pietate cari Pectoris abde. Nam Deo grates, quod amore tanto Nos tibi adstrinxit per operta vincla, Vis ut internam valeat catenam Rumpere nulla. Unde complexi sine fine carum Pectus, haeremus laqueo fideli; Quaque contendas, comites erimus Mente sequaci. Caritas Christi bene fusa coelo, [ Cordibus nostris ita nectit intus, Ut nec abjuncto procul auferamur Orbe remoti: Nulla nos aetas tibi labis unquam,] Orbis aut alter, neque mors revellet; Corporis vita moriente, vita Vivet amoris. Dum graves istos habitamus artus, Mente te semper memori colemus: Tu petes simus simul in perenni Tempore tecum. Namque te celsum meritis, in altum Culmen imponet pretiosa virtus: Inque viventum super urbe magnis Turribus addet. Nos locis, quantum meritis diremti, Eminus celsis humiles patronis, Te procul sacris socium catervis Suspiciemus. Quis die nobis dabit hoc in illa, Ut tui stemus lateris sub umbra, Et tuae nobis requietis aura Temperet ignem? Tunc, precor, nostri nimium memento Et patris sancti gremio recumbens, Roscido nobis digito furentem Discute flammam. Nunc abi felix tamen et recedens Semper huc ad nos animo recurre; Esto nobiscum, licet ad paternam Veneris urbem. 425-426 Non enim unius populi magistrum, Sed nec unius dedit esse civem Te Deus terrae, patria ecce nostra Te sibi sumit. Nunc tuos aequa pietate utrisque Divide affectus, et amore nobis, Civibus vultu, gemina morare Civis in ora. Forsan et major patria haec habenda, Non manufactis ubi contineris Pectorum tectis; hominesque vivam Incolis urbem. Sicut antistes, ita dignus almi Hospes es Christi, quia Christianis Mentibus consors, habitas herile Accola templum. Jam vale nobis, et in omne nostri Diligens aevum, bonus usque finem Duc bonum cursum, positamque justis Sume coronam.
POEMA XVIII . DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN VI. De morte, sepulcro, ac miraculis S. Felicis. Lex mihi jure pio posita hunc celebrare quotannis Eloquio famulante diem, sollenne reposcit Munus ab ore meo, Felicem dicere versu, Laetitiamque meam modulari carmine voto, Et magnum cari meritum cantare Patroni, Quo per iter durum, qua fert via pervia paucis Alta per arcta petens superas penetravit ad arces. Concordate meis, precor, et complaudite fratres Carminibus, castoque animos effundite luxu. Gaudia sancta decent et carmina casta fideles: Nam cui fas hominum, cui Christus amorque timorque, Non gaudere hodie? et vacuum procedere voti? Qua quis possit ope, ingenii, linguaeque, reique; Coelicolas Christo quando adgandere ministros, Ipsa etiam festo produnt elementa colore? Cernite laetitiam mundi in splendore diei Elucere sacris insignibus; omnia laetus Candor habet, siccus teneris a nubibus imber Ponitur, et niveo tellus velatur amictu. Quae nive tecta, solum nive, silvae, et culmina, colles: Cuncta senis sancti canos testantur honores; Angelicaque docent et luce et pace potiri Felicem placida clarum in regione piorum, Lactea quae tacito labuntur vellera coelo. Christe, Deus Felicis, ades; da nunc mihi verbum Sermo Deus, da perspicuam Sapientia mentem. Non opis humanae facundia dicere laudes Posse tuas: tua namque tui sunt gaudia sancti. Cedo, alii pretiosa ferant donaria meque Oflicii sumtu superent, qui pulcra tegendis Vela ferant foribus, seu puro splendida lino, Sive coloratis textum fucata figuris. 427-428 Hi laeves titulos lento poliant argento, Sanctaque praefixis obducant limina lamnis. Ast alii pictis accendant lumina ceris, Multiforesque cavis lychnos laquearibus aptent, Ut vibrent tremulas funalia pendula flammas. Martyris hi tumulum studeant perfundere nardo, Et medicata pio referant unguenta sepulcro. Cedo equidem et vacuo multis potioribus auro, Queis gravis aere sinus relevatur, egente repleto, Qui locuplete manu promptaria ditia laxant, Et variis animam sponsantes dotibus adstant, Mente pares, ope diversi; nec segnius illi Fercula opima cibis, cervis aulaea ferisque Larga quidem, sed mutua dicant: ego munere linguae, Nudus opum famulor, de me mea debita solvens, Meque ipsum pro me, vilis licet hostia, pendo. Nec metuam sperni, quoniam non vilia Christo Pauperis obsequii libamina, qui duo laetus Aera piae censum viduae laudata recepit. Tunc quoque multa Deo locupletes dona ferebant, Implentes magnis aeraria sancta talentis. Sed Christus spectator erat, qui corda ferentum Inspiciens viduae palmam dedit; illa diurni Rem victus, geminos (quod ei substantia) nummos Miserat in sacram, nil anxia corporis, arcam. Propterea ex ipso venturi Judicis ore Ante diem meruit facti praecerpere laudem, Praeferrique illis, quorum stipe vicerat aurum, Munere pauper anus, sed prodiga corde fideli. Ergo, boni fratres, quibus haec dignatio, et iste Consensus, placidis advertite mentibus aures, Nec qui, sed de quo loquar, exaudite libenter. Despicienda quidem, tamen et miranda profabor, Despicienda meo ingenio, miranda beati Felicis merito; quod dicere non sine Christi Laude licet: quia quidquid in hoc miramur, ab illo est, Unde piis virtus, et per quem vita sepultis. Praeteritis cecini patriam, genus, acta, libellis, Et tota sanctum repetens ab origine dixi Felicem, donec perfectae tempora vitae Clauderet, et posito desertis corpore terris, Tenderet aeterni merita ad consortia regni. Sed quia non iidem tumuli, qui membra piorum Et merita occultant; animarum vita superstes Corporibus functis, quaesitos corpore fructus, Et post corporeos obitus non mortua, sentit Laeta bonos, cruciata malos, quos rursus in ipsum Tempore venturo corpus revocata, remixto Corpore, communi metet indiscreta receptu. Longa igitur mihi materies; quantumque erit aevi, Tantum erit et verbi super. O si dicere gesta Felicis liceat, totumque efferre per orbem 429-430 Nomina sic meriti, o si copia tanta sit oris, Quanta operum meritique manet. Nam tempore ab illo, Quo primum ista dies Felicem fine beato Condidit, et carnem teris, animam dedit astris; Ex illo prope cuncta dies operante videtur Confessore Dei, probat et sine corpore vivum Christus, ut ostendat majorem in morte piorum Virtutem, quam vim in vita superesse malorum. Ecce vides tumulum sacra Martyris ossa tegentem, Et tacitum obtento servari marmore corpus: [ Nemo oculis hominum qua corpore cernimus exstat] Membra latent positi, placida caro morte quiescit, In spem non vacuam redivivae condita vitae. Unde igitur tantus circumstat limina terror? Quis tantos agit huc populos? quaenam manus urget Daemonas? invitosque rapit? frustraque rebelli Voce reclamantes compellit adusque sepulcrum Martyris, et sancto quasi fixos limine sistit? Respicio hanc aliquando diem, quam moesta relicto Orbe fuit, quam laeta polo, cum Christus amicam Assumens animam casto Deus hausit ab ore! Addidit ornatum coelis, nec pignore terras Orbavit: superi Felicis mente fruuntur, Corpore nos; animaeque potentis spiritus illic Vivit, et hic meritum; sed totum funeris almi Praesentare juvat, quem Nola impendit, honorem. Namque sacerdotem sacris, annisque parentem Perdiderat, sed eum coelis habitura patronum Urbs devota pium: spe solabatur amorem. Totis ergo quibus stipatur conflua turbis, Currit in obsequium, populos effusa fideles. Tunc dolor et pietas coeunt in pectora cunctis; Admixta pietate fides gaudetque doletque. Et licet accitum Christo super aethera tolli Felicem credat, tanto tamen ipsa relinqui Praeceptore dolet; quodque unum in funere sancto Inter et exsequias restat solamen amoris, Postquam depositum tumulandi in sede feretrum, Certatim populus pietatis circumfusus Undique densato coetu sita membra coronat, Relligiosa pie pugna exercetur amantum: Quisque alium premere, et proprior consistere certat Relliquiis, corpusque manu contingere gaudet. Nec satis est vidisse semel, juvat usque morari, Luminaque expositis, et qua datur, oscula membris Figere; dat meritam Christo plebs consona laudem, Moliturque sacrum solii Felicis honorem. Qua muris regio et tectis longinqua vacabat, Fusus ibi laeto ridebat cespite campus, Uberius florente loco, quasi praescia jam tunc Semper honorandi mundo venerante sepulcri Gaudebat sacro benedici corpore, seque Veris amoena habitu, quo dignior esset humando Martyre, graminibus tellus sternebat odoris. 431--432 Ast illum placido scandentem celsa volatu, Et casto assumtum de corpore, laeta piorum Turba per aethereas susceperat obvia nubes; Angelicique chori septemplicis agmina coeli, Totis, qua coelum patet, occurrentia portis, Regis in adspectum, summique parentis ad ora, Sidereo volucrem laeti vexere triumpho. Tu nivea sacrum caput ornavere corona: Sed tamen et roseam Pater addidit indice Christo, Purpureoque habitu niveos duplicavit amictus; Quod meritis utrumque decus. Nam lucida sumsit Serta, quasi placido translatus in aethera leto Sed meruit pariter quasi caesi martyris ostrum Qui confessor obit. Tenet ergo et praemia passi, Quod promta virtute fuit; nec pacis honore Ornatuque caret, quia non congressus obivit. Facta igitur rata justa pium texere sepulcro Funus; at in sanctis divinitus insita membris Gratia non potuit cum carne morique tegique: Illico sed positis ex ossibus ecce micat lux, Quae medicis opibus meriti dare signa potentis Hactenus ex illo non umquam tempore parcit. Et toto, quo mundus erit, fulgebit in aevo Lux eadem, sancti cineris per secula custos. Martyris haec functi vitam probat; et bona Christi Ad tumulum Felicis agens, diffundit in omnes Felicis late terras mirabile nomen. Dignatam tanto prae cunctis urbibus unam Hospite nobilitat Nolam; quam gratia Christi Felicis meritis ita dilatavit, ut aucta Civibus ecce novis; et moenibus hic etiam urbs sit Pauper ubi primum tumulus, quem tempore saevo (Relligio quo crimen erat) minitante profano Struxerat anguste, gladios trepida inter et ignes Plebs Domini, ut seris antiqua minoribus aetas Tradidit, ingentem parvo sub culmine lucem Clauserat; et tanti tantum sacer angulus olim Depositi possessor erat, qui lucis opertae Conscius, ut quidam fons aedibus exstitit amplis, Et manet in mediis quasi gemma intersita tectis, Basilicas per quinque sacri spatiosa sepulcri Atria diffundens, quarum fastigia longe Adspectata instar magnae dant visibus urbis. Quae tamen, ampla licet, vincuntur culmina turbis; Quod crescente fide, superundat gratia Christi, Quae populis medico Felicem munere praestat Vivere. Qui perstans etiam post corporis aevum Praesidet ipse suis sacer ossibus; ossaque sancti Corporis in tumulo non obsita pulvere mortis, Arcano aeternae sed praedita semine vitae, Vivificum spirant animae victricis odorem; Quo medicina potens datur exorantibus aegris. Quanta resurgentes virtus et gloria cinget, Conjectare licet, cum gratia tanta sepultos Ambiat; et quanto rediviva decore micabunt Corpora, in obscuris cum sit lux tanta favillis? Quid nobis minimis horum praestare coronae Sufficient, quorum, et cineres dant commoda vivis? Cernere saepe juvat variis spectacula formis Mira salutantum, et sibi quaeque accommoda votis 433-434 Poscentum; videas etiam de rure colonos Non solum gremio sua pignora ferre paterno, Sed pecora aegra manu saepe introducere secum, Et Sancto quasi conspicuo mandare licenter. Moxque datam sua confisos ad vota medelam Experto gaudere Deo, et jam credere sana, Et vere plerumque brevi sanata sub ipso Limine laeta suis jumenta reducere tectis. Sed quia prolixum et vacuum percurrere cuncta, Quanta gerit Felix miracula nomine Christi, Unum de multis opus admirabile promam Innumeris paribus, sed ab uno pende relicta, Quae virtus eadem gessit, distantia causis. Pandite corda, precor, brevis est injuria vobis, Dum paucis magnum exiguisque opus eloquor orsis. Et memores viduae primo sermone relatae, Quam Deus e pretio mentis, non munere cernens, Antetulit multum mittentibus, omnia dantem: Me quoque ferte levi dicentem magna relatu. Et mea namque illis sunt aemula verba minutis, Queis pretium pietas pervilibus aurea fecit. Quidam homo re tenuis, plebeius origine, cultu Rusticus, e geminis angustam bubus alebat Pauperiem mercede jugi; nunc subdere plaustris Suetus eos, oneri pacta regione vehendo, Nunc operae pretium sub aratra aliena locatis Paupertatis habens reditum; spes anxia resque Tota inopi par illud erat. Non carior illi Progenies, aut ipse sibi: sed pignora et ipsos Ducebat; neque cura minor saturare juvencos, Quam dulces natos educere; parcior immo Natis, quam pecori caro; non gramine vili Illos, aut sterili palea, sed tegmine aprico Algidus, et de farre sibi natisque negato Esuriens pascebat, egens sibi, dives in illis, Quorum fecundus labor exsaturabat egentem. Hos igitur tam cara suae solamina vitae, Nocte miser quadam somno graviore sepultus, Amisit taciti furto praedonis abactos; Exsurgensque die reduci, de more jugandos Infelix primo in vacuis praesepibus intus, Moxque foris frustra notis quaesivit in agris: Illico sed fessus cassis erroribus ultro Atque citro, postquam nullis vestigia signis Certa videt, spebus frustrata indage peremtis, Humanam desperat opem, et pietate repletus, Adspirante Deo depressam in pectore fracto Erigit in coelum mentem; et mox corde refecto, Praesumente fide spem voti compotis haurit, Sanctaque Felicis rapido petit atria cursu, Ingressusque sacram magnis cum fletibus aulam, Sternitur ante fores, et postibus oscula figit, Et lacrymis rigat omne solum, pro limine sancto Fusus humi, et raptos nocturna fraude juvencos A Felice pio, velut a custode reposcit, Increpitans, miscetque precantia verba querelis: Sancte Deo Felix, inopum substantia, semper Pro miseris felix, et semper dives egenis, Te requiem fessis Deus, afflictisque levamen, Te posuit moestis ad saucia corda medelam, 435--436 Propterea tamquam gremio confisa paterno, In te pauperies caput inclinata recumbit. Felix sancte meos semper miserate labores, Nunc oblite mei, cur me rogo, vel cui nudum Deseris? amisi caros tua dona juvencos, Saepe tibi supplex quos commendare solebam; Quos tua perpetuo servabat cura favore, Pascebatque mihi. Tua nam custodia salvos, Dextraque sufficiens illos praestabat opimos, Quos misero mihi nox haec abstulit. Heu quid agam nunc? Quo deceptus eam? quem criminer? An tibi de te Conquerar? immemoremque mei accusabo patronum? Qui mihi sopito tam densum irrepere somnum, Ne mea sentirem perfringere claustra latrones, Passus es? et nullo fregisti dura pavore Pectora? nec lucem tenebris furtoque dedisti? Aut ullis profugos curasti prodere signis? Quo modo discurram? quo deferar? Omnia caecis Structa mihi latebris; nunc et mea tecta videntur Clausa mihi, abductis ubi desolatus alumnis Nil habeo, quod habere velim; quod dulce videnti, Dulce laboranti non irrita gratia praestet, Oblectans inopem censu fructuque peculi. Hos ubi nunc quaeram miserandus? quando vel usquam Inveniam tales? aut unde parabo repertos? Qui solos habui contentae rusticus illos Paupertatis opes? Ipsos igitur mihi redde, Nolo alios. Nec eos ulla regione requiram, Hic mihi debentur: haec illos limina reddent, In quibus ipsum te supplex adstringo, tibique Haereo; cur quaeram, aut ubi, quos ignoro latrones? Debitor hic meus est; ipsum pro fure tenebo Custodem: tu, sancte, reus mihi, conscius illis: Te teneo; tu scis ubi sint, qui lumine Christi Cuncta et operta vides, longeque absentia cernis, Et capis, includente Deo, quo cuncta tenentur. Atque ideo occulti fures, quacumque latebra Non tibi celantur, nec de te evadere possunt, Quos et jam manus una tenet. Deus unus ubique, Christi blanda piis, sed iniquis dextera vindex. Redde igitur mihi, redde boves et corripe fures. Sed non quaero reos, abeant, non nescio mores Sancte tuos, nescis male facta rependere, mavis Emendare malos venia, quam perdere poena. Conveniat nobis igitur: sic divide mecum Quae tua, quae mea sunt; indemnis stet mea per te Utilitas, justeque tuas clementia partes Vindicet; aequatoque tuum libramine constet Judicium: tibi solve reos, mihi redde juvencos. Ecce tenes pactum, famuli jam nulla morandi Causa tibi; accelera tantis me solvere curis. Nam mihi certa manet sententia cedere nusquam Donec subvenias, nec ab isto poste refigi; Ni properas, isto deponam in limine vitam, Nec jam repperies, cui reddas sero reductos. Talia voce quidem querula, sed mente fideli Plorantem, totoque die sine fine precantem, Audivit laetus non blando supplice martyr, 437-438 Et sua cum Domino ludens convitia risit; Poscentisque fide, non libertate dolentis Motus, opem properat; paucis mora ducitur horis. Interea labente die, jam vespere ducto, Nec precibus dabat ille modum, nec fletibus; una Vox erat affixi foribus, Non eruar istinc: Hic moriar, vitae nisi causam protinus istic Accipiam: tandem tamen, ut jam plurima tutum Nox secretum adytis fieri cogebat; et ille Temporis oblitus, damni memor, ostia prono Ore premens, toto prohibebat corpore claustra. Sed multis frustra pulsatum vocibus aures Aggreditur violenta manus; tandemque revellit Turba reluctantem, et sancta procul exigit aula. Pulsus ab aedituis flet amarius, et sua lugens Tecta petit, resonant plangore silentia noctis, Questibus et magnis late loca sola resultant: Donec et invitus pervenit, et atra silentis Ingrediens tuguri penetralia, rursus ab ipso Culminis introitu taciti, ut praesepia vidit Nuda boum, et nullos dare tintinnabula pulsus, Excussa ut cervice boum crepitare solebant, Mollius aut lentis cava linguis aera ferire, Armentum reduces dum gutture ruminat escas: His gravius tamquam rescisso vulnere, planctum Integrat: et quamquam neget aegro cura quietem, Pervigili tamen haec dat solamenta dolori, Ut bubus stabulata suis loca corpore fuso Pressa superjaceat; nec duro fracta cubili Membra dolent, juvat ipsa injuria; nec situs horret Sordentis stabuli, quia notum reddit odorem Dilecti pecoris, nec foetor foetet amanti. Si qua illi extremo tulerant vestigia gressu Aspicit, et palpante manu calcata retractans Ingemit, et refricat totis jam frigida membris Signa pedum; mentemque suam, licet eminus absit Corpore, sacratam Felicis mittit ad aulam, Felicem fletu, Felicem nomine clamans: Nec desperat opem, nec parcit fundere vota. Nox medium transvecta polum perfuderat orbem Pace soporifera, reticebant omnia somno, Solum illum sua pervigilem spes curaque habebat. Ecce repente suis strepitum pro postibus audit, Et pulsas resonare fores; quo territus amens Exclamat, rursum sibi fures adfore credens: Quid vacua incassum crudeles ostia vultis Frangere? Jam nullus mihi bos; quid quaeritis ultra? Praevenere alii, mea tantum vita superstes Quae sociis vestris ut praeda cassa remansit. Dixerat haec metuens: sed nullo fine manebat Liminibus sonitus; quo crebescente, nec ulla Respondente sibi pulsantum voce, propinquat Suspensus cunctante gradu, et dat postibus aurem Sollicitam, et rimis acies per hiantia claustra, Qua tenebris albus coeli color interlucet, Inserit, exploratque diu; nec adhuc sibi credit, Quid videat: nec enim sublustri lumine noctis Pura fides oculis, dubio tamen ipsa per umbras 439-440 Corpora pulsantum trepidos auferre pavores, Spemque boni coepere novis promittere formis. Non homines pulsare videt; sed quod videt esse Verum, non audet sibi credere. Magna profabor, Quamquam parva Deo miracula, cui sapit omne Rerum animal sensu, quo jusserit ipse Creator Omnigenum pecus. Ecce gerens duce Numine mentem Par insigne boum, non nota per avia nocte Venerat ad notas nullis rectoribus aedes, Sponte quasi, non sponte tamen, quia Numinis actu Ereptos potiore manu praedonibus illos Egerat occultis Felix moderatus habenis. Et postquam attigerant assueti culmea tecti Culmina; gaudentes reditu, expertasque timentes Sat memori terrore manus, quasi sponte timerent Instantem sibi raptorem, quatere ostia junctis Frontibus, et tamquam manibus sic cornibus uti, Ut dominum excirent sonitu. Sed territus ille, Rursus ut hostili circum sua claustra tumultu, Tuta etiam timuit; cursus sapientia bruto Adspirat pecori causam sentire morantis, Atque intellectum domini reserare timentis. Edere mugitum, de quo formidine pulsa Panderet exclusis aditum securus alumnis. Ille inopina videns divini insignia doni, Haeret adhuc, trepidumque etiam sua gaudiaturbant, Credere non audet; metuit non credere; cernit Coram, et caligare putat; dum respicit ad se, Diffidit tantum sese potuisse mereri: Sed contra reputans, a quo speraverit, audet Credere, cognoscens Felicis gesta patroni. Jamque rubescebant rumpente crepuscula mane, Noctis et extremae fuga rarescentibus astris, Luce subobscura vel sublucentibus umbris, Coeperat ambiguos rerum reserare colores. Tunc demum nota specie sibi bubus apertis, Ut primum coepere oculis clarescere setae, Certior exsultat, removens et pessula claustris, Ostia laxato stridentia cardine solvit. Dum facit hoc, juncti simul irrupere juvenci, Et reserantis adhuc molimina praevenerunt. Dimoto faciles cesserunt obice postes, Oblatumque sibi mox ipso in limine regem Cognoscunt hilares laetum, lambuntque vicissim Mulcentem, labrisque manus palpantis inundant, Atque habitum totum spumosa per oscula foedant, Dum complectentis domini juga cara benignum Molliter obnixi blanda vice pectus adulant Illum dilecti pecoris nec cornua laedunt, Et collata quasi molles ad pectora frontes Admovet, et manibus non aspera lingua videtur, Quae lambens etiam silvestria pabula radit. Sed tamen haec inter, non vano corde, fidelis Rusticus officii meminit, neque curat anhelos 441-442 Ante boves stabulis inducere, postque laborem Atque famem, recreare cibo, quam ducere secum Illuc, unde suos meruit. Venit ergo reductos Ducens, nec tacitis celat sua gaudia votis: Et referens densas trahit ad sua verba catervas; Ingrediturque sacras cunctis mirantibus aedes. Quos miser hesterno amissos deflerat, eosdem Praesentes hodie ducit; sanctique triumphum Martyris ostentat populis; ducuntur et ipsi Per medios coetus, modo furum praeda, juvenci, Et modo Felicis spolium; dat euntibus ingens Turba locum, et muto celebratur gloria Christi In pecore. Ille autem, qui tanti muneris alto Causa fuit Domino, mediis in liminibus stans Flensque iterum, sed laetitia, modo debita Sancto Vota refert, non aere gravi, nec munere surdo, Munere sed vivo linguae mentisque profusus, Voce pia largum testatur pauper honorem: Debitor et Christo satis isto pignore solvit, Immaculata suae cui sufficit hostia laudis. Captivos en, Sancte, tuos tibi plebe sub omni Victor ago, et supplex iterum tibi mando ludendos: Conserva reduces, dignatus reddere raptos. Sed tamen in me nunc ipsum bone respice Martyr: Namque vides quod agas tibi adhuc superesse sed in me, Qui prope caecatis oculis tua comminus adsto Limina; nam multo mersi mea lumina fletu; Non solum damno, sed et inter gaudia plorans. Demsisti causam lacrymarum, tolle modo orta Vulnera de lacrymis; miseratus, Sancte, meorum Damna boum, miserare itidem modo damna oculorum. Donasti reduces pecudes mihi, rursus et illis Redde meos oculos. Nam quid juvat esse reductos, Si languente acie praesens praesentibus absim? Talia praesentes populi riseri querentem. Sed procul admotae secreti Martyris aures Suscepere pias ab inepto supplice voces, Moxque refecta sacram senserunt lumina dextram. Inde domum gaudens oculis bubusque receptis, Collaudante Deum populo, remeabat, et illum Laeta sequebatur gemini victoria voti
MURATORII IN S. PAULINI TRES NATALES SEQUENTES PROLEGOMENA. 443-444 Tandem apertum in diem quatuor Paulini episcopi Nolani poemata perduxi, diu ab omnibus litterarum cultoribus desiderata, diu etiam deplorata. Haec tanti viri monumenta hucusque nobis invidit saeva temporum edacitas, quae inter illustres rapinas hoc quoque magnum involverat eloquentiae pignus. Maxime dolendum profecto est tot veterum Patrum divitias excidisse, quibus et ecclesiastica historia, et fidei catholicae dogmata promoveri feliciter possent; sed in earum potissimum jactura dolorem nostrum exercere juvat, quae ab eloquentissimis, sanctissimisque Patribus elaborata fuere, quorum ope aevi nostri heterodoxos evertere, et meliorem ad frugem revocare fas esset. Quantus autem fuerit Paulinus noster et orator, et poeta, et sanctus, tum ejus scripta, tum omnium illustrium scriptorum documenta testantur. Eximiam illius sanctitatem non attingam, utpote quae satis apertos laudatores invenerit S. Ambrosium ep. 30 ad Sabin., Sulpic. Severum in fine Dialog., Greg. Turon. lib. de Glor. confess., cap. 107, Greg. Magnum lib. III Dialog. aliosque ejus res gestas prosecutos, ac etiamnum in Fastis ecclesiasticis commendetur. Mirum sane videri debet, virum senatoria dignitate, ac ipso consulatu olim auctum, innumeris praestantem opibus seculo ita renuntiasse, ut universae Christianorum reipublicae sanctitatis exemplum exstiterit, quod inquit ad eum scribens Augustinus ep. 34, et ep. 39 ad Licentium. Ejus in oratoria arte excellentiam commendavit Hieronymus in ep. 13 his verbis: Si quasi extrema manus operi tuo induceretur, nihil pulchrius, nihil doctius: nihil dulcius, nihilque Latinius tuis haberemus voluminibus. Tum addit: Magnum habes ingenium, et infinitam sermonis supellectilem, et facile loqueris et pure, etc. Reliqua mitto, ut ejusdem in poesi praestantiam magno viri magni testimonio ostendam. Ausonius Paulinum inter paucos carum habuit, totusque in eo semper fuit, ut illi dignitates comparentur, ejusque nomen famae commendaretur. Itaque ad eum scribens ep. 20 haec habet: Et, quae jamdudum tibi palma poetica pollet, Lemnisco ornata est, quo mea palma caret. Cedimus ingenio, quantum praecedimus aevo, Assurgit Musae nostra Camoena tuae.
Hinc disce, quantum in poesi nominis Paulino foret, cui Ausonius praeclarissimus alioqui vates assurgeret. Idem Ausonius ad Paulinum ep. 1: Jam quid, ait, de eloquentia dicam? Liquido adjurare possum nullum tibi ad poeticam facundiam Romanae juventutis aequari. Sed viri tanti numquam satis laudandi panegyrim texere non lubet. Ad ejus igitur librorum seriem explicandam me confero. Ejusdem quinquaginta ad plures epistolae exstant, tum poemata varia, ac praecipue 10 Natales in honorem S. Felicis conditi. Haec et alia S. episcopi opuscula typis saepe commissa fuere, ita tamen ut omnium venustissima habeatur Antuerpiensis editio anni 1622, quippe quae notis Frontonis Ducaei, et Heriberti Rosveidi, ac Paulini vita per P. Sacchinum elaborata abundet. Parisiis demum anno 1685 in duos tomos digesta prodiere Paulini opera ad mss. codices recognita, notisque variorum illustrata studio Johannis Baptistae Le Brun, quae ad manus meas, quod valde dolui, deferri nondum potuerunt. Emiserat etiam Petrus Franc. Chiffletius V. C. e soc. Jesu anno 1662 librum, cui titulum fecerat Paulinus illustratus, eruditeque admodum res gestas, librosque sancti hujus exornarat. Nemini tamen hucusque ea poemata intueri contigit, quae ex Ambrosianae bibliothecae latebris omnium primus in lucem produco. Testatur Paulinus in ep. ad Severum nona, se quotannis Natalitium carmen S. Felici pangere consuevisse. Decem vero ex his Natalibus tantum exstare opinio erat, quum in publicum prolatus est Dungali, qui anno Christi circiter 821 florebat, liber adversus Claudium 445--446 Taurinensem de Cultu sacrarum imaginum, quem Ludovico Pio imperatori, ejusque filio Lothario inscripsit. Plurima ibi memorat vir disertus ac pius S. Paulini carmina, inter quae nonnulla ex Natalibus XI, XIII, XIV et XV libata, quibus sacrarum imaginum, reliquiarumque cultus mirabiliter comprobatur. Vetustissimum hujus scriptoris exemplar et nostra bibliotheca servat. Istius igitur monitu alios quoque Natales Paulinum procudisse innotuit. Sitim auxit fragmentorum pretium visisque aliquot undae guttis continuo totus in votis fons fuit. Itaque dum uberrimam manuscriptorum codicum seriem lustro, quae in Ambrosiana asservatur, incidit in manus meas antiquissimum volumen, in quo Venantii Fortunati, Prosperi, Juvenci, Aratoris, aliorumque veterum Christianorum carmina continebantur. Tres et decem S. Paulini Natales ibi exaratos inveni, quos cum Dungali fragmentis collatos germanum protinus tanti scriptoris foetum mihi, et orbi litterario sum gratulatus. Codex venerandam sapit vetustatem. Characteres quadrati, ac minutissimi miraque venustate rectis lineis inter se distincti, seculo, ut arbitror, nono elaborati fuere. Quindecim porro Natales Paulinum cecinisse hucusque creditum, quum expresse carmina Dungalus tum ex XIV tum ex XV citarit. Verum auctor iste, aut librarii in illo exscribendo decepti fuere; quae enim carmina ex Natali XIV hausta referuntur, omnino rejicienda in XIII, codex noster et rerum ordo evincunt. Itaque Natalis apud Dungalum XV hinc inscribendus erit decimus quartus, quem in membranis nostris descriptum non fuisse vehementer dolemus. Nostro praeterea in codice simul confunduntur primus, et alter Natales, ac idcirco reliqui numero uno ab editis discrepant, ita ut hic septimus dicatur, qui apud alios octavus numeratur, quo ordine reliqui procedunt; sed amanuensium incuria id factum; quum penitus inter se distinguendi sint primus, et secundus. Subsequitur in laudato codice aliud Paulini Poema absque titulo, quod uti summa refertum eruditione et ego produxi. Post haec S. Martini vita cum hujusmodi inscriptione exhibetur: Incipit opus Paulini Petrecordii, de Vita S. Martini episcopi versibus. Unde Bellarmini de Script. eccl., Sirmondi ad Sidon. Apoll., Labbaei de Script. eccl., aliorumque sententia confirmatur, qui horum carminum auctorem faciunt Paulinum Petricorium, seu Petricordium, qui 30 aut 40 annis ab obitu Paulini nostri florebat. Patrum accurate scripsit Ughellus tom. VI Ital. sacr. illorum scriptorem poematum fuisse S. Paulinum juniorem, Nolanum itidem episcopum; hic enim circa an. Ch. saltem 520 episcopatu illo est auctus, Petricordium vero, ut dixi, circa an. 460 scripsisse certissimum est. Ceterum satis mirari nequeo cur hosce Natales partim neglexerint, partim summo studio veteres protexerint. Beda, Notkerus, Ado, Marcellus presbyter antiquissimus, atque ipse Gregorius Turon., aliique in Actis SS. die 14 Januar. relati, S. Felicis vitam ac miracula illustrarunt; neminem tamen ex iis plures quam decem hucusque editos Natales vidisse apparet, quum ea tantum miracula exhibeant, quae in eis laudantur, alia etiam relaturi, si in promptu reliquos tres habuissent, aut quatuor. Vix unus Dungalus inventus; qui horum aliquam mentionem injecerit. Lubentius igitur ab eruditis laborem nostrum exceptum iri speramus, quum thesaurum tam diu nobis ereptum, ac pene desperatum tandem subduxerimus voracitati temporum. Haec autem omnia notis eruditis, ac disceptationibus pro viribus enucleanda censui, tum ne reliquis Paulini operibus, quae eruditorum studio hucusque ornata visuntur, in aliquo crederent, tum ut poeseos merito aliqua per me ratione satisfieret. Ut enim ea omittam, quae hinc adversus novatores, reliquiarum, sanctorumque cultum improbantes adferri possunt, certe nusquam majorem quam in hisce tribus saltem poematis, invenias eruditionem. Hic ethnicorum superstitio, hic sanctorum monumenta explicantur, resque gestae Paulini velut in unum compendium coactae illustrem scriptoribus seriem eruditionis praebebunt. Quod ad annos spectat, quibus recitati fuerint hujusmodi Natales, sententiae Chiffletii part. 2, cap. 9, Paulini ill. propositae acquiescendum puto, primum nempe ad an. Ch. 394 pertinere, quum nondum Nolam se contulisset Paulinus, alterum deinde in an. 395 cadere, quo sanctus jam Nolae redditus erat tertium in an. 396, et sic de reliquis, etenim quotannis Natalem cecinit Paulinus. Id autem ex Natali XIII potissimum probatur. Ibi praeclarissima de Gothis relata victoria, caesusque Rhadagaisus memoratur, quae an. 405 Stilicone II et Anthemio coss. contigere, uti Prosper in Chronico testatur; ac propterea sequentem annum 406 respicit Natalis XIII. Si ergo reliquis elapsis annis Natalem suum affigas, primum comperies in annum 394 incidere; similiter undecimum anno 404, duodecimum anno 405 esse tribuendos. Unum tantummodo lectores monitos velim, nimirum consulto hosce versus una cum amanuensium erroribus a me fuisse descriptos; conqueri enim saepe solent doctissimi viri fidem manuscriptis non servatam, germanasque lectiones emendantium opinione, aut audacia plerumque vitiari. Idcirco omnium ingenio quaedam castiganda reliqui, nonnullis etiam inter notas manum apposui.
( Hactenus Muratorius. Audiatur nunc Joannes Aloysius Mingarellius ex cujus editione tres Natales de quibus agitur exscribere maluimus. EDIT.)
IN NATALITIA PAULINI CARMINA PRAEFATIO. 1. Edidit jamdudum ex Ambrosianae bibliothecae codice Lud. Ant. Muratorius vir et ingenio, et eruditione clarissimus tria S. Paulini Nolanorum episcopi carmina in S. Felicem, quorum antea quaedam duntaxat fragmenta exstabant apud Dungalum in libro quem is adversus Claudium Taurinensem de cultu sacrarum imaginum scripsit: qua de re summam apud litteratos homines gratiam iniit Muratorius, ac magnis laudibus a Casimiro Oudino, aliisque exornatus est. At cum in apographum et mendis ubique plenum, et mutilum alicubi atque imperfectum incidisset, fieri omnino non potuit, ut ea in lucem emitteret plane emendata Quocirca cum codicem ipse prae manibus habuerim, cujus ope quamplurima menda expungere liceret, ac plures nondum editos versus adjungere, statui ea carmina rursus in isto nostrorum Anecdotorum tomo evulgare. 2. Codex porro iste quo usus cum chartaceus est, ac saeculo, ut equidem opinor, XIV a Lippo Platesio exaratus. In eo occurrunt primum tredecim Paulini carmina in S. Felicem, tum alia Prudentii, quorum indicem habes in extrema pagina. Decem priora Paulini cum Veronensi editione anni 1736 dum conferrem, aliquam in iis lectionum varietatem deprehendi, quae cum alicui usui futura sit, si quando nova eorum editio perficienda erit, visum est mihi illa loca in quibus varietas nonnulla est hic adnotare. 3. In carmine 1, versu 4, noster codex habet, Christum non vincta voce. Vers. 36, Munditiis curare sines. In secundo carmine nulla est varietas. 4. In carm. 3, vers. 4, noster codex habet, coelestem nactus. Vers. 5, poenam non sponte. Vers. 11, Deo caleant. Vers. 13, munere condidit alto. Vers. 15, Qua post solstitium, Vers. 22, virtute recepti. Vers 38, divino numine solvit. Vers. 39, Cernere nunc passim est sacris purgante medela. Vers. 48, Aethra polis. Vers. 55, totque uno compulsa examine vota. Vers. 59, Et bis terdenas Campania. Vers. 61, Neapolis et quos. Vers. 65, Quos Antina potens. Vers. 66, monumentis. Vers. 68, hujus honore die. Vers. 77, Huc et olivifera. Vers. 83, Toto plena sui spatio, spatiosaque cunctis. Vers. 85, Nola assurgis. Tres versus, nempe 86, 87 et 88, desiderantur. Vers. 95, Nunc quoque perpetuo. Vers. 103, Plus nitet innumeris. Vers. 111, sit floreus annus. Vers. 128, Ut precibus lenis. Vers. 135, Et potius dextre positos in parte piorum. 5. In carm. 4, vers. 2, noster codex habet, o carissime Christo. Vers. 9, inopes justi, indiguosque salutis. Vers. 29, Pulset amore lyrae. Vers. 37, tibi lactantes. Vers. 55, Imo et apostolicis fundens sua flumina linguis. Vers. 64, Unde peregrinas obeunte. Vers. 74, multoque reliquit in agro. Vers. 102, praelegit jura. Vers. 123, sedisque vovebat. Vers. 127, invidia effectus. Vers. 128, fides quia tantum. Vers. 149, prosternet superante. Vers. 181, Primus suppliciis de carcere sumitur ordo. Vers. 207, Dumosa prostratus humo. Vers. 226, Arcana tellure tegi. Vers. 269, Custodes cunctante premens. Vers. 294, Demissumque manu. Vers. 318, corporis, atquin. Vers. 320, Et carum vita fuisset. Vers. 331, tam volucer cursu. Vers. penult., immarcescibili. 6. In carm. 5, vers. 1, noster codex habet, Et venit aetas. Vers. 11, Felici librare meo. Vers. 12, deditus: hunc etiam oris. Vers. 18, Martyris, unde domum. Vers. 46, dulcia mundo. Vers. 54, in pectora vivus. Vers. 57, petit improba primum. Vers. 63, Ecce et eum. Vers. 84, Attonitus Felix. Vers. 86, E spatio nactusque locum, qui forte paventi. Vers. 100, sordibus agger. Vers. 102, intutum struxit. Vers. 133, Opprimit, eversaeque exponunt montibus urbes. Vers. 139, magna Hiericho. Vers. 140, Omnibus exitii sua gloria, qua tumuerunt, Causa fuit. Vers. 167, discesserat inde. Vers. 169, Intulerat satagens propriis. Vers. 190, Non fera jam feritas hominem circumstetit almum. Frenarunt avidos jejunia sancta leones. Sex illum, etc. Vers. 199, aquae, quae nubila passim. Vers. 201, Gratia Felici defudit. Vers. 212, Inque globum tenuem. Vers. 213, Compluvii dulcem sitientis in ore liquorem. Vers. 230, Maximus, et pecudes ductu pastoris egebant. Quem confessoris, etc. Nam versus intermedius 231 desideratur in nostro codice. Vers. 241, quia crescere sede. Vers. 264, prae cunctis nomine claro Archelai tam sancta fide, quam nomine clara. Vers. 274, modici tria jugera ruris. 7. In carm. 6, vers. 11, noster codex habet, amorque, timorque est. Vers. 20, Quae nive tecta solum nive silvas, culmina, colles Compta senis sancti canos testatur honores. Vers. 28, tua namque tui sunt gloria Sancti. Vers. 30, Officii sumptus superent: hi pulchra tegendis. Vers. 39, Ut medicata. Vers. 45, Fercula opima cibis, ceras, aulaea, lucernas Larga quidem, sed multa dicant. Vers. 47, Nullus opum famulus. Vers. 50, qui duo totum. Vers. 62, quibus haec dignatio, et istic consessus. Vers. 71, ab origine duxi. Vers. 83, Tantum erit et verbis super hoc quo dicere gesta Felicis pateat, si copia tanta sit oris, Quanta operum meritique manet. Nam tempore ab illo. Vers. 113, pium spes solabatur amorem. Vers. 126, Quisque alium praestare, et propius consistere certat, Vers. 146, Tum nivea. Vers. 147, Pater addit judice Christo. Vers. 158, Ex ossibus emicuit lux. Vers. 165, terras venerabile nomen. Vers. 166, Dignatam et tanto. Vers. 187, Corporis e tumulo. Vers. 208, Felix miracula numine Christi. Vers. 219, pietas et vilibus. Vers. 260, In te paupertas caput acclinata. Vers. 269, quem criminer? aut ubi de te. Vers. 276, qua modo discurram? Vers. 297, Quos et te manus una tenet. Vers. 298, Christus blanda piis. Vers. 301, nescis mala facta. Vers. 313, Nec jam repperies, reddas cui errore reductos. Vers. 324, ut jam plurima totum. Vers. 365, Ut praedae cassa remansit. Vers. 389, quasi pone timerent. Vers. 394, rursus sapientia bruto. Vers. 403, Cominus, et caligare putat. Vers. 433, ad sua vota catervas. Vers. 450, tibi mando tuendos. 8. In carm. 7, vers. 5, noster codex habet, Ducat concretum terris canentibus annum. Vers. 24, Tu minimam repleas. Vers. 35, Et subito praecedens. Vers. 39, Donetur variare modis, et pacta quotannis Carmina, mutatis uno licet ore loquelis Promere. Vers. 45, Cernimus illa diem. Vers. 83, vegetior hostis. Vers. 95, sedeant contegmina membris. Vers. 96, quis ambigat? Vers. 134, Sustinet, et solido. Vers. 164, cuspide trino. Vers. 227, potens Domino. Vers. 232, vitam veniendo redemit. Vers. 277, sufferre tomum duramus. Vers. 278, acumine ferri. Vers. 279, sordibus unctum. Vers. 287, quod solido et crasso totum complebat operti. 9. In carm. 8, vers. 69, noster codex habet Ad consternandas. Vers. 93, servata Nineve. Vers. 96, quae mala sanctis. Vers. 126, numeri virtute potentes. Vers. 144, Provida pollutas. Vers. 162, Terrentem magnos late populos. Vers. 168, Et opima Nineve. Vers. 175, altaria coram. Vers. 178, Attrita cum plebe. Vers. 179, Tam gravis exitii. Vers. 181, Pro meritis, nec norat eum. Vers. 207, Venerando in corpore membra. Vers. 245, Et rupta in fluvio sitientem caute. Vers. 259, Ceu aliquando ferae. Vers. 261, Naturam mutante Deo. Vers. 265, Atque suos cantare, reos ardere ministros. Vers. 289, Sanctis fons omnibus unus, Et regnum commune Deus: non una prophetis, Martyribusque sacris opera: et diversa fuerunt. Vers. 300, Qui fecit gelidos. Vers. 311, Dape, facili. Vers. 322, Immanes domitare feras. Vers. 325, Et morbis corpora frangunt, Qui desideriis hominem flammantibus urunt, Peccatisque vorant. Vers. 334, ut incensum restinguat. Vers. 336, Mira manus, et virga potens. Vers. 342, quo myrrham tristem. Vers. 345, tristia myrrhae. Vers. 359, agere, in Christoque potentem. Vers. 363, toto redivivus corpore Felix. Vers. 368, distinctos actu. Vers. 384, ac sentire medelas. Vers. 389, Felicis et ipsa, Vers. 394, pavor et terrore. Vers. 396, incendia tectis. Vers. 397, recalent incendia flammae. 10. In carm. 9, vers. 6, noster codex habet mihi te lucere diebus. Vers. 24, Neque enim ille dies fit. Vers. 79, Currens aereo modulabilis. Vers. 92, Spiritum ab Unigena Sanctum Patre procedentem. Vers. 105, Numine potabit. Vers. 107, Dominus; sic ipsa diebus. Vers. 149, mihi carius anno. Vers. 156, anima, edicatque quod olim. Vers. 161, temporis annus Ver agit. Vers. 163 noster codex habet, Unctus adest Domini. Vers. 164, Nicetas. Vers. 180, Niceten ridere mihi. Vers. 209, agminis, et patriarchae. Vers. 214, fore praececinistis. Vers. 240, dignius ore. Vers. 245, Lumine conspicuum. Vers. 254, Unde interraso. Vers. 292, quo me tua dextra. Vers. 308, credere pinna. Vers. 318, meditanti suggerit ignem. Vers. 353, cura sumus gemini? qui jure. Vers. 361, dum te circum agitans. Vers. 370, hunc res poscere cultum Ipsa videbatur. Vers. 395, Conspice sursum. Vers. 401, altaria tuta. Vers. 415, Huic dubius gemino Didymi. Vers. 433, in arma vocavit, Et paribus compsit victoria celsa coronis, Parque salutiferis, etc. Vers. 459, Jure pio signant. Vers. 460, sanctae tamen unica pacis. Vers. 490, Nec mirere sacris spatiis. Vers. 506, Teque sacris, psalmisque simul devota litante. Vers. 521, amne refuso. Vers. 555, Per totam vigiles. Vers. 564, irrepsit rudibus. Vers. 581, pictura ludere. Vers. 629, vigilare parato. 11. In carm. 10, noster codex habet, versu 2, solennia voto. Vers. 10, Illic adjunctis. Vers. 25, lumine Tobis. Vers. 32, culmine turris. Vers. 40, A tribus egressus. Vers. 45, interpositisque columnis. Vers. 47, Aspectare lacus. Vers. 59, spatiabile pandit. Vers. 151, quam liquerat illis. Vers. 188, castifico socians. Vers. 234, Et moribus istius aevi. Vers. 276, post corporis usum. Vers. 282, terra, quis in me Rubus. Vers. 314, Ut qui corde. 12. Haec sunt, quae in prioribus decem Paulini carminibus animadvertenda censuimus. Quod vero spectat ad tria postrema, quae rursus nunc edimus, in his plus quam trecenta loca emendavimus, ac praeterea tertio et decimo carmini post septuagesimum versum tres et quinquaginta versus addidimus, qui in eo quem Muratorius adhibuit, Ambrosianae bibliothecae codice desiderabantur. Ac nostrum quidem hocce additamentum brevibus scholiis illustravimus: alia vero carmina non item, quod luculentissime a Ludovico Muratorio explicata jam sint. Quanti autem additamentum ipsum faciendum sit, ex ejus lectione cognosces: sed illud hic praetereundum non est, Tobiae librum, et eum, qui Ecclesiasticus inscribitur, quos libros heterodoxi ut apocryphos rejiciunt, a Paulino ut sacros atque divinos in eo citari, ut in scholiis ostendemus. 13. Atque hic ego praefandi finem facerem, nisi aliquid de ea, qua usus sum, horum poematum inscriptione dicendum esset. Vulgo enim sic inscribi solent, Natalis I, Natalis II, et ita deinceps. Ita certe inscripsit Muratorius. At mihi quidem ea inscriptio numquam probari potuit: idque multis de causis. Primum enim etsi quotannis Paulinus in emortualem, seu, ut rectius cum Ecclesia loquar, in natalem S. Felicis diem carmen scriberet, quomodo tamen carmina ipsa Natales dici possint, equidem, ut dicam id quod res est, ne intelligo quidem. Dungalus sane in eo quem dixi libro cum passim haec ipsa Paulini poemata in medium proferat, nusquam tamen ea Natales appellat, sed semper aut libros, aut carmina. Nostri autem codicis exscriptor primum quidem sic ea inscripsit: De vita S. Felicis carmen anni primi, carmen anni II, etc.; postea vero, quasi eum hujus inscriptionis poeniteret, sic inscripsit: Liber I, Liber II, etc. Natalis vero nomen nusquam apud eum occurrit. At quid plura? Paulinus ipse quamvis multis in locis de hisce poematis mentionem faciat, tamen ne semel quidem ea Natales appellat, sed libellos, aut Natalitios libellos. Nam carm. 12, vers. 306, ita canit: Sed nostris ante libellis Praeterita, in praesens semper servata canetur. Et carm. 13, vers. 52: Et quia praeteritis magis illa libellis Dicta mihi. Et vers. 55: Hunc animo texam gratante libellum. Et vers. 104: Sit caput herous, fundamentumque libello. Quin imo in epistola 28 ad Severum scripta eodem modo locutus est: « Habes ergo, inquit, libellos a me duos, unum versibus Natalitium de mea solemni ad Dominaedium meum (ita vocat Paulinus S. Felicem, quasi Dominum aedis) cantilena, cui corpore ac spiritu quotidie, lingua autem quotannis pensito dulcissimum voluntariae servitutis tributum in die consecrationis ejus, etc. » Pauca haec te monendum censui, humanissime lector, antequam ad ipsa Paulini carmina venias: quid enim necesse erat me plura dicere, cum tam multa de iis doctissime scripserit Muratorius? Vale. POEMA XIX. CARMEN XI IN S. FELICEM. 447-448 Sidera si caelo, si possunt gramina terris Defore, mella favis, aqua fontibus, uberibus lac: Sic poterunt linguis laudes cessare piorum, In quibus et vitae virtus, et gloria mortis Ipse Deus pro quo vitam voluere pacisci, Et moriendo piam sancire fidem populorum, Mercarique sacrum pretioso sanguine regnum, Sanguine, quo totum spargentes martyres orbem Gentibus innumeris semen caeleste fuerunt. Horum de numero procerum confessor in ista Urbe datus Felix longe lateque per orbem Nominis emicuit titulo. Sed Nola sepulti Facta domus tamquam proprio sibi sidere plaudit. Omnis enim, quacumque manet mandatus in ora Martyr, stella loci simul, et medicina colentum est. Namque tenebrosum veteri caligine mundum, Languentesque animas miseratus in orbe creator Sic sacra disposuit terris monumenta piorum, Sparsit ut astrorum nocturno lumina caelo. Et licet una fides, par gratia, et aemula virtus Martyribus cunctis maneat, tamen omnibus iisdem Dissimiles operum formas exstare videmus. Atque alibi tacitis meritum sublime sepulcris Excolimus memores, alibi clamantia signa Conspicuas miramur opes. Ubi credo mali plus Durior impietas retinet, majorem ibi morbus Poscit opem gravior, vel adhuc ubi caecior altam Perfidiae noctem trahit error, et aegra laborat In populo titubante fides, ibi lumina prorsus Accendi majora decet, mundique tenebras Illustrante Deo perimi, mentesque retusis Attonitas oculis, trepidasque intendere ad ipsos Divini veri radios, caligine tetra Solvere, collyrioque medentis inungere Christi. Quod per apostolicas curandis sensibus artes Cote pia teritur, quia lene jugum, et leve Christi Est onus ad Christum puro jam lumine versis, Atque evangelico suffusis pectora succo. Quo bene purgantur nebulae, quibus interiorem Obducunt aciem mundi fallentis amores, Qui magnum per inane vagos sine remige sensus Circumagunt, hebetantque gravi caligine captos Mollibus illecebris, ut frangant robora vitae, Sectenturque vagas per gaudia lubrica pompas. 449-450 Hos igitur nobis cupiens avertere morbos Omnimedens Dominus, sanctos mortalibus aegris Per varias gentes medicos pietate salubri Edidit; utque suam divina potentia curam Clarius exereret, potioribus intulit illos Urbibus, et quosdam licet oppida parva retentent Martyras: at proceres Deus ipsos moenibus amplis Intulit, et paucas functos divisit in oras, Quos tamen ante obitum toto dedit orbe magistros. Inde Petrum, et Paulum Romana fixit in urbe, Principibus quoniam medicis caput orbis egebat Multis insanum vitiis, caecumque tenebris. Sed potiore Deo nostram reparare salutem, Quam Satanae captos etiam nunc fraude tenere: Rarescunt tenebrae mundi, et jam pene per omnes Praevaluit pietas, et mortem vita subegit. Crebrescente fide victus delabitur error, Et prope jam nullis sceleri, mortique relictis Tota pio Christi censetur nomine Roma, Irridens figmenta Numae, vel fata Sibyllae. Cumque sacris pia turba refert pastoribus Amen Per numerosa Dei regnantis ovilia laetum. Laudibus aeterni Domini ferit aethera clamor Sanctus, et incusso Capitolia culmine nutant. In vacuis simulacra tremunt squalentia templis Vocibus icta piis, impulsaque nomine Christi. Diffugiunt trepidi desertas daemones aedes. Lividus incassum serpens fremit ore cruento Lugens humanam jejuna fauce salutem. Seque simul pecudum jam sanguine defraudatum Praedo gemens frustra siccas circumvolat aras. Sic Deus et reliquis tribuens pia munera terris Sparsit ubique loci magnas sua membra per urbes. Sic dedit Andream Patris, Ephesoque Johannem, Ut simul Europam, atque Asiam curaret in illis, 451-452 Discuteretque graves per lumina tanta tenebras. Parthia Matthaeum complectitur, India Thomam Lebbaeum Libyes, Phryges accepere Philippum, Creta Titum sumpsit, medicum Boetia Lucam. Marcus, Alexandrea, tibi datus, ut bove pulso 453-454 Cum Jove, nec pecudes Aegyptus in Apide demens, In Jove nec civem coleret male Creta sepultum, Nec Phryges exsectis agerent Cybeleia Gallis Impuram foedo solantes vulnere matrem, Et tandem castis fronderet montibus Ida Intactas referens securo vertice pinus: Vana nec ulterius mutos jam Graecia Delphos Consuleret, spernensque suum calcaret Olympum Altius in Sion gradiens, ubi collis alumni Lene jugum celso fastigat vertice Christus. Fugit et ex Epheso trudente Diana Johanne Germanum comitata suum, quem nomine Christi Imperitans Paulus pulso Pythone fugavit. Fugit ab Aegypto Satanas, ubi mille figuras, Nomina mille sibi variis accommoda monstris 455-456 Sumpserat; ut Serapi sanctum formaret Ioseph, Nomine ferali abscondens venerabile nomen, Cum tamen ipsa fidem simulacri forma doceret, Qua modius capiti superest, quia frugibus olim Ante famem Domino sic inspirante coactis Innumeras gentes Aegypti ex ubere pavit, Et steriles annos annis saturavit opimis. Sed ne ultra sanctus coleretur honore profano, Mens arcana Dei devotae pectora plebis Immissis acuit stimulis, cultumque nefandi Daemonis everso, fractoque Serapide clausit. Non Pelusiacis vaga saltibus Isis Osirim Quaerit aruspicibus calvis, qui pectore tunso Deplorant aliena suo lamenta dolore, Moxque itidem insani sopito gaudia luctu Vana gerunt eadem mentiti fraude repertum, Qua non amissum sibi quaesivere vagantes. Heu quo stultitiae merguntur gurgite mentes 457-458 Luce Dei vacuae! nam quid, rogo, caecius illis, Qui non amissum quaerunt, nusquamque manentem Inveniunt, planguntque alii quod non dolet ipsis? Elige quid facias miser error. Quid colis? aut quid Plangis non coeunt quae jungis: luctus honorem Non sequitur: lamenta colis, lugendaque credis, Quae divina putas. Si dii sunt, nec miseri sunt; Aut si sunt miseri, dii non sunt, atque homines sunt, Et miseri: miserare igitur mortalia passos, Aut laetus venerare deos: nam caecus aperte est Hic furor, aut miseros colere, aut lugere beatos. Ergo dea est Isis? mulier dea? si dea, corpus Non habet, et sexus sine corpore, vel sine sexu Partus abest. Unde ergo illi quem quaerit Osirim? Atque ubi quaerat eum, nescit dea. Sed dea numquam Esse potest mater, nec femina. Nam Deus unus, Virtus trina Deus, Pater unus, et unus in ipso Filius: ex ipso simul unus cum Patre Verbi Spiritus: haec tria sunt Deus unus nomina semper. Sola Dei natura Deus: quod Filius, et quod Spiritus, et Pater est: sed Filius ex Patre natus, Spiritus ex Patre procedens. Nihil hic habet ulla Commune, aut simile in rebus natura creatis. Ast Carthago potens Cypriano martyre floret, Cujus et ore simul profusi, et sanguine fontes Fecundaverunt Libyae sitientis arenas. Nec procul inde Uticam collatis Candida Massa Martyribus magno venerandae caedis acervo 459-460 Extulit; unus enim benedicti cespitis agger Corpora multa tegens alte caput extulit arvis, Et meritis altos testatur monte sepulcri. Inde Deo dudum jam fertilis Africa Christo Multiplicat largas tanto de semine fruges, Et parit egregios verboque, fideque magistros. Nec minor Occiduis effulsit gratia terris. Ambrosius Latio, Vincentius exstat Iberis. Gallia Martinum, Delphinum Aquitania sumpsit. Multaque praeterea per easdem largiter oras Semina sanctorum positis diffusa sepulcris Illustrant totum superis virtutibus orbem, Et toto antiquum detrudunt orbe draconem, Qui genus humanum per nomina mille deorum, Quae tamen ex obitis mortalibus et sibi sumpsit Ipse, suisque dedit coluber, quibus arte nocendi Princeps in vacuo tetrum gerit aere regnum, Daemonibusque caput nobis inimicus oberrat. Sic itaque et nostra haec Christi miserantis amore Felicis meruit muniri Nola sepulcro, Purgarique simul, quia caecis mixta ruinis Orbis, et ipsa simul moriens in nocte jacebat Saxicolis polluta diu cultoribus, in qua Prostibulum Veneris simul, et dementia Bacchi Numina erant miseris, foedoque nefaria ritu Sacra celebrabat sociata libido furori. Et quis erat vitae locus hic, ubi nec pudor usquam, Nec metus ullus erat? Quis enim peccare timeret, Hic ubi sanguineus furor, atque incesta libido Relligionis erant, et erat pro numine crimen His qui crediderant esse ullum in crimine numen? 461-462 Atque erat in toto quasi sanctior agmine cultor, Qui Veneris sacris pollutius incaluisset. Plenus et ille Deo, reliquisque beatior esset, Qui magis infuso sibi daemone saevius in se Desipiens, propriisque litans furialia sacra Vulneribus sanam meruisset perdere mentem. O caecis mens digna animis, et numina digna Aversis servire Deo. Venus, et nemus illis Sit Deus: ebrietas demens, amor impius illos Sanctificent: abscissa colant, miserique pudorem Erroris foedi Matris mysteria dicant. Digna fides illis, quibus almo in lumine veri, Legibus et castis, et magno nomine Christi Nulla fides, et nullus amor, ideoque nec ullum Indignae pretium vitae est in sanguine Christi. Sit Deus his venter, vel cetera gaudia carnis, Queis Deus ipse Deus non est, quibus in cruce Christi Gloria nulla subest, quia non dignatur adire Degeneres animos virtus crucis. Inde beatis Felix, ut reliqui diverso martyres orbe, Nolanis medicus fuit, estque perennis ope ista: Nec modo Nolanis, sed et omnibus, a quibus idem Imploratus erit, dabit isto jure salutem, Si crucis alma fides in pectore supplicis adsit. Ista fides genus humanum curatque, piatque: Haec ubi defuerit medicina, morabitur illic Omne mali regnum, nec in illo desinet umquam Cypris adulteriis, furiis regnare Lyaeus, In quo defuerit Christi pudor, et crucis ardor. Ignis enim divinus inest, ubi vis crucis intus Ardescente fide cruciat male conscia corda, Vivificatque animam vitiis in carne peremptis. Hostibus his obtrita diu, corruptaque tantis Pestibus ingentem poscebat Nola medelam. Atque ideo pensante Deo discrimen, opemque Felicem accepit medicum, qui vinceret omnem Quamlibet antiquam miserorum in cordibus atris 463-464 Perniciem, et meriti virtute potentior alti Vulneribus ductum super ulcera putria callum Scinderet, ut saniem suffusa labe coactam Exprimeret sinibus ruptis, ac deinde lacunam Vulneris expleret plana cute ducta cicatrix. Ergo ubi Nolanis Felix, ut stella tenebris, Fulsit ab ore Dei veniens, verbumque medendi Ore gerens tamquam venturo sole serenus In matutino laetum jubar exserit ortu Phosphorus, occiduisque novus praefulget in astris Nuncius instantis cessura nocte diei. Sic jam Evangelio totum radiante per orbem, Et propiante Deo cunctis mox judice terris Adventus vexilla sui praetendit ubique, Perque suos Christus sua signa coruscat amicos. Ex quibus hac voluit sibi praelucere sub ora Felicem, ut nostras isto depelleret umbras Sidere, et antiquos ista quoque pelleret urbe Daemonas, ut pulsis hominum de corde colonis Talibus intraret puras Deus incola mentes, Et vice mutata nobis pietate solutis Nostra prius nostros premerent modo vincla leones Frustra in oves Christi victa feritate frementes. Et manet haec nobis etiam nunc gratia, quae nos Peccatis prece sanctorum exorante resolvit, Atque iisdem sanctis ultoribus alligat illos, Discruciatque hostes, qui nos vincire solebant. Hi modo ut illato deprensi lumine fures, Atque in vincla dati, nunc ignea flagra piorum, Ut meruere, ferunt, aut jam infernis male trusi Carceribus trepidant, vicinum instare fatentes Judicium Domini solis sibi triste, suisque Omnibus, in Satanae partem quos saeva voluntas Verterit, et Satanae sociaverit aemula vita. Istic nequitiae socios homines, ibi poenae. Ecce dies accepta Deo: modo vera salutis Lux micat: omnia jam nobis bene versa videmus: Diffugere doli, cecidit Bel, interit error, Quique colebantur totis quasi numina templis Daemones, hi per templa Dei torquentur inermes; Et qui divinos audebant sumere honores, Hi modo ab humana plectuntur gente subacti. Namque isti, quos nunc celebri Felicis in aula Torqueri, clamare, rapi per capta videmus Corpora, corporibus vincti retinentur in ipsis, In quae se trusere ipsi, poenamque volentes Humanam, invenere suam. Nunc ergo reorum Personae exululant poenis, qui numine falso Dii fuerant, et qui mentito numine vivos Ante Dei cultum sibi nil caeleste videntes Dediderant homines, hi nunc ubi lumine Christi Vera fides patuit, non possunt ferre sepultos. Sed magis ut pateat, quia nunc hi qui cruciantur 465-466 Daemones ante fores, aut ante sepulcra piorum, Iidem sunt illi, quibus olim serva litabat Gens hominum, et sacros demens libabat honores, Ipsa docet vocum species: nam saepius illa Voce gemunt, solitum ut noscas clamore furorem. Sic plerumque velut resoluto laxius ore, Dente fremunt, spumant labris, horrentque capillis. Utque manu prensante comam excutiuntur in altum, Et pede pendentes stant crinibus: interea illic Sacrorum memores veterum, quibus exta solebant Lambere caesarum pecudum, aut libamine pasci, Lascivosque choros hederatis ducere pompis, Nunc etiam sua testantes sacra illa fuisse, In quibus insanos dabat ebria turba tumultus, Euhoe Bacche sonum fractis imitantur anheli Vocibus, et lento jactant sua colla rotatu. Sed quia non poterat mortalis unius aetas Sufficere, ut longo contagia tempore tracta Dilueret paucis, quos corpore viveret, annis Confessor Felix, et presbyter, ore magister, Elogio martyr, merito officioque sacerdos; Omnipotens Dominus finitum corporis aevum Felici potiore via persistere fecit, Continuans medicos operosi martyris actus, Virtutes ut eas idem celebraret humatus, Quas in carne manens Christi virtute gerebat, Atque ita susceptae nec mortuus abforet urbi Corpore, cum tantum positi sanator adesset Spiritus, et desideriis latitaret amantum Ad tempus cari facies subtracta patroni; Prompta sed aegrorum semper medicina saluti Afforet. Inde perennis honos, et gloria sanctum Felicem meritis sine fine virentibus ambit: Et licet a veteri tumulis absconditus aevo, Qua mortalis erat, lateat telluris operto; Viva tamen vegetante Deo, membrisque superstes Gratia divinum spirantia martyris ossa Clarificat populis merito vivente sepulti: Et magni solium breve confessoris adorat Jugiter e variis congesta frequentia terris. Sed Deus ut cunctorum hominum sator, omnibus istam De sanctis indulsit opem procedere terris: Ut jam de tumulis agerent pia dona beati Martyres, et vivos possent curare sepulti. 467-468 Nec satis hoc donum Domino fuit, ut sua tantum Nomine, sive opibus loca martyres illustrarent: Ex iisdem tumulis etiam monumenta piorum Multiplicans multis tribuit miserator eosdem Gentibus. Et referam varias ab origine causas, Ex quibus haec orta est variis benedictio terris Nam quia non totum pariter diffusa per orbem Prima fides ierat, multis regionibus orbis Martyres abfuerant, et ob hoc, puto, munere magno Id placitum Christo nunc inspirante potentes, Ut Constantino primum sub Caesare factum est, Nunc famulis retegente suis, ut sede priori Martyras accitos transferrent in nova terrae Hospitia: ut sancto non olim antistite factum Novimus Ambrosio, qui fultus munere tali, Postquam ignoratos prius, et tunc indice Christo Detectos sibimet mutata transtulit aula, Reginam prompta confudit voce furentem. Nam Constantinus proprii cum conderet urbem Nominis, et primus Romano in nomine regum Christicolam gereret, divinum mente recepit Consilium, ut quoniam Romanae moenibus urbis Aemula magnificis strueret tunc moenia coeptis, His quoque Romuleam sequeretur dotibus urbem, Ut sua apostolicis muniret moenia laetus Corporibus: tunc Andream devexit Achivis, Timotheumque Asia: geminis ita turribus exstat Constantinopolis magnae caput aemula Romae, Verius hoc similis Romanis culmine muris, 469-670 Quod Petrum, Paulumque pari Deus ambitione Compensavit ei, meruit quia sumere Pauli Discipulum cum fratre Petri. Jam quanta per istam Sanctorum per longa viam divortia terrae Creverit utilitas ad nostrae munia vitae, Ipsa docent hodieque loca, in quibus illa beati Rheda capax oneris posita statione resedit, Omnibus in spatiis quacumque aut mansio sanctis Corporibus, requiesque fuit vectantibus illos Sacratos cineres, miris clamantia signis. Nam divina manus medica virtute per omnes Est illic operosa vias, qua corpora sancta Impressere sacro vestigia viva meatu. Inde igitur suadente fide data copia fidis Tunc comitum studiis, quaedam ut sibi pignora vellent Ossibus e sanctis merito decerpere fructu, Ut quasi mercedem officii, pretiumque laboris Praesidia ad privata domum sibi quisque referrent. Ex illo sacri cineres quasi semina vitae Diversis sunt sparsa locis, quaque osse minuto De modica sacri stipe corporis exiguus ros Decidit in gentes: illic pia gratia fontes, Et fluvios vitae generavit gutta favillae. Inde in nos etiam stillavit copia Christi Dives et in minimis: nam hoc quoque sumpsimus istic Carnis apostolicae sacra pignora pulvere parvo, Quae Sanctus nostri Dominusque, paterque cubilis, Et custos animae nostrae, et tutela salutis Felix vicina sibi cominus aede recepit, Quae reliquis ejus aetate recentior aulis Exiguos cineres, et magnos servat honores, Servaturque magis custodibus ipsa patronis: Absit enim, ut servari unquam videantur egere: Qui servare solent tamen, et curare suorum Commoda alumnorum patrio dignantur amore, Atque dicatorum sibi tutamenta locorum Dirigere: hoc sanctis studium pietatis inesse Spiritibus miranda fide documenta dederunt. Unde recens etiam paucis opus eloquar orsis: Dignum etenim sancti Felicis munera in ipso Natali ejusdem gratantibus edere verbis. Non peregrina locis, neque tempore prisca profabor: 471-472 Finibus in nostris, et in ista sede patratum Nuper opus referam, quod forte renoscere vobis Promptum erit; in medio quoniam res lumine gesta est. Credo ex hoc numero vestrum prope nullus in isto Sit novus auditu, quia per longinqua remotis Fama volans ierit. Certe affueratis in ista Urbe aliqui per idem tempus, quo contigit, ut fur Illicitis animo stimulis agitatus avaras Mitteret in sacra dona manus, et ab omnibus unam Improbus, et demens venerandae insignibus aulae Eligeret praedae speciem crucis, inscius illam Indicio sibi, non spolio fore, quam velut hamum Piscis edax hausit capta capiendus ab esca. Quis, rogo, latronem tam grandi spiritus auso Impulit, armavit, caecavit, praecipitavit, Ut nec ad excubias vigilum, nec ad ipsa (quod est plus) Quae cineres reverenda tegunt altaria sacros, Pulveris et sancti virtutem halantia fragrant, Corde repercusso fugeret, neque numine tantum, Sed specie simul, et pretio praestantia ferret? Multa etenim suberant alia, ut novistis, in ipso Ornamenta loco, quae sumeret, ut crucis auro Parceret; intus enim latitabant mystica vasa Sumendis mandata sacris. Sed praeter et aulae Ipsius in spatio variis insignia formis Munera erant de more sita haec, quae cernitis illic Omni prompta die, vel circumfixa per omnes Ordine diverso quasi candelabra columnas, Depictas exstante gerunt quae cuspide ceras, 473-474 Lumina ut inclusis reddantur odora papyris. At medio in spatio fixi laquearibus altis Pendebant per ahena cavi retinacula lychni, Qui specie arborea lentis quasi vitea virgis Brachia jactantes, summoque cacumine rami Vitreolos gestant tamquam sua poma caliclos, Et quasi vernantes accenso lumine florent, Densaque multicomis imitantur sidera flammis, Distinguuntque graves numerosa luce tenebras, Et tenerum igniculis florentibus aethera pingunt: Dumque tremunt, liquidos crines, crebrumque coruscant, Assiduis facibus sparsa caligine noctis Ambiguam faciem miscent lucem inter, et umbras, Et dubium trepidis conspectibus aera turbant. Ergo isthaec licet in patulo sibi prompta videret, Tutius et furanda sibi, quoniam minus esset Criminis, et pretii suspensam altaris ab ora Longius, argentoque levem emandare lucernam: Sed miser, ambitiosus, et ipsa in fraude superbus Tamquam vile nefas argentea sumere furto Sprevit, et audacem porrexit in aurea dextram, Quae simul e variis scite distincta lapillis Viderat, et magnis inflarat pectora votis, Ut pariter gemmis gauderet dives, et auro. Sed tantum sceleris magni cumulatur iniquo Pondere: peccato mansit gravis, et levis aere. Sacrilegum sua poena manet, sua praeda latronem Deseruit. Spolio furti, non crimine nudus Vivit inops fructu, sed vulnere fraudis abundans. Quamquam illum non hoc magno sine numine Christi, Consilioque putem permissum crimen adisse: Ut quia vel quicquam de sacris tollere rebus Mente recepisset, sineretur ad ilfa venire, In quibus admissi impietas insignior esset. Ante dies paucos idem confugerat illuc Militiam simulans fugere, et susceptus amice Hospes ab aedituis sacram curantibus aulam. Toto pene latens ibi mense cubilia, somnos, 475-476 Tempora custodum simul exploraverat. Et cum Cepisset placidas meditati criminis horas, Nocte nefas tacita arripuit, nulloque labore, Nec strepitu foribus clausis inclusus, ut unus Servantum, quibus hospes erat, primos ubi somnos Non vigiles Vigiles coepere silentibus umbris Carpere, et oppressis oblivia ducere curis: Ille locum sumens sceleri, qua noverat usu Expositam lychnis per noctem ex more parandis Machinulam gradibus scalas praebere paratis, Et male securo sibi tunc custode relictam: Quae crucis instar erat, quod et est modo perpete virga Directum, geminos transverso limite gestans Cantharulos: unum de calce catenula pendens Sustinet: in tribus his scyphulis inserta relucent Lumina, cum fert festa dies: tunc vero sine usu Luminis ad speciem tantum suspensa manebant. Sed paulo crucis ante decus de lumine eodem Continuum scyphus est argenteus aptus ad usum. Hunc importuno sibi lumine praedo micantem Protinus exstinguit: namque id quoque noverat idem Saepe solere mori, cum stuppa perarida longam Conderet in noctem consumpto lumen olivo, Nec miraturum vigilem, si forte tenebras Cerneret obducto subducere culmina lychno, More putaturus noctem, non crimine factam. Non igitur quasi fur, quod erat latro, sed quasi custos Aufert illicitam securus praedo rapinam, Nec fugit impavidusque manet. Tegit una latentem Cellula de multis, quae per latera undique magnis Appositae tectis praebent secreta sepultis Hospitia. Harum una fur abditus; atque ubi maxe Claustra patere videt, reserata prosilit aula, 477-478 Et latebram linquens portat scelus: ire parabat Romuleam, ut post jam captus narrabat, ad urbem, Illic infandae acturus commercia fraudis. Interea ignaris nostris nox illa, diesque Totus abit: sero solitum jam vespere munus Curantes posuere gradus: ut scandere coepit Facturus lychnum, nihil invenit: orba manebat Virga crucis solitae pulcro spoliata monili. Pavescunt miseri, neque damnum criminis audent Prodere, noscentes etiam sibi jure reatum Competere: abscedunt trepidi, fugiuntque, latronem Sectantes profugum: nusquam vestigia lapsi Ulla legunt: omnes adeunt diversa viarum, Scrutanturque sitos diverso littore portus. Effluxere dies frustra quaerentibus octo, Sive decem, et cunctis vacua jam indage reversis; Unus quaerentum puer irritus ipse laboris In cassum fusi longa regione redibat, Et prope jam Nolam veniens subsistit in ipso Aggere, et ingenti gemitu, fletuque profuso Felicem clamans praesumit corde fideli Non remeare domum, nisi cum cruce: moxque peractum Promptus iter relegit: lit et illicet obvius illi Quidam homo, qui farem, non furem, sed quasi civem Norat: eum noster primus rogat, unde viator Afforet; ille refert: rursus de fure rogatur, Si vidisset eum: respondit at ille, propinquis Inde locis agere, et regio tunc illa prope illos, Dum loquerentur, erat monti conjuncta Vesevo, Quintus ab urbe lapis Nola. Sed vesperis ortus Consilium differt. Placet ut lux crastina rursus Jungat utrumque sibi; fit mane, revertitur index; Perducit nostros, capitur fur, praeda refertur. Forte sacrata dies illuxerat illa beati Natalem Prisci referens, quem et Nola celebrat, Quamvis ille alia Nucerinus episcopus urbe Sederit: ecce ipsam sancti Felicis in aulam, Quam tunc solemni populus stipabat honore, Post sacra jam solvente pios antistite coetus, Tempore proviso divinitus egredientis Plebis in occursum subito introducitur ille Furaces post terga manus nodata revinctus. Laetitia populus, formidine praedo repletur, Utque novum ad monstrum tota concurritur urbe. Turba furens odiis popularibus ibat in illum, Laetitia moestos miscebat et ira tumultus. Pertimui, fateor, ne forte diabolus illa Qua solet invidia violaret sanguine pompam, Et pejore prius curaret vulnere vulnus. Eripitur populo, cellaque includitur ipsa 479-480 (Quod sic forte reo capto tunc accidit), in qua Delituit rapta cruce; qua post ipse reperta Clauditur, ut vivat. Tunc ergo mente recepta Ipse suum facinus reus, atque obstacula coepit Mirandis narrare modis, fassusque per illos Octo decemve dies, quibus ire paraverat urbem Romulcam, implicitis ita se pedibus retroactum, Semper ut ire parans, semper retrahente rediret Nescio quo, rursusque illam remearet ad oram Vesevi, qua jussus erat quasi carcere claudi Angelica nectente manu: tamen ille putabat Arbitrii miser esse sui, quod corpore liber Esse videbatur, quem non exstante catena Fortior arcanis retinebat dextera vinclis. Ultor eum digno Felix errore ligabat, Et tali amentem vertigine circumagebat, Semper ut abscedens nusquam discederet, et cum Prosiliente gradu coepisset abire, rediret. Mira fides! Ibat stando, remanebat cundo, Nescius, hoc ipso, pro quo fugitare parabat, Ne fugeret, fieri, et secum sua vincla manere, Inruptamque sibi proprium scelus esse catenam. Namque sinu clausae mandaverat insita praedae Pondera, et hinc avidus quasi captus mente latebram Quaerens, luce tamen campis errabat apertis, Seque latere putans exstabat in aequore claro. Conscia sic mentem impietas caecaverat, ut nec Effugeret fugiens, nec celaretur aberrans. Sensibus adversis metus hinc, stupor inde nocentem Miscuerant animam, vitabat strata viarum; Secretos metuebat iners accedere saltus: Ipsa etiam in silvis sibi forte silentia tantum Clamatura nefas metuens, aut tristia formis Occursura putans ultricum monstra ferarum. Inde miser celebri sejunctus ab aggere juxta Devius in quodam spatiabatur sibi rure Securum ignaris simulans sub corde timorem, Ut facinus sub veste premens: nam vestis in altum Succinctae sinibus clausum mandaverat aurum. Nam neque vel tacitae furtum committere terrae Ausus erat, specubusve cavis de more latronum, Indicium metuens credendae fraudis avarus. Inde suae tantum tunicae sua furta nefandus Crediderat, qua restrictum nodarat amictum Suspendens fluidam nudato poplite vestem. Hanc sibi praedo penum sceleris tunc semet in ipso Struxerat, et digne tali est formidine vinctus, Crederet ut nullis miseri consortia furti, Ut sceleris tanti contagia solus haberet, Et sinus illius fieret custodia furti, 481-482 Cujus sacrilegam fuerat manus ausa rapinam. Ipse suum sibi ferret onus, solumque gravaret, Pollueretque suae letalis sarcina praedae, Ut nihil ex illo vacuum impietate maneret, Qui spolium sceleris sacris ex aedibus actum Includens habitu cincto substringeret ipsum, Atque suis signum praetenderet ipse catenis. Namque brevi captus mutavit cingula vinclis, Utque aurum sinibus discincta veste solutis Decidit, ex ipsa fuerat qua cinctus habena Vinctus eas, quas in sacra dona tetenderat audax Praedo manus, proprii captus nodamine lori Rettulit et praedae vacuas, et reste repletas. Verum si penitus totam spectare velimus Ordinis exacti seriem magis ac magis omni In specie, vel qua latuit scelus, atque reclusum Claruit, admiranda Dei cernemus operta Felicem gessisse manu. Jam plurima retro Diximus, ut fugiens non fugerit, utque redactis Passibus emensos sua per vestigia cursus In cassum totiens volvente relegerit orso Longinquis exclusus, et ad vicina recussus. Nunc aliud Felicis opus, quod dextera Christi Edidit, ut meritum cari monstraret alumni, Commemorabo pari specimen mirabile signo, Quod reus ipse tremens confesso prodidit ausu. Ante tamen, quia res ita postulat, ipsius instar Enarrabo crucis, qualem et pictura biformem Fingere consuevit, baculo vel stante bicornem, Vel per quinque tribus dispansam cornua virgis. Forma crucis gemina specie componitur, et nunc Antennae speciem navalis imagine mali, Sive notam Graecis solitam signare trecentos Explicat existens, cum stipite figitur uno, Quaque cacumen habet, transverso vecte jugatur. Nunc eadem crux dissimili compacta paratu Eloquitur Dominum tamquam monogrammate Christum. Nam nota, qua bis quinque notat numerante Latino Calculus, haec Graecis chi scribitur, et mediata rho, Cujus apex et signa tenet, quod rursus ad ipsam 483-484 Curvatum virgam, facit ο velut orbe peracto. Nam rigor obstipus facit ι quod in Hellade iota est. Tau idem stylus ipse brevi retro acumine ductus Efficit, atque ita sex, quibus omni nomine nomen Celsius exprimitur, coeunt elementa sub uno Indice, et una tribus firmatur littera virgis. Sex itaque una notas simul exprimit, ut tribus una Significet virgis Dominum simul esse ter unum. Et Deus in Christo est, quem sumpto corpore nasci Pro nobis voluit trinae concordia mentis. Idque sacramenti est, geminae quod in utraque virgae Ut diducta pari fastigia fine supinant, Infra autem distante situ parili pede constant, Affixaeque sibi media compage cohaerent, Et paribus spectant discreta cacumina summis. His intermedio coeuntibus insita puncto Virga velut sceptrum regale superbius exstat, Significans regnare Deum super omnia Christum, Qui cruce dispansa per quatuor extima ligni Quatuor attingit dimensum partibus orbem, Ut trahat ad vitam populos ex omnibus oris. Et quia morte crucis cunctis Deus omnia Christus Exstat in exortum vitae, finemque malorum, Alpha crucem circumstat, et ω tribus utraque virgis Littera diversam terna ratione figuram Perficiens, quia perfectum est mens una, triplex vis. Alpha itidem mihi Christus, et ω qui summa supremis Finibus excelsi pariter complexus, et imi Victor et inferna, et pariter caelestia cepit, Effractisque abysis caelos penetravit apertos, Victricem referens superata morte salutem. Utque illum patriae junxit victoria dextrae, 485-486 Corporeum statuit coelesti in sede tropaeum, Vexillumque crucis super omnia sidera fixit. Illa igitur species, quam fur agitatus avaris In cassum furiis pendente refixerat unco, Pollutaque manu sancta amandaverat aula, Hoc opere est perfecta, modis ut consita miris Aeternae crucis effigiem designet utramque: Ut modo si libeat spectari cominus ipsam Prompta fides oculis: nam reddita fulget in ipso, Quo fuerat prius apta loco, et velamine clausi Altaris faciem signo pietatis adornat. Ergo eadem species formam crucis exerit illam, Quae trutinam aequato libratam stamine signat, Subreptoque jugum concors temone figurat, Sive superciliis a fronte jugantia vultum Lumina transversis imitatur cornibus arbor Ardua, qua Dominus mundo trepidante pependit Innocuum fundens pro peccatore cruorem. Huic autem solido quam pondere regula duplex Jungit, in extrema producti calce metalli Parva corona subest variis circumdata gemmis. Haec quoque crux Domini tamquam diademate cincta Emicat aeterna vitalis imagine ligni. Hanc fur ille sui toto de corpore furti Intactam ferro, quo cetera fregerat, unam Liquit, et ut capto tunc, discinctoque refusis Vestibus elapsae ceciderunt fragmina praedae. Visa rei species tunc inventoribus ipsis Ancipiti motu confudit pectora. Gaudent Inventis, sed fracta dolent: tum quaerere causam Incipiunt, cautum simul, audacemque latronem Mirantes, caecum fractis, cautumque relictis. Tunc ille attonitis crimen, numenque fatetur: 487-488 Mente etenim totum considerat: hoc tamen unum Numine servarat, quo crux inclusa vetabat Quamlibet audacem segni virtute latronem. Ipse fatebatur mentis scelus, atque crucis vim, Contestans, quotiensque manus armasset in illam In cruce consertam socia compage coronam Ceu fractas totiens ictu cecidisse recusso, Brachiaque aegra sibi nervis stupuisse solutis. Hic libet in miserum paucis insurgere furem. Infelix, quae tanta tuam dementia mentem Verterat, ut tanto reprehensus lumine veri Non festinares omnem praevertere cursu Indagem revolans, ut furtum sponte referres? Tantane vis animum tenebris oppressit avarum, Auderes illam ut gremio tibi condere partem, Quam totiens arcente Deo violare timebas? Dic mihi, qua pavor ille tuus fugiebat? et unde? Rursus ut intrepidum praeceps audacia sensum Tam male durabat, pavidus, contemptor et idem Ejusdem sceleris specie diversus abibas, Perfidiaeque fidem diviso pectore miscens Virtutem crucis, et signum inviolabile Christi Credebas metuendo crucem contingere ferro, Et quod noscebas metuens, portando negabas. Sed tamen impietas tua nec tibi profuit, et nos Stultitiam confesse tuam, divinaque signa Fecisti magno crucis exsultare triumpho. Ergo relinquamus captum jam incessere furem, Cui satis ad poenam est spoliatae fraudis egestas. Nunc ad te, veneranda Dei crux, verto loquelas, Gratantesque tua concludam laude profatus. O crux magna Dei pietas, crux gloria coeli, Crux aeterna salus hominum, crux terror iniquis, Et virtus justis, lumenque fidelibus. O crux, Quae terris in carne Deum servire saluti, Inque Deo coelis hominem regnare dedisti; Per te lux patuit veri, nox impia fugit. Tu destruxisti credentibus eruta fana Gentibus, humanae concors tu fibula pacis Concilians hominem medium per foedera Christi. Facta hominis gradus es, quo possit in aethera ferri. Esto columna piis tu semper, et anchora nobis, Ut bene nostra domus maneat, bene classis agatur In cruce fixa fidem, vel de cruce nacta coronam. S. PAULINI NOLANI EPISCOPI POEMATA. MURATORII AD S. PAULINI NATALEM DUODECIMUM PRAEFATIO. 489-490 Anno Christi 405 Natalem hunc cecinit S. Paulinus. Tria vero sancti Felicis miracula complectitur. Quidam beato confessori suem voverat, divisisque inter pauperes exiguis victimae partibus votum completum arbitratus abibat. Mirabiliter e coelo tactus ex equo ruit, pedesque secretis compedibus laborare dolet. Ad S. Felicis basilicam rursus defertur. Ibi sanctum precibus, et carnium distributione demulcet, pristinaque sanitate divinitus donatur. Apuli quidam agricolae alterum suem S. Felici votivum Nolam trahere conantur. Animal sagina oppressum pio desiderio obstat, primoque in itinere gressu destituitur. Hi aliter votum completuri ad S. Felicis pergunt. Insciis ipsis per plura passuum millia, nulloque hominum ducente, sus sponte Nolam defertur. Miraculum cuncti stupent, et hostia improvisa Nolanos pauperes alunt. Postremum prodigium agricolis aliis accidit. Juvencam et ipsi glorioso confessori vovent. Haec plaustro jungi renuit, et e dominorum manibus furiosa dilabitur. Sponte dein ipsorum iter comitatur, et non sine miraculo mansuefacta se ad securim sistit. Omnia fuse, atque eleganter a Paulino canuntur.
POEMA XX. CARMEN XII IN S. FELICEM. Saepe boni domini caris famulantur alumnis Mente pia, et patrio subjecta tuentur amore Mancipia, hisque favent cura propiore fovendis, Quos magis indiguos opis, et virtute carentes Affectu rimante vident. Et si quis eorum, Moris ut humani solemnis postulat usus, Votum aliquod celebrare velit, neque possit egenis Id patrare opibus, studio curatur herili Servus inops, cui dives opum, queis pauper egebat, Contulerit dominus cumulandae impendia mensae. Haec mihi conditio est data sub Felice patrono: Nulla mihi ex me sint, ut sint mihi cuncta per illum; Namque ad Natalem nunc ipsius, ut quidem et ante Praeteritis, quibus ista dies mihi floruit, annis, Non erat unde epulum votis solemne pararem, Instabatque dies, nec adhuc mihi prompta facultas Ex aliquo suberat: subito ecce patronus abundans Unde dapem largam struerem geminos dedit una Cum nutrice sues, quorum de carne cibatis Pauperibus, nos materiam ex animalibus iisdem Sumpsimus, egregiis quoniam miracula signis Per pecudes ipsas nuper Deus edidit, alta Destimulans ratione homines attendere Christo, 491-492 Nec desiderium carnis praeferre fidei Namque ad avaritiae nostrae lacrymabile probrum Per pecora humanae rationis egentia summum Signa dedisse Deum, series recitanda docebit. Non afficta canam, licet arte poematis utar: Historica narrabo fide sine fraude poetae: Absit enim famulo Christi mentita profari: Gentibus hae placeant, ut falsa colentibus, artes. At nobis ars una fides, et musica Christus, Qui docuit miram sibimet concurrere pacem Disparis harmoniae quondam, quam corpus in unum Contulit assumens hominem, qui miscuit almum Infusa virtute Deum, ut duo conderet in se, Distantesque procul naturas redderet unum. Ut Deus esset homo, Deus est homo factus ab ipso, Qui Deus est, genitore Deo, cui gratia non est, Sed natura, quod est summi Patris unicus haeres, Solus habens proprium, quod munere praestat habere His quibus alma fides dederit divina mereri. Ille igitur vere nobis est musicus auctor, Ille David verus, citharam qui corporis hujus Restituit putri dudum compage jacentem, Et tacitam ruptis antiquo crimine chordis Assumendo suum Dominus reparavit in usum, Consertisque Deo mortalibus, omnia rerum In speciem primae fecit revirescere formae, Ut nova cuncta forent, cunctis abeunte veterno. Hanc renovaturus citharam Deus ipse magister, Ipse sui positam suspendit in arbore ligni, Et cruce peccatum carnis perimente, novavit. Atque ita mortalem numeris caelestibus aptam Composuit citharam variis ex gentibus unam, Omnigenas populos compingens corpus in unum. Inde lacessitis fidibus de pectine Verbi Vox Evangelicae testudinis omnia complet Laude Dei: toto Christi chelys aurea mundo Personat innumeris uno modulamine linguis, Respondentque Deo paribus nova carmina nervis. Sed referam ad mea coepta pedem; nam tempus, et hora est Promissas offerre dapes, apponere vobis Prandia sollicitas caste sumenda per aures. Non veteri repetam, quae sum dicturus, ab aevo. Ante dies paucos istic spectata profabor. Venerat huc quidam placitum sibi solvere votum Urbis Abellinae de finibus advena nostris Sedibus. Hic porcum studio curante paratum, Dilatumque diu, ut simul annis, atque sagina Cresceret, huc illinc perduxerat; atque ubi venit Pingue pecus voti jugulat de more voven tum. Fama suis magni per egentum accenderat acrem Ora famem et cuncti magnae spe partis hiantem Tendebant ad opima senes convivia faucem. Interea largitor inops non partibus aequis Dividit incisas carnes, medium suis aufert Sinciput, et tantum secti coquit intima ventris, Solaque pauperibus caesi vitalia porci Dividit, ac totum sibi corpus habere relinquit, Et votum complesse putat, laetusque redire Incipit, ausus eas jumento imponere secum 493-494 Relliquias, et in his placiti se pignora voti Sancta referre domum male credulus, in quibus idem Damnum animae, nodumque viae portabat avarus, Denique mox nec mille viam permissus abire Passibus, elucente die, simul aggere plano, Non tenebris pavitante, nec offendente salebris Lapsus equo, et quasi fixus humi se tollere rursus Ad consistendum reparato robore surgens Non potuit, coepitque pedes clamare ligatos, Idque probare jacens, plantis quasi compede junctis. Hic aliud mirum casu sociatur in ipso: Nam dum illum tanta cum debilitate jacentem Moesta propinquorum circumstat turba suorum, Jumentum, cui sola oneri porcina manebat, Ascensore sui vacuum, et ductore relictum Sponte sua se se nullo flectente refrenans Tamquam offendiculi causam cognosceret ultro Aut aliquem prohibere viam, qua coeperat ire, Vidisset, sic fugit iter, cursumque retorsit, Et properante gradu recucurrit ad hospita tecta Omnibus antevolans, quos lapsi attenta tenebat Cura viri, quem paulatim quasi corpore fracto Nitentem, et genibus rigidis prodire negantem, Caecaque vincla pedum pariter, meritumque ruinae, Et causam poenae lacrimosa voce fatentem Luce palam manibus grave subvectantibus aegri Corpus, fida cohors sanctas referebat in aulas Orantem medici Felicis ad ipsa reduci Limina, mox illic certam reperire medelam. Illum homines interque manus, interque catervas In sacra vectatum mirantidus atria turbis, Dispositi trino per longa sedilia coetu Obstupuere senes, inopum miserabile vulgus, Et socio canae residentes agmine matres. Praeterea multi, sua quos devotio sanctis Aedibus attulerat diversis eminus oris, Viderunt insigne pium, cum tempore eodem, Imo die, tam mira foret mutatio rerum. Idem homo, qui paulo ante suo digressus ab iisdem Liminibus gressu, nunc ipse redux alienis Infertur pedibus, subvecto corpore pendens. Parte alia stratus, nullo servante sequentum, Hospitis ante fores etiam nunc carne suilla Stabat onustus equus, neque quisquam notior illi Astiterat, cui cura foret relevare gravatum Fasce suo, et notis reducem subducere tectis. 495-496 Ille tamen velut humana ratione repletus Quaerentique suos, et protinus opperienti Astiterat similis, certo vestigia servans Fixa loco, simul aure micans, et naribus efflans Assuetorum hominum notos quaerebat odores. Mirum erat hospitibus, quaenam fuga, qui status ille Esset equi, notumque animal faciebat amicis Ambiguum nova forma rei, neque quisquam erat index Accidui, cunctis illum stipantibus intus, Qui fuerat manibus sanctam portatus in aulam Martyris, aeger ubi sancto pro limine fusus Corpore projecto, et complexis postibus haerens, Oscula figebat supplex, fletuque lavabat, Seque recognoscens proprii caput esse doloris, Tales se se ipsum dabat accusando querelas. O mihi, qui talem merui desumere poenam Hac in sede miser, qua, si miser adveniat quis, Efficitur felix! Sed justum, parque maligno Me fateor merito exitium cepisse, patique, Ut reus ipsa inter modo limina puniar ardens Exurente pedes simul, et stringente dolore, In quibus, heu demens! oblati munera voti Fraude fidem violans converti in damna salutis. Est tamen, est aliquid, fateor, quod dicere possim Jam mihi mutari grata vice tristia laetis, Atque ipsas animo jam prosperiora tuenti Infractis coepisse malis dulcescere poenas, Ex quibus haec nunc ipsa mihi bene gratia venit, Qua factum est mihi nunc, ut tam cito tangere rursus Limina Felicis misero veneranda liceret. Nam mihi si nullus, vel si levis iste fuisset Casus, ut arreptum possem pertendere cursum, Tunc magis infelix de prosperitate fuissem: Mansisset mihi culpa nocens, neque vulnus adactum Intus in ossa animae sensissem carne rebelli, Occultasset enim meriti discrimen iniqui Corporis illaesi vigor, et vinxisset inertem Mens durata reum, nisi lapsum poena ligasset. Ergo potens medice in Domini tu nomine Christi, Felix, jam satis hoc tibi sit, Dominoque potenti, Quod non ira mihi, pietas sed amica saluti Supplicium peperit, devincto ut corpore culpa Solveret: ecce malum servum, refugamque voracem Jure retraxisti, injectis pro crimine vinclis. Debitor infelix teneor, constringor, aduror, Propositus cunctis divini forma timoris. Mentibus haec omnes trepidis attendite, quae nunc Me miserum reliquis documento ferre videtis. Numquid enim hoc errore carent aliqui? Sed in uno Exemplum fieri placuit, quo sit mea poena In praejudicium quibus emendatio non est. Sed jam parce tuo misero, precor, optime Felix, 497-498 Parce libens, succurre favens: dolor ultimus urget Clamosas iterare preces: festinus adesto, Ne mors praeveniat medicum festina morantem. Sed scio, quod Domini manus haec, quae verberat, et quae Parcet more suo: mihi tantum tu modo fesso, Jamque fatiscenti propera laxare catenam, Quam tu, sancte, vides, ego sentio: sicut operto Clam tacitus vinclo fugitivi membra ligasti, Sic invisibili medicina solve reversum. Talia clamantem, dum postibus haeret in ipsis Felicis sancti, lambensque per oscula tergit, Attonitis illum pia turba et cernit, et audit Coetibus: ipse jacens etiam nunc erigitur spe, Increpitatque moras omnes, et tarda suorum Obsequia, afferri porcum, totasque jubet mox Pauperibus reddi partes, sibi vivere tantum Concedi petit atque inopum saturamine pasci. Certatim socii cito jussa fidelia curant. Itur ad hospitium notum, deponitur illic Sarcina jumento, carnes in frusta secantur, Et divisa coquit spumantibus ignis alienis. Cocta importantur patulis numerosa catinis. Exsaturata fames inopum gratantia reddit Verba Deo, et veniam petit, ut placata datori. Nec mora: confestim voti ratione soluta Debitor ille intus meritae compage catenae Solvitur, et pedibus Domino miserante refectis, Tamquam liber equus, vel ruptis cassibus ales Evolat, et cervi salientis imagine currit. Mira fides oculis obtenditur. Omnia gaudent Tam facili pietate Dei, tantumque valenti Felicis merito, ut coram adsit Christus in illo, Pro meritis hominum moderans in utroque potenter, Ut resipiscenti medicus sit, et ultor iniquo. Cernite enim, quantae fuit illa injuria fraudis, Qua miser ille prius diviserat inter egentes, Seque, suem, atque istic ubi totum reddere votum Debuerat, solum caput, intestinaque porci Carpserat, et reliquam toto sibi corpore partem Fecerat imprudens, atque improbus, et tamen ipsa, Qua miser extiterat, factus mox fraude beatus Commutante Deo pietatis verbere culpam. Talis enim censura Dei est: sic temperat alti Pondera judicii Deus arbiter, et pater, et rex, Omnibus ut placidam moderato examine libret Justitiam, et levior mixta bonitate potestas Ante reos moneat stimulo, quam fulmine perdat, Ut si profuerit praemissi verberis ictus, Salva salus homini redeat commissa pigenti. At siquis sacro monitus terrore flagelli Noluerit sentire plagam, incuratus abibit, Servatusque neci perfectam sentiet iram. Ille igitur miser ante, dehinc mox ipse beatus Tali sanatus carnemque, animamque medela. Sed quia cognovit causam, agnoscensque jacentem Poenituit, merito curam sibi memet in ipso Repperit, inque brevi est expertus utrumque, quod omnes Justa lege manet divinae pacis, et irae Jus, et opus, maneat vindex ut jure superbos Poena reos, pietas servet miserata fatentes. 499-500 Ergo relaxatis alacer vestigia vinclis Idem ex incolumi cito debilis, et cito liber, Ex modo captivo laeta cum voce redibat, Exultans velut ille olim, quem matris ab alvo Claudentem in verbo Domini Petrus, atque Johannes Jusserunt validis in saltum assurgere plantis. Dignus et hic pauper Speciosae limine portae, Quem Deus ipse Petri Deus, et Felicis, eadem Nunc verbi virtute sui sanavit apud nos De casu claudum modo, qua sanaverat olim Ex utero claudum: qua nunc ope laetus abibat, Quique preces moestas in vulnere fuderat intus, Ecce foris sano reddebat corpore grates. Quidnam ego Felici possim redhibere patrono? Quas illi referam tanto pro munere digne Tam cito de tanto sanatus vulnere grates? Non pretium statui medico, aut fastidia lecti Tristia substinui, neque per scalpella, vel ignes, Aut male mordaces vario de gramine succos, Saevior et morbis, et vulneribus medicina in corpus grassata meum est, velut accidit illis, Quos humana manus suspecta visitat arte, Semper et incerto trepidos solamine palpat. En ego per breve nunc spatium perlatus ad ipsum Felicis sancti solium, et projectus in ipso Limine tam gelido, quam duro in marmore fractus, Atque dolens jacui, et solus mihi sermo precandi, Sola fides medicina fuit: nullum affore vidi, Et sensi medicum. Quisnam hic medicus, nisi Christus Ipse, vel a Christo Felix de nomine Christi, Et virtute potens? Neutrum illo in tempore sensi, Et tamen ipse fuit praesens in utroque, velut me Peccantem argueret cito, sanaretque dolentem. Par modus in specie varia mihi castigantis, Parcentisque fuit Domini. Sanator, et ultor Luminibus latuit, poena atque medela refulsit. Nunc ego jam pleno perfectis ordine votis Ibo domum gaudens medico, tutusque patrono Aeternum Felice mihi; non jam ulla verebor Occursura mihi, velut ante, pericla viarum: Namque periclum aberit, quia causa soluta pericli est. Non resoluta fides me vinxerat, et modo solvit Rite soluta fides: tamen alliget, oro, tuus me Semper amor, Felix: istam mihi necte catenam, Qua tibi me numquam nec mors, nec vita resolvat. Verum omnes quicumque meos videre dolores, Inque tuo merito magnis insignibus altam Conspexere manum Christi, cognoscere debent, 501-502 Quantum illis mea poena boni providerit, ut jam Praecaveant de terrenis sibi parcere rebus, Et, lucra dum captant, acquirere damna salutis. Nam si de vili pecudis mihi carne alimentum Pauperibus fraudasse malum fuit, et quid in illis, Qui male divitias multo amplectuntur amore? Defossisque suo pariter cum corde metallis Incubitant, atque haec latitare superflua produnt, Quae proprio longe secreta tuentur ab usu? Quid facient? quidnam pro se tibi Christe loquentur? Tantorum qui partem inopum invasere, nec ullam Apposuere sibi de re superante salutem? Unus abit missus. Nunc mensae grata secundae Fercula ponemus: sed quamvis rursus eamdem Diverso carnem conditam jure feremus. Namque aliud vobis iterum, quod de sue mirum Lusit opus Felix, mira novitate retexam. Tempore res prior est: sed nostris ante libellis Praeterita, in praesens tempus servata canetur. Nec refert, quod opus quo sit sub tempore gestum; Unus erit quoniam variis operator in annis, Qui diversa facit sanctorum in laude suorum Omnibus in terris rerum miracula Christus. Agricolae quidam de nostris longius oris Appula trans urbem Beneventum rura colentes De grege setigero multis a foetibus unum Lactea adhuc tenero pulsantem sumina rostro Excerpsere sibi, et curatum tempore multo Paverunt in vota suem, et coepere paratum Ducere sacratam sancti Felicis ad aulam, Corpore de magno ut multos mactatus egenos Pasceret, et saturo gauderet paupere martyr. Sed gravis arvina porcus superante pedum vim Non potuit se ferre diu, primoque viarum Limine succubuit sibimet, neque deinde moveri Voce, manu, stimulis potuit: liquere jacentem, Hospitibusque suis commendavere relictum Moerentes Domini: mens anxia nutat in anceps: Nam voti revocare viam pia pectora nolunt: Rursum Felicis veneratum limina longe Ire pudet vacuos devoti muneris. Ergo Ambiguis talis sententia mentibus haesit, Ut totidém lectos eadem de gente minores Ad sua vota legant, quot erat provectus in annos Ille, sua pressus qui mole manebat iners sus. 503-504 Quod devota fides obstricti debita voti Maturare parans tali ratione putavit, Pluribus ut modicis unum pensaret opimum. Ergo sacrum hunc venere locum, votisque patratis Hospitium rediere suum non cominus istinc. Nam tum forte domos, quae circa martyris aulam, Implerat solitis densata frequentia turbis. Propterea procul hinc secreto in rure remotam Contenti subiere casam, qua mane parabant Ad reditum proferre pedem, cum prima ruberet Parturiens aurora diem: tuguri fore aperta Hospes homo egreditur tecto, notumque suem vir Conspicit ante fores mirando astare paratur, Tamquam se missum a Domino loqueretur adesse, Atque salutanti similis vestigia lambit Gaudentis Domini, et gestu subgrunnit alumno Blandus, et olfaciens motando dat oscula rostro, Seque, quasi votum debere agnoscat herile, Ingerit, et tardos invitat gutture cultros. Quo duce, quaeso, vias ignotis finibus egit, Quosve pedes, tam longe ut posset currere, sumpsit, Qui brevibus spatiis in primo fine viarum Defecit fluidae depressus mole saginae? Certe nulla manus tantum pecus aggere longo, Nec sinus advexit, nec mens sua tam spatiosam Ignota regione viam penetrare subegit, Quando homines etiam et mentis ratione vigentes, Perque ignota regi faciles interprete lingua, Si tamen hi careant duce, quo via luceat illis, Caecus in externis regionibus implicat error. Quisnam igitur direxit iter suis? unde voluntas, Qua dominos sequeretur, ei vel sensus ut esset. Conscius ad votum se longa aetate coactum Unde haec cura fuit pecori, quae rara fideles Excitat, ut tamquam proprio culpabilis actu Pigra remansisset sancto sus cincta timore, Contractam remanendo sibi, veniendo piare Curaret culpam, et vitium pensaret inertis Desidiae, quamvis sero comitata profectos Obsequio dominos? Patet admirabile monstrum Caelesti ditione datum tanto suis auso, Solus ut iret iter longum, tantoque fuisse Ingenio porcum, ignotis ut tramite recto Digereret spatiis: quid et hoc tam grande quod illum Transbeneventanis huc finibus advenientem Publica seu medii constrata per aggeris audax Miserit, occursus nusquam cepere frequentes, 505-506 Sive per occultos egit vestigia saltus, Nulla manus ferro, fera vel fuit obvia morsu. Quae solum duxit manus, aut protexit euntem? Nempe oculos aliqua celatus nube fefellit, Aere vel raptus vento mage, quam pede venit, Et subito hospitium Domini delapsus ad ipsum Constitit ignoto pro limine quadrupes hospes. Dicam aliud, prope vicini mirabile signi. Nam genere abjunctam pecus armentale juvencam Quidam homines aeque longinqua huc sede profecti Secretam primo lactantis ab ubere matris Nutrierant nostris votivo munere pactam Pauperibus, magna quos istic plebe coactos Larga ope multorum Felicis gratia pascit. Ergo ubi jam membris vitula exultabit adultis Facta per excretum jam corpus idonea voto, Promovere domo: sed, qui mos esse videtur Persolvenda piis longe sua vota ferentum Martyribus, plaustro subjunctam quo veherentur, Aggressi hanc voluere jugo subjungere, quamvis Insuetam, tamen ut mitem, jamque ante subactam Usibus humanis, quibus illam e congrege coetu Sustulerant domini parvam, tectisque, cibisque Miscuerant: hinc ut domita feritate putantes Sub juga se facilem docili cervice daturam, Sollicitant palpante manu, et conantur in arctum Ducere: at illa sibi solitos alludere tactus Credula consentit primum, sequiturque vocantes. Verum ubi jam propiata jugo conspexit habenas, Cervicique suae persensit lora parari, Indignata dolis, et permutata repente Fit fera, nec cervice jugum, nec vincula collo Suscipit, et victis manibus, lorisque recussis Prosilit a coetu retinentum, et devia longe Rura petit, fugiens dominos, assuetaque tecta. Nec procul ex oculis hominum de more ferino Se rapit, et caecis fugitivam saltibus abdit; Nam fugiens dominos abeuntes eminus astans Sic fugit, ut non se patiatur rure relinqui. Denique ubi junctum gemino bove currere plaustrum Conspicit, humanum sapit, et quasi conscia voto Deberi se se, comes incipit esse profectis. Nec longe comes est, tardis comes orbibus ire Spernit, et excursu velut exultante gementes Praetervecta rotas lenti moliminis agmen Respicit ante volans, nec jam timet ad juga cogi, Invisoque prius fit amica, et praevia plaustro, Donec sacratam ventum Felicis ad aulam est. Illic sponte gradum sistit, seseque vocanti Applicat, et tamquam voti rea gaudet in ipso Stare loco, propriam cui debet victima caedem. Illa rebellis, et humanis non subdita vinclis Ducitur ad placidam nullo luctamine mortem Intemerata jugis summittens colla securi, Pauperibus factura cibos de corpore caeso, Laeta suum fundit dominorum in vota cruorem. 507-508 Quorsum isthaec? numquid pecudum est, ut Apostolus inquit, Cura Deo? Sed qui propter nos omnia fecit, Omnia pro nobis operatur in omnibus auctor, Atque per ignaras pecudes operantia nobis Signa facit, brutas per clara insignia mentes Sollicitans firmare fidem, et confidere vero, Ut Dominum dociles linguis in verba solutis Non taceant homines, quem signis muta loquuntur. MURATORII AD S. PAULINI NATALEM DECIMUM TERTIUM PRAEFATIO. 509-510 Supra alios Natales procul dubio praeclarissimus est decimus tertius, tum propter uberrimam eruditionem, resque gestas Paulini fuse illic explicatas, tum etiam propter eximios viros, piasque feminas, quae Nolae constitutae episcopo canenti aderant, pretiumque solemnitatis augebant. Annus quo Natalis pronunciatus, est vulgaris epochae 406, uti Chiffletius, parte 2 Paulini illustrati, solidis argumentis ductus probat, ac Prosperi Chronicon testatur. Etenim ibi Radagaisus cum suo exercitu ad internecionem profligatus dicitur Stilicone II et Antemio consulibus, anno nempe 405. Igitur sequenti anno pacem Italiae redditam canit Paulinus, ac in anno propterea 406 figendus Natalis. Nunc videamus quinam sint illustres ii viri ac feminae, quibus praesentibus elegantissimum carmen recitavit poeta noster. Decem una cum Paulino fuisse, proditur hisco versibus: Ergo novem cuncti socia cum prole parentes Pectore concordi simus ut una chelys. Aemilius veniat decimus. Tunc denique pleno Concinet in nobis mystica lex numero. Singillatim itaque eorum nomina recolamus. Primi omnium memorantur Turcius ore pio, florente Suecrius aevo. Turcius idem est ac Apronianus V. C., qui postea his versibus commendatur: Apronianum Turciae gentis decus Aetate puerum, sensibus carnis senem. Suecrius (si tamen pure hoc nomen in codice refertur) aut Asterium Turcii Aproniani supra relati filium exhibet, de quo Paulinus infra: Ast aliud mihi par lumen in Asterio est. Aut Pinianum V. C., de quo mox. Sequuntur puellae duae: Similesque puellae, Alfia, qualis erat soror illa Philemonis olim, Nobilis in titulo, quam signat Epistola Pauli; Et simul Eunomia aeternis jam pacta virago In coelo thalamis. Unius puellae nomen elucescit, Eunomiae nempe, quae Turcium Apronianum ac Avitam parentes habebat. Alterius vero supplendum, hoc est Melaniae junioris, cui Albina mater; haec etenim una propter aetatem teneram matrisque praesentiam puella dici potuit. Hoc autem infra melius exprimitur: Matribus his duo sunt tribus uno pignora sexu, Flos geminus, Melani germen, et Eunomia. Germen Melani pro Melania ponitur, seu quia ex filio senioris Melaniae prodierat, seu, ut rectius dicamus, poetarum ac praecipue Graecorum more, quibus familiare est pro nomine recto similia usurpare. Sic βίη Πριάμοιο, vis Priami, id est Priamus; ἰς Τηλεμάχοιο. robur Telemachi, idest Telemachus, apud Homerum; fortis equi vis, hoc est equus, apud Lucretium; et odora canum vis pro canes apud Virgilium reperiuntur. Quum itaque certum sit, Melaniam hic innui, dubium in Alfiae nomine exortum est mihi. Siquidem soror Philemonis non Alfia, sed Graece Ἀπφία, et in Vulgata versione Latina Appia recte dicitur, unde si sensus hic habendus: Qualis fuit Alfia soror Philemonis, corrigendum nomen, ac Appia reponendum. Verum in eam potius sententiam traherer, ut Alfia Melaniae nomen quoque fuerit; sicque legerem, ut post Alfia ponendum comma arbitrarer. Nomen hoc veteribus notum, ut nos non pauca docent marmora, ac ipse textus id prae se ferre videtur; cum enim inferius dicat: Et simul Eunomia, oppido nos monet, expressum superius fuisse et alterius puellae nomen. Hisce succedit Albina ejusdem Melaniae mater: Prima chori Albina est. Et infra de Melania sermonem habens eam Albina cum matre copulat. Inde subsequitur Haerasia: Compar et Haeresia, seu, ut diss. 5 dicemus, Therasia illa sit, ac ita corrigendus textus: 511-512 Cum pare Therasia. Haec in seculo Paulini conjux fuit, cum quo dein continentiam amplexa piissimam etiam tum Nolae vitam ducebat. Avita mulier alia dein memoratur: Jungitur huic germana jugo, ut sit tertia princeps, Agminis hymnisonis mater Avita choris. Avita autem Turcii Aproniani conjux erat, et ex eo duos genuerat filios, Asterium nempe, ac Eunomiam supra laudatos. Post hos Pinianus V. C. sequitur Melaniae junioris maritus: Huic propinquat socius aequali jugo Aevo minor Pinianus, par fide. Aequale jugum illi cum Turcio facit; ambo enim conjugati erant. Si istis Paulinum ipsum adjicias, ac Aemilium, decem habebis procul dubio illos quos versu supra laudato innuebat ipse poeta. Quibus positis, elucescit cur ille cecinerit: Ergo cohors haec tota simul, tria nomina matres, Quatuor in natis, in patribus duo sunt. Albina, Avita, ac Therasia matres erant. Licet nullum pignus Therasiam matrem tunc commendaret, ejus aetas tamen, et receptus olim in Hispania filius nomine hoc illam distinguebat. Duae filiae matribus erant, Melania Albinae, Eunomia Avitae: quod Paulinus melius expressit: Matribus his duo sunt tribus uno pignora sexu, Flos geminus, Melani germen, et Eunomia. Subsequuntur duo filii mares, Pinianus videlicet ac Asterius. Hic Turcium naturalem parentem, ille Paulinum spiritualem patrem profitebantur, unde ait idem sanctus: Cum patre Paulino pater aeque Turcius iste est, Sed me aetas, soboles hunc facit esse patrem. Ergo quatuor nati ac duo patres aperte produntur. De his autem omnibus dissertationes singillatim posuimus, ad quas lectorem remittimus. Ceterum fama sanctitatis piissimaeque vitae quam ducebat Paulinus, Nolam illustres illos Romanos adduxerat, ut ibi, abdicato seculo, sibi ac Deo unanimiter viverent. Nimirum illic monasticam vitam profitebatur Paulinus, pluresque sub ejus regimine melioris tutiorisque instituti rudimenta haurire gestiebant. Hinc animadvertes Pinianum a S. Augustino, et quidem episcopo, fratrem appellatum, quo nomine utique illum S. doctor non compellasset, nisi monachus saltem laicus iste fuisset. Auctor Vitae S. Melaniae apud Sur. die 31 Januar. Pinianum ac Melaniam in Siciliam navigasse ait, partim quidem ut agros qui illic erant venderent, partim autem ut sanctissimum episcopum Paulinum viserent, qui erat eis Pater secundum spiritum. En ut optime universa congruunt. In eo tamen decipitur auctor iste, quod clarissimam hanc cathervam ad Paulinum officii tantum gratia perrexisse [ innuat ]; illud enim iter ab eis susceptum fuit, tum ut instantes Urbi Gothos declinarent, tum ut vitam ibi suam perpetuo Christi servitio manciparent. Certe Paulinus inquit: Hos ergo Felix in suo sinu abditos Mandante Christo condidit tectis suis, Mecumque sumsit sempiternos hospites. Infra subdit: Sorios in tecta recepimus, et nunc Omnes jure pari Felicis jura tenemus, Fel cisque patris gremio conjuncta fovemur Pignora. Tantum enim emicuerat in Paulino viro antea nobilissimo ac ditissimo rerum saecularium repudium, ut unus Paulinus ferme in perfectionis exemplum proponeretur. Vide ep. Augustini 34 ad eumdem Paulinum, et 39 ad Licentium, rursusque 59 ad ipsum Paulinum. Consule Hieronymum itidem in ep. 34 ad Julianum, et Sacchinum in Paulini Vita, part. 2. Quod autem illustris hic coetus diu Nolae moratus non fuerit, in causa fuisse videtur ingruentium iterum barbarorum motus, qui servitutem Italiae minitantes anno postea 310, impetu funestissimo ipsam Urbem ingressi, caedibus atque rapinis implevere, atque adeo Campaniam ipsam vastavere. In hoc insuper Natali cum plura proponantur ad tanti antistitis res gestas illustrandas, omnia pro viribus meis in Diss. 9 et sequentibus expendi.
POEMA XXI. CARMEN XIII IN S. FELICEM. 513-514 Candida pax grata nobis vice temporis annum Post hiemes actas tranquillo lumine ducit, Signatamque diem sancti Felicis honore Securis aperit populis. Gaudere serenis Mentibus, abstersa diri caligine belli, Suadet ovans Felix, quia pacis et ipse patronus Cum patribus Paulo, atque Petro, et cum fratribus almis Martyribus regem regum exoravit amico Numine Romani producere tempora regni, Instantesque Getas ipsis jam faucibus urbis Pellere, et exitium, seu vincula vertere in ipsos, Qui minitabantur Romanis ultima regnis. Nunc igitur pulsa formidine, ut imbribus actis, Respicere expulsas nubes, praesentia rerum Praeteritis conferre juvat. Quam tetra per istos, Qui fluxere, dies, elapso nox erat anno, Cum furor accensus divinae motibus irae Immisso Latiis arderet in urbibus hoste! Nunc itidem placidi spectata potentia Christi Munera: mactatis pariter cum rege profano Hostibus, Augusti pueri victoria pacem Reddidit, atque annis tener idem, et fortis in armis Praevaluit virtute Dei, et mortalia fregit Robora, sacrilegum Christo superante tyrannum. Sed quid ego hinc modo plura loquar? quod non speciale Esse mei Felicis opus res publica monstrat? Pluribus haec etenim causa est curata patronis, Ut Romana salus et publica vita maneret. Hic Petrus, hic Paulus proceres, hic martyres omnes, Quos simul innumeros magnae tenet ambitus Urbis, Quosque per innumeras diffuso limite gentes Intra Romuleos veneratur Eclesia fines, Sollicitas simul impenso duxere precatu Excubias. Felix meus hic, velut unus eorum, In precibus pars magna fuit; sed summa petiti Muneris ad cunctos, nulli privata refertur. 515-516 Ergo pedem referam; sat enim mihi pauca locuto, Unde nihil proprium meritis Felicis adesset: Nec reticere tamen potui, quia portio laudis Hinc quoque Felici suberat, quod summa potestas, Rexque potens regum Christus Deus omnibus una Annuerat sanctis, quibus in grege supplice mixtum Felicem parili audivit pietate benignus. Parcam igitur propriis adjungere publica donis Munera, privatosque canam Felicis honores, Quaeque suis proprie egerit hic in sedibus, edam. Unde igitur faciam texendi carminis orsum? Quae bona Felicis referam? quae multa per omnes Passim agit, expediam magis, anne domestica dicam Munera, quorum ego sum specialis debitor illi? Haec potius repetam, mihi quae collata, meisque Sat memini, et quia praeteritis magis illa libellis Dicta mihi; quae partim aliis, permixtaque nobis Praestitit, ex his nunc opibus, quas largiter in nos Contulit, hunc animo texam gratante libellum, Et contra solitum vario modulamine morem, Sicut et ipse mihi varias parit omnibus annis Materias, mutabo modos, serieque sub una, Non una sub lege dati pede carminis ibo. Nam quia fecundo sancti Felicis in agro Emersere novi flores, duo germina Christi, Turcius ore pio, florente Suerius aevo, Et pariter sanctae matres, similesque puellae, Allia qualis erat soror illa Philemonis olim Nobilis, in titulo quam signat Epistola Pauli, Et simul Eunomia aeternis jam pacta virago In caelo thalamis, quam matris ab ubere raptam Festino placitam sibi Christus amore dicavit, Unguentoque sui perfudit nominis, unde Tincta comam, et meritis sanctis caput uncta pudicum Spirat io sacros sponsi caelestis odores. Haec Melani soror est simul, et quasi filia, cujus Haeret ovans lateri germanum nacta magistrum. Quae simul astrictae divinis dotibus ambae Virtutum varias ut viva monilia gemmas Mentibus excultis specioso pectore gestant. Has procerum numerosa cohors, et concolor uno Vellere virgineae sequitur sacra turba catervae. Eunomiam hinc Melani doctam sub principe voce Formantem modulis psalmorum vasa modestis Auscultat gaudens dilecto Christus in agno, Quod modulante Deo benedictas parvula princeps Sanctorum comites casto regat ore choreas. Haec igitur mihi meditanti congrua suasit Gratia multimodis inluso carmine metris Distinctum variis imitari floribus hortum: Sicut Felicis gremium florere repletum Lumine diverso quasi rus admiror opimum Hospitibus multis in eum Christo duce missis, Felicique patri denso simul agmine natis Pignoribus, subito ut totis habitacula cellis Per fines crevisse suos, et sobria castos Tecta sonare modos tandem sibi vocibus aptis Gaudeat, hospitiisque suis et corpore, et ore Ipse sinu pleno dignos miretur alumnos, Et virtute pares animas in dispare sexu: Sicut olivarum fecundo in colle novella Laetatur senior divino a semine Christi Plantator cernens inter sua rura colonos. Floreat ergo novo mihi carminis area prato, Laudibus et Domini, qui conditor oris, et artis Omnimode est, vario famulans pede musica currat. Jamque intertextis elegus succedat iambis, Sit caput herous, fundamentumque libello. Castis agendus gaudiis, et hostiis Dies refulsit laude Felicis sacer. Quod laude dixi, morte dictum dicite, Quia mors piorum jure laus vocabitur, Pretiosa Domino quae Deo rependitur. Unde et propheta dicit in verbo Dei, Vitae probatae in exitu laudem dari. Et ante mortem praedicandum neminem Salomonis ore sermo divinus docet, Laudanda quamvis quidam in hac vita gerant Nec possit alibi, quam sub isto seculo Laus praeparari, quae canenda in exitu est. Sed credo, quoniam tota res vitae istius Pluitans et anceps lubrico pendet statu, Brevique nostram vertit aetatem rota, Surgensque, cadensque per salebrosas vias, Quibus hujus aevi cursus explicandus est: Iccirco nos magistra providentia Monet, ante finem nec sibi, nec alteri Debere quemquam plaudere, et confidere, Quamvis honesta rectus incedat via, Tamen timere semper offensam pedis, Donec peractis usque metam cursibus Palmam petitae comprehendat gloriae. Quare beatos martyras, quos extulit Perfecta virtus in coronam caelitem Justis honoris debiti praeconiis 517-518 Celebramus omnes nos eorum posteri Confessione Christiani nominis, Quibus profuso sanguine ob sanctam fidem Proseminarunt frugis aeternae bonum, Ut si ambulemus martyrum vestigiis, Paribus parentum perfruamur praemiis. Hinc ergo sanctis, sive confessoribus, Seu consecratis passione testibus Dies sacratos, in quibus functi diem Mortalis aevi morte vitali suum De labe mundi transierunt ad Deum, Populi fideles gaudiis solemnibus Honore Christi gratulantes excolunt. Ut iste sancti pace Felicis dies, Quo clausit olim corporis vitam senex Confessionis ante functus praelia, Sed incruento consecratus exitu Post bella victor pacis assumptus die Vocante Christo liquit exultans humum, Et in supernas transitum fecit domos, Non defraudatus a corona martyris, Quia passionis mente votum gesserat. Nam saepe agonem miles intravit potens, Victoque semper hoste confessor redit: Sed praeparata mente contentus Deus Servavit illum, non coronam martyris Negans, sed addens et coronam antistitis Ut incruento palmam adeptus praelio Et praeliati possideret praemium Confessionis purpurante laurea, Vittaque pacis in sacerdotis stola Redimitus idem bis coronatus foret Confessor, atque presbyter Felix Dei. Hic ergo, votis quem recolimus annuis, Non est agonis, sed sepulturae dies, Quo separata ab invicem substantia Animae volavit ad Deum, in terram caro Reversa tumulo conquievit abdita. Et merito sanctis iste natalis dies Notatur, in quo lege functi carnea Mortalitatis exuuntur vinculis, 519-520 Et in superna regna nascuntur Deo, Secumque laetam spem resurgendi ferunt. Ego semper istum sic honoravi diem, Magis hunc putarem ut esse natalem mihi, Quam quo fuissem natus in cassum die. Lugendus etenim est ille dignius mihi Dies, in istud quo creatus seculum Peccator utero peccatricis excidi Conceptus atris ex iniquitatibus, Ut jam nocentem pareret me mater mea. Maledictus ergo sit dies quo sum miser Ad iniquitates ex iniquis editus. Benedictus iste sit, Natalis et mihi, Quo mihi patronus natus in caelestibus Felix ad illam exortus est potentiam, Qua me valeret faece purgatum mea Laxare vinclis, et redemptum absolvere De luctuosa morte natalis mei. Eadem recurrit semper haec cunctis dies Acto per orbem circulis anno suis: Verum quotannis innovante gratia Diversitatem munerum, quae dat suo Christus sodali, donet ut Felix mihi, Mutatur, et non ipsa quae cunctis venit, Varias meorum carminum causas ferens. Videamus ergo, quid mihi hoc anno novum Attulerit, unde vocibus vernem novis. Non ibo longe, nec procul sumam mihi Praeterita tempore, aut locis absentia. Adsunt, tenentur ipsa dona cominus: Videtis omnes munera hoc anno data Nobis in uno juncta Felicis sinu Mancipia Christi, nobiles terrae prius, Nunc vero caelo destinatos incolas, Quos Christus ipse, qui crearat divites, Hoc pauperavit seculo, in regnum ut suum Terreni honoris arce dejectos vehat. Apronianum Turciae gentis decus, Aetate puerum sensibus carnis senem, Veteri togarum nobilem prosapia, Sed clariorem Christiano nomine, Qui mixta veteris, et novi ortus gloria 521-522 Vetus est senator curiae, Christi novus, Huic propinquat socius aequali jugo. Aevo minor est Pinianus, par fide, Et ipse prisco sanguine illustris puer, In principe Urbe consulis primigenus. Valerius ille consulari stemmate Primus Latinis nomen in fastis tenens, Quem Roma pulsis regibus Bruto addidit, Valeri modo hujus Christiani consulis Longe retrorsum generis auctor ultimus. O vena felix! Ille gentili licet Errore functus hoc suae stirpis bonum Non capiat atro mersus inferni lacu; Sed nos fideli contuentes lumine Retroacta, vel praesentia humani status Miramur opera conditoris ardui, Et praeparatos a vetustis seculis Successionum mysticarum lineis Pios stupemus impiorum filios. Tamen in tenebris impiarum mentium Lucis videmus emicasse semina In tempore ipso noctis antiquae sitis, Quibus probata quamlibet gentilibus Mens, et voluntas lege naturae fuit. Hinc in quibusdam nunc eorum posteris Veterum subinde vena respondet patrum; Ut ille quondam Piniani nunc mei Auctor supremus in libertatem suis Post regna dura vindicandis civibus Lectus nepotis hujus ortum praetulit, Qui mente avita persequens superbiam Potiore causa servitutem depulit A semetipso corporis victor sui, Pulsoque regno diaboli e membris suis Jam spiritali pace peccati jugum Fidelis animae casta libertas terit, Et in hoc parentis aliquid illius refert Puer iste Christi consulatum militans, 523-524 Quod liberandis consulens munus pium Redemptionis opere dispensat Deo Prisci parentis aemulator hactenus, Quod servitute liberat domesticos, Ut ille cives. Sed quod ille gesserat In Urbe et una, et parvula primis adhuc Romae sub annis, hic modo in multis agit Diverso in orbe constitutis urbibus, Passim benignus et suis, et exteris. Nam liberorum plurimis cervicibus Servile sanctis opibus expellit jugum, Quos aere vinctos in tenebris carceris Absolvit auro de catena foenoris. Hos ergo Felix in suo sinu abditos Mandante Christo condidit tectis suis, Mecumque sumpsit sempiternos hospites. His nunc utrimque laetus adjutoribus Trium sub una voce votum dedico, Uno loquente spiritu in affectu trium. Magnificate Deum mecum, et sapientes honestis Unanimes pueri psallite carminibus. Ut decachorda sonent pulsis psalteria nervis, Et paribus coeant dissona fila modis. Sic pia compagis nostrae testudo resultet, Tamquam uno triplex lingua sonet labio. Tres etenim numero sumus iidem, mentibus unum. Et plures coeunt in tribus his animae. Quarum coelestis liber indita nomina servat; Prima chori Albina est, compar et Haerasia. Jungitur hoc germana jugo, ut sit tertia princeps Agminis, hymnisonis mater Avita choris. Matribus his duo sunt tribus uno pignora sexu, Flos geminus Melani germen, et Eunomia. Haec eadem et nobis maribus sunt pignora; nam quos Discernit sexus, consociat pietas. Cum patre Paulino pater aeque Turcius iste est, Sed me aetas, soboles hunc facit esse patrem. Diverso ex aevo nomen sociamur in unum, Et non ambo senes, sed tamen ambo pares. Ergo cohors haec tota simul, tria nomina matres, Quattuor in natis, in patribus duo sunt. Nam puer hinc Melani conjux in corpore Christi, Cui Deus a pinu nomen habere dedit, Natus ut aeternae vitae puer arbore ab illa Susciperet nomen, quae sine fine viret. Pinus enim semper florente cacumine perstans 525-526 Semper amans celsis alta comare jugis; Non mutat speciem cum tempore, namque sub aestu, Et nive par sibimet stat viridante coma. Fertilis et fructu validae nucis intus ad escam Lac tenerum crispo tegmine mater habet. Pinguis odoratum desudat thaeda liquorem, Ut nec in ipso arbor robore sit sterilis. Haec igitur typus est aeterni corporis arbor, Pulchra, ferax, vivax, ardua, odora, virens, Istius instar erit Domino puer iste beatus Arboris, ut maneat gratia perpes ei. Jamque Deo plantatus agit, sanctoque profectu Fructiferum adtollit pinus ut alta caput. Eminet hic proprio mihi filius in grege primus; Ast aliud mihi par lumen in Asterio est. Quem simul unanimes vera pietate parentes Infantem Christo constituere sacrum. Ut tamquam Samuel primis signatus ab annis Cresceret in sanctis votus alente Deo. Prima parente Christi sub nomine murmura solvit, Et Domini nomen prima loquela fuit. Jamque parente Deo regnis coelestibus ortus Sidereo pariter nomine, et ore micat. Hunc puerum, et fratrem fecit pia gratia patri, Nam pariter sancto flumine sunt geniti. Quos natura gradu diviserat, hos Deus almo Munere germanos in sua regna vehet. Ergo novem cuncti socia cum prole parentes, Pectore concordi simus ut una chelys; Omnes ex nobis cytharam faciamus in unum Carmen diversis compositam fidibus. Aemilius veniat decimus. Tunc denique pleno Concinet in nobis mystica lex numero. Hoc etenim numeri in capite, in testudine pacis Viva salutiferum chorda loquetur opus. Huic cytharae plectrum Felix erit. Hoc decachordam Christus ovans cytharam pectine percutiet. Quae cythara in nobis Christo modulante sonabit 527-528 Plenam perfectis sensibus armoniam. Sic pax nostra Deo totis sit consona fibris, Simus ut uniti corpore, mente, Fide. Talis enim cytharam sanctis homo legibus implet Omnibus ad vitam compositus numeris. Cujus vita sacrae concordat ad omnia legi, Omnis enim inrupto flamine chorda canet. Nunc ad te, venerande parens, aeterne patrone, Susceptor meus, et Christo carissime Felix, Gratificas verso referam sermone loquelas, Multa mihi variis tribuisti munera donis; Omnia, praesentis vitae rem, spemque futurae Quae pariunt, tibi me memini debere, cui me Mancipium primis donavit Christus ab annis. Si mihi flumineis facundia curreret undis, Oraque mille forent centenis persona linguis, Forte nec his opibus conlato fonte refertus Omnia Felicis percurrere munera possem, Quanta suo Dominus donavit Christus amico, Et mihi confessor famulo transfudit alumno. Quae quibus ante feram donis diversa, sed aequis Grandia ponderibus concurrunt multa, nec ex his Quid potius memorare legam, discernere possim. Judicii facilis discrimen copia turbat. Si prima repetens ab origine cuncta revolvam, Quae pietate pari vario mihi praestitit aevo, Ante queam capitis proprii numerare capillos, Quam tua circa me, Felix bone, dona referre. Tu mihi coelestum, si possem adtingere, rerum Prima salutiferis jecisti semina causis. Nam puer occiduis Gallorum advectus ab oris, Ut primum tetigi trepido tua limina gressu, Admiranda videns operum documenta sacrorum Pro foribus fervere tuis, ubi corpore humato Clauderis, et meritis late diffunderis altis, Toto corde Fidem divini nominis hausi, Inque tuo gaudens adamavi lumine Christum. Te Duce fascigerum gessi primaevus honorem, Teque meam moderante manum, servante salutem, Purus ab humani sanguinis discrimine mansi. Tunc etiam primae . . . . . . . libamina barbae 529-530 Ante tuum solium, quasi te carpente, totondi; Jam tunc praemisso per honorem pignore sedis Campanis metanda locis habitacula fixi, Te fundante tui ventura cubilia servi. Cum tacita inspirans curam mihi mente juberes Muniri, sternique viam ad tua lecta ferentem; Adtiguumque tuis longo consurgere tractu Culminibus tegimen, sub quo prior usus egentum Incoluit, post haec geminato tegmine crevit Structa domus, nostris quae nunc manet hospita cellis. Subdita pauperibus famulatur porticus aegris, Quae nos impositis super addita tecta colentes Sustinet hospitiis, inopumque salubria praestat Vulneribus nostris consortia sede sub una, Commoda praestemus nobis ut amica vicissim, Fundamenta illi confirment nostra precantes, Nos fraterna inopum foveamus corpora tecto. Ergo ubi bis terno ditionis fasce levatus Deposui nulla maculatam caede securim, Te revocante soli quondam genitalis ad oram Sollicitae matri sum redditus. Inde propinquos Trans juga Pyrenes adii peregrinus Iberos. Illic me thalamis humana lege jugari Passus es, ut vitam commercarere duorum, Perque jugum carnis duplicata salus animarum Dilatam unius posset pensare salutem. Ex illo quamvis alio mihi tramite vita Curreret, atque alio colerem procul absitus orbe, Qua maris Occani circumsonat unditus aestu: Galla mente tamen numquam divulsus ab ista Sede fui, semperque sinu Felicis inhaesi, Inque vicem sensi Felicem adsistere nostris Rebus in omne bonum, per cuncta, domique, forisque, Conficienda. Mihi res, et defensio rerum. Unus erat Felix placato Numine Christi, Semper et avertens aversa, et prospera praestans. Tu Felix semper felix mihi, ne miser essem, Perpetua pater, et custos pietate fuisti. Cumque laborarem germani sanguine caesi, Et consanguineum pareret fraterna periclum 531-532 Causa mihi, censumque meum jam rector adisset, Tu mea colla, pater, gladio, patrimonia Fisco Eximis, et Christo Domino mea, meque reservas. Nam quo consilio rebus capitique meo tunc Christus opem tulerit, Felicis cura potenter Adfuerit, docuit rerum post exitus ingens, Quo mutata mea est sors, et sententia vitae, Abjurante fide mundum, patriamque, domumque, Prodita diversis egit commercia terris, Portandamque crucem distractis omnibus emit. Res igitur terrae regni coelestis emit spem; Spes etenim fidei carnis re fortior. Haec spes Perpetuam, quae nixa Deo est, rem parturit; at res Carnea coelestem perimit spem; quae tamen et rem Si superet vincente fide, non protinus aufert, Sed bene mutatam divino jure reformat, De fragili aeternam referens, terrisque remotam In coelis statuens, ubi fidus credita custos Christus habet; neque tantum isto, quo sumserit istinc, Depositum numero servat, sed multiplicato, His, qui crediderint, commissa talenta rependet Foenere, seque credentibus efficiet rem. Et quae res hac re poterit pretiosior esse? Si totus mundus mihi res privata fuisset, Num potior Domino foret haec possessio Christo? Et quis me tantae vel spe modo possessorem Praestitit esse rei? Quis me rem compulit istam Spernere pro Christo, ut Christum mihi verteret in rem? Quis nisi tu, semper mea magna potentia, Felix Peccatis inimice meis, et amice saluti? Tu mihi mutasti patriam meliore paratu, Te mihi pro patria reddens. Tu carnea nobis Vincula rupisti. Tu nos de labe caduci Sanguinis exemptos terrae genitalis ab ora Ad genus emigrare tuum, et coelestia magnis Fecisti sperare animis. Tu stemmata nostra Mutans de pravis mortalibus inter amicos Coelestis Domini, et libro signata perenni Nomina, translato mortalis originis ortu, Deleri facies morti, transcripta saluti. Quid simile his habui, cum diceret esse senator, 533-534 Qualia nunc istic habeo, cum dicor egenus? Ecce mihi per tot benedicti martyris aulas, Et spatiis amplas, et culminibus sublimes, Et recavis alte laquearibus ambitiosas, Inriguas et aquis, et porticibus redimitas, Undique, et ubique simul, quodcumque per ista beati Nomine Felicis colitur, celebratur, habetur, Omnibus in spatiis domus est mea. Nec locus ullus Aedibus illius conjunctus, et insitus exstat, Qui mihi non quasi res pateat mea. Sed quid in isto Munere me jactem, si rem Felicis amati Visibili lapidum tecto vernaculus hospes Possideam? Quanto plus est mihi, quod mihi Felix Ipse Dei dono domus est, in quo mea vivat Vita, domum nullis lapsuram possidet annis? Nam quod Felicis domus et mea sit domus, ipso Permittente sui licitas mihi juris habenas, His etiam probat officiis audacia nostra, Hospita quod socios in tecta recepimus, et nunc Omnes jure pari Felicis jura tenemus, Felicisque patris gremio conjuncta fovemur Pignora, quae nostis, quos cernitis, et modo in ipsis Felicis tectis mecum metata tuentes Hospitia, oblitos veterum praecelsa domorum Culmina, et angustis vicino martyre cellis Tutius in parvo spreta ambitione manentes. Christus enim juxta est modicis, avertitur altis, Pauperis et tuguri magis arta tigilla frequentat, Quam praecelsa superbarum fastigia rerum Ergo ut componam, quae nunc colo, tecta relatis Culminibus, quae nunc habeo, aut habuisse recordor, Si placet, arbitris sibimet componite justis. Quae tam pulcra domus? Quis ager tam fertilis? aut quid In re mortali fuerit mihi, quam modo in ista Paupere contribuit Christus, per quem mihi abundat Dives inexhausto reditu possessio Felix? Ut vero ex veteri relegam mea praedia censu, Quicquid erat magnum quondam mihi qualibet in te, Terra erat, et vacuae species ventosa figurae, Sive aurum, gemmaeque forent, erat illa supellex Vile bonis pretium, pretiosum virus avaris. Ac modo cassus opum; nec opum, sed verius expers Damnatorum onerum; secura liber habendi Paupertate fruor, nec habent inimica sequentum Vincula, quo teneant nudum. Facile levis exit Corpore, quem nullis suffocat amoribus illex Per varias species mundi fallentis imago. O veneranda mihi et toto pretiosior orbe 535-536 Pauperies Christi, thesauro coelite ditas Quos spolias opibus, terrae quasi rudere purgas, Destruis in nobis terrena, aeterna vicissim Construis in pretium vitae; dispendia terrae Vertis vere novo, versa vice detrimenti, Ut lucri nobis servata pecunia damnum, Non servata lucrum faciat, sed more sinistro Fusa eadem damno est. Nec enim sine nomine Christi Praeceptoque cuiquam sua fundere prodest; Nam vere pereunt vitiis impensa profanis. Luxus, et ambitio magno discrimine morbi Crimen avaritiae pensant, quia par in utroque Causa subest mortis, quam sic maculosa libido Perficit, et rerum mundi malesuada cupido. His me divitiis inopem cupis, optime Felix, Ut facias vitae locupletem, et paupere cultu Exsortem reddas mortis sine fine luendae Divitibus mundi, quibus auri lethifer usus Parturit aeternos sociis cum vermibus ignes. Non solis tibi nos junctis vis degere tectis, Quos et in aeternae tibimet consortia vitae Enutrire paras, et ad illam ducere formam, Quam tu sub Domini perfectus imagine Christi Gessisti in terris homo quondam ex divite pauper. Nam cui paupertas tua, quam pro nomine sancto Proscriptis opibus gaudens confessor adisti, Ignorata manet, et qua praeditus usque senectam Conducto Felix coluisti semper in horto? Propterea similes tibi niteris efficere omnes Paupertate pia, quos suscipis hospite tecto; Dissimilis nec enim tibi posset forma coire. Quantum etenim discors agno lupus, et tenebris lux, Tantum dispescunt via divitis, et via Christi. Nam via lata patet, quae prono lubrica clivo Vergit in infernum, qua dites urget avaros Molibus impulsos propriis in Tartara ferri. At via, quae Christi est, quae confessoribus almis Martyribusque patet, paucis iter ardua pandit. Non capit ergo via haec furfos, excludit onustos. Propterea famulum, sectatoremque beati Martyris adstringi decet, exutumque molestis Compedibus tenuem de paupertate salubri, Atque levem fieri, ut portam penetrare per artam Possit, et excelsum Domini conscendere montem. Sed quid ego imprudens discernere pondera rerum? Pro magis haec ego pono tuis, pater optime, donis. Quamlibet haec quoque sint mihi grandia, parva tamen sunt, 537-538 Si potiora loquar. Quota portio namque tuorum est Erga nos operum reputatio muneris hujus, Quod terram hospitio dederis, habitandaque tecta Condere praestiteris, cum tu, pater, et tua nobis Viscera praebueris? Nam quid nisi viscera nobis Intima prompsisti, quibus interiora sepulcri, Sancte, tui excitis ab operto pulvere causis Pandere dignatus speciali nos tibi amore Insertos tanto voluisti prodere signo, Ut tacitam et fixam per tot retro secula sedem Corporis, alme, tui subito existente favilla Pulveris in nostro servari tempore velles? Ergo illas Felicis opes in laudibus ejus Transcursu properante legam, quasi dona minora, Multa suo nobis quae jam gremio susceptis Sedulus adtribuit, neque parcet prodigus in nos Jugiter affluere innumeris ope divite donis. Non ea suppeditans tantum, quibus indiget usus Corporis, illa etiam, quibus et nunc grata nobis Quaeritur, et post nos retinetur nomen honoris, Addidit, ut tantis numquam retro condita sectis Nostro opere exstructas adcrescere, vel renovari, Porticibus domibusque suas permitteret aulas. Ille etiam proprii nobis secreta sepulcri Sancta revelavit. Paucis venerabile munus Eloquar, ut magnae pietatis luceat instar, Qua nos indignos tanto dignatus amore est, Ut prope ad arcanum permittens nostra verendum Lumina ceu propriis sua proderet ossa medullis. Ergo suam toto vobis loquar ordine causam, Qua tribuit vicina suis nos cernere membris, Atque ipsam positi contingere corporis arcam. Nota loci facies cunctis manet, ut super ipsum Martyris abstrusi solium, claudente sepulcri Cancello latus in medio, sit pagina quaedam Marmoris, adfixo argenti vestita metallo. Ista superficies tabulae gemino patet ore 539-540 Praebens infusae subjecta foramina nardo, Quae cineris sancti veniens a sede reposta Sanctificat medicans arcana spiritus aura. Haec subito infusos solito sibi more liquores Pocula de tumulo terra subeunte biberunt, Quique loco dederant nardum exhaurire parantes, Ut sibi jam ferrent, mira novitate repletis Pro nardo jaculis cumulum erumpentis arenae Inveniunt, pavidique manus cum pulvere multo Faucibus a tumuli retrahunt. Nova res movet omnes, Et studium accendit subiti disquirere causam Prodigii. Placet ergo diem condicere certam, Scrutari et penitam submoto marmore sedem. Hoc etenim, fateor, nimis anxia cura timebat, Ne quid forte pio de corpore pulvis haberet, Quem manus e tumulo per aperta foramina promptum Hauserat, et varia concretum sorde ferebat Cum ossiculis simul, et testis cum rudere mixtis. Inde metus hominum per mutua verba putabant, Ne fortasse sacram sancta de carne favillam Bestiola occultis aliqua interclusa cavernis Altius exspueret, sicut deserta per agros Monstra solent terram rostris fodere intus acutis, Et foveas circum cumulos effundere nigros; Sic et ab interno sancti Felicis operto, Quo magis hoc mirum foret, intervalla dierum Fecit congestae miranda eruptio terrae. Ergo die placita multis opus utile rebus Arripitur. Cunctos transmittit episcopus ad nos Presbyteros. His fabra manus spectantibus instat Jussa sacerdotum facere. Est primus labor illis Cancellos removere loco, curaque sequenti Haerentes tabulas resolutis tollere clavis. Verum ubi depressam sub tegmine marmoris arcam Vidimus inrupta solii compage manentem, 541-542 Tunc secura fides dubio de corde periclum Erroris pepulit, cum tactu oculoque probaret, Incolumi solio numquam rimante sepulcro Undique vallatum valido munimine corpus Martyris emeriti nullis patuisse piaclis, Et dignum retinere suae pia carnis honorem Ossa, quibus sanctus numquam desistit adesse Spiritus, unde piis stat gratia viva sepulcris, Quae probet in Christo functos sine morte sepultos Ad tempus placido sopiri corpora somno. Ergo reformato Felicis honore sepulcri Omnia sollicite munita relinquimus, ut jam Usque diem Domini, quo debita principe Christo Excitis pariter radiabit gloria sanctis, Inconcussa suo requiescant ossa cubili, Quaeque animam sanctam manet in regione superna Pax, eadem in terra teneat venerabile corpus. Quid superest quod adhuc referam? quasi vero vel ipsa, Quae cecini, digne ediderim, vel cuncta profusi Munera retulerim pleno sermone patroni? Multa latent, numero memori tamen omnia nobis Pectore fixa sedent, et plurima jam memorata, Plura etiam memoranda manent. Sed maxima multis Excerpenda monet moderandi regula libri. Omnibus exstructis operum, quae stare videntur, Diversis exstare modis excelsa per aulas, Et per vestibula exstentis circumdata late Porticibus, solum simul omnia munus aquarum Tecta videbantur moestis orare colonis. Ipsum etiam, fateor, querula jam voce solebam Felicem incusare meum, quasi segniter istis Instaret votis, quod aquae consortia nobis 543-544 Tam longum socia pateretur ab Urbe negari. Verum inconsulta properantes mente trahebat Consilio potiore moras in tempora nectens Congrua, sic etenim justa ratione petebat Ordo operum, prior esset ut his perfectio coeptis, Quae circa sanctas venerandi martyris aulas Sedula multijugo molimine cura parabat; Cumque manum summam factis divina dedisset Gratia, tunc pleno finitis ordine votis Condita perductos rivaret in atria fontes. Denique ut impleto stetit hic opus omne paratu, Non extincta diu nostri sitis arida voti, Moxque volente Deo populi prius aspera corda Consensum facilem proclivi corde dedere. Dicam igitur modo munus aquae. Da nunc mihi, Felix, A Domino exorans Verbo mihi currere verbum Tam facili eloquio, quam largo flumine fontes In tua vestibula, atque domos manare dedisti: Omnia, quae nobis te suffragante benignus Contribuit Dominus, tali decoravit et auxit Munere, quo fontes sitientibus intulit arvis. Illa pio rursus petra Christus ab ubere fluxit, Antiquae referens donum pietatis, ut omnem Insolito siccam prius inroraret arenam, Et terram sine aqua subitis manare fluentis Efficeret, sanctasque sui Felicis in aulas, Hospitibus populis diversa gente coactis, Per puteos simul, atque lacus, conchasque capaces Largiter infusis nova currere pocula rivis. Quis mea te fons summa daret deserta rigare, Pumiceumque mei cordis perrumpere saxum, Exque petra fundare domum, et de te bibere undam, Quae pareret vivam mihi sicco in pectore venam Aeternum salientis aquae? Sed et haec mihi gutta Eloquii tenuis, quo te loquar, inde profecto Ducitur, unde etiam fluviis exundat origo. Nam quis vel modico te summa potentia summi Christe Patris fari sine te queat? Ipse tuus te Inspirat Christus dici quo lumine lumen Et patris et nati par cernimus, ut duce sancto Adspirante Deum fateamur cum Patre Christum. Sed quia dum vivi fontis gero nomen in ore, Gutta meum stillavit in os de flumine Verbi, Forte aliquem referent ex hinc mea labra saporem, Et nunc munus aquae non siccis faucibus arens Lingua, sed uberius velut humectata loquetur. Omnibus instructis operum, quae multa videntur, Postulat iste locus devotae nomen Abellae Indere versiculis, nam digna videtur honore Nominis hujus, ut in laudem Felicis et ipsa Laudetur, quia pro Felicis honore laborem Sponte sibi sumpsit, quod desudare sub aestu Rupibus abruptis requiem, pretiumque putavit. 545-546 Parva quidem haec muris, sed sancto magna feretro Urbs opere haec nostrae hinc sex millibus absita Nolae Altijugos montes interjacet, ex quibus ortas Cominus haurit aquas, et in unam suscipit arcam: Unde per insertos calices sibi prima fluentum Vindicat, et reliquo Nolanam profluit urbem Flumine, multa rigans et in agris praedia passim. Sed redeam ad grates operis pro munere habendas; Namque operis ad aquaeductum, quem longa vetustas Ruperat, ad sua vasa iterum formasque vocandum Praebuit ubertim gratas operas. Locus altis Insertus scopulis, nullo neque calle viarum Jumentis etiam penetrabilis esse negabat; Unde etiam mercede manum reperire paratam Difficile immensi faciebant ardua montis; Quo major mercedis honor locupletat Abellam, Quod promte famulata sacro Felicis honori Effusa pietate manus impendit inemtas. Cernere erat trepidas tota de plebe catervas Ordinis et populi simul una mente coactas Mane novo excitos ad opus concurrere laetos, Certatimque alacres in summa cacumina ferri, Et sub fasce gravi cophini cervice subacta, Caementisque simul dumosa per ardua vectos, Sole sub ardenti crebros iterare recursus, Et tota, quam longa dies aestate moratur, Tendere ab aurora seras in vesperis horas, Pervigilesque animis, modica vix nocte refectis Corporibus, rursum ante diem fabrilia ad arma Surgere, nec sentire Deo vegetante laborem. Denique sic operis processit gratia magni, Ut tamquam ludo paucis opus omne diebus Sumeret explicitum perfecto munere finem; Formaque longinquis a montibus aggeris, arto Quae fuerat longe prius interrupta veterno, Undique fonticulis diversa ex rupe receptis Collectam revocaret aquam sitientibus olim 547-548 Urbibus, et pleno per milia multa viarum Tramite formarum, et nostri Felicis inundans Laeta novum calicem fluvio superante repleret. Et quod divini documentum muneris egit Largior aestivis huc mensibus unda cucurrit, Quam prius hybernis ex imbribus ire solebat. Hic ego te modo jure ream, mea Nola, patrono Communi statuam, et blandae pietatis ab ira Mente manens placida motum simulabo patronum, Filiolam increpitans veteris sub voce querelae. Nam mihi, Nola, tui consortia justa petenti Fontis, eo turbata metu, quasi dura negabas Hospitium communis aquae; divinaque jura Respicere oblita, humanis mea vota putabas Viribus, et mihi te, Felicem oblita, daturam Credebas; ac, si tribuisses, mox tibi siccam Subducto patriam potu fore moesta gemebas; Idque etiam moto damnabas saepe tumultu, Nescia divinis opibus promotos fore fontes, Sicut et experta es. Nam mox Deus ipse creator Arguit ignavas Christo diffidere mentes, Cum tibi post placitam pacem ut jam fluminis usum Felici consorte pie partita teneres; Quo magis exsuperante tuam bonitate querelam Argueret. Non, ut metuebas, ille sitire Divisa te fecit aqua, sed ut auctor, et altor Rerum hominumque simul, qui condidit omnia verbo, Ostendit tibi rem esse suam, quam tu ejus amico Ut propriam Domino rerum diffisa negabas. Vidisti certe [nam te res ipsa fateri Compulit] aeterni sublimia jura parentis, Cis potens . . . . meritum cum larga sub aestu Efflueret, damnoque pio, quo martyris aulis Tradideras partem, subitos crevisse meatus, Laxatoque suis in faucibus ubere fontis Jussa fluenta tibi cum foenore reddita multo Moenibus influxisse tuis; et tempore in ipso, Quo totiens undae possessor egere solebas, In multum referente Deo quod sumpserat a te. Fluxit abunda tuis aqua potibus, atque lavacris. Quodnam igitur tanto pro munere munus, Abella Pauper opum, referam tibi? Saltem carmine nostro Obsequium nomenque tuum dum praedico signans, Hoc pensabo tibi pretium mercedis honore, Felicis sancti scribaris ut addita semper Laudibus, et tanti memoreris alumna patroni, Cujus donorum tibi portio maxima facta est. Nunc tuus iste labor, quo te Felicis adegit Spiritus, ut tota tibi plebe vel ordine concors Adgredereris opus magno sudore parandum, 549-550 Tempore et aestivo durum duplicante laborem, Molis ut antiquae per iniqua cacumina formam Praeteritis notam seclis, jam vero sine usu Deficientis aquae, superactis undique multa Congerie sylvis inter juga vasta latentem Exuis aggeribus densis, oblitaque dudum Munia restituis; sparsasque per avia venas, Pumiceis alte quae sorbebantur arenis, Colligis, et sua quamque sequi vestigia rursus Cogis aquam, et reducem formae matricis in ora Invehis; et dudum vacuos cessante meatu Exundare facis fluctu remeante canales; Atque diu querulam subductis fontibus urbem Jam desperato perfundis flumine Nolam. Quae fruitur Felicis aquis (quia copia non est Haec ipsi sua nunc urbi, quam nuper adepta est Felicis fludio) modicae pro munere guttae Ex ope divina largis ditata fluentis. Ergo et tu mecum parvam quasi mater Abellam Nola fove, quoniam ut cognoscis, et ipsa tua rum, Filia cum tua sit, tamen est tibi mater aquarum, Cujus ab indigenis tibi montibus affluet omnis Copia, quae fueras felicibus ante superba, Et qua post studio meliore ministra fuisti. Gaude igitur, mea Nola, tibi et gratare, profusis Viribus exultans Christo, qui te per amicum Dilectumque suum Felicem finxit, et auxit Natura famulante tuum manus alta decorem. Cerne tuam faciem, qua nuncnova poenituisti, Ut noscas, dederisne aliquid Felicis honori, An magis a Felice Dei cumulata colaris? Asper ubi nudis arebat calculus arvis, Nunc mutata viret madefactis gratia glebis. Non istos tantum fontes tibi, Nola, profudit Felicis merito tibi dives gratia Christi: Coelifluos etiam fontes huc ad tua duxit Moenia, Felicisque sinu gaudente locatos Diffluere in multas effusis amnibus urbes Urbe tua jussit. Famulos Christi loquor istos, Par inlustre Deo, par nobile nomine Christi Albina cum matre tuis modo finibus ortos, Pignora cunctorum sanctorum, et gaudia coeli Piniadae Melani cum foedere par benedictum. Hos Deus et natos Felicis, et ubera fecit, Ubera divinae bonitatis proflua lacte, E quibus omnis inops alimenta fluentia sumit, Omnis item dives documenta salubria sumit. Hi sunt ecce pio Christi de flumine fontes, Qui non visibili per terram gurgite manant, De viva miserantis aqua pietatis abundant. Hos tu, Christe, tibi praesta ubertate perenni Scaturire tui Felicis in ubere fontes, Et numquam has ullo tenuari sidere venas. 551-552 Influe pectoribus semper tibi, Christe, dicatis, Felicique tuo de peccatoribus ipsi Mandatis tribue, ut numquam pietas tua nostris Visceribus fontem hujus opis subducat, et ipse Fons a fonte tuo Felix nos largus inundet, Semper ut in nobis saliat, rex Christe, tuus fons, Et nos de miseris et egenis sorte tui jam Nominis obtineat felices vivere Felix. POEMA XXII. Jovium docet providentiae divinae omnia subjacere; fatum vero et fortunam nihil esse. Illum ad Scripturae sacrae lectionem hortatur. Jam mihi polliceor sacris tua carmina libris Condere, teque Dei flammatum numine Christi Ora soluturum summo facunda parenti. Incipe divinis tantum dare pectora rebus, Subrectosque Deo sensus attollere terra, Mox oculis coelo nova lux orietur aperto, Intrabitque sacer tacito per aperta meatu Spiritus, et laeto quatiet tua viscera flatu. Eia age tende chelym, foecundum concute pectus, Magna movens: abeat solitis impensa facultas Carminibus: major rerum tibi nascitur ordo. Non modo judicium Paridis, nec bella gigantum Falsa canas: fuerit puerili ludus in aevo Iste tuus quondam; decuerunt ludicra parvum. Nunc animis gravior, quantum provectior annis, Aspernare leves maturo corde Camoenas, Et qualem castis jam congrua moribus aetas, Atque tui specimen venerabile postulat oris, Suscipe materiam, divinos concipe sensus. Si decus e falsis aliquod nomenque tulisti De vacuis magnum rebus, cum ficta vetustis Carminibus caneres, vel cum terrena referres Gesta triumphantum laudans insignia regum. Non equidem ex illis tu laudem sumere dignus, Quos magis ornabas opulenti munere verbi. Quanto major ab his cedet tibi gloria ceptis, In quibus et linguam exercens, mentem quoque sanctam Erudies, laudemque simul vitamque capesses? Dumque leges catus, et scribes miracula summi Vera Dei, propior disces, et carior ipsi Esse Deo: quem dum credens miraris, amare Incipies, et amando Deum redamabere Christo. Hactenus illa tuae vanos tuba vocis in usus Persona, divinos modo celsius intonet actus. Nosse moves causas rerum et primordia mundi? Ne vagus innumeros (Epicuri somnia) mundos. Quos atomis demens per inane parentibus edit, Irritus in vacuum spatiato pectore quaeras; Legifer antiquo venerandus nomine Moses, Compositus prima referens ab origine mundum, Instituente Deo, curas tibi solvet inanes, Formatumque hominem limo, et spiramine sacro 553-554 Afflatum referens, cujus sis munere cunctis Celsior in terra spirantibus, ipse docebit. Ne te ceu lapides Pyrrhae, argillamve Promethei Contemnas, quem summa manus vultuque animoque Sublimem et propria dignatus imagine finxit. Cognosces ibidem (ne pergas tradere fatis Arbitrium nostri) quae nos sententia leto Vinxerit, et cujus vitam sub lege trahamus. Si mentem coelo jacis altius, et super astra Scire cupis quid sit, vel quid fuerit prius aevo; Et mundo et seclis docet ulteriora Johannes. Principio Verbum, inquit, erat: Deus obside Verbo Gaudebat, Verbumque Dei simul et Deus idem Verbum erat. Hoc Verbum est, sine quo nihil, omnia per quod Facta vigent, quod cuncta regit, cui subdita parent Omnia, et aeterno natura omnis famulatu Strata Deo Numen geniti et genitoris adorat. Cunctaque per gentes, in majestate paterna Regnantem Dominum jam lingua fatetur Iesum: Nomine quo fundata salus stat nostra, fidesque Nititur, aeternae tendens in secula vitae. Hujus divino mortales munere fulti Assequimur fragilem castis evincere factis Naturam, et rigidae disrumpere vincula mortis: Et non corporeis in corpore legibus uti, Sectantes divina Dei vestigia Christi: Mente animam corpusque sacris moderante sub armis, Mens quoniam subjecta Deo capit arma salutis, Inque animam carnemque suam regnum obtinet; et fit Jure potens homo quisque sui: qui deditus uni Aeternum Domino proprios regnator in artus Efficitur, vitiis invictus et osor iniqui; Fortior adversis virtutibus, ordine justo Verus homo, quia mente potens, in qua rationis Lumen habet, famulos nullo certamine sensus Temperat, et placidis sua pectora flectit habenis: Tu, cui mens generosa superni seminis igne Ardet, in aethereos animo conscende recessus, Et gremio Domini caput insere: mox inhianti Proflua lacte sacro largus dabit ubera Christus Divinoque tuam perfundet lumine mentem; Ut videas pulsa caligine magna tremendi Jura Dei, quibus omniparens sapientia Christus, In sese ipse manens semper novat omnia rerum. Atque ut vult, operum Deus arbiter ipse suorum, Continet et mutat species, et tempora vitae Porrigit aut retrahit; coelum, mare, sidera, ventos, Qua fecit virtute regens. Docet exitus ingens Aegypti, mersusque mari refluente tyrannus, Et prius ipse graves elementa per omnia motus Expertus quem cuncta tremant, cui cuncta ministrent. Tempore namque uno tellus communis habebat Judaeos, quae sola Deo tunc lecta fuit gens; Et tamen illa Dei gravis hostibus ira superbis Permixtos inter populos discreta cucurrit. Jam scio, non dicis, quod fors incerta procellas Et mare casus agat, mare cum discedere jussum Discessisse legas, siccamque rigentibus undis 555-556 Inter aquas patuisse viam, rursusque solutum Aequor ad imperium sancti virgamque prophetae In liquidos remeasse sinus. In utroque maris vis Paruit, ut sanctis iter et vindicta daretur. Quid profugus Tharsum vates, quem sorte pericli In mare dejectum spatioso bellua rictu Cepit, et innocuum vasta eructavit ab alvo; Nonne docet ditione Dei mare et astra moveri? Namque Deum frustra fugiens, quem cuncta tenentem Nemo fugit, movit coeli simul et maris iras. Omnipotentis enim Domini natura rebellem Cognoscens, timuit per se quasi conscia tutum Ferre reum, et ventis fugitivum vinxit, et undis. Iste propheta Deo lectus terrere minaci Peccantes monitu populos; postquam grave dixit Exitium, fregitque reos, avertit et iras Numinis; impenso lavit sua crimina fletu, Extremumque diem fugit bene versa Ninive. Num rex ille habuit fatum, qui morte propinqua Oravit Dominum, quem leges noverat unum Flectere posse suas, consumtum ut tenderet aevum Longius, et meruit tria ducere lustra, superstes Annis ipse suis, et non sua vivere secla? Nunc tria miremur texentem Fata Platonem, Aut Arati numeros, aut picta Manethonis astra? Dicant, quaeso, ubi tunc rapidas nascentibus horas Ponebant, et quae quibus ibant sidera signis, Cum pius Ezechias fidi virtute precatus, Verteret astrorum cursus, coelique meatus Turbaret jussis retroacto lumine solis? Vel ducis imperio sancti cum sisteret idem Dilata sol nocte diem, ut victoria sacri Profligaretur populi, stetit orbe recurso Libra poli, ut magnos caperet lux aucta triumphos. Quid soboles, virtusque Dei, et sapientia Christus, Nonne satis vanis curas erroribus aufert? Nosque simul monitis et factis edocet, unum Cuncta Deum regere, et nihil ut sine mente putemus Principis esse Dei, dicens non arbore frondem, Aere non volucrem sine jussu decidere? et cum Omnipotens verbo sternit mare, vel pede calcat, Et verbo morbos abigit, vel daemonas urget, Aut reduces animas in corpora functa remittit, Jamque diu exanimos tumulis jubet ire reclusis. Integratque putres vita remeante sepultos: Nonne potestatem propriam satis indicat autor Qui solus naturam omnem vitamque gubernat? His, precor, his potius studiumque operamque legendis Scribendisque vove; cane grandia coepta Tonantis, Scribe creatarum verbo primordia rerum, 557-558 Et chaos ante diem, primaeque crepuscula lucis; Quaeque dehinc variis elementa per omnia seclis Dicta vel acta Deo per sancta volumina disces, Quae docuit tabulis legalibus indita Moses; Aut evangelici quae lex nova Testamenti Signat operta prius retegens mysteria Christi. Tunc te divinum vere memorabo poetam, Et quasi dulcis aquae potum tua carmina ducam. Cum mihi nectareos summis a fontibus haustus, Praebebunt Dominum rerum recinentia Christum, Atque tuam pollere Deo testantia mentem, Ut simul oris opes a te mentisque capessam; Et quem cognatum junctum mihi foedere laetor, Gratuler et sancta sub relligione propinquum, Nec cum mortali solvendis corpore vinclis Perpetuo sanctum complectar pignore fratrem. Lege felix Jovi in Christo Jesu Domino nostro.
POEMA XXIII. DE S. FELICE NATAL. CARMEN VII. Obsessos a daemone liberat S. Felix. Theridio oculum restituit. Ver avibus voces aperit, mea lingua suum ver Natalem Felicis habet, quo lumine et ipsa Floret hiems, populis gaudentibus; et licet atro Frigore tempus adhuc mediis hiberna pruinis Ducat, concreto terris canentibus anno: Ista luce tamen nobis pia gaudia laetum Ver faciunt, cedit pulsis a pectore curis Moeror hiems animi: fugiunt a corde sereno Nubila tristitiae. Sicut cognoscit amicos Mitis hirundo dies, et pinnis candida nigris Ales, et illa piae turtur cognata columbae, Nec nisi vere novo resonant acalanthida dumi, Quaeque sub hirsutis mutae modo sepibus errant, Mox reduci passim laetantur vere volucres, Tam variae linguis, quam versicoloribus alis: Sic et ego hunc agnosco diem, quem sancta quotannis Festa novant justo magni Felicis honore. Nunc placidum mihi ver gaudente renascitur anno, Nunc libet ora modis et carmina solvere votis, Vocibus et vernare novis: Deus influe cordi Christe meo, et superis sitientem fontibus exple. Sed de te vel gutta meis aspersa medullis, Elumen erit. Quid enim mirum, si rore pusillo Et minimam repleas animam, qui corpore parvo Factus homo, aeterno complesti semine mundum, Et totum gutta servasti sanguinis orbem? Annue fons verbi Verbum Deus, et velut illam Me modo veris avem, dulci fac voce canorum, Quae viridi sub fronde latens solet avia rura Multimodis mulcere modis, linguamque per unam Fundere non unas mutato carmine voces. Unicolor plumis ales, sed picta loquelis; Nunc teretes rotat illa modos, nunc sibila longis Ducit acuta sonis, rursum quasi flebile carmen 559-560 Inchoat, et subito praecidens fine querelam Attonitas rupto modulamine decipit aures. Sed mihi juge fluat de te tua gratia Christe. Et tamen illius mihi deprecor alitis instar Donetur variare modos, et jam mihi pacta Carmina, mutatis uno licet ore Camoenis, Promere; diversas quia semper gratia dives Materias miris Domini virtutibus addit, Quas Deus in caro Christus Felice frequentat, Clara salutiferis edens miracula signis. Cernitur illa dies spectari sueta per omnem Vipeream sobolem, saevos cum daemonas urget, Occultaque manu clamosos verberat hostes. Sed tamen hac ipsa mirum in virtute notatur, Quod licet in toto cruciatos daemonas anno Exagitet, jubeatque hominum discedere membris, Producat plerosque tamen, quo longior hostes Poena malos agitet; velut illi, qui meruere Vasa Malis fieri, ut meritum, tardante medela, Plenius omne luant dilato tempore crimen: Sive hoc natali studet indulgere diei, Ut paucis alias det opem, quo plura benignus Natali det dona suo. Nam cum ista propinquat Elabente dies anno, tunc crebrior instat, Et gravior. Videas tunc aegra examina cogi Densius, et certam repeti prope festa salutem Tunc solito gravius succensi daemones ardent, Flebiliusque ululant, et vi majore subacti: Ultima jam tormenta gemunt: nec abire sinuntur Excessu facili, sed miris ante agitati Et variis male suppliciis, tolluntur in altum, Suspensi solito sublimius, et quatiuntur Aeris in vacuo, vinclisque latentibus haerent Poenali per inane mora; per non sua quamvis Corpora, vexatos hostes sua poena fatigat. Solvuntur poenis, cum poenas ferre videntur Corpora, et immunes animae spectant aliena In membris tormenta suis: homo daemone capto Liber agit, [ species poenarum in corpore tantum est; Sensus abest, quia non hominis, sed daemonis est crux. Hostis amare quid insultas, qua spe uteris in nos? Ecce Redemptoris nostri Malus arte vicissim Luderis illusor; dolus et tuus in tua cedit Vincla tibi; capiens caperis, nectensque ligaris. Fit laqueus laqueatus homo, et sua praeda latronem Decipit; et capti captivus corporis escam Dum petit illicitam, letalem devorat hamum. His etiam potiora tamen spectata profabor. Ante alios illum, cui membra vetustior hostis Obsidet, ad sacri pia lumina martyris, aegra Excussum de plebe rapi, admotumque sacratis Ante fores sancti cancellis, corpore verso Suspendi pedibus spectantem tecta supinis. Quodque magis mirum atque sacrum est, nec in ora relapsis 561-562 Vestibus, ut rigidis, aut ad vestigia sutis, Corporis omne sacrum casto velatur operto Scilicet ut divini operis reverentia tectis Corporibus maneat, nec poena doemon in ipsa Qua cruciatur ovet, nudis prodendo pudorem Artubus, illaeso gravius torquetur honesto, Recta licet versis sedeant cum tegmina membris: Mira haec sunt, et magna: quis abnegat? et tamen usu Nota magis, minus auditu miranda videntur, Quamlibet et visu reverenda, et grandia facto Ergo minuta mei simul et nova facta patroni Auscultate, precor, Dominus quae Christus in illo Multimoda virtute gerit, quibus omnibus unam Confirmare fidem nobis studet; ut per aperta Arcanum documenta Deum videamus adesse, Resque hominum et mentes studio curare paterno Coelestem Dominum, qui condidit omnia verbo. Det mihi prima meus narrandi exordia frater Theridius: nam quod potiusve priusve canendum Suscipiam Felicis opus, quam quod mihi tectis Ipse meis quibus est, idem Dominaedius egit? Ex illa modo nocte diem cadit annus in istam. Nostis eum morem quo jejunare solemus Ante diem, et sero libatis vespere sacris, Quisque suas remeare domos. Tunc ergo solutis Coetibus a templo Domini, postquam data fessis Corporibus requies sumta dape, coepimus hymnis Exsultare Deo, et psalmis producere noctem. Interea meus iste choro digressus amico, Ut spirante foris aura depelleret aestum, Quem fumosa dabat ceratis cella papyris, Porticus angusti qua tenditur agmine tecti. Nocte licet nullo via lumine caeca lateret, Hic tamen intrepido per cognita limina passu, Heu! (nam vicini incautus discriminis) ibat. Comminus in medio tecti cameram inter humumque Nutabat solitus lychnum suspendere funis, Innectens trijugum supremo stamine ferrum, Quo vitreae inseritur penetrabilis ansa lucernae Auritusque calix tribus undique figitur uncis. Funditus albet aqua, super undam flavet olivo. Stat liquor in liquidis, subjecto lubricus humor Fonte natat, neque juncta coit mixtura fluoris. Et mirum, quod pingue natat; neque densa solutum Rumpit materies elementum, sed leve crassum Sustinet, ut solido dilutior unda fluento, Subsistensque oleo, liquidis aqua fundamentum est. Tantaque confusis intus discordia succis Lucet, ut admistos videas distare liquores, Communique sinu calicis discrimine claro Quaeque sui laticis servet natura colorem. Mergitur in medio plumbum tripes, et cavus illo Exstat apex uncti stipatus fomite lini. Stuppa madens liquidum tenui face concipit ignem, Et circumfusum spatio stagnantis olivi, In vitreis exile vadis funale coruscat, 563-564 Et tremulo vibrans a vertice lumen acutum, Leniter umbrosam jacit in penetralia lucem, Et placido densas aperit splendore tenebras. Hoc tamen emensa fuerat jam nocte remotum, Productas quoniam pueris vigilantibus horas, Consumto bibulum defecerat unguine lumen. Sed puer, exstincto abstulerat qui lumine lychnum, Quem deponendo funem laxarat, eumdem Neglexit solito adductum restringere nodo. Laxior hinc humili fluitabat linea tractu, Gratae lucis inops, et caeci plena pericli. Nam laquei summum dentata minantibus uncis Armabatur, et his male tunc fuit obvia fratri, Pene male, at nutu Christi bene, qui bene vertit Feralem nobis memoranda in gaudia casum. Ergo (videte manum Christi) male pendulus ille Per tenebras solito funis submissior infra Aeris assuetum spatium pendebat; et inde E capitis regione pari libramine factus, Ut status hujus erat, securam, heu! cuspide trinae Excepit faciem venientis, et induit unco Occurrens oculum, teneroque per intima lapsus, Mucro subit cilio; qua vix solet arte medendi Cauta manus laevem trepido moderamine molem Ducere, palpebramque levi suffundere tractu. Percussus subito tam duri verberis ictu, Exclamat, trepidasque manus turbatus ad ipsum Fert oculum; et pariter clausum cum lumine ferrum Continet, ut reprimat, vel si cadat, ut labentem Excipiat globulum, qui luminis intima servans, Intra folliculum teretem liquido interfuso Sub vitrea nigri latet albus imagine pupi, Hic veluti radix oculum subeunte medulla Fulcit, et humecto venarum fomite pascit, Dum parili fontes oculorum sidere constant. At si forte gravi morbo disrupta, vel ictu Heu! male dissiliat membrana fluentis ocelli, Prosilit iste globus, succoque relictus alente Deserit aridulam vacuata luce lacunam. Interea puer excussus clamore dolentis Accurrit, stratum somno fugiente relinquens, Accensamque manu praetendit ad ora lucernam. Clauserat hic manibus vultus, et fronte supina Contigero similis juveni spectabat in altum, Ut daret immotum librato corpore funem, Vulneris arbitrio trepidantia membra gubernans, Dum timet adverso vulnus diducere motu, Captivique oculi ex uno, quo liber agebat, Lumine discrimen sociali parte cavebat, Nec tamen audebat ducendum attingere ferrum, Ne simul haerentem ductu mucronis et orbem Extraheret, neque jam poterat sub lumine fixi Ferre moram teli, sed desperante medelam Ex ope mortali, divina mox ope Felix Imploratus adest, quem tanto in vulnere pendens Advocat, et tali depromit voce querelam: Hei mihi! quanta meos urgent peccata labores, Qui tantam merui plagam Felice patrono, Vicinoque simul, Felicis et insuper ipso Natali miser excipere? Heu! magno reus ingens Crimine, quem tunc poena ferit, cum solvere suevit. 565-566 Sancte, precor, succurre tuo: scio proximus adstas, Et de contigua missis huc auribus aede Audisti, Felix, fletum infelicis alumni; Sive modo excelso lateri conjunctus adhaeres Ante thronum magni regis confessor, amicus, Pauperis hanc venerande tui trans nubila vocem Accipis aure Dei, neque temnis, sed petis illic Quam mihi deportes Christo miserante salutem. Ergo veni, Felix, animaeque perenne patronus, Nunc pro corporeo medicus mihi curre periclo. Curre, precor, sanctasque manus oppone minanti Lapsum oculo, et fixum quod conspicis erue ferrum, Quod propria revocare manu non audeo, ne me Lumine despoliem, dum conor solvere telo. Sic etenim penitus mihi sentio fulmen adactum Inserto sub operta oculi penetralia clavo, Ut tantum divina manus, quae condidit ipsos In nobis oculos, quae te quoque dextra potentem Sanifera virtute dedit, qua daemonas atros Excruciando domas, qua corporis omne caduci Pellere tormentum potes alto nomine Christi, Omnipotente potens Dominos quo praesule nunc me Suscipe sanandum; nec te mea crimina vincant, Sed magis a te victa cadant. Nam dignior isto Vulnere sum, fateor, placidi quam munere Christi. Sed Domini ipsius verbum factumque memento. Qui peccatoris vitam moriendo redemit. Justitiae si jure velis decernere mecum, Non sum uno tantum, sed lumine dignus utroque Multari, ut talis facie sim, qualis et intus Corde tenebroso, de quo male visibus utor Corporeis, caecus justis oculatus iniquis, Et peccatorem luscum fateor decet esse, [( Si deceat talem esse tuum. Quocumque ligatus Crimine fit dignus venia, jam si tuus esse Coeperit:] ut dudum coepi pars esse tuorum, Quos ego non patriae telluris amore secutus, Sed desiderio, quo me tibi, sancte, dicarem, Per maris et terrae contemta pericula veni; Exemploque boni, cognatae vincula terrae, Ut tibi servirem, rupi, consortibus illis Cum quibus et me jacto tuum; quod et hac ope monstra, Ne perdam tanto confixum vulnere lumen. Da, precor, indigno famulo tam nobile munus In laudem Domini: praesta hoc insigne diei Sancte tuo, ut, confessa tibi quem gloria Christi Luminis aeterni natalem in secula fecit, Hunc habeam natalem oculi pariterque celebrem Felicem et lumen mihi de Felice receptum. Talia dum plorat simplex, manus ecce beati Prospera mox Felicis adest,] dubiamque timentis Adspirans tacite firmat mentemque manumque, Ne timeat tuto ausurus producere ferrum. Vix hoc conatus fuit, et quasi lubricus uncus Ex oculo cadit absque oculo; tantum unda secuta Evomuit lacrymis, quem suppuraverat, aestum. Mox oculus tanti purgatus nocte pericii, Tam puro enituit speculo, quam nunc quoque sanus 567-568 Cernitur aeterni collucens munere Christi. Et puto plus hodie solito niteat, quia lumen Addidit ipse dies qui reddidit. Ergo fideles Cernite nunc animis tanti discriminis instar, Et pariter tanti perpendite muneris actum. Vir jam maturo gravis aevo, et corpore celsus, Staminis uncino quasi piscis inhaeserat hamo; Et vice suspensus lychni pendebat aperto Sed non sponte oculo, quem diducebat inuncans Subfixo clavus cilio, neque vulnus agebat, Divina prohibente manu, quae fecerat illic Innocuamque aciem ferri, simul et leve pondus; Qua pituita gravis, pilus intolerabilis, et qua Nec minimae perferre atomum duramus arenae. Hac grave et incurvo, quis credat? acumine ferrum, Insuper et lychno concretis sordibus uncto Fixum, impune diu tenuem pressisse metallo Pupillam, et nullo temeratum vulnere visum. Quae tam subtilis digitis manus, aut opis arte, Quae se tam tenui potuit discrimine junctis Inserere; et medio palpebrae oculique subactum, Inter utramque viam fragili per utrumque meatu Illaeso penetrans oculo, suspendere ferrum, Quod solidi crasso totum complebat opertu, Orbem oculi, figens acie, nec vulnere laedens; Quae manus hoc potuit, nisi quae manus omnia fecit? Spiritus ille Dei penetrator ubique per omnes Naturas rerum, tenui subtilior omni, Perdita caecatis qui lumina reddidit, et qui Ex utero caecum nova lumina fecit habere, Vultum imperfecti natura corporis implens Arte Creatoris, qua totum perficit orbem; Filius ille Dei, manus et sapientia Patris, Omniparens rerum fons: et constantia Christus. Ipse illum quondam non plenae matris in alvo Finxerat, ut posthac homo factus et ipse Creator Hoc quoque divinis opus admirabile signis Adderet, ut vacuos expleret visibus orbes. Denique humi sputans limum facit, unde negatos Nascenti obtutus credenti reddat alumno: Materiaque eadem defecta in parte perornat Semiperactum hominem, qua toto corpore finxit; Ut seipsum nostra venisse in carne probaret, Qui cum Patre Deo communis imaginis ore Compositum limo, et flatu formaverat Adam. Ipse opifex, lux nostra, Deus, Felicis amici Natalem tanta voluit decorare medela; Ut confessoris meritum sublime potenti Munere monstraret, non ut cumularet honorem Martyris hoc opere, ingentes cui contulit olim Nobilibus titulis benedicto nomine palmas, Quas indefessis in eo virtutibus omni Tempore continuat Domini clementia Christi. Sed nobis voluit specialem tempore in isto Laetitiam donare Deus, propriique patroni Tale aliquod propriis operans signum dare servis, Quo nos siderei proprios Felicis alumnos Proderet, ut merito illius curaque doceret Vivere, quo nostram servans custode salutem, Saepius infestum nocturnis casibus hostem A nostris pariter membris et mentibus arcet. Denique jam nostri gaudemus honore pericli, 569-570 Cernentesque pari splendentem lumina visu, Quem pene amisso deformem vidimus uno, Laetamur tactis hoc sospite fratre medullis, Quem tanto nobis donavit munere Christus. Jure oculis hunc aequo meis, in lumine cujus Felicis manus in Christo mea gloria fulget. O felix casus, bona vulnera, dulce periclum, Per quod cognovi me curam martyris esse. Tanti namque fuit lumen mihi pene perisse, Ut modo Felicis de lumine lumen haberem.
POEMA XXIV. De naufragio Martiniani scribit ad Cytherium, quem laudat quod filium suum Sulpicio Severo instituendum tradiderit.
MEROPIUS PAULINUS CYTHERIO FRATRI IN CHRISTO SALUTEM Martinianum spiritum fratrem mihi, Unaque germanum fide, Quem tu disertis prosecutus litteris Ad nos venire miseras, Nunc vix salutis compotem factum suae Scriptis inanem perditis, Sed caritatis indicem plenum tuae Ut os tuum suscepimus. Et veriorem litteris epistolam De corde signatam tuo. Cum te referret spiritali littera, Et mente et aure legimus. Tunc ambo nexi ad invicem dextras damus In osculo pacis sacrae, Et immolamus hostiam laudis Deo, Gratesque Christo reddimus. Quo liberante, nostra sospes e mari Intrarat hospes limina: Nam dira passus, et tamen miracula Expertus in periculis. Patria profectus cognita causa tibi Iter pedestre legerat: Sed longa secum spatia terrarum putans, Vertit viae sententiam, Et otiosam fluctuandi nauseam Pedum labori praetulit. Narbone solvit per trucem ponti viam Fragili carinae credulus. Hinc ille gressu vir piger versa vice Fit navigandi poenitens. Jamque ut profectus continenti littorum In alta processit freta, Jam nocte densa, sed sereno lucida Ridente tranquillo maris, Cum sola cursus ordinarent sidera Absente tunc luna polo; 571-572 Navem repente temporis longo putrem Usus vehendi deserit, Lateramque laxis solvitur compagibus, Undasque rimis accipit. Cunctis soporem suaserat tranquillitas, Tantum gubernator vigil Labente blandis classe securus vadis Iter secabat spumeum, Et fortiores provehendis cursibus Auras vocabat sibilo. Interea navis altius decrescere Crescente pletura sui, Tabulisque sese latius laxantibus Incurrit unda largior; Quibusque nulli de salo fluctus erant In nave fluctus nascitur, Et dormientum membra jam subterluens Udo rigore suscitat. Ut sensit unus, mox et alter, omnibus Formido somnum discutit. Timent pavore mortis, et causas adhuc Timoris ignorant sui. Qua miseri fugiant pelagus infestum via? Merguntur in navi sua. Si concitata ferveant ventis freta, Navi teneretur salus; Intra carinae viscera infuso mari, Quo vita captetur loco? Quis portus illis, queis et in navi mare est, Quod intus pressos enecat? Sed aura, portus, et salus cunctis Deus Manum paternam porrigit, Et inter alta medii dorsa gurgitis, Pietatis expandit sinum, Quo abrupta mortis incidentes excipit, Et in vado vitae locat. Scapham sequacem quadriremis machinae Ad hanc opem paraverat: Ut quos ab illa plebe navigantium Servare legisset Deus, Susciperet illa, quae dehiscentem mari Classem adnatabat comminus. Hanc ipse navis rector, et cum littore In alta primo solveret, Novatianus ille, discissam fidem In corde portans naufrago, Homo mortis, et apta morti cogitans De more suo voluit, Ut esset onerum portio, in navem suam Properat statim conscendere; Et cum periclo stringeretur ultimo, Molitus est expellere, Ut fune rupto quo cohaerebat rati, Dimitteretur aequori. Sed plurimorum voce victus obvia, Ab utroque mansit irritus, Quia praevalebat omnium sententia Autore Christo fortior, Ut mox salubri barca perfugio foret Puppi superstes obrutae. Inusitata naufragii facies erat, Mors navis, et pax aequoris. 573-574 Foris sedebat in freto tranquillitas, In nave tempestas erat. Non saxa classem, non procella fregerat: Sed his vetustas fortior Clavante ferro firma ligni robora Aevo terente solverat. Coelum serenis enitebat vultibus, Astris renidebat mare. Verum quid illis laeta ventorum simul Pelagique praestabat quies, Quos deserebat in profundo marmoris Vectura dilapsae ratis? Bibit unda navem, navis undam combibit, Sorbentur, et sorbent aquae. Inebriati navitae potu salis, Tristi necantur crapula. Ridebat aliis mitis unda navibus, Unique saevibat rati. Sed in periclo plurimorum cernere est Coelestis actum examinis. Commune cunctos una quos navis vehit Periculum mortis manet; Et ecce variis dividuntur casibus, Ad mortem et ad vitam dati. Quod ne putetur forte permixtim bonis Simul tributum vel malis, Constat perisse Christianum neminem, Et interisse perfidos. Namque aut maligno corde Judaeus perit, Reus aut superbi schismatis. Quemcumque Christi recta signavit fides, Hunc vita cognovit suum. Tamen fuere Christianis additi, Necdum hoc sacrati nomine, Quos de profundo juncta servavit fuga, Quia Christianis haeserant. Nam cum infideli plebe navigantium Nullus fidelis mersus est. Ut clara magni veritas mysterii Ostendit in paucis Deus, Quod fine mundi dividendis gentibus Discrimen in cunctos erit, Cum praenotatos ora vexillo crucis Transibit ultor angelus. Sic nave in illa nemo morti traditus, Qui veritate praeditus. Vixere juncti Christianis impii, Vincente noctem lumine. Nam Christianos aggregare mortuis, Virtute cassa mors fuit. Quia fronte signum Christianis emicat Quo mors subacta corruit. Navarchus ipse perditae princeps ratis Pereuntibus primus fuit. Namque ante pelago quam periret naufragus, Jam mente naufragaverat. Bis mersus ille, quem carina fluctibus Demersit, error inferis Potuisset ille se periclo abrumpere, 575-576 Sed debitum morti caput Captiva dignis mens avari vinculis Adstrinxit in finem ligans. Nam ne superstes navis et mercis foret, Necem saluti praetulit. Martinianum jam supremo stamine Mergentibus mixtum viris Tumultuantis excitat turbae sonus, Somnoque mortis excitat. Qui tunc remoto fessus in prorae sinu, et Securus innocentia, Jonas ut olim ventre navis abditus Somnos anhelabat graves Sed excitatus luctuosis undique Pereuntium clamoribus, Pedibusque turbae membra quassus omnia, Duro cubili prosilit. Plerisque mersis intus in navis utero, Laterum per oras, qua solent, Ut vela tollant, sive contis subrigant, Nautae expediti currere, Tabulis adhuc supernatabat extimis Operta navis gurgite, Viam salutis hac via rimantibus Martinianus jungitur, Et agente Christo de globo mortis fugax Comes fit evadentibus, Seseque saltu mittit in cymbam procul, Quae plurimis portus fuit. Et pene morti derelictus haeserat, Cum classe mergendus mari, Nisi Christus illum ceu manu prensum sua Rapuisset e mortis lacu. Sicut recussis fugit olim vestibus Joseph furentem feminam, Sic hic, relictis omnibus, nudus, fuga Evasit infidam ratem. Et sicut olim jussa Jonam obvio Excepit ore bellua, Et hiulca late lubricum per guttura, Transmisit in ventrem suum, Incolume corpus dente suspenso vorans, Et quem vorabat non edens: Sic hunc ab alta nave in undas cernuum Suscepit occurrens scapha, Tutoque vexit fida per noctem sinu, Donec referret portui. Sed mentione magni vatis edita, In quo pii mysterii Imago mortem triduani funeris Reduci salute praetulit, Paucis reflexo carminis vestigio Recurrere ad Jonam libet. 577-578 Commenta Domini mira: mersus aequore Intactus undis fluctuat. Vivit voratus, quique glutivit manet Vivente jejunus cibo. Et praeda cum sit, esca non est belluae, Domoque ventris utitur. O digna sancto claustra fugitivo Dei! Capitur mari, quo fugerat, Altumque vastae missus in ventrem ferae, Vivo tenetur carcere. De nave jactus perit, et undis navigat, Exsul soli, et hospes sali; Spatiatur antro belluini corporis Captivus, et liber reus. Nam liber undis, intra mare et exter maris, Natat in natante bellua, Claususque quamquam corpore exit ad Deum Volans propheta spiritu. Corpus tenetur corpore, at mentis fugam Terrena vincla non tenent. Inclusus alvo carcerem rumpit prece, Auresque pertingit Dei; Orationi liber, et vinctus fugae Fide sua sese arguit. Nam qui putarat per mare evadi Deum, Et nave celari Deo, Nunc iste et intra belluam mersam mari Adesse credat arbitrum. Jam me referre flexilis verbi pedem Oportet ad Jonam meum, Quem more ceti cymba suscepit capax, Uteroque conclusum suo Vexit trementem frigore et formidine, Salvumque terrae reddidit. Mirum renarrat, se per illud temporis, Cum puppe praeceps ardua Saliens in illam decidisset nauculam Eoque venisset loci, Quo cymba multam duxerat rimis aquam Olente sentinae lacu, Statim fovente frigidos artus Deo, Quiete sopitum sacra. Nudumque et udum, fugere quae somnus solet, Dormisse lecto mollius. Spatioque toto quo relatus littori est, Somno fuisse deditum, Nec aqua excitatum qua madebat, nec gelu Quod nuditate traxerat: Licet esset anni tempus autumnus tepens, Sed naufragis hiems erat, Quos perditorum dura damna tegminum, Gelidusque quassabat tremor. Aliud stupendum, quo fidelem gratiam Martiniani colligas, Dilecte frater, accipe, et lauda Deum, Sanctumque fratrem amplectere: Ut adlabentem portui sensit ratem, Stridente arena littoris, Abeunte somno fit sui tandem memor, Recipitque sese, expergitur, 579-580 Et adjacentes pectori tangit suo Epistolas Apostoli. Hunc in pavore codicem, sed nesciens, Rebus relictis sumserat. Vel ille codex spiritu vivens sacro Non sentienti adhaeserat. Metire, quaeso, quis nisi Christus suo Dedit hunc ministro praesulem? Testatur iste nec cogitatum sibi Illo pericli tempore, Ut implicatam sarcinis membranulam Meminisset illinc tollere. Quod si subisset in metu mentem suam, Non et vacasset quaerere. Sed in suarum litterarum corpore Paulus magister adfuit, Amansque puro corde lectorem sui. De mortis abduxit manu: Iterum eximendos e maris fundo viros Largitus est Paulo Deus. Quae quondam in ipso navigante Apostolo Fuit potestas gratiae, Haec nunc per ejus suffragata litteras Martiniano, et ceteris, Qui Christianis tunc cohaeserunt fuga, Discrimen a discrimine Tutum paravit, ut fideles impiis Discriminarat naufragos. Ergo ut biremis applicata littori Exposuit humentes viros, Vitam tenentes, et requirentes simul, Opem saluti flagitant, Ne saeviori fluctibus terrae dati Algu perirent et fame. Sed propter inde posita Gallorum solo Massilia Grajum filia, Alumna sanctae civitas Ecclesiae, Pandebat humanos sinus. Urbem hanc petentes naufragi casum indicant. Ali tegique postulant. Martinianum suscipit fraternitas, Tectoque apricat et cibo. Sed copiosa caritate pauperes Stipem pusillam commodant. Exigua largus pensat affectus data: Orando ditant hospitem, Et spiritali divitem viatico Cum pace dimittunt sua. Caligis tamen iste vilibus donatus est, Ne nautico erraret pede, Qui maluisset confoveri excalceus, Quam calceari frigidus. Sed ire terra, quamlibet passus mare, Nudi pudore respuit, Reputans et illud, ne putaretur lucri Amore nudum fingere, Si veste Teucer pannea pervaderet Castella, vicos, oppida, 581-582 Qualia vagari per mare et terras solent Avara mendicabula, Qui dejerando, monachos se vel naufragos, Nomen casumque venditant. Verum iste noster Christianus, quamlibet Et naufragus vere foret, Similis putari praecavens fallentibus, Aliosque falli non volens, Non vult viatoris sine re nomen novum Acquirat impostor sibi; Mavultque vitae ferre jactum navigans, Quam frontis aestum inambulans. Panno ergo sordens, calceamento nitens, Fluitare rursus eligit, Repetitque portus, et terrae tuto viae Praevertit intutum maris; Ut nave tectus usque voti littora, Velut expeditus navita, De nuditatis nauticae consortio Nudi pudorem evaderet. Favens fideli rex Deus constantiae, Prosequitur audacem fidem, Vicesque mutans, dura succedentibus Adversa pensat prosperis, Solidoque navem paginatam robore Ad pervehendum praeparat; Pacem procellis imperat, nubes fugat, Cursumque in aura dirigit: Tali quiete temperans coelum et mare, Ne pace cursus haereat, Periculosa nec ratem flatu gravi Perurgeat velocitas. Sic iste Christo blandiente molliter Emensus asperum mare, Longinquiorem portum ab urbe adlabitur, Cui Centumcellas nomen est; Ac inde navi promovendus longius, Intraret ut portum phari. Vix iste credens se potitum littore Telluris optatae sibi; Navi relicta laetus insultat solum, Romamque festinat pedes: Illic amica tecta fratrum, civium, Optatus hospes invenit: Respirat animo, conquiescit corpore; Dat accipitque gaudia, Patria fruentes invicem reddunt sibi; Deo fatentur gratias. Martinianus moesta gaudens indicat, Tolerata narrans fratribus. Lacrymas in ipsis gratulationibus Miscent refuso pectore. Theridius aberat inde tunc mecum meus, Vir, munus a Christo mihi, Vir pacis, et vir legis, et vir gratiae, Requies, voluptas, mens mea, Hujus cohospes mente Paulinus pia In Urbe servabat domum: Martinianum hic veste nudat naufraga, Et veste cooperit sua; 583-584 Donumque tunicae, qua sodalem ornaverat, Geminat cucullae munere. Largitor ipse tunc vicissim, ut naufragus, In veste mansit unica. Post haec et ad nos pergere incoeptat viam, Qua sternit aggerem silex, Cui munitor Appius nomen dedit, Terit terentem tramitem, Qui veste trita navigator venerat, Pedes viator exterit. Sed ne vel ista penitus immunis via Solitis vacaret casibus, Impune pigram non tulit sententiam, Qua tendere ingressu piget. Ab urbe Capua, quae loco sedis meae Bis dena distat millia, Nanctus vacantem sarcina mulum (ut solent Jumenta revocari domum) Parvo breve per iter aere conductum sedet; Medioque mox spatio viae Muli pavore sessor excusus procul Vectore subducto cadit. In ora lapsus, ora non laedit sua; In saxa fusus et rubos, Nec sente vultum, nec lapide artus contudit, Felicis exceptus manu; Qui jam propinquantem aedibus fratrem suis Non passus occursu mali, Suis periclum in finibus capessere, Hostem removit invidum, Et hunc fidelis compotem voti, suis Confessor induxit locis. Nostrisque juxta sedibus gratum intulit Felix patronus hospitem. Patriam hic rogatus indicat, casus refert, De te beata nuntiat: Referensque paucos de tuis scriptis logos, Quasi labra melle asperserit; Sic de favorum mihi tuorum guttulis Dulcissimum gustum offerens, Magis coegit, quas aventi non dabat, Desiderari litteras, Sed cum ipse causa litterarum venerit, Et litteras vidi tuas, Non atramento calami, sed mentis stylo In fratre praescriptas bono; Ignotus ante, mox ut esse cognitus Coepit, fit et carissimus. Ab intus ejus emicabat gratia, Sermone mentis nuntio. Bonus, inquit, omnis de bono profert bona, Et arborem fructu vides: Sic iste verbo suavis, et castus fide, Et fronte honesta lucidus, Dulci benignae caritatis flumine In nostra fluxit viscera. Super haec amicum merito se jactans tuum. Quo plus amaretur dabat. Nec enim ulla nocti et lumini concordia est; Lupus nec agno congruit. Hinc et propheta, Sicut, inquit, alites Pares in unum convolant, 585-586 Sic semper apta qualitate moribus Justitia concurrit bonis. Martinianum sic tibi longe parem Germana mens contexuit, Speculumque mentis et fidei instar tuae Est talium dilectio. Benedictus autor fonsque sanctorum Deus, Non stulta jam tantum, neque Infirma mundi defluentis eligit, Ut alta mundi destruat: Sed, ut ipse dixit, cuncta jam sursum trahens, Et alta mundi vendicat. Quoniam ipse fecit et pusillum et maximum, Utrosque jungit gratia, Et quos Creator opere in uno condidit, Hos recreat uno munere. Communis omnes clausit infidelitas, Medeatur ut cunctis fides. Ut fiat omnis subditus mundus Deo, Omnisque lingua et dignitas Super omne Jesum nomen unum in gloria Regnare fateatur Patris. Huic jam et potentes seculi curvant genu, Deduntque cervices Deo, Regemque Christum confitentur principes, Et sceptra submittunt cruci. Coeunt in unum purpurae et panni gregem, Pastore concordes Deo. Commune regnum, sanguis unus omnibus, Summis et imis Christus est, Qui te decorum gloriosis seculi Honore, litteris, domo, Ditavit humili corde, ut aeternam tibi Conferret altitudinem; Et ut coheres divitum coelestium, Esses amator pauperum. Beatus es nunc mente pauper, sed spei Dives, qua gaudent pauperes, Qui defraudati lubricis mundi bonis, Coeli fruentur gaudiis. Hos inter alto in Abrahae patris sinu Secretum ab igne divitum, et Refrigerantem roribus vitae locum, Deus vivorum praeparat. Insigne tantae jam spei certum tibi Magno coruscat pignore, Plantata Domino in atrii Hierusales , Tui propago germinis. Namque ut fideli te patri componeret, A te poposcit filium, In semine Isac semen adscribens tuum, Ipsumque ut Isac expetens, Quem tu Abramaeae caritatis aemulus, Vivam dedisti victimam, Deoque tradens jam peremisti tibi, Ut salvum habere firmius. Nunc iste vobis exter, et vester manet, Terrestris exsors seculi. De matris alvo promtus ante, quam patrem Matremque cognosset suam, 587-588 Bonumve saperet, aut malum discerneret. Beatus elegit bonum. Et nunc in aula parvulus ludit Dei, Et ore lactenti canit: De ventre matris, et die prima mihi Tu Christe protector meus Audistis et vos, quod beatis dicitur: Potens erit semen tuum. Habes et illud: Ventris a fructu tui In sedibus ponam meis Qui sermo David quamlibet Christum sonet, In Christo et illis concinit, Qui Christiani corporis collegio In sede ponentur Dei. Vobis et Annae sternitur consortium Infantis exemplo sacri. Samuel et iste crevit in templo Dei, Nunc agnus, et pastor dehinc. Contexat illi sedulae matris manus Ephod staturae congruum, Quem spiritalis in Dei verbo sacris Doctrina texat liciis. Sitque in superna veste Reginae aureis Intextus ipse fimbriis, Sanctumque Christo Nazaraeus verticem Pastis adornet crinibus, Animaeque pulcrum crine virtutis caput Armetur operosa fide. Nec hujus umquam desecans novacula Ascendat in damnum comae. Et ut ille Samson vi capillorum potens Virtute crinitus sacra, Sternat leonem strangulatum fortibus Orationum brachiis, Dulcemque fructum nobilis victoriae Decerpat ore mortui. Sed hoc ab exemplo monitus caveat sibi Aliena adire foedera. Allophyla mulier est mihi lex carnea, Blandis dolosa retibus. Si lege mentis ista sit lex fortior, In jura peccati trahet; Malesuada verbis fraudis arte dulcibus, Animum virilem effeminat; Excaecat oculos mentis, et radit caput, Spolians et exarmans fidem. Hac parte Samson nolo sit noster puer: Nec misceatur copulae, Quam consequatur protinus captivitas, Infirmitas, et caecitas. Licet ille fortis postea receperit Robur recretis crinibus, Manuque ductus de mola ad ludibrium Hostilis exsultantiae, In caecitate corporis mente intuens Vocarit ultorem Deum. Et restituto mox capillis robore, Prostavit hostilem domum; Cujus columnas fortior saxis manus 589-590 Ut clausit amplexu gravi, Collapsa fulcris tecta subductis humo Cecidere in ipsum; sed tamen Et morte in ipsa praepotens heros Dei Hostes ruina miscuit; Et gloriosa morte pensavit sibi Vitae subactae dedecus, Qui servus hoste gloriante vixerat, Hoste obruto victor cadit. Et plura moriens interemit millia, Quam vivus interfecerat. Imitetur istam filius noster volo Sic morte mortem, ut permanens In carne carnem vincat, et vivat Deo, Peccata carnis opprimens. Sed nolo carnis gaudiis, ut noxiae Dolis subactus feminae Addicat animum, postea fiat hostium Virtute nudus gratiae. Samuel in ista parte sit, qua jugiter Sanctus, neque accisus comam Per tota vitae tempora irrupto sacrum Pertexat aevum stamine. Et inchoatam servitute infantiam Usque ad senectam pensitet. Occidat Amalech, et pie saevus Deo Peccata carnis immolet, Quibus peremtis interit quoque zabulus, Invisus aeternum Deo. Saul in hoc deficiat et regnet David, Pusillus altum destruat, Ut non sit altus spiritu superbiae, Nec lividus zeli malo: Sed humile cordis, celsa virtutum gerens, Ascendat in regni thronum, Et illa Samson gesta, quae priora sunt, Sequatur ut restes novas, Ceu fila rumpat, nec fidem prodat suam; Ne perdat ignavus comam, Crinitus operum viribus coelestium, Praetenta rumpet vincula, Palos refiget; mille prosternet viros, Una subactos dextera: Quia nostra virtus, et caput Christus Deus Qui dextera et virtus Dei est; Virtute cujus mille serpentem dolis Nos appetentem vincimus Sit fortis anima mortificans asinum suum, Pigri jumentum corporis, Decoctus humor sobriis laboribus Pallore vultum lividet, Et tribulata carne victrix castitas Consumat ignes criminum. Exterior etenim noster ut corrumpitur Terente continentia, Tunc innovatur qui intus est victi potens Infirmitate corporis. Tunc mille a latere, dena a dextris millia 591-952 Arente maxilla cadent, Si mala nostra salva fiat otio, Quae est usu edendi mobilis: Quia succulenti corporis licentia Retunditur jejuniis. Et tunc triumphus, fonsque nobis nascitur In arefactis ossibus. Maxilla telum praelianti quae dedit, Dat aestuanti poculum, Jejuna succi carnis ossa mortuae Sancto rigante spiritu. Sed quae ante sanctis in figuram gesta sunt; Nobis in actum scripta sunt, Ut quod parentes gestitarunt corpore, Nos actitemus spiritu. Fluxere vetera, cuncta facta sunt nova, Vacuavit umbram veritas. Adest salutis jam dies, hiems abit Et terra vernat floribus. Audita jam vox turturis, tempus canit Incisionis adfore. Epulemur ergo vetere fermento sine In veritatis azymis; Quia Pascha nostrum Christus immolatus est, Intraque nos regnum Dei est. Quare vetustis absoluti legibus, Jam non in umbra degimus. Quos nube legis, et statutorum jugo, Quasi comarum sarcina Christus levavit ipse Deus, ille et suis Factus redemtis in caput. Quo capite liberi super tetrum caput Dracone victo incedimus. Illos decebat impedimentum comae, Umbraculumque verticis, Quibus tegebat corda velamen, sacra Obnubilans mysteria. At nos remoto litterae velamine In luce corporis sui Enubilatam veritatem cernimus, Faciem revelati fide. Puer ergo noster legis atque gratiae Alumnus, ex utroque sit In spiritalem comparatus gloriam, Ut vetera promat et nova. Fortis pudicis actibus crines agat, Ferrumque damni nesciat, Ut a machaera noxiorum dogmatum Conservet intactam fidem. Sed rursus idem et evangelico desuper Mentem retectus lumine, Ponat capillos oneris et velaminis Servus fidei, et liber fide. Hunc lacte primo per prophetarum ubera Lex paedagoga nutriat. Hunc angelorum pane dulcis gratia Et melle de petra cibet. Inebrietur sobriante poculo De fonte sancti Spiritus. 593-594 Et ipse tu mox copulatus filiis Ut palma florescas Deo. Et ecce conjux in jugo Christi, tua, Ut vitis exundat bona Domui, Deoque: costa fortis haec tibi Lateribus in domus tuae, Curas mariti sustinens, curans fidem, Sancti corona conjugis, In castitate liberos enutriens Vitam novellantes Deo. Hunc namque vestra vite fusum palmitem Sic credo firmandum Deo, Radicis ipse ramus ut radix suae Secum suam stirpem trahat. Ut ille quondam providentia Dei Distractus in servum puer, Ad arva frugum missus est, ut et patrem Praeiret et fratres suos, Qui mox per orbem consecutura fame, Patris altor et fratrum foret. Sic iste forsan in sacram panis domum Vos antecessit filius; Ut et parentes pascat et fratres suos In istius mundi fame. Ubi terra tribulos parere nobis largior, Eget bonorum frugibus: Et hic spadoni venditas dici potest, Qui castitatis servus est; Et qui in Severi jus manumque est traditus Spadonis ob regnum Dei, Quo nutriente, roboratus in fidem, Et charitatem masculam, Irretientis seculi pompam illicem, Ut impudentem feminam Casto superbus respuit fastidio, Nudaque vitavit fuga, Et antevertit gaudiis letalibus Poenas salutares pati. Ut ille quondam, sic modo iste carcerem Pro castitate perferat; Ut a juventa singulariter sedens, Tacitaque seclusus domo, Amet quietae tecta solitudinis, Spinis et aures sepiat. Domibus ciborum praeferat luctus domum, Ut gaudium fletu serat; Seseque duris sponte nectat legibus, Culpae ut resolvat vinculis, Patientiaeque compedem imponat sibi, Nec sede, nec sensu vagus. Et tunc ab humili celsa promerebitur: Quia qui superbos deprimit, Humiles inaltat, dansque parvis gratiam, Resistit arrogantibus. Sic ille Joseph ante parvus factus est, Ut magnus esset: et nisi Servus fuisset, non fuisset in sui Tellure servitii potens. Ubi sustinuerat servitutem et carcerom, Ibi regnum opesque nanctus est. Sed sustinendo iniquitatis vincula, Justitiae cepit praemia. 595-596 Sit et hic probatus corporis custos sui Ut claustra teneat carceris. Si vitia carnis strinxerit Christi metu, Quasi vinculatis praeerit, Aliisque mundi carceri inclusis adhuc, Et alligatis seculo, Ut liber ipse; jamque commissus sibi, Magister et custos erit. Namque ille jure qui suam servaverit, Aliorum habet custodiam; Non ut tenebris permanere carceris, Seu liberos vinctos velit: Sed ut receptos doceat exemplo suo Mundi catenis exui, Et facile, propriis absolutus vinculis, Solvi docebit crimine, Bonusque mentis vir gubernator suae, Et Ecclesiae navem reget. Nam quomodo ille praesidebit proximis, Praeesse qui nescit sibi? Sed sermo lapsus decucurrit longius, Revertar ad Joseph meum Castus beatae flore vernet gratiae, Ut paradisi lilium: Ut corde puro coelitis prudentiae Potum pudicus hauriat; Responsa dubiis exserat mortalibus Arcanus interpres Dei, Et emicante gloria famae bonae Notescat in regis domo. Placitusque regi spiritu prudentiae, Sumatur in regni ducem: Possessionis regiae princeps eat, Praefectus in magna domo, Stolam sed iste byssinam et torquem aureum Gerat, apta Christo insignia, Textam supernae gratiae vestem induat, Stolatus innocentia. Contexta bysso vestis irruptam fidem Signat Valenti stamine, Nam fila byssi fortiora et sparteis Feruntur esse funibus. Pro torque, collo caritatis aureae Praedulce circumdet jugum, Quod suave Christo, nec molestum, pondere Adstringit colla, non premit. Haec inter idem dona sumat, regii Insigne juris, annulum, Comtusque trino Trinitatis munere, Curru vehatur regio. Regalis etenim currus est Christi caro, Corpusque sanctum Ecclesia, Quo vehitur ipse millibus laetantium Agitator Israel Deus. Imitare Christum: fac bonum, vita malum, Coeli vitam in terris age. Et ipse te rex ponet in currum suum, Regnique consortem dabit. Et summa regni jura committet sui, Pandetque thesauros suos. Sed ante digna largietur pignora, Ut regiis insignibus 597-598 Ornatus altum regis ascendas thronum, Reseresque regales penus, Sapientiae monile, gloriae stolam, Fideique gestans annulum. Sed ut ille totam vir per Aegyptum potens Fuit exter Aegypti solo; Et iste, mundi viribus potentior, Sit fortis Aegyptum super, Aegyptiorum sed peregrinus domo Sic mixtus, ut non mixtus sit, Distetque sanctum, sede communi licet, De gente non sancta genus, Tantumque in isto, tamquam in Aegypto situs, Sic demoretur seculo, Alienus ut sit seculi negotiis Coelestis urbis incola. In carne vivens, vita carnis exsulet, In lege mentis ambulans, Totamque regni crediti terram sibi Peragret in libris sacris. Et sicut ille vir Dei Joseph pius Memphiticos fines obit, Et ampliatis horreis laetas opes Fecunditatis congerens, Exuberantum dives annorum bonis, Jejuna pavit tempora: Sic iste noster in sacratis Litteris Perambulet regnum Dei. Scriptura namque sancto flata Spiritu Regni perennis mater est, Et iste cura spiritali providens Struat ampla mentis horrea, Ut dilatato larga vitae perpetis Alimenta condat pectore; Et cum vitali divitem substantia Perfecerit terram suam, Tunc tu ut fruaris filii potentia Tamquam Israel ibis senex, Et introibis laetus, accito simul Cognationis agmine. Pascetque natus in domo regis tuam Partis senectam panibus. Ut pullus aquilae dicitur repascere Cura parentes mutua, Quos vis senectae rursus implumes facit, Nidoque pascendos refert: Donec replumi vestiantur corpore, Pennisque florescant novis. Versi vicissim more naturae novo Sunt filiis pulli senes. At cum veterno defaecata fecerit Novos juventa praepetes, Desueta longo remigia pennarum senio Natis magistris inchoant, Mixtique pullis convolant altoribus Leni per auras impetu; Liquidum sereno tractibus lentis iter Secare sublimi juvat. 599-600 Placideque sudum ventilantes aerem, Ala pares immobili Dum se sequuntur, et vicissim praeeunt , Serto coronant circulo, Utroque regni coelitis mysteria Mutae loquuntur alites, Sacrum potentis explicant instar crucis Suspensa pennis corpora. Volatus autem circumactus ambitu Spondet laboris praemium. Sic istae pullus gratiarum filius Vestrae salutis praevius, Avium per alta commeantum nubila Sit spiritalis aemulus. Cornibus, et alis arduae fultus crucis Volet in coronam gloriae. Qui fonte proprio est derivatus, ut suam Fons totus in venam fluat, Vestrumque proni rivulum sequamini, Ut flumen e cunctis eat Benedicta proles, sancta radix, et bonae Rami feraces arboris. Deo dedistis nutriendum filium; Et ille sic vobis alit, Vos ut vicissim nutriat canos puer; Senibus magister parvulus, Pietatis admirabili mysterio Factus parens parentibus. Deinde cuncti, tota sanctorum cohors, Ad corpus illud verticis, Quo sicut aquilae congregabuntur pii, Et vos volantes ibitis. Quod non valebunt, quos humo tolli vetant Patrimoniorum pondera. Cum prima signum suscitandis mortuis Coelo tuba intonaverit, Hi nunc obesi spiritu superbiae Et opibus inflati cavis, Humi manebunt compediti, nec suis Sese explicabunt vinculis: Quibus infideles nunc ligantur, ut volunt, Tunc attinendi ne volent, Quia sarcinatos et graves rebus suis, Mundi caduci divites, Portare tenera non valebunt nubila Ad regis occursum Dei; Sed haesitantes in luto faecis suae Opumque pressos molibus, A meridiano incendio mundi repens Ruina mortis opprimet. Ne quaeso Dominus talium virgam Deus Admittat in sortem suam; Neque nos in horum divitum fructus sinat Manus iniquas tendere. Vos ergo, magna cura pectoris mei, 601-602 Paramini Christo leves. Jamque expediti sarcinis egentibus, Laxate vinculis pedes, Ut copiosa luce vestiamini, Estote nudi seculo, Veniens ut hujus seculi princeps nihil Inveniat in vobis suum. Et vos prementum mole rerum liberos, Et labe puros criminum, Facile allevantes perferant tenui sinu Nubes piorum bajulae, Sponsoque vectos obviam regi Deus Fulgore perfundat suo, Ut sempiternae clara vitae gloria Mortale vestrum sorbeat, Et ad supernam restituti imaginem Herile conformet decus, Aevum perenne, perpetes ut angeli, Cum rege vivatis Deo.
POEMA XXV. EPITHALAMIUM JULIANI ET IAE. Julianum Memoris episcopi filium et Iam docet Paulinus quomodo in matrimonio se gerere debeant, quomodo domum instituere, seculi pompam fugere, honores declinare, etc. Concordes animae casto sociantur amore, Virgo puer Christi, virgo puella Dei. Christe Deus pariles duc ad tua frena columbas; Et moderare levi subdita colla jugo. Namque tuum leve Christe jugum est, quod prompta Suscipit, et facili fert amor obsequio. Invitis gravis est castae pia sarcina legis: Dulce piis onus est vincere carnis opus. Absit ab his thalamis vani lascivia vulgi, Juno, Cupido, Venus, nomina luxuriae. Sancta sacerdotis venerando pignora pacto Junguntur: coeant pax, pudor, et pietas. Nam pietatis amor simul est, et amoris honestas, Paxque Deo concors copula conjugii. Foederis hujus opus proprio Deus ore sacravit, Divinaque manu par hominum statuit. Quoque individuum magis assignaret amorem, Ex una fecit carne manere duos. Nam sopitus Adam costa privatus ademta est, Moxque suo factam sumsit ab osse parem: Nec lateris damnum, suppleta carne vicissim, Sensit, et agnovit quod geminatus erat; Seque alium ex sese sociali in corpore cernens, Ipse propheta sui mox fuit ore novo. Haec, inquit, caro carne mea est: os ab ossibus istud Nosco meum: isthaec est costa mei lateris, Nunc igitur, prisca quoniam sub imagine sanctum Foedus Aroneis pignoribus geritur. Seria tranquillis agitentur gaudia votis: Christus ubique pii voce sonet populi Nulla per ornatas insultet turba plateas: Nemo solum foliis, limina fronde tegat. 603-604 Ne sit Christicolam fanatica turba per urbem: Nolo profana pios polluat ambitio. Nulla peregrinis fragret nidoribus aura: Cuncta pudicitiae munditias oleant. Unguentum sanctis unum est, quod nomine Christi Diffusum casto spirat odore Deum. Nolo supervacuis ornentur fercula donis: Moribus ornatur, non opibus probitas. Sancta sacerdotis nurus, et matrona sacratam Jam puri dotem luminis accipiet. Horreat inclusas auro, vel murice vestes: Aurea vestis huic gratia pura Dei est. Respuat et variis distincta monilia gemmis, Nobilis ut Domino gemma sit ipsa Deo. Cervicem Christi Domini juga ferre dicatam Non premat invisae pondus avaritiae. Interiore magis mundo placitura colatur, Comta salutiferis dotibus ingenium. Non cupiat lapidum pretium, non vellera serum, Incassum reditus dilapidare suos, Ornetur castis animam virtutibus, ut sit Non damnosa suo, sed pretiosa viro. Namque ubi corporeae curatur gloria pompae, Vilescit pretio depretiatus homo, Et male mens pravi caecata libidine voti Sordescit nitidis corporis exuviis, Nec sentit quam turpe decus gerat improbus, ut sit Veste sua levior, qui sibi veste placet. Absit ut idolici videatur filia templi, Gentis apostolicae filia facta domo. Non fucis male ficta cutem, neque lumina nigro Pulvere, nec flavo tincta colore comam. Purum naturae decus aspernata superbo Crimine, divinum in se sibi damnat opus. Frustra haec se mulier jactaverit esse pudicam, Quae se tam variis ornat adulteriis. Vos autem, juvenes Christi, fugite omnia quorum In damno pretium est, usus in interitu. Credite divinis verbis, de cultibus istis Poenalem cupidis surgere materiam, Isaias rigida cingendas reste minatur, Quae modo purpureis serica mixta gerunt. Quae tunicas ostro rutilas, auroque crepantes Fluxis talari fine trahunt sinibus: Funibus accinctae saccos sine fine gerentes Grandia pistrini carcere saxa molent. Quaeque caput pastis cumulatum crinibus augent: Turpe gerent nudo vertice calvitium. Talibus ornari fuge dotibus, o nova sancti Nupta viri: vacuis sensibus ista placent. Tunc neque odoratis vaga vestibus atque capillis, Naribus agnosci, qua gradiare, velis. Aut implexarum strue, tormentoque comarum Turritum sedeas aedificata caput. Ne multis splendore tuo male sollicitatis Pestiferae nequam sis caput illecebrae. Sed neque vel proprio per corporis incrementum Tu cupias mentem foeda placere viro. Tu quoque, sancte puer, libris devote sacratis Corporei curam sperne decoris amans. Compensavit enim Christus tibi largiter, ornans Perpetuis pulcram divitiis animam, Vosque simul castis ornavit dotibus ambos Spe, pietate, fide, pace, pudicitia. Sermo Dei argentum est, et sanctus Spiritus aurum, Mentibus et gemmae clara bonorum operum. Si tenuis cultus mentes offendit honestas, Et pretio ambiri corda superba juvat: Submoveant istum sanctorum exempla pudorem, Castaque primorum simplicitas hominum. Aspicite antiquos paradisi in sede parentes, Quorum totus erat mundus, et unus ager. Attamen his ovium pelles tegumenta fuerunt: Nunc uti neto vellere texta pudet? Pulcra Rebecca sacrum cum sponsa veniret ad Isac, Simpliciter velo tecta pudoris erat. Non legitur variis venisse ornata lapillis, Sed super obducto praedita palliolo, Quo pudibunda suum texit velamine vultum, Oblatam sponsi virgo pavens faciem. An magis Herodias saltatrix virgo placebit, Baptistae mortem nancta pedum pretio? Impia maternae sic ulta libidinis iram, Ut caput acciperet luxuriae pretium. Illud nempe caput, de quo clamaverat index Vox populis Agnum propter adesse Dei. Unde nefas tantum meruit, nisi ab illice cultu, Impia saltatrix, filia digna patre? Quem tamen hoc vicit scelere, invitumque coegit In facinus placiti corporis illecebris. Convivas etenim dignos dape regis iniqui Duxit in assensum mobilis arte pedum. Nam sibi fulva leves texisset bractea plantas, Calcibus ut pictis luderet improbius, Et fluidam crispo duxisset syrmate vestem, Fronte micans gemmis, pone refusa comam: Non ita corruptis spectantum mentibus intrans Callida ad infandum praevaluisset opus. Ipse quoque Herodes regali veste superbus Sacrilegis demens flatibus intumuit, Elatusque habitu divinum oblitus honorem Vulnere vermifluo foetidus interiit: Digna luens meritis, ut sordidus ulcere obiret, Qui se crediderat vestis honore Deum. Sed, cedo ut insani deceant regalia flatus Pectora, quae nobis cum Pharaone manus Dissidet a nostris cava mundi gloria regnis, Nec coit adversis lux pia cum tenebris. Clericus uxorem Christo comente decoram Diligat et pulcram lumine cordis amet, Auxilioque viri divino munere factam, Lector coelesti discat ab historia; Inque vicem mulier, sancto sit ut aequa marito, Mente humili Christum in conjuge suscipiat, Crescat ut in sanctum texta compagine corpus, 605-606 Ut sit ei vertex vir, cui Christus apex. Tali conjugio cessavit servitus Evae, Aequavitque pium libera Sara virum. Tali lege suis nubentibus adstat Iesus Pronubus, et vini nectare mutat aquam. His Mariam sponsis Domini decet adfore matrem, Quae genuit salva virginitate Deum. Namque Deus placitum sacrata in virgine templum Ipse sibi arcano condidit impluvio, Descendit tacito allapsu, velut imber ab alta Nube super vellus rore silente cadit. Nam nemo arcani fuit hujus conscius umquam, Quo Deus assumsit virgine matre hominem. O nova ad humanam Domini commenta salutem! Fit sine concubitu femina feta uterum. Sponsa viro tantum, non est subjecta marito, Et genitrix partu, nec mulier coitu. Foedere erat conjux, sed corpore non erat uxor: Intemerata viro, mater erat puero. Grande sacramentum, quo nubit Ecclesia Christo, Et simul est Domini sponsa sororque sui. Sponsa quasi conjux: soror est, quia subdita non est. . . . . . . . . . . . Inde manet mater aeterni semine Verbi Concipiens populos, et pariter pariens. Hinc soror et conjux: quoniam sine corporis usu Mente coit, cui vir non homo, sed Deus est. Hac genitrice senex aeque generatur, ut infans. Aetatem et sexum non habet haec soboles. Haec etenim est benedicta Dei generatio, quae non Seminis humani, sed generis superi est. Inde magister ait: Quia jam nec femina, nec mas In Christo, sed idem corpus, et una fides. Namque omnes unum corpus sumus: omnia Christo Membra, quibus Christus corporis in caput est. Et quia jam Christum induti, deponimus Adam, Protinus in speciem tendimus angelicam. Propterea hoc opus est cunctis baptismate natis, Perfectum ut capiat sexus uterque virum, Et commune caput stet in omnibus omnia Christus, Tradens in regnum rex sua membra Patri. Nubere vel nubi fragilis jam deserit aetas, Omnibus aeterno corpore compositis. Ergo mei memores par inviolabile semper Vivite: sit vobis crux veneranda jugum. Illius ut matris nati, quae sponsa sororque est, Sumite digna piis pectora nominibus, Et vobis fratri sponsi concurrite Christo, Sitis ut aeterni corporis una caro. Hic vos nectat amor, quo stringit Ecclesia Christum, Quoque vicissim illam Christus amore fovet. Ipse pater vobis benedicat episcopus, ipse Praecinat hymnisonis cantica sancta choris. Duc, Memor alme, tuos Domino ante altaria natos, Commendaque precans sanctificante manu. Sed quis odor nares allabitur aethere manans? Unde meos stringit lux inopina oculos? Quis procul ille hominum placidis se passibus adfert, Plurima quem Christi gratia prosequitur? Quem benedicta cohors superis circumdat alumnis, 607-608 Angelici referens agminis effigiem Nosco virum, quem divini comitantur odores, Et cui sidereum splendet in ore decus. Hic vir hic est, Domini numeroso munere Christi Dives, vir superi luminis Aemilius. Surge, Memor, venerare patrem, complectere fratrem, Uno utrumque tibi nomen in Aemilio est. Junior et senior Memor est: mirabile magni Munus opusque Dei; qui minor, hic pater est; Posterius natus, senior: quia sede sacerdos Gestat apostolicam pectore canitiem. Filius est, fraterque Memor: laetatur adesse Communem sibimet pignoribusque patrem. Justitia et pax se gemina vice complectuntur, Cum Memor Aemilio jungitur unanimo. Infula pontifices divino jungit honore: Humano pietas jungit amore pares. Hinc Memor, officii non immemor, ordine recto Tradit ad Aemilii pignora cara manus. Ille jugans capita amborum sub pace jugali, Velat eos dextra, quos prece sanctificat. Christe, sacerdotes exaudi, Christe, precantes, Et pia vota sacris annue supplicibus. Imbue, Christe, novos de sancto antistite nuptos, Perque manus castas corda pudica juva, Ut sit in ambobus concordia virginitatis, Aut sint ambo sacris semina virginibus. Votorum prior hic gradus est, ut nescia carnis Membra gerant; quod si corpore congruerint, Casta sacerdotale genus ventura propago, Et domus Aron sit tota domus Memoris, Christorumque domus sit domus haec Memoris. Esto et Paulini Therasiaeque memor, Et memor aeternum Christus erit Memoris.
POEMA XXVI. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN VIII. Gothis Italiam vastantibus Paulinus in S. Felicis protectione confidit. Aliqua ejus miracula enumerat. Ecce dies nobis anno revoluta peracto Illustrem revehit Felicis nomine lucem. Tempus erat laetis modo promere gaudia verbis, Anxia si laetas paterentur tempora voces. Sed tamen ista dies, licet inter praelia, nobis Laetitiae pacisque dies erit; horrida longe Bella fremant, nostris pax libera mentibus adsit. Laetitiae dulcem non obliviscitur usum Mens adsueta piis sua solvere pectora votis, Et Domino festis caste gaudere diebus. Quare importunam, quamvis sub tempore moesto, Pellite tristitiam, bona gaudia, dulcia verba, Omne pium laetumque die Felicis amemus, Natali sine fine die, quia natus in ista est Perpetuis Felix seclis, qua corporis aevum Functus, ad aeternam migravit in aethera vitam. Ergo metus abeant tristes, redeantque refectis Gaudia pectoribus; decet omnia pellere sanctum 609-610 Moesta diem, tanti quem gloria confessoris Insignem cunctis per tempora tota diebus Elucere facit, populisque frequentibus ornat. Hunc ego si Geticis agerem male subditus armis, Inter et immites celebrarem laetus Alanos, Et si multijugae premerent mea colla catenae, Captivis animum membris non jungeret hostis; Pectore non victo, calcaret triste superba Servitium pietas. Licet inter barbara vincla, Liber amor placitis caneret mea vota loquelis. Nunc igitur, quamvis varias vaga fama per oras Terrificis pavidas feriat rumoribus aures, Nos tamen in Domino stabilis fiducia Christo Roboret, et recto fixis pede mentibus armet. Nec pavor ater in hanc obducat nubila lucem, Quam Deus aetherio Felicis honore serenat. Legifer ut quondam Pharii tellure tyranni Pascha sacrum, Moyses prima sub lege dicavit, Sanctaque tunc Judaea (domo licet impius illos Maturare fugam valida vi cogeret hostis) Libertate tamen devoti pectoris audax, Nec turbante metu jussum sollenne reliquit; Sed trepidans fugiensque licet, divina peregit Festa, salutifero laetis epulatus in agno Coetibus, et ficto Christi jam sanguine victor, Duxit ovans laetas victos Pharaone choreas. Inde fugae memores etiam nunc azyma sumunt Judaei, solo retinentes nomine gentem, Infermentatis pulsi quia panibus olim Aegypto, fecere fugam: paribus modo signis Per patrios, sed jam per inania sabbata, ritus Antiqui recolunt vestigia grata timoris. Nam frustra veterem vacua sub imagine legem Exercent, verum nobis quia Pascha replevit Unus pro cunctis Patri datus hostia Christus: Et quia corpus adest vitae, perit umbra figurae. Sic igitur modo nos turbato in tempore laeti, Mente pia festum dilecti martyris omnes Collatis hilare studiis pietatis agamus. Forte magis pietas nobis dabit ista salutem, Si nostras ideo libeat deponere curas, Ut confessori laetantia corda feramus, Cujus honore Deus gaudet, quia martyr honorem Contemsit proprium Domini pro nomine Christi, Vilior ipse sibi, ut Christo pretiosior esset. Propterea tali placeat gaudere patrono, Natalemque diem sopiti pace beata Martyris expositis laetantes ducere curis. Hic quoque devotis aderit, si fortior exstet Nunc ad laetitiam affectus, quam causa timoris Ad consternendas obducto pectore mentes. Credite, non armis, neque viribus esse timendos Allophylum populos, quos propter crimina nostra Offensi movet ira Dei, ut formidine mortis Excitet ad curam vitae torpentia corda. Ergo Deum mitem saevo timeamus in hoste, Absit ut hoste metus, quem formidare meremur ( Non metuendo Deum, placida quem pace remissi) Negligimus, saltem vi compellente tremamus, 611-612 Placemus moerore humiles, quem laeta ferentem Spernimus ex ipsa mox prosperitate superbi. Prisca retractemus sanctorum exempla parentum, Qui merita immissis tolerantes verbera bellis, Non armis sibi, nec muris capienda parabant Praesidia. Humanis opibus sperare salutem Nulla salus. Nec enim mortem mortalia pellent. Ergo quia est curae tempus, sit cura precandi Coelestem Dominum, a quo moesta aut laeta parantur, Qui solus praestare potest ditione superna; Rursus ut exactis renoventur gaudia curis. Hoc etenim regit et variat Deus arbiter usu Res hominum, ut semper succedant nubila sudis, Atque iterum fugiant imbres redeunte sereno. Quanta precum virtus, quae sit medicina, parenti Flere Deo, doceat luctu servata Ninive, Et senis impensa Moysi prece victus Amalec, Et maledictus Aman sanctae prece perditus Esther, Qui bene poenarum versa vice, quae male sanctis Miscuerat, solus bibit impius, et cruce justa, Quam famulo Domini praefixerat, ipse pependit. Ergo fides innixa Deo trepidantia firmet Pectora, et in moesto securum tempore tempus Praesumat confisa Deo, quia non metuendi Causa, timere Deum, quem quisquis non timet unum, Omnia jure timet. Fidant legionibus illi, Perfugioque parent reparatis moenia muris, Nulla salutiferi quibus est fiducia Christi: Nos crucis invictae signum, et confessio munit, Armatique Deo mentem, non quaerimus arma Corporis; et quamquam membris videamur inermes, Arma tamen gerimus, quibus et sub pace serena Contra incorporeos animis decernimus hostes. Nunc opus adjutore Deo, solusque timendus, Quo sine et arma cadunt, per quem firmantur et arma; Ipse intra muros turris tibi, qui sine muris Murus erit. Recolamus abhinc signata sacratis Gesta patrum libris, et perspice qui potiore Praesidio fuerint, quos urbs circumdata magnis Absque Deo muris, an quos sine moenibus urbis Vallabat socio virtus divina favore. Illam dico urbem quam perdidit acer Iesus, Mutatus proprium virtutis nomine nomen, Quam non militiae solito de more subegit, Ut solitum est, longa dux obsidione laborans; Verum ope divina, sacra per mysteria vibrans Tela, nec exercens, tacitis exercitus armis Lustravit cessante manu, septemque diebus Septenos iterans sibi circum moenia gyros. Obtinuit captos numeri virtute potentis, Atque sacerdotum lituis clangore tremendo, Fulmineos superae tonitrus imitantibus irae. Tunc qui divitiis populus fidebat, et urbe, Interiit mixtis inter sua tecta sepulcris. Sola Rahab meretrix castam quae gessit iniqua Gente fidem, non freta suis evadere muris, 613-614 Sed pietate Dei, meritum pietatis adepta est: Qua famulis Domini tuto fuit hospita tecto, Celatisque pie cives illusit iniquos, Fraude bona fallax, animo mentita fideli. Hospitibus quia fida piis, infida profanis Civibus exstiterat, vitam, patriamque, domumque Praelato contempta Deo mox cuncta benigno Repperit in Domino; quae, si posuisset in urbe Praesidium, patriis cecidisset mixta ruinis, Indefensa Deo: meretrix sed mystica Christum Provida polluta emturum sanguine gentes Puniceo proprium signavit vellere tectum, Excepitque suam patria pereunte salutem; Significans illos mundo labente tegendos, Quos crucis invictae signat cruor. Hinc cape quantum Ipse cruor valeat, cujus salvabat imago. Semper in omne bonum valuit confidere Christo: Credere cuncta Deo virtutum; ponere solum Omnia summa Deum; talis super omnia semper Arma fides valuit; tali puer ille pusillus Robore grandis erat, qui spretis fortior armis Perculit armatum silicis virtute gigantem. Arma fide semper, numquam cognovimus armis Indiguisse fidem. Rupit mare virga fidelis, Quod vacua arma fide cum principe mersit iniquo. Femineas quoque personas virtute virili Induit alma fides: mulier qua sancta peremit Terribilem Sisaram transfixum tempora palo, Terrentemque manu late populos Holofernem Arte pudicitiae deceptum callida Judith Risit, in impuro quae non polluta cubili, Barbara, truncato victrix duce, castra fugavit. Nuda fides armata Deo est; virtute fidei Fortior Ezechias paucis, quam millibus ille Sennacherib, cujus Babylon et opima Ninive Regnum erat. Assyrias vires et Medica regna Moverat, et magnis legionibus omnia circum Regna terens, sacram Domini tendebat ad urbem, Atque unam tota bellorum mole petebat. Dum parat hoc bellis retinentibus impia vota Impediente Deo, praemisit scripta superbis Dura minis, quae sumta dolens altaria circa Intulit Ezechias Domino, lacrymisque profusis Dum recitat fera verba lavans, prostratus, et orans Atrata cum plebe, Deum permovit; et una Tam gravis exitiis victor prece perculit absens Assyrios, pugnante Deo; compendia tanta Promeritus, ne nosset eum, quem vinceret, hostem. Nam post Ezechiae querulos trans sidera fletus, Et de corde humili missas super astra querelas Voce pia impulsis summi Patris auribus, altae Ut patuere fores coeli, delabitur ales Angelus, halantem (qua labitur) aera ducens, Armatus verbi gladio, ferit impia castra, Et sopitorum taciturna strage triumphans, Centum octoginta dedit uni millia leto, Et nox una fuit tam magni conscia belli. Mane minax rex surgit adhuc; et mox miser, armis 615-616 Milite deleto vacuis, fugit agmine raro, Ezechiam fugiens alio procul orbe diremtum, Cui modo praesenti fuerat sua vincla minatus. Tunc velut Ezechiae fuit interventor Isaias,, Ad Dominum nobis isto sit tempore Felix, Jactemus nostras et transfundamus in ipsum Curas atque metus. Levis illi sarcina nostrum Pondus erit, quia quod parvis onus, hoc leve magnis. Sic Deus ipse hominum gessit peccata, nec hausit, Et mortem passus, non pertulit in cruce culpam, Perdidit ille, meam repararet ut in cruce, vitam; Ille reus factus, ne sim reus; inter iniquos Condemnatus obit, nos ut discernat iniquis. Morte pia Dominus mihi mortuus, ut sibi vivam, Et merear semper viventis vivere vitam. Sic potiora ejus venerando in corpore Felix, Martyres (in quibus est insigni robore Felix, Inter divini capitis sacra lumina fulgens) Jure Deo validi, quia Christo proxima passi. Concurramus ad hunc spe conspirante patronum; Suscipiet nostras placida pietate querelas, Et dum natalem ipsius celebramus ovantes, Ille preces nostras meritis pius adseret altis, Inque vicem flebit nobis, quia mente dicata Nos laetamur ei. Non est cura haec nova sanctis Exorare Deum pro peccatoribus aegris, Vique boni meriti meritum superare sinistrum. Sic legimus Moysen populo peccante precatum Exstinxisse graves aeterni Vindicis iras. Et cum Pentapolim perfunderet igneus imber, Exiguam Segor Sodomis secernit iniquis Lot fugiens, castaque potens prece liberat urbem, Electamque domo sumit; quia sede pudica Integer incestae permanserat incola terrae Permixtus Sodomae tectis, sed moribus exter. Quid loquar Eliae precibus clausum atque reclusum Coelum, et sanctiloquo sublimis in ore prophetae Terrarum mansisse famem, rediisse salutem? Ut quondam hos habuit vetus aetas, sic modo nostra, Felicem sortita salus, petat omne quod audet, Quodque cupit, tali speret confisa patrono. Sancte Deo dilecte, Dei tu dextera, Felix, Esto, precor, nobis tu munitissima turris. Nam Deus Abraham, Deus est tuus, et Deus Isac, Et Deus Israel, Deus est tuus; ille Rubentis Divisor pelagi, et dulcator fontis amari; Ille dator mannae coelo, dator ortigis Austro, Et sitientis humi percussa rupe rigator: Ipse tuus Deus est, qui per deserta sequentem Praecessit populum, et praetentam nocte dieque Temporis alterna mutavit lege columnam, Quique quater denos inter deserta per annos, Angelico plebem de coelis pane cibavit, Et rupta in fluvios sitientem cote refecit. Posce, precor, placidum nostris accedero Christum Partibus; ipse tuus Deus est, quo fortis Iesus Stare suis jussit solem lunamque triumphis, Et tibi, cum Dominus Romani prospera regni Annuerit, famulis elementis praecipe, Felix, Ad nostrum servire bonum, procedat et astris Stantibus aucta dies; sol stet tibi, lunaque concors. Haereat obfixo suspendens sidera cursu, 617-618 Dum Romana suum capiat victoria finem. Sicut in Assyria Daniel Babylone leones Effusa domuit victor prece; sic tibi, Felix, Effera barbaries Christo frangente dometur, Et tua captivi jaceant vestigia circum, Ceu quandoque ferae circum jacuere prophetam, Orantisque pedes linguis mulsere benignis, Natura mutante Deo, ut damnaret acerba Mente feros homines humana pace ferarum. Sic et crudelem confudit flamma tyrannum. Sanctis spectantem pueris servire caminos; Innocuos cantare reos, ardere ministros. Quonam se miseri poterunt defendere reges, Qui, tam degeneres humanae mentis, in illos Saevierint quibus et feritas et flamma pepercit? Sed velut aeternos pueris recinentibus hymnos, Roscidus accensos discussit spiritus ignes; Sic nobis placido Felicis gratia flatu, Adspirante Deo, bellorum temperet ignes, Ortaque Romuleis reprimens incendia terris, Sollicitos placida jam pace refrigeret aestus, Fessaque restinctis absolvat pectora curis. Sed cur insipiens, tamquam tibi sim rudis hospes, Oblitusque tui, veterum te posco parentum Exemplis, ut opem tribuas in rebus egenis, Quam tibi dante Deo facies tu cedere nobis? Sat mihi sunt, Felix, virtutum exempla tuarum, Nec tibi pauperior Christus coelestia fundit Munera quam patribus, quorum generosa propago es. Nam patriarcharum Felix et filius aeque Stirpis apostolicae es, tanti non degener heres Seminis, ut sanctae legis simul atque fidei Confessor, patriis virtutibus aemula sanctus Signa geris: nec, si species operum tibi dispar, Non similis virtus; diversa est gratia vobis, Gloria par, quoniam sanctis fons omnibus unus, Martyribusque sacris; opera ut diversa fuerunt Tempora, nec coeunt signis distantia causis Gesta: Dei per dona sibi coelestia distant Aequales meritis. Si non eadem omnia Felix Quae Daniel gessit, vel pertulit, et lacus istum Non habuit, nec terribiles cinxere leones; Nec Daniel eadem pro nomine passus herili est, Verbera, vincla, metus, et noctem carceris atri, Quae Felix horrenda tulit. Qui rostra ferarum Clausit, adoranti faciens mansueta profetae; Qui fecit tepidos pueris orantibus ignes Humidaque in mediis dedit indumenta caminis: Ipse dedit celso Felicem jure potentem Pestiferis Santanae legionibus imperitare. In quibus iste feras omnes compescit et ignes. Nam quae non serpens, quae non haec bellua turba est? Denique de multis unum loquar, ut sit ab uno Discere, daemoniis sensus constare ferinos. Quidam homo, non longum tempus, tam prodigiali Daemone distentus fuit, ut jam non modo notos Ille cibos hominum, vel si congesta daretur Multa mensa dape, in facili consumeret haustu, Verum et gallinas habitantum limine raptas, Mox ut sustulerat rapido discerperet ore, Et pluma incoctas non suffocante voraret. Quin et funeream saniem sitiebat, et ossa 619-620 Lambebat, pecudum projecta cadavera mandens, Obscoenus conviva canum. Hic modo daemone tanto, Sobrius, ecce procul conductum exercet agellum. Et curante Deo sancta Felicis in aula Redditus ipse sibi, claro satis indice monstrat, Felicem meritis et Christi nomine fortem, Immites domitare feras, et vincere flammas. Dicite qui testes operum Felicis adestis Nonne feras ignesque domat, cum daemonas urget, Qui vitiis animas, et morbis corpora frangunt, Peccatisque vorant: istos cruciansque fugansque, Nonne feras ignesque domat? fremit igneus ultor Agminis igniferi Felix, flammamque nocentem Opprimit igne Dei: tenebrarum vincitur ignis Luminis igne pio: daemon fugit, et Deus intrat; Et fit homo bene versa domus, felicior aula, Possessore Deo tetrum inficiata colonum. Candidus et medicans ignis Deus: hoc meus igne Fervet, ut insensum restinguat daemona, Felix, Laxatumque hominem flagrante refrigeret hoste. Mira manus! Sic virga potens et celsa potestas Intra unum mixtis inimico foedere corpus Spiritibus, Felix intervenit inter operta Pectoris, et tenues dirimit subtilior auras, Daemone discernens animam, pro libera pulso Mens hominem recipit. Par hoc operi est opus illi, Quo merram tristem sacri dulcedine ligni In populi potus crucis immutavit imago. Sic Felix pietate potens, quia nobilis altae Confessor crucis est, ipsum, quasi tristia merrae Pocla, hominem mutat. Qui nunc inflatus acerbo Daemone, vipereum per spumea labra saporem Concussu laterum et singultu gutturis ampli Saepius adsiliens flatus ructabat amaros: Jam totus, vel solus homo in sua jura reversus Dulce sapit, sanum spirat, placidumque profatur. Ergo et Felicem virtutis dextera cingit. Inde potens varias tenebrosi principis artes Devorat, ut magicos Moseia virga dracones. Cernimus ecce pares Domini coelestis adesse Ad meritum Felicis opes, operum quoque formas Congruere, et quaecumque patres in corpore sancti Ediderint documenta Dei, sine corpore vivum In Christo Felicem agere, insignique potentem Mente animam, positi dum corporis ossa quiescunt, Ante diem reditus claris praetendere signis, Qualem pro meritis sit gestatura coronam, Cum steterit totus redivivo corpore Felix. Omnes, quisque suo, radiabunt lumine sancti Dissimuli fulgore pares, nec judice Christo Alter in alterius meriti dispendia crescent: Christus erit cunctis regnum, lux, vita, corona. Cernite distinctos actus, sed onore jugatos Testamentorum Veterisque Novique magistros, In quibus una dedit geminas Sapientia leges. Atque ita virtutes varias par gloria pensat. Non Petrus irrupit virga mare; sed neque Moses Aequoris incessit liquido: tamen unus utrisque. Fulget honos, unus quoniam fuit autor utrique Scindere aquas virga, pedibus calcare fluenta, 621-622 Qui Deus est veterum in sanctis, Deus ipse novorum; Quo data lex Domino est, ex ipso gratia venit: Ille Deus Danielis, et ille trium puerorum, Felicis Deus ipse Deus, nec se minor ipse est In sancto Felice Deus: per quem bona dona Et medicas exercet opes terraque marique. Omni namque die testes sumus, undique crebris Coetibus aut sanos gratantia reddere vota, Aut aegros varias petere ac ambire medelas. Cernimus et multos peregrino a littore vectos, Ante sacram sancti prostratos martyris aram, Dum referunt grates, tolerata referre pericla, Testantes, validis collisa nave procellis, Se raptos miserante Deo, Felicis ut ipsa Educente manu, maris emersisse profundo, Et desperatam placidos cepisse salutem, Felicis meritis et aquas et cedere flammas, Praeterita ut taceam meriti documenta potentis, Novimus experti: pavor e terrore recenti Vibrat adhuc memores animos, recolentibus illa Quae tulimus pene absumtis incendia testis: Quamlibet exstinctae recalent vestigia flammae, Mentibus et magni cumulant Felicis amorem; Quem prope corporeo praesentem vidimus actu Objectare manus flammis, et nostra tueri Limina juncta suis, quae tamquam territa sancti Obstantis facie prope tangens flamma pavebat, Pulsaque de nostri rapiendo culmine tecti, Comminus in tuguri vicina strage perarsit. Mira loquar, stetit immotus sine flatibus aether, Nec nemorum foliis ullum dedit aura tremorem, Ne posset rapidus procedere longius ignis, Per contexta volans sociarum tigna domorum: Sed ventis deserta cadentibus ire negaret Flamma, et consumto moreretur languida pastu, Consimili modo nos Felix ope solve periclis; Nec domibus nostris propient mala; pulsaque per te Horrida sanguineo longe sonet ira flagello. Illam etiam virtutem arcendis indue bellis, Qua male labentem vicinis montibus amnem, Qui subitis aucto pluviis torrente redundans, Sic tua praecipitans in limina saepe ruebat, Ut tectis conjuncta tuis habitacula vastis Quassaret violentus aquis, ita flumine verso Fecisti mutare vias, ut nunc novus illum Alveus insolita ducat regione furentem, Nostraque longinquo vitantem tecta meatu; Sic modo bellisono venientes flumine pugnas, De nostris averte locis. Manus impia sacris Finibus absistat, quibus est tua gratia vallum. Atque tuam timeant hostes quasi daemones aulam Nec cruor haec violet, quae flamma vel unda refugit
POEMA XXVII. DE S. FELICE NATAL. CARMEN IX. De solennibus Christianorum festis agit. S. Nicetam Dacorum episcopum ad festum S. Felicis diem Nolam secundo venientem miris laudibus excipit. 623-624 Nascere quae tardo semper mihi redderis ortu, Mox et in occasum properans fugis; aegra redire, Ales abire dies. Nam te per longa morantem Tempora, dum tardi nitens rota vertitur anni, Sustineo intentis affecto pectore votis: Quam cuperem totis mihi praelucere diebus, Vel si quando venis, ita compensare moras, ut Aestivis posses spatiis poducere lucem, Aut illum pensare diem, qui sistere jussis Sideribus longo lassavit lumine mundum, Humanos duplicans dilata nocte labores. Nunc te cara dies rapido nimis aere nobis Temporis hiberni lex subtrahit, et breviatas Cogit hiems horas cita lumine, pigra tenebris. Sed bene quod tibi sol, Felix, cui gratia perpes Illustrante micat Christo, propriumque coruscat Natali jubar ipse suo, neque conditur umquam Casibus occiduis, aeterni splendor honoris. I fugitiva dies, elabere, non revocabo: Nec te jam querar esse brevem; quia te sine Felix Semper inexstincto praesens mihi lumine fulget. Si natalis abest, plus est quod jugiter ipse Lux hujus natalis adest. Nec enim ille die fit Sanctus, cujus honor celebrandi causa diei est. Quod si natalem reliquis praestare diebus Turba facit, solito quae densius ad sacra currit Limina; conferta prope semper plebe videmus Natalem Felicis agi. Nam quae, rogo, votis Cassa dies oritur, vel magnis rara catervis? Sed tamen hanc speciale decus retinere fatebor Jure diem, expleto quondam qua contigit aevo Ponere terrenos habitus, et in alta vocari Sidera Felicem retinendum sede beata. Firmat enim ratio ista fidem, quae tempora certis Distinguit titulis, sacrosque per annua signat Festa dies, quibus ad Domini miracula quondam Antiqui tremuere patres, horrenda sinistris, Et semper celebranda piis; quia commoda sanctis, Dura fuere malis. Testis Memphitica tellus, Et mare tunc factum sanctis humus, aequor iniquis; Ceteraque his paria Aegypto multasque per oras Gesta Deo memori nobis recoluntur amore. Sic aeque divina feruntur munere Christi. Ut veneranda dies cunctis, qua Virgine natus, Pro cunctis hominem sumsit Deus; utque deinde Qua puerum stella duce mystica dona ferentes Suppliciter videre magi: seu qua magis illum Jordanis trepidans lavit tinguente Johanne, Sacrantem cunctas recreandis gentibus undas: Sive dies eadem magis illo sit sacra signo, Quo primum Deus egit opus, cum flumine verso 625-626 Permutavit aquas praedulcis nectare vini. Quid paschale epulum? Nam certe jugiter omni Pascha die cunctis Ecclesia praedicat oris, Contestans Domini mortem cruce, de cruce vitam Cunctorum: tamen hoc magnae pietatis in omnes Grande sacramentum, praescripto mense quotannis Totus ubique pari famulatu mundus adorat, Aeternum celebrans redivivo corpore regem. Hoc sollemne dies sequitur: septem numeramus Hebdomadas, et lux populis festiva recurrit, Qua sanctus quondam coelo demissus ab alto Spiritus ignito divisit lumine linguas, Unus et ipse Deus diversa per ora cucurrit, Omnigenasque uno sonuit tunc ore loquelas, Omnibus ignotas tribuens expromere voces, Quisque suam ut gentem peregrino agnosceret ore, Externamque suo sentiret in ore loquelam. Barbarus ipse sibi non notis nota canebat, Verba suis aliena loquens: sed in omnibus unum Voce Deum varia laudabat spiritus unus. Ut citharis modulans unius verbere plectri Dissona fila movet: vel qui perflantia textis Labra terit calamis, licet unum carmen ab uno Ore ferat, non una sonat, variosque magistra Temperat arte sonos; arguta foramina flatu, Mobilibusque regit digitis, clauditque, aperitque, Ut rapida vice dulcis eat redeatque cavernis: Currens Aeolio modulabilis aura meatu, Explicet irruptos animata ut tibia cantus: Sic Deus omnisonae modulator et arbiter unus Harmoniae, per cuncta movet quam corpora rerum, Et naturae opifex Deus omnis, et artis; in omni Fons opere, et finis, faciens bona, factaque servans, Ipse manens in se media pietate vicissim, Qua Pater in Verbo, qua Filius in Patre regnat, Quo sine nil factum, per quem sata cuncta in eodem Consistunt, idem novat omnia principe Verbo. Qui cruce purpurea pretiosi sanguinis ostro Arduus ascensu volucri penetravit in alta Nube super Cherubim volitans, seditque Parenti Dexter, et inde suis coelestia dona profudit, Spiritum ab Unigena sanctum et Patre procedentem. Qui Deus ipse Deo veniens licet adsit ubique, Conspicuo tamen allapsu ruit igneus illic, Pubis apostolicae concors ubi coetus agebat, Moxque novo sonitu, multis ex urbe coactis Omni ex gente viris, sedit quasi flamma per omnes Et simul in cunctis spiramine dissonus uno, Ut lyricas facili modulatus pectine chordas, Dividuis eadem cecinit praeconia linguis, Incutiens varias humana per organa voces. Talis ubi lectas implevit crapula mentes, Ructavere sacras jejuno gutture laudes Ebria corda Deo; quis me miseratus, ab isto Flumine potabit, quod sobriat ebrietate? 627-628 Ergo velut coelum stellis, ut floribus arva, Temporibusque annos Dominus; sic ipse diebus Tempora distinxit festis, ut pigra diurnis Ingenia obsequiis, saltem discrimine facto, Post intervallum reduci sollennia voto Sancta libenter agant, residesque per annua mentes Festa parent Domino, quia jugiter intemeratos Justitiae servire piget. Delinquere suetis, Parcere peccato, labor est. Decurritur omni Valle, per ascensum non est evadere cursu. Hinc via labendi proclivior, et via vitae Durior; illa capax multis, haec ardua paucis. Inde bonus Dominus cunctos pietatis ut alis Contegat, invalidis niti virtutis ad arcem, Congrua sanctorum dedit intervalla dierum: Ut saltem officiis mediocribus ultima Christi Vestimenta legant, et eos sacra fimbria sanet, Qui non extorres penitus regione salutis, Intra perpetuae stabulant praesepia vitae, Longinqui primis non longo fine secundis. Primus enim gradus est coelo, pertexere cunctos Continua bonitate dies, et tempore toto Pascha sacrum Christi cultu celebrare pudico. Quod si mixta seges tribulis mihi germinat, et cor Incultum stimulat terreni spina laboris; Vel festis Domino studeam me offerre diebus, Ut vel parte mei tangam confinia vitae, Corpore nec toto trahar in consortia mortis. Quamquam igitur jugi nos qui statione propinqua Accolimus, sancti potiamur honore patroni, Quem et sine natali devota frequentia semper Concelebrat; tamen ut proprii per herilia vernae Festa relaxemur curis, et vota canamus, Hujus laetitiae princeps psallentibus ibo Fratribus, et socium ducam quasi signifer agmen. Nam licet e varia populi regione frequentes Comparibus votis hodie pia gaudia fundant; Me tamen uberius decet atque insignius isto Exsultare die: quia nemo obstrictior est me Debitor huic, cui privato specialius astro Ista dies tantum peperit sine fine patronum. Salve, cara dies, salve, mihi lux mea, salve, Semper festa mihi: sed in hoc mihi clarius anno Orta refulsisti, quia cum Felicis honore Nicetam revehis, sanctorum ut amore duorum Binum habeam natalem hodie, quo corpore sumti Martyris excessum celebrans, et corpore promti Ecce sacerdotis reditum satiatus adoro, Suscipiens humili metantem in pectore Christum, Exsultet mea nunc anima, dicatque quod olim Sponsa canebat amans Domino vocalis amanti: Imber abit, discessit hiems, vox turturis altae In nostra tellure sonat, dat vitis odorem, Florida et in terris miramur lilia coeli. Unde repente, precor, versa vice temporis aether Ver abit, et gelidis flores visuntur in agris? Unctus adest Domini Christi comitatus amicis Nicetes, hinc vernat hiems, hinc undique nobis 629-630 Spirat odoratos vegetabilis aura vapores: Hoc de corde venit benedicti spiritus agri. Vita pudicitiae, et liquido mens candida vero, Nicetam faciunt flores, et aromata verna. Munere quid tanto dignum, vel corde, vel ore Pauper, et insipiens, et parvulus edere possim? Ipso nunc Felice opus est, et in hoc mihi munus, Sumat ut a Christo, mihi quas impertiat ipse, Ut digne sibi grater opes. Et nunc mihi vellem Viva perennis aquae manarent flumina ventre, Ut non ore meo, sed Christi munere possem Laetitiam enarrare meam, quae munere Christi Uberius solito placidum mihi pectus inundat, Natalemque mihi duplicat Felicis amore Multiplici. Video praesenti lumine coram Nicetem rediisse mihi, visoque parente, Cujus prae cunctis amor in me regnat, et ipse Nicetes fio, benedicti nominis instar Mente gerens, quae nunc voto victore triumphat. Hunc ego conspiciens longo post tempore longe Natali venisse tuo, clarissime Felix, Nonne tua ducente manu adventasse fatebor? Nam quis tam claro poterit non cernere signo, Hoc prece provenisse tua, ut, quod sumere votis Vix poteram, aut ipso saltem mihi figere somno, Nicetam rursus coram, Felicis in ipso Natali, visu simul amplexuque tenerem, Atque iterum sub eo canerem mea debita, Felix, Auditore tibi. Sed quid faciam? rogo. Pauper Divitis assideo mensae, et miser audeo magnis Insertare manum dapibus; neque cogito quod me Talia consimili vice, qualia sumo, parare Conveniat, dignumque isto dare judice verbum. Quare inopi da, sancte, tuo, ut te digna patrono, Et pariter condigna tuo loquar ausus amico. Posco tuos, Felix, tecum ad tua vota parentes. Quae tua vota loquor, mea sunt, et verius haec sunt Vota mea: at tibi celsus honor terrena recusat Gaudia. Sed quia nostra tuae sunt gaudia palmae, Ut tua digneris tibi ducere vota tuorum, Ergo tuos etiam, Felix, imploro parentes; Hic quoque ades, mihi nunc poscas ut adesse vocatos. Qui colitis laetos paradisi coelitis hortos, Quique sub excelsa Domini requiescitis ara, Pulcher apostolici chorus agminis, et patriarchum Gens prior, ambo chori procerum, quos agmine bino Per duodena Deus signavit nomina patres, Gentibus et populis regnum ad coeleste vocandis: Vos etiam, sancti, supplex deposco, prophetae, In nostra qui carne Deum fore praecinuistis: Vos quoque corporibus caesis, et sanguine fuso Occisum et vivum testati martyres Agnum, Omnes divinis a fontibus una propago, Quos pius Abraham, sacer Isac, lenis Iacob, Progenuere Deo per non numerabile semen, Et bifidum, meritis coelestibus, atque caducis; Aequantes his astra poli, his telluris arenam; Credo equidem vos officio pietatis ad istum 631-632 Undique convenisse diem Felicis amore, Ut confessoris socii celebretis honorem. Non autem tanti mihi sum praesumtor honoris, Ut sanctos idcirco meis modo protinus omnes Sensibus adspirare precer, quasi munere tanto Dignus, ut illa meo resonet vox turturis ore, Quam totum tellus audivit laeta per orbem: Sed quia vox divina decet Felicis honorem, Et quia Nicetes, Domini puer atque sacerdos, Longinqua tellure mihi modo missus, ad istum Ecce diem venit, vir tam bonus ore magistro, Quam sacer est victore animo, vel corpore victo. O mihi fulminea cherubim si forcipe sumtum Carbonem ex ipsa Domini procul efferat ara, Et peccatoris male pinguia labra perurat, Ut defaecato concretis sordibus ore, Non ut ab ore meo, sed ut auditoris ab ore, Ipsius hausta, meo depromam dignius ore; Nec peccatoris stolidi sermo asper et aeger, Et violet castas, et doctas vulneret aures! Sed quoniam lateri meus assidet ipse magister, Comminus e regione situm venerante frequenter Lumine conspiciam; forsan sapientis ab ore, Ut quondam effetae pecudes pastoris Iacob, Concipiam sterili fecundos pectore sensus. Namque et Nicetes Domino benedictus, ut ille, Mitis; ut Israel ovibus quoque pastor et haedis Ante lacum viventis aquae; sed et hic etiam tres Corde pari trina sibi legit ab arbore virgas, Queis in aqua positis pecus advocat, et coeuntes Ingravidat, virgisque tribus concepta colorat; Ut de interrasa variatis cortice virgis, Insignita gregis sancti fetura probetur At pecori Laban non est nota, sed nota vitae; Nam nota mortis erit, Christo non esse notatos. Sic animas steriles in nomine gratia trino Innovat, et verbi coitu vir Spiritus implet, Conceptosque Deo notat intus Eclesia fetus Virgineo fecunda utero, materque salutis, Dum virgis intenta tribus bibit uvida Verbi Semina, et aeterni signatur lumine vultus. Hinc sterilis peperit septem, et defecit abundans Dilatante Deo tenues, tenuante superbos. Sic ego Niceta viso, quasi fonte reperto, Sicut ovis sitiens ad viva fluenta cucurri Aridus, et sensi mea protinus ubera tendi, Attentusque diu pascentis in ora magistri, Inspexi docto varias in pectore virgas, Conspectumque bibi per lumina fixa colorem, Et me divinis sparsit mens roscida guttis. Sed tamen in tribus his (quia venit mentio) virgis, Si placet, inspiciamus adhuc mysteria regni, Tres patriarcha sibi trina legit arbore virgas, Spirantem storacis, laevem platano, nuce firmam. Spiritus in platano est, Virgo in storace, in nuce Christus. 633-634 Nam patulos platanus ramos expandit in umbras: Sanctus inumbrata formavit Virgine Christum Spiritus. Et storacis puto virga sit, arbore David, Promsit odoratum quae Virgo puerpera florem. Virga nucis Christus, quoniam in nucibus cibus intus Testa foris, et amara super virïdi cute cortex. Cerne Deum nostro velatum corpore Christum, Qui fragilis carne est verbo cibus, et cruce amarus. Dura superficies, verbum crucis; et crucis esca est, Coelestem Christi claudens in carne medullam. Sed cruce dulcis item, quia protulit arbore vitam Vita Deus noster: ligno mea Vïta pependit, Ut staret mea vita Deo. Quid, vita rependam, Pro vita tibi, Christe, mea? nisi forte salutis Accipiam calicem, quo te mea dextra propinet, Ut sacro mortis pretiosae proluar haustu. Sed quid agam? neque si proprium dem corpus in ignes, Vilescamque mihi, nec sanguine debita fuso Justa tibi solvam, quia me reddam tibi pro me, Et quidquid simili vice fecero, semper ero impar, Christe tibi: quia tu pro me mea, non tua Christe, Debita solvisti, pro servis passus iniquis. Quis tibi penset amor? Dominus mea forma fuisti, Ut servus tua forma forem: et res magna putatur, Mercari propriam de re pereunte salutem? Perpetuis mutare caduca, et vendere terram, Coelum emere? Ecce Deus quanto me carius emit Morte crucis? passus, dejectus imagine servi, Ut viles emeret pretioso sanguine servos. Sed quid agam? intuto temerarius evehor alto, Ausus in excelsum fragili me credere penna? Martyris egregii natalem (qui meus est mos) Materia leviore canens, in summa repente Emicui, super astra volans, mentemque procacem Ad rerum fontem misso sermone tetendi. Unde mihi hos animos? quae me levat aura superbum? Non agnosco tumens mea pectora; major agit mens, Sentio Nicetam, qui proximus assidet, et me Tangit, et adjuncto lateri vicinus anhelat. Acer anhelantis juxta me spiritus intrat, Insolitumque potens meditantis suscitat ignem, Frigentes animans admoto fomite fibras. Sed reprimam tumidos flatus, nec magna super me Exiguus sperabo loqui, referarque relicta Parvus humo, et plano modici pede carminis ibo. Quamvis Felicis meritum sublime profari Non possim sine laude Dei, tu sancte paterno Suscipe me Niceta sinu: et dum pectore docto Sustineor, caput in blando mihi corde reclinans, Sal tuus insulsum me condiat, et sitientes Dives vena riget rivo mihi perpete sensus. Dicam iterum gaudens, et adhuc vix muneris hujus Credulus, ingeminabo rogans: Dic, quaeso, redisti? Teque ipsum teneo, Niceta? in quo hactenus aeger Noctes atque dies animo tabente pependi? Venisti tandem quarto mihi reditus anno. Sed grates Christo, quia te vel sero revexit. Quam metui ne te mediis regionibus hostis Disclusum opposita bellorum nube teneret? 635-636 Sed desideriis superantibus, obvia nobis Vincula rupisti: nec te mare, nec labor ullus, Nec Gothici tenuere metus, nec figora longis Dura viis: vere in tantis, Niceta, fuisti Casibus affectu victus victorque benigno, Fortis et infirmus pariter, sed utrumque potenter. Victus amicitia, victus Felicis amore, Vicisti duros tenera pietate labores. Nunc age, sancte parens, aurem mihi dede manumque; Nodemus socias in vincula mutua palmas, Inque vicem nexis alterno foedere dextris, Sermones varios gressu spatiante seramus. Enarrare libet simul, et monstrare parenti Sollicito nostros toto quo defuit actus Tempore. Nam cui jure magis mea gesta retexam, Felicisque manu nobis operata revolvam, Quam cui cura sumus? gemino qui jure magistri Et patris ut bene gesta probet, sic improba damnet: Corrigat errata, et placidus disponat agenda: Imperfecta juvet precibus, perfecta sacerdos Dedicet; atque ita se Felicis in aedibus ultro Atque citro referat, tamquam ipsum pectore toto Felicem gerat, et patria se jactet in aula. Ergo veni, pater, et socio mihi jungere passu Dum te circum agens operum per singula duco. Ecce vides istam, qua janua prima receptat, Porticus obscuro fuerat prius obruta tecto; Nunc eadem nova pigmentis et culmine crevit. Ast ubi conseptum quadrato tegmine, circa Vestibulum medio reseratur in aethera campo, Hortulus ante fuit male culto cespite, rarum Area vilis olus nullos praebebat ad usus. Interea nobis amor incidit, hoc opus isto Aedificare loco: namque hunc deposcere cultum Ipsa videbatur; venerandam ut martyris aulam Eminus adversa foribus de fronte reclusis, Laetior illustraret honos; et aperta per arcus Lucida frons bifores perfunderet intima largo Lumine, conspicui ad faciem conversa sepulcri, Quo tegitur posito sopitus corpore martyr, Qui sua fulgentis solii pro limine Felix, Atria bis gemino patefactis lumine valvis Spectat ovans, gaudetque piis sua moenia vinci Coetibus, atque amplas populis rumpentibus aulas Laxari densas numerosa per ostia turbas. Ipsaque, qua tumulus sacrati martyris exstat, Aula novos habitus senio purgata resumsit. Trina manus variis operata decoribus illam Excoluit; bijugi laqueari et marmore fabri, Pictor imaginibus divina ferentibus ora. Ecce vides quantus splendor, velut aede renata Rideat insculptum camera crispante lacunar. In ligno mentitur ebur; tectoque superne Pendentes lychni spiris retinentur ahenis, Et medio in vacuo laxis vaga lumina nutant Funibus; undantes flammas levis aura fatigat. 637-638 Quaeque prius pilis stetit, haec modo fulta columnis, Vilia mutato sprevit caementa metallo. Sed rursum redeamus in atria: conspice rursum Impositas longis duplicato tegmine cellas Porticibus, metanda bonis habitacula digne, Quos huc ad sancti justum Felicis honorem Duxerit orandi studium, non cura bibendi. Nam quasi contignata sacris coenacula tectis, Spectant de superis altaria tota fenestris, Sub quibus intus habent sanctorum corpora sedem. Namque et apostolici cineres sub coelite mensa Depositi, placitum Christo spirantis odorem Pulveris inter sancta sacri libamina reddunt. Hic pater Andreas, hic qui piscator ad Argos Missus vaniloquas docuit mutescere linguas: Qui postquam populos, ruptis erroris iniqui Retibus explicuit, traxitque ad retia Christi, Thessalicas fuso damnavit sanguine Patras. Hic et praecursor Domini et Baptista Johannes, Idem Evangelii sacra janua, metaque legis: Hospes et ipse mei veniens Felicis ad aulas, Porte sui cineris fraternum funus honorat. Huic dubius gemino Didymus cognomine Thomas Adjacet; hunc Christus pavidae cunctamine mentis ( Pro nostra dubitare fide permisit, ut et nos Hoc duce firmati, Dominumque Deumque trementes) Vivere post mortem vero fateamur Iesum Corpore, viva suae monstrantem vulnera carnis; Et veniente die qua jam manifestus aperta Luce Deus veniet, cruciata in carne coruscum Agnoscant trepidi, quem confixere rebelles. Hic medicus Lucas prius arte, deinde loquela, Bis medicus Lucas: ut quondam corporis aegros Terrena curabat ope, et nunc mentibus aegris Composuit gemino vitae medicamina libro. His socii pietate, fide, virtute, corona, Martyres, Agricola, et Proculo Vitalis adhaerens. Et quae Chalcidicis Euphemia martyr in oris, Signat virgineo sacratum sanguine littus. Vitalem, Agricolam, Proculumque Bononia condit, Quos jurata fides pietatis in arma vocavit, Parque salutiferis texit victoria palmis, Corpora transfixos trabalibus inclita clavis. Hic et Nazarius martyr (quem munere fido Nobilis Ambrosii substrata mente recepi) Culmina Felicis dignatur et ipse cohospes, Fraternasque domos privatis sedibus addit. Quamvis sancti omnes toto simul orbe per unum Sint ubicumque Deum: quo praesentantur ubique, Corporis ut sua membra Deo: sed debita sanctis Sunt loca corporibus: neque tantum qua jacet ora Totum corpus, ibi positorum gratia vivit: Sed quacumque pii est pars corporis, et manus exstat, Contestante Deo meriti documenta beati. Magna et in exiguo sanctorum pulvere virtus Clamat apostolici vim corporis, indice Verbo. His igitur vicinus erit, quicumque supernis Castus aget tectis: et qui procul advena recto 639-640 Percitus affectu sanctas properarit ad aedes, Cum volet oratum Christo secretus adire, Sive die seu nocte velit sua promere vota, Impiger attiguo de limine prodeat hospes. Hoc etiam mirare, domus quod martyris alta Lege sacramenti per limina trina patescit: Fassus enim est unum trino sub nomine regem. Et quod contextae junctis sibi molibus aedes Fune pio signant: quoniam etsi culmina plura Sint domibus structis; sancta et tamen unica pacis Est domus, et multis unum concordia membris Corpus agit: cui compago stat vertice Christo. Forsitan haec inter cupidus spectacula quaeras, Unde replenda sit haec tot fontibus area dives, Cum procul urbs, et ductus aquae prope nullus ab urbe Exiguam huc tenui demittat limite guttam. Respondebo, nihil propria nos fidere dextra, Nil ope terrena confidere; cuncta potenti Deposuisse Deo, et fontes praesumere coelo. Denique cisternas adstruximus undique tectis, Capturi fundente Deo de nubibus amnes: Unde fluant pariter plenis cava marmora labris. Quod si etiam interdum eveniat defectus aquarum, Ordine disposito varias distincta figuras. Concharumque modis, et pictis florida metis, Forte erit et siccis spectabilis area vasis. Namque tenes etiam magna Salomonis in aede, Quam fuerit decori siccum mare: quod sapiens rex Aere dedit solido, et tauris suspendit ahenis. Aspice nunc aliud latus: ut sit porticus una, Et paries mediis spatio bipatente columnis, Culmine discretas aditu sibi copulat aulas. Tempus in hanc transire oculis peragrantibus aedem, Quae longum reserata latus, cum lumine coeli Acquirit spatium tecti, quod in atria juncta Panditur, insertos socians disjuncta per arcus, Et populis rigui praebet spectacula campi (Quem tamen includunt structo circumdata septo Moenia, ne pateant oculis sacra tecta profanis), Vestibulumque patens aura defendit operta. Nec mirere sacras spatiis accrescere caulas, Crescit ubique potens aeterni gloria Christi: Sanctorum cumulatur honor, Deus omnibus unus, Noscitur: illustrat quia sanctus Spiritus orbem, Cumque coaeterno regnat Patre Filius heres, Inde propagato pia gratia lumine veri Multiplicat populis aeternae semina vitae. Et quia pastor oves auget bonus, ampla redemtis Crescere cum gregibus favet altus ovilia Christus. Ingredere haec psalmis recinens antistes et hymnis, Et mea vota refer Domino, et tua gaudia votis Junge meis, celebrans communis festa patroni. Tempore oportuno pro peccatore rogabis Gaudentem Dominum de confessoris honore. Hoc duce, proclivi tua tramite vota ferentur, Felix divinas tibi praevius ibit ad aures, Teque sacris psalmis simul et devota litante 641-642 Obsequia, placido descendet numine Christus, Ut populum templumque sacra caligine velet, Infundens niveam per operta sacraria nubem. Nunc volo picturas fucatis agmine longo Porticibus videas, paulumque supina fatiges Colla, reclinato dum perlegis omnia vultu. Qui videt haec vacuis agnoscens vera figuris, Non vacua fidam sibi pascet imagine mentem. Omnia namque tenet serie pictura fideli, Quae senior scripsit per quinque volumina Moses, Quae gessit Domini signatus nomine Jesus, Quo duce Jordanis, suspenso gurgite fixis Fluctibus, a facie divinae restitit arcae. Vis nova divisit flumen: pars amne recluso Constitit, et fluvii pars in mare lapsa cucurrit, Destituitque vadum; et validus qua forte ruebat Impetus, adstrictas alte cumulaverat undas, Et tremula compage minax pendebat aquae mons, Despectans transire pedes arente profundo, Et medio pedibus siccis in flumine ferri Pulverulenta hominum duro vestigia limo. Jam distinguentem modico Ruth tempora libro, Tempora Judicibus finita, et Regibus orta, Intentis transcurre oculis: brevis ista videtur Historia, at magni signat mysteria belli, Quam geminae scindunt sese in diversa sorores! Ruth sequitur sanctam, quam deserit Orpha, parentem; Perfidiam nurus una, fidem nurus altera monstrat: Praefert una Deum patriae, patriam altera vitae. Nonne, precor, toto manet haec discordia mundo? Parte sequente Deum, vel parte ruente per orbem? Atque utinam pars aequa foret necis atque salutis! Sed multos via lata capit, facilique ruina Labentes prono rapit irrevocabilis error. Forte requiratur quanam ratione gerendi Sederit haec nobis sententia, pingere sanctas Raro more domos animantibus adsimulatis. Accipite, et paucis tentabo exponere causas. Quos agat huc sancti Felicis gloria coetus, Obscurum nulli: sed turba frequentior his est. Rusticitas non cassa fide, neque docta legendi, Haec adsueta diu sacris servire profanis, Ventre Deo, tandem convertitur advena Christo. Dum sanctorum opera in Christo miratur aperta. Cernite quam multi coeant ex omnibus agris, Quamque pie rudibus decepti mentibus errent. Longinquas liquere domus, sprevere pruinas Non gelidi fervente fide; et nunc ecce frequentes Per totam et vigiles extendunt gaudia noctem: Laetitia somnos, tenebras funalibus arcent. Verum utinam sanis agerent haec gaudia votis, Nec sua liminibus miscerent pocula sanctis. Quamlibet haec jejuna cohors potiore resultet Obsequio, castis sanctos quoque vocibus hymnos Personat, et Domino cantatam sobria laudem Immolat. Ignoscenda tamen puto talia parvis Gaudia quae ducunt epulis, quia mentibus error Irrepit rudibus; nec tantae conscia culpae Simplicitas pietate cadit, male credula sanctos 643-644 Perfusis halante mero gaudere sepulcris. Ergo probant obiti, quod damnavere magistri? Mensa Petri recipit, quod Petri dogma refutat? Unus ubique calix Domini, et cibus unus, et una Mensa, domusque Dei. Divendant vina tabernis; Sancta precum domus est ecclesia: cede sacratis Liminibus, serpens: non hac male ludus in aula Debetur, sed poena tibi: ludibria misces Supplicis inimice tuis: idem tibi discors Tormentis ululas, atque inter pocula cantas. Felicem metuis, Felicem spernis inepte, Ebrius insultas, reus oras; et miser ipso Judice luxurias, quo vindice plecteris ardens. Propterea visum nobis opus utile, totis Felicis domibus pictura illudere sancta; Si forte attonitas haec per spectacula mentes Agrestum caperet fucata coloribus umbra, Quae super exprimitur titulis, ut littera monstret Quod manus explicuit: dumque omnes picta vicissim Ostendunt releguntque sibi, vel tardius escae Sunt memores, dum grata oculis jejunia pascunt; Atque ita se melior stupefactis inserat usus, Dum fallit pictura famem: sanctasque legenti Historias, castorum operum subrepit honestas Exemplis inducta piis; potatur hianti Sobrietas, nimii subeunt oblivia vini. Dumque diem ducunt spatio majore tuentes, Pocula rarescunt, quia per miracula tracto Tempore, jam paucae superant epulantibus horae. Quod superest ex his, quae facta et picta videmus, Materiam orandi pro me tibi suggero, poscens, Rem Felicis agens, ut pro me sedulus ores. Et decet, ut quem mente pia comitaris, eumdem Et mentis facie referas, animoque sequaris Par in amore mei, nec enim miser ambigo amari Martyre, vel modici dignatus amore catelli. Cum mihi vita, domus, res, gratia, gloria, panis, Sit Felix donante Deo; quo praesule posce Montibus in sanctis mea fundamenta locari, Et coeptam peragi irrupto molimine turrem. De Genesi, precor, hunc orandi collige sensum: Ne maneam terrenus Adam, sed virgine terra Nascar, et exposito veteri, nova former imago. Educar tellure mea, generisque mei sim Degener; et sponsae festinem ad mellea terrae Flumina, Chaldaei servatus ab igne camini. Sim facilis tectis, quasi Lot, fore semper aperta, Liberer ut Sodomis; neque vertam lumina retro, Ne salis in lapidem vertar, sale cordis egenus. Hostia viva Deo, tamquam puer offerar Isac: Et mea ligna gerens sequar almum sub cruce patrem, Inveniam puteos; sed ne, precor, obruat illos Invidus, et viventis aquae caecator Amalec. Sim profugus mundi, tamquam benedictus Iacob Fratris Edom fugitivus erat; fessoque sacrandum Supponam capiti lapidem, Christoque quiescam. Sit mihi castus amor, sit et horror amoris iniqui: Carnis ut illecebras velut inviolatus Ioseph, Effugiam vinclis exuto corpore, liber 645-646 Criminis, et spolium mundo carnale relinquam. Tempus enim longe fieri complexibus; instat Summa dies: prope jam Dominus, jam surgere somno Tempus, et ad Domini pulsum vigilare paratos. Sit mihi ab Aegypto bonus exitus, ut duce lege Divisos penetrans undosi pectoris aestus, Fluctibus evadam Rubris, Dominique triumphum Demerso Pharaone canam. Cum supplice voto Exsultando tremens, et cum formidine gaudens, Ipsius pia dona, meos commendo labores. Adsere, Niceta, prece quod precor, et simul omnes Qui simul huc sancta pro relligione coistis, Devoti Domino, et gratantes dicite mecum: Haec tibi, Christe Deus, tenui facilique paratu Pro nobis facimus; nec enim te, summe Creator, Facta manu capiunt, toto quem corpore mundus Non capit: angustum cui coelum, terraque punctum est. Sed sanctis sine fine tuis devota ferentes Obsequia, exiguo magnos veneramur honore: Sperantes illis exoratoribus, ut tu In nobis operum ponas perfecta tuorum Culmina: et exstructis habitator mentibus adsis.
POEMA XXVIII. DE S. FELICE NATAL. CARMEN X. Veteres S. Felicis basilicas novis aedificiis auget, novam eamque magnificam cum baptisterio construit; easque picturis et epigrammatibus ornat. Nova a Nolano episcopo Paulo consecratur, et in illa eodem die baptismatis et eucharistiae sacramenta conferuntur. In veteri nobis nova res adnascitur actu, Et solita insolito crescunt solemnia ritu: Materiamque simul mihi carminis, et simul almi Natalem geminant Felicis: in aedibus ejus Nata recens opera haec, quae molibus undique celsis Cernitis emicuisse pari splendentia cultu. Istic porticibus late circumdata longis Vestibula impluvio tectis reserantur aperto, Et simul astra oculis, ingressibus atria pandunt. Illic adjunctae sociantur moenibus aulae, Diffusoque sinu simul et coeunte patentes Aemula consertis jungunt fastigia tignis, Et paribus variae et speciosae cultibus exstant Marmore, pictura, laquearibus, atque columnis. Inter quae et modicis variatur gratia cellis: Quas in porticibus (qua longius una coactum Porticus in spatium tractu protenditur uno) Appositas lateri tria comminus ora recludunt, Trinaque cancellis currentibus ostia pandunt: Martyribus mediam pictis pia nomina signant, Quos par in vario redimivit gloria sexu. At geminas quae sunt dextra laevaque patentes, Binis historiis ornat pictura fidelis. Unam sanctorum complent sacra gesta virorum, Jobus vulneribus tentatus, lumine Tobit. Ast aliam sexus minor obtinet, inclita Judith, Qua simul et regina potens depingitur Esther. Interior variis ornatibus area ridet, 647-648 Laeta super tectis et aperta luce serenis Frontibus, atque infra niveis redimita columnis. Cujus in exposito praelucens cantharus exstat, Quem cancellato tegit aerea culmine turris. Cetera dispositis stant vasa sub aere nudo Fonticulis, grato varie quibus ordine fixis Dissidet artis opus concordat vena metalli. Unaque diverso fluit ore capacius unda. Basilicis haec juncta tribus, patet area cunctis, Diversosque aditus ex uno pandit ad omnes, Atque itidem gremio diversos excipit uno A tribus egressos, medio spatiosa pavito: Quod tamen ordinibus structis per quinque nitentum Agmina concharum, series densata coacto Marmore, mira oculis aperit spatiantibus arte. Sed circumjectis in porticibus spatiari Copia larga subest, interpositisque columnas Cancellis fessos incumbere; et inde fluentes Aspectare jocos, pedibusque madentia siccis Cernere, nec calcare sola; et certamine blando Mirari placido salientes murmure fontes, Non solum hiberno placitura in tempore praesto est Commoditas, quia sic tecti juvat umbra per aestum, ( Sicut aprica placent in frigore, siccaque in imbre.) Parte alia patet exterior, quae cingitur aeque Area porticibus, cultu minor, aequore major. Ante sacras aedes longe spectabile pandit Vestibulum, duplici quae exstructis tegmine cellis, Per contextarum coeuntia tigna domorum, Castelli speciem meditatur imagine muri, Conciliisque forum late spectabile pandit. Quale loco signum Felix venerandus in isto Ediderit nuper, celeri narrabo relatu. In medio campi, contra venerabilis aulae Limina de ligno duo texta tigilla manebant, Importuna situ, simul et deformia visu; Quae decus omne operum perimebant, improba, foedo Objice prospectum caecantia: namque patentis Janua basilicae, tuguri brevis interjectu Obscurata, fores incassum clausa patebat. Haec amoliri cupientibus obvia nobis, Verba dabant tectis qui metabantur in illis, Jurabantque prius vitam se posse pacisci, Quam cogi migrare locis. Temnenda quidem vox Ista videbatur: sed erat, fateor, mihi idipsum Invidiae: taedebat enim vel vincere rixa. Interea quadam primam jam nocte quietem Carpere sopitis coeptantibus: ecce relictis Prosiliens scintilla focis, conflavit in una Cellarum ipsarum latebra, de stramine foeni, Quo forte inciderat, subitum ignem; moxque per ipsam Fusa casam, ut vires alimenta per arida cepit, Ingentem fragili rapuit de fomite flammam; Et facili lapsu per putria ligna vetusti Culminis erumpens; magnis incendia torsit Turbida verticibus; calidamque per aera nubem Miscuit, et nigro subduxit sidera fumo. Ipsaque terribilem dabat insuper ira fragorem, Materiae fragilis crepitu graviore resultans. 649-650 Cunctaque vicanis circum metata colonis; Atque etiam vico submotos longius agros, Sic vapor afflabat, sic horrida lux feriebat; Sic prope, sic longe sita culmina respergebat; Scintillis late volitantibus igneus imber; Ut subito exciti nos planctibus undique moestis, Et circumfusis immani lumine tectis, Omnia circa nos lucere ut aperta videntes, Cuncta putaremus flammis correpta cremari, Ipsaque sanctorum simul igne palatia tanto Fervere: et a tectis simul omnibus illa referri Fulgura, quae sparsis etiam longinqua replebant Ignibus, et multo terrebant igne vapores. Ut quasi vicinas omnes sibi quisque timerent Ad sua tecta faces ardentem comminus aestum, Infectasque trahens diris nidoribus auras. Nos trepidi, ut nostris domibus propiore periclo, Nil ope de nostra praesumimus, unde etenim vis. Et manus infirmis foret, illam exstinguere molem Sufficiens? cum flamma suis ingentior iret Fomitibus, parvoque exorta repente tigillo, Culmina cuncta simul perfunderet igne minaci? Currimus ergo, fide tantum et prece supplice nixi, Ad vicina mei Felicis limina: et inde Contiguam paribus votis adcurrimus aulam, Atque ab apostolici cineris virtute medelam Poscimus, impositis subjecti altaribus ora. Ipse domum remeans, modicum, sed grande saluti, De crucis aeternae sumtum mihi fragmine lignum Promo, tenensque manu adversis procul ingero flammis, Ut clypeum retinens pro pectore, quo tegerem me, Arceremque hostem collato umbone relisum. Credite, nec donate mihi, sed reddite Christo Grates, et justas date laudes Omnipotenti: Nostra salus etenim cruce Christi et nomine constat, Inde fides nobis, et in hoc cruce nixa periclo Profuit, et nostram cognovit flamma salutem. Nec mea vox, aut dextra illum, sed vis crucis ignem Terruit, inque loco de quo surrexerat ipso, Ut circumseptam praescripto limite flammam Sidere, et exstingui fremitu moriente coegit: Et cinere exortam cineri remeare procellam. Quanta crucis virtus! ut se natura relinquat. Omnia ligna vorans ligno crucis uritur ignis. Multa manus, crebris tunc illa incendia vasis Aspergens, largis cupiebat vincere lymphis: Sed licet exhaustis pensarent fontibus imbres, Vi majore tamen, lassis spargentibus, omnem Vicerat ignis aquam: nos ligno exstinximus ignem, Quamque aqua non poterat, vicit brevis astula flammam. Post ubi discessit metus, optatumque reduxit Lux operosa diem, processimus acta videre Noctis, et exstinctae quamvis, fumantia late Securis spectare oculis vestigia flammae. Et credebamus nos plurima damna domorum Visuros, magni memores terroris et ignis: Sed cito conspectis decrevit opinio rebus: Et nihil exustum, nisi quod debebat aduri, 651-652 Cernimus, ex illisque unum flagrasse duobus Hospitiis, quae nostra manus, nisi flamma tulisset, Abstulerat: sed et hoc Felicis gratia nobis Munere consuluit, quod praeveniendo laborem Utilibus flammis, operum compendia nobis Praestitit; inde parem incensae, quam vicerat illic Flamma domum, non ut pateretur stare, vel ipsam Obstantem simili bipatentibus objice valvis: Verum ut et haec illum puniret flamma colonum, Conservans illi, quod mox everteret ipse. Nam sua qui sanctis nuper gurgustia tectis Praetulerat, primum flamma mulctatus in uno, Mox aliud propria ipse manu vastare tigillum Incipit, et celeri peragit sua damna furore, Dilectasque domos, et inanes plangit amores. Qui simul aspiciens incensa, et diruta tecta, Dissimiles simili miratur in aggere labes, Ruderis, et cineris juncti bicolore ruina. Hunc nobis sine lite videns cessisse triumphum, Se tantum miser accusat, quem gratia nulla Manserit obsequii, et maneat confusio poenae. Nunc quia dimoto patuerunt objice frontes, Eloquio simul atque animo spatiemur in ipsis Gaudentes spatiis, sanctasque feramur in aulas: Miremurque sacras veterum monumenta figuras: Et tribus in spatiis, duo Testamenta legamus; Hanc quoque cernentes rationem lumine recto Quod nova in antiquis tectis, antiqua novis lex Pingitur: est etenim pariter decus utile nobis In veteri novitas, atque in novitate vetustas. Ut simul et nova vita sit, et prudentia cana. Ut gravitate senes, et simplicitate pusilli, Temperiem mentis gemina ex aetate trahamus, Jungentes nostris diversum moribus aevum: Est etiam interiore sinu majoris in aulae Insita cella procul, quasi filia culminis ejus, Stellato speciosa tholo, trinoque recessu Dispositis sinuata locis; medio pietatis Fonte nitet, mireque simul novat atque novatur. Namque hodie bis eam geminata novatio comit, Dum gemina antistes gerit illic munera Christi; In geminos adytum venerabile dedicat usus, Castifico socias pia sacramenta lavacro: Sic pariter templum novat hostia, gratia fontem. Fonsque novus renovans hominem, quod suscipit, et dat Munus; sive magis, quod desinit esse per usum, Tradere divino mortalibus incipit usu. Nam fons ipse semel renovandi missus in usum, Desinit esse novus: sed tali munere semper Utendus, numquam veteres renovare facesset. Hoc Domini donum, hanc speciem, qua munere Christi Idem homo fit novus, et vetus interit, ecce refectis Cernite culminibus gemina Felicis in aula 653-654 Quae fuerant vetera, et nova nunc exstare videntur. Nam steterant vasto deformibus agmine pilis: Nunc meliore datis eadem vice fulta columnis, Et spatii cepere, et luminis incrementa: Depositoque situ reducem sumsere juventam. Namque et in his duplex spectandi gratia fulget Qua renovata novis aequali lumine certant Culmina culminibus, tectorum dissidet aetas, Concordat species; veterum manus atque recentum Convenit; in facie simili decor unus utrumque Ornat opus; coeunt olim fundata novellis. Nec discrimen adest oculis, nitet una venustas Annosis rudibusque locis; niger abditur horror; Et senibus tectis juvenem pictura nitorem Reddidit, infuso variorum flore colorum. Hinc operum tempus confunditur, et nitet extra Parietibus novitas, latet intus operta vetustas: Fronte juventutis tegitur fucata senectus: In pueram faciem veterana refloruit aetas. Suntque simul vetera et nova; nec nova, nec vetera aeque. Non eadem simul, atque eadem, quae forma futuri Praesentisque boni est; namque et nunc utile nobis, Deterso veteris vitae squalore, novari Mente pia, Christumque sequi, regnisque parari. Tunc quoque cum dabitur redeunte resurgere vita, Ille resurgentum potior numerabitur ordo, Qui super illustri carnem perfusus ainictu, Servilem Domini mutabit imagine formam: Conformemque Deo conregnaturus honorem Accipiet, Christo similis, sed munere Christi. Haec eadem species veterem deponere formam, Et gestare novam monet, et retro acta abolere: Inque futura Dei conversam intendere mentem, Congrua praeteritis oblivia ducere curis, Coelestumque animo regnorum inducere curam; Rebus et humanis, et amoribus istius aevi, Mente prius quam morte mori; neque corporis ante Nexibus absolvi, quam criminis. Ergo novemur Sensibus, et luteos terrestris imaginis actus Discutere a nostro properemus corpore longe Vestibus excussis: puros, ut sorde recussa Corporis atque animae, nitidi reddamus amictus. Nec modo commissum peccati, sed meditatum, Sicut morbiferam de labe cadaveris auram, Naribus obstructis tristem fugiamus odorem. Ut faciem colubri, Salomon peccata timeri, Horrerique monet, dicens armata leonis Dentibus: et vere, quoniam velut ore ferino Saeva vorant animam, quam vicerit aegra voluptas Corporis, enectamque suae draco duxerit escae, Qui vorat Aethiopum populos, non sole perustos, 655-656 Sed vitiis nigros, et crimine nocticolores. Tales Aethiopas serpens edit, in quibus escam, Quam capere est donatus, habet: quia peccatorem, Serpentisque cibum Deus uno nomine terram Dixit: et inde vorans peccata, dracone voratur. Tempus adest mutare vias, exsurgere somno, Et tandem vigilare Deo, dormire vicissim Actibus his, quibus invigilat mens mortua Christo. Si nobis doctrina Dei de lumine verbi Non aperit sensum, saltem capiamus ab ipsis Aedibus exempla: et lapides et ligna magistri Sint stolidis, ut quale manu confecimus istic Tale fide faciamus opus: licet absit ab uno Mentis opus manuumque labor, sed ab impare causa Par operis trahitur ratio; ecce videte, probabo Dissimiles simili specie concurrere formas. Qua nova tecta sedent, multi meminere locorum: Nam breve tempus id est, ex quo sunt omnia coepta, Quae modo facta manent: annis sudata duobus Tertius explicuit prece sanctorum, atque ope Christi. Pars spatii brevis hortus erat, pars ruderis agger, Quem collata manus, populo curante, removit: Et viles olerum cum sentibus eruit herbas, Ut nitido purgata patesceret area dorso, Quae modo marmoreis ornato jugere saxis Late strata nitet, cultus oblita priores. Quam bene mutavit speciem! post stercoris usum, Marmoris ornatum, Parias post vilia conchas Brassica fert; et splendet aquis, quae sorde nitebat. Quonam igitur nunc ista modo mihi fabrica formam Praebebit, qua me colere, aedificare, novare Sensibus, et Christo metandum condere possim? Prompta quidem ratio est, quae sit mea terra, quod in me Rudus, et unde meo spinae nascuntur in agro. Terra cor est, culpae pravi sunt rudera cordis: Luxus iners, impurus amor, maculosa libido, Rudera sunt animae; sic corporis anxia cura, Livor edax, et avara fames, gravis ira, levis spes, Prodigaque ambitio proprii, sitiens alieni, Spinae sunt animo: quia semper inanibus angunt Ancipites animas stimulis: quas jugiter urit Defectus miseri metus, et miser ardor habendi. Atque ita et inter opes inopes, quasi Tantalus ille Inter aquas sitiunt, nec habent quod habere videntur. Nam partis uti metuunt, servata relinquunt: Dumque alimenta parant, vivendi tempora perdunt. Has igitur spinas, haec rudera mentibus hirtis Egerere est opus, et primam hanc evellere fibris Cunctorum stirpem scelerum, qua pullulat arbor Infelix; Domini radicitus illa securi Icta cadat, nostris ut numquam germinet arvis. Haec si praeciso de nobis fomite radix Aruerit, cadet omne nefas, vitium omne peribit, Matricisque suae casum mala cuncta sequentur, 657-658 Et moriente sua simul arbore poma peribunt. Tunc bene purgato domus aedificabitur horto, Et vivo fundata solo bene surget in altum Fabrica divini moliminis. Ipse columnas Eriget in nobis Christus, veteresque resolvet Obstructae pilas animae; spatiumque sibi Rex Sensibus efficiet nostris, ut inambulet illis, Tamquam in porticibus Salomonis quinque solebat Ore pio medicos Sapientia ducere gressus: Corpora tangendo sanans, et corda docendo. Non igitur simus veteres inter nova tecta. Ut qui corda habitat Christus, nova corda revisat. Pejor enim scissura novo veterique coactis Redditur, et nova vina novos bene dantur in utres. Vita prior pereat, pereat ne vita futura. Sponte relinquamus mundum, non sponte carendum, Sponte nisi fugimus: moriamur, ne moriamur: Letalem vitam vitali morte tegamus. Terrena intereat, subeat coelestis imago, Et Christo vertatur Adam, mutemur et istic, Ut mutemur ibi: qui nunc permanserit in se Idem, et in aeternum non immutabitur a se.
POEMA XXIX. DE NOLANA BASILICA S. FELICIS A SE AUCTA. Parvus erat locus ante, sacris angustus agendis, Supplicibusque negans pandere posse manus: Nunc populo spatiosa sacris altaria praebet Officiis medii martyris in gremio. Cuncta Deo renovata placent, novat omnia semper Christus, et in cumulum luminis amplificat. Sic et dilecti solium Felicis honorans, Et splendore simul protulit et spatio. POEMA XXX. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN XVIII. FRAGMENTA. De sanctorum reliquiis per orbem diffusis. Sidera si coelo, si possunt gramina terris Defore, mella favis, aqua fontibus, uberibus lac; Sic poterunt linguis laudes cessare piorum, In quibus et vitae virtus, et gloria mortis Ipse Deus; pro quo vitam voluere pacisci, Et moriendo piam sancire fidem populorum. . . . . . . . . . . . . . . . Horum de numero procerum confessor in ista Urbe datus Felix longe lateque per orbem Nominis emicuit titulo: sed Nola sepulti Facta domus, tamquam proprio sibi sidere plaudit. Omnis enim, quacumque manet mandatus in ora Martyr, stella loci simul et medicina colentum est. Namque tenebrosum veteri caligine mundum, Languentesque animas miseratus in orbe Creator Sic sua disposuit terris monimenta piorum, Sparsit ut astrorum nocturno lumina coelo. . . . . . . . . . . . . . . . . 659-660 Hos igitur nobis cupiens avertere morbos Omnimedens Dominus, sanctos mortalibus aegris Per varias gentes medicos pietate salubri Edidit: utque suam divina potentia curam Clarius exereret, potioribus intulit illos Urbibus: et quosdam licet oppida parva retentent Martyres, ad proceres Deus ipsos moenibus amplis Intulit: et paucas functos divisit in oras; Quos tamen ante obitum toto dedit orbe magistros. Inde Petrum et Paulum Romana fixit in urbe, Principibus quoniam medicis caput orbis egebat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sic Deus et reliquis tribuens pia munera terris. Sparsit ubique loci magnas sua membra per urbes. Sic dedit Andream Patris, Ephesoque Johannem, Ut simul Europam atque Asiam curaret in illis, Discuteretque graves per lumina tanta tenebras. Parthia Matthaeum complectitur, India Thomam: Lebbaeum Libyes, Phryges accepere Philippum: Certa Titum sibi sumsit, et Antiochia et Ostia Lucam: Marcus Alexandria tibi datus, ut bove pulso, . . . . . . . . . . . . . . . . Nam Constantinus proprii dum conderet urbem Nominis, et primus Romano in nomine regum Christicolam gereret, divinum mente recepit Consilium, ut quoniam Romae moenibus urbis Aemula magnificis strueret tunc moenia coeptis, His quoque Romuleam sequeretur dotibus urbem; Ut sua apostolicis muniret moenia laetus Corporibus: tunc Andream devexit Achivis, Timotheumque Asia. Geminis ita turribus exstat Constantinopolis magnae caput aemula Romae: Verius hoc similis Romanis culmine muris Quod Petrum, Paulumque pari Deus ambitione Compensavit ei, meruit quia sumere Pauli Discipulum, cum fratre Petri. Jam quanta per istam Sanctorum per longa viam divortia terrae Creverit utilitas ad nostrae munia vitae, Ipsa docent hodieque loca, in quibus illa beati Rheda capax oneris posita statione resedit: Omnibus in spatiis quacumque aut mansio sanctis Corporibus, requiesve fuit vectantibus illos Sacratos cineres, miris clamantia signis. Nam divina manus medica virtute per omnes Est illic operata vias, qua corpora sancta Impressere sacro vestigia viva meatu. Inde igitur suadente fide data copia fidis Tunc comitum studiis, quaedam ut sibi pignora vellent Ossibus e sanctis meritum decerpere fructum: Ut quasi mercedem officii, pretiumque laboris Praesidia ad privata domum sibi quisque referret. Ex illo sacri cineres, quasi semina vitae Diversis sunt sparsa locis: quaque osse minuto De modica sacri stipe corporis exiguus ros Decidit; ingentes illic pia gratia fontes, Et fluvios vitae generavit gutta favillae. . . . . . . . . . . . . . . . . At Carthago potens Cypriano martyre gaudet, Cujus et ore simul profusi, et sanguine fontes Fecundaverunt Libyae sitientis arenas. . . . . . . . . . . . . . . . . 661-662 Nec minor occiduis effulsit gratia terris, Ambrosius Latio, Vincentius exstat Hiberis: Gallia Martinum, Delphinum Aquitania sumsit. Multaque praeterea per easdem largiter oras Semina sanctorum positis diffusa sepulcris Illustrant totum superis virtutibus orbem. . . . . . . . . . . . . . . . . Sic itaque et nostra haec Christi miserantis amore Felicis meruit muniri Nola sepulcro, Purgarique simul: quia caecis mixta ruinis Orbis, et ipsa pari moriens in nocte jacebat. . . . . . . . . . . . . . . . . Personae exululant poenis qui numine falso Dii fuerant; et qui mentito nomine vivos Ante Dei cultum sibi nil coeleste videntes Dediderant homines, hi nunc, ubi lumine Christi Vera fides patuit, non possunt ferre sepultos. . . . . . . . . . . . . . . . . Alpha itidem mihi Christus et ο qui summa supremis Finibus excelsi pariter complexus et imi, Victor et inferna et pariter coelestia cepit: Effractisque abysis coelos penetravit apertos, Victricem referens superata morte salutem. Utque illum patriae junxit victoria dextrae, Vexillumque crucis super omnia sidera fixit, Corporeum statuit coelesti in sede trophaeum. . . . . . . . . . . . . . . . . Nunc ad te, veneranda Dei crux verto loquelas, Gratantesque tua concludam laude profatus. O crux magna Dei pietas, crux gloria coeli, Crux aeterna salus hominum, crux terror iniquis, Et virtus justis, lumenque fidelibus: o crux Quae terris in carne Deum servire saluti Inque Deo coelis hominem regnare dedisti! Per te lux patuit veri, nox impia fugit. Tu destruxisti credentibus eruta fana Gentibus, humanae concors tu fibula pacis, Concilians hominem medii per foedera Christi. Facta hominis gradus es, quo possit in aethera ferri. Esto columna piis tu semper et anchora nobis: Ut bene nostra domus maneat, bene classis agatur, In cruce fixa fidem, vel de cruce nancta coronam.
POEMA XXXI. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN XIX. FRAGMENTUM. De Gothorum exercitus cum suo rege interitu. Pluribus haec etenim causa est curata patronis, Ut Romana salus, et publica vita maneret. Hic Petrus, hic Paulus proceres, hic martyres omnes, Quos simul innumeros magnae tenet ambitus Urbis, Quosque per innumeras diffuso limite gentes Intra Romuleos veneratur Ecclesia fines, Sollicitas simul impenso duxere precatu Excubias. Felix meus his, velut unus eorum, In precibus pars magna fuit, sed summa petiti Muneris ad cunctos, nulli privata refertur.
POEMA XXXII. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN XX. FRAGMENTA. S. Felici gratias refert maximas pro acceptis ejus interventu Dei donis et beneficiis. 663-664 Nunc ad te, venerande parens, aeterna patrone, Susceptor meus, et Christo carissime Felix, Gratificas verso referam sermone loquelas. Multa mihi variis tribuisti munera donis. Omnia, praesentis vitae rem, spemque futurae Quae pariunt, tibi me memini debere: cui me Mancipium primis donavit Christus ab annis. Si mihi flumineis facundia curreret undis, Oraque mille forent centenis persona linguis, Forte nec his opibus collato fonte refectus Omnia Felicis percurrere munera possem Quanta suo Dominus donavit Christus amico, Et mihi confessor famulo transmisit alumno: . . . . . . . . . . . . . . . . Si prima repetens ab origine cuncta revolvam, Quae pietate pari vario mihi praestitit aevo, Ante queam capitis proprii numerare capillos, Quam tua circa me, Felix bone, dona referre. . . . . . . . . . . . . . . . . Incolumi solio, et numquam rimante sepulcro, Undique vallatum solido munimine corpus Martyris et meriti nullis patuisse piaclis: Et dignum retinere suae pia carnis honorem Ossa, quia sanctis numquam desistit adesse Spiritus: unde piis stat gratia viva sepulcris, Quae probat in Christo cunctos sine morte sepultos Ad tempus placido sopiri corpora somno.
POEMA XXXIII. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN XXI. FRAGMENTA. Narrat S. Felicis miracula, quibus aegri sanantur, et corpora a daemonibus obsessa liberantur. Ver age carminibus: fluat articulata modestis Vox muneris: ades, o dives mihi causa loquendi Felix, et tacito mea corda illabere flatu. Spiritus ore meo curret tuus; esto meis fons Eloquiis: ego vero tuis ero fistula rivis, Quos mihi praebueris divini a flumine verbi. . . . . . . . . . . . . . . . . Surge igitur, blandoque meum spiramine pectus Ingredere, o Felix pater, et domine atque patrone; Tu domus, et medicina mihi, et sapientia, Felix; Tu nunc obtusam mihi longa per otia mentem Exacue, ignito vegetans mea lumine corda. . . . . . . . . . . . . . . . Sed mihi non isto fundendus in aequore sermo est, Ut per sanctorum merita aut miracula curram, Et quae per sanctos omnes ab origine rerum Praestat agitque Deus, versu pertexere coner, Quae nec mens humana capit nec lingua profari. 665-666 Et quid in hoc mirum, si charta volumine toto Non capiat, quae nec mundus capit omnia totus? Major enim mundo mundi sator; ipse Deus rex Qui terram coelumque implet, quem non capit iste Mundus, eum capiunt sancti, non corporis amplo, Sed pietate humiles, et mundo corde capaces. . . . . . . . . . . . . . . . . Nunc itaque ut divina mei bene gesta patroni Felicis referam, vel quae mihi commoda vitae Contulerit, vel quae multis ope coelite praestans, Muneribus conferre piis non desinit omni Pene die, variis tribuens pia munera signis: Christum laudari meritorum postulat ordo. Non hominem, sed eum potius laudare videbor, Quo Felix autore potens, venerabile nomen Obtinet, et medicas dat opes, quibus aegra revisit Corpora, captivasque animas vi daemonis atri Absolvit superante Deo: nec in hac ope tantum Munificus Felix operatur munera Christi, Et de vipereo fortissimus hoste triumphat.
POEMA XXXIV. DE S. FELICE NATALITIUM CARMEN. INCERTI FRAGMENTUM. S. Felicis virtus in tumulo: frequens ad eum populi concursus. Et licet a veteri tumulis absconditus aevo, Qua mortalis erat, latuit telluris operto, Viva tamen, vegetante Deo, membrisque superstes Gratia divinum spirantia martyris ossa Clarificat populis, merito vivente sepulti, Et magni solium breve confessoris adorat Jugiter e variis congesta frequentia terris.
POEMA XXXV. DE OBITU CELSI PUERI PANEGYRICUS. Pneumatium et Fidelem pueri Celsi parentes consolatur de obitu filii. Ante puer patribus claris, et nomine avito Celsus erat, sed nunc celsus agit merito: Quem Dominus tanto cumulavit munere Christus, Ut rudis ille annis, et novus iret aquis, Atque bis infantem spatio aevi et fonte lavacri Congeminata Deo gratia perveheret. Heu! quid agam? dubia pendens pietate laboro, Gratuler, an doleam? dignus utroque puer; Cujus amor lacrymas, et amor mihi gaudia suadet, Sed gaudere fides, flere jubet pietas. Tam modicum patribus, tam dulci e pignore fructum Defleo in exiguo temporis esse datum. Rursus ut aeternae bona volvo perennia vitae, Quae Deus in coelo praeparat innocuis, Laetor obisse brevi functum mortalia seclo, Ut cito divinas perfrueretur opes. Nec terrena diu contagia mixtus iniquis 667-668 Duceret in fragili corporis hospitio: Sed nullo istius temeratus crimine mundi, Dignius aeternum tenderet ad Dominum. Ergo Deo potius quam nobis debitus infans, Verum et pro nobis ille Deo placitus. Coeperat octavum producere parvulus annum, Prima citis agitans tempora curriculis. Jam puerile jugum tenera cervice ferebat, Grammatici duris subditus imperiis. Quaeque docebatur puer admirante magistro, Sordebat docili nobilis ingenio. Gaudebant trepido praesagi corde parentes, Dum metuunt tanti muneris invidiam. Nec mora longa fuit, placitam Deus aethere Christus Arcessens merito sumsit honore animam, Et rapuit terris subitum, quo dignior esset Associata piis vivere conciliis. Causa fuit leti suffusus faucibus humor, Quo gravis inflavit lactea colla tumor, Inde repressus abit, sed lapsus ad intima fugit Corporis, et vitam visceribus pepulit. Terra suam partem tumulata carne recepit, Spiritus angelico vectus abit gremio. Deserti vacuum funus duxere parentes Fletibus, in culpam ne pietas veniat. Impia nam pietas animam lugere beatam, Gaudentemque Deo flere, nocens amor est. Nonne patet quantum tali pietate trahatur Peccatum? arguimur fraude tenere fidem; Aut reprobare Dei leges errore rebelli, Ni placeat nobis, quod placuit Domino. Justius est istas hominum lugere tenebras, Quas facimus nobis degeneres animae, Immemores primos coelestis imaginis ortus, Quam revocat miserans ad sua regna Pater. Cujus amore meos suscepit Filius artus, Virgine conceptus, virgine natus homo, Cuncta gerens hominem, cunctos et corpore in uno Cunctorum Dominus suscipiens famulos. Factus enim servi forma est, qui summus agebat, Forma Dei regnans cum rege Patre Deus. Suscepit formam servi, culpamque peremit, Qua poenae et mortis quondam homo servus erat. Et libertati famulum, sub imagine servi Nostra caro effectus restituit Dominus. Ut mihi per Christum coelestis imago rediret, Qui cruce terrenum despoliavit Adam. Carnem igitur mortemque meam meus ille Creator Pertulit, et carum morte redemit opus. Multa mihi dederat prius et promissa salutis, Et praecepta quibus per bona dirigerer. Sed quia nec, legis posito medicamine, primi Inveterata patris vulnera dilueram, Et neque praemissis divino ex ore prophetis Exspectare Dei munera credideram, Et genus humanum passim sine lege fidei 669-670 Desperata salus merserat in tenebras, Regnabatque simul peccatum in corpore nostro, Mors in peccato, daemon in interitu, Captivumque hominem tristis metus et miser error Altius in mortem praecipitare dabant. Interea Pater ipse polo miseratus ab alto, Errantum lapsus pestiferos hominum, Serpentemque truci dominantem in morte cadentum Non tulit, et Natum misit ad omne bonum. Paruit ille libens, Deus omnia cum Patre concors Communem curans rem pietate pari. Advenit, et fit homo, et mixtum perfectus utroque Ostendit fragili carnis inesse Deum. Utitur officiis hominis, sed et intus operti Signa Dei medicis exserit imperiis. Voce hominis divina docet, mortalia vere Extra peccatum corporeus peragit. Quippe sui rem tantum operis sibi reddere curans, Naturam venit sumere, non vitium. Namque bonum natura hominem bonus ad bona fecit? Mente sua lapsus se vitiavit homo. Quare opifex hominum mortali in corpore venit, Non et mortali crimine factus homo. Nam neque deleret culpas, nisi liber ab illis, Nec laxare reos posset et ipse reus, Nec peccatori mors cederet utpote vinctum Peccati vinclis legitime retinens. Jure igitur cessit rumpenti tartara Christo, In quo, quod posset nectere, non habuit. Ipsaque judicii injusti rea facta vicissim, Per scelus occiso jure subacta homini est. Palluit invidia serpens, inferna reducto Claustra homini, versa lege, reclusa vide, Inque vicem vincta mortalem morte resolvi, Excussumque sua surgere corpus humo, Insuper et coelos redivivum scandere cernens, Dente truci frustra lividus infremuit. Et modo tabescit, cum, crebrescente piorum Agmine, per Christum perditor ipse perit. Ergo mei vitiosa animi sanavit, et aegra Corporis excepit, matre homo, patre Deus. Imbecilla quidem, sed naturalia carnis Gessit, et affectus corporis exhibuit. Sensibus humanis edit et bibit, et sua somno Lumina declinat, lassat eundo viam. Tamquam homo, defuncto lacrymas impendit amico Quem mox ipse Deus suscitat e tumulo. « Navigio vectatur homo, et Deus imperat austris, » Et virtute Dei permeat aequor homo. Mente hominis trepidat vicinae mortis ad horam Mente Dei novit tempus adesse necis. In cruce fixus homo est, Deus e cruce terrun orbem, Mortem homo, verum mors ipsa Deum patitur, In cruce pendet homo, Deus e cruce crimina donat, Et moriens vitam criminis interimit; Proque reis habitus, pejorque latrone putatus, Quem Judaea pio praeposuit Domino, Credenti donat regnum coeleste latroni, Clausus adhuc terris jam paradisum aperit. Nos igitur firmare animos, attollere mentem, Ignavosque decet trudere corde metus. Pro quibus ecce animam posuit simul atque resumsit 671-672 Filius ille Dei, quo sata cuncta Deo. » De nostra victor Deus egit morte triumphum, Et nostrum secum corpus in astra tulit: Non sat habens, quod pro nobis mortalia cuncta Hausit, ut auferret vulnera nostra suis. Sed ne me dubiae suspenderet anxia mentis Cura, resurrexit corpore quo cecidit. Clara fides oculis patuit mortalibus, ipse Post obitum visus, qualis et ante obitum. Nam se discipulis dubitantibus obtulit ultro, Rimandumque oculis praebuit et manibus. Nec sine mente Dei dubitavit apostolus olim, Vivere post mortem nullus ut ambigeret. Firmavit dubitando fidem: dum comminus anceps Arguitur Thomas, omnis homo instruitur. Cernere quod Thomas coram et palpare jubetur, Constanter stabili credere disco fide: Mortem hominum Christi crucifixi morte subactam, Spemque resurgendi corporibus positam; Corporibus nostris, quia Christus victor in ista Carne resurrexit quam gero, qua morior. Meque docet, pro me dubitantibus ingerit artus, Et solidam carnem structa per ossa probat, Insuper et lateris, manuum quoque vulnera monstrat, Et dubium digitos his jubet inserere. « Cerne, inquit, latus ecce meum, palmasque, pedesque; Ecce crucis clavos, cuspidis ecce viam. Ecce ipsam toto compagem corpore vivam Stare patet nervis, ossibus, ore, cute. » Ergo tenete fidem, quam cernitis, insuper et quam Tangitis, et dubios pellite corde animos. Et testes tantae cunctis estote salutis, Cunctorumque hominum solvite corda metu. Omnibus intereat mortis timor, et simul omnes Ista resurgendi spes animet populos. Credentum tamen ista salus, qui corde fideli Suscipient, quae vos lumine conspicitis. Nam postquam victa gessi de morte triumphum, « Mors superata obiit, stat rediviva salus. Vitam ex morte dedi, mortem moriendo subegi. Et genus humanum sanguine restitui. » Peccatum carnis superans in carne, peremi Materiam culpae, justitiam peperi. Corpore mors cecidit, surrexit corpore vita, Qua prius occiderat, carne revixit homo. Et nunc ecce meo redivivum in corpore portans, Praefero victorem mortis et anguis Adam. Quae, rogo, sufficient nobis solatia, vel quae Sanabit fessos jam requies animos, Si nec tanta potest aegris medicina mederi, Quae vitas obita morte redire docet? Moeror, abi; discede, pavor; fuge, culpa: ruit mors, Vita resurrexit, Christus in astra vocat. Morte mea functus, mihi mortuus, et mihi victor, « Ut mors peccati sit mihi vita Dei. Denique servatum jam de cruce duxit aperto 673-674 Limite latronem, qua paradisus adest, » Munere quo signum dedit et peccata piare, Et nemoris vetiti vincere septa fide. Talibus exemplis, tanto sponsore salutis Erectos laetis vertere moesta decet. Pellamus querulos ingrato corde dolores, Et redeant tersis lumina pura oculis. Credamus Christo, quod in ipso vidimus, iisdem Nos quibus occidimus surgere corporibus, Inde superfusa divini veste decoris, Sumere mutatos angelicam speciem. Quod si tanta animis nox caligantibus obstat, Et piger obtuso corpore sensus hebet, Ut, quia corporeis oculis divina teguntur, Nullam dicatis scripta tenere fidem. Sed doceat Paulus quia non aeterna videntur, Aeterna humanis abdita sunt oculis. Insipiens, terrena vide, coelestia crede, Obtutu mundum conspice, mente Deum. Hinc pretiosa fides; nam sicut gratia jam non Gratia, si meritis attribuatur, erit: Sic et nulla fides, nisi quae quod non videt, illud Credit, et aeternam spe duce rem sequitur. Mortales miseri, querulum genus, impia tandem Pectora mollitis mentibus exuite. « Heu! quonam, precor, usque gravi mendacia corde Quaeritis, et vani lubrica diligitis? » Commutate vias, disrumpite vincula mortis, Et date praedulci libera colla jugo. Sumite divinas pro libertate catenas, Crimine quae solvunt, et pietate ligant. Qui sequeris tenebras, in aperto lucis oberras, Et quia nocte vides, lumine caecus agis. Ergo oculos mentis Christo reseremus et aures; Ut mens, peccato clausa, Deo pateat. Nam quae corporeis sua jam promissa revelat Visibus, et claris monstrat operta Deus, Cuncta resurgendi faciem meditantur in omni Corpore, et in terris germina, et astra polo. Noctes atque dies, ortus obitusque vicissim Alternant: morior nocte, resurgo die. Dormio corporeae sopitus imagine mortis, Excitor a somno sicut ab interitu. Quid sata, quid frondes nemorum, quid tempora? nempe Legibus his obeunt omnia, vel redeunt. Vere resurgentum cunctis nova rebus imago Post hiemis mortem vivificata redit. Quod semel est facturus homo, cui subdita mundi Corpora, sub coelo cuncta frequenter agunt. Sed quaerunt quali reparetur mortuus omnis Corpore, quove modo fiat homo ex cinere. Si non sufficiunt sacris signata prophetis, Muta fidem clamant, credite conspicuis. Cernite nulla suis emergere semina campis, Ni prius intereant labe soluta putri. Nuda seris, vestita legis; jacis arida grana, Atque eadem fructu multiplicata metis. O perversa fides, et diffidentia nobis, Credere nos terris, et dubitare Deo! Et certa nil terra fide spondere nec ausa, Nec potuit; quin et saepe fefellit ager, Vix commissa sibi reddens sata; nec tamen illi 675-676 Credere deceptus spem segetis dubito; Nec piget incertis certum sudare laborem Frugibus, et nudo credere nuda solo. Quod si terra potest corruptum reddere semen (Quod tamen aeterni lege facit Domini), Difficile Omnipotentis opus fore creditur, ut nos Ex nihilo factos, ex aliquo reparet? Nullus eram, et faciente Deo sum natus ut essem, Nunc jam de proprio semine rursus ero. Nam licet in tenuem redigantur et ossa favillam, Corporis integri semina pulvis habet: Cumque etiam cineres vacuatis terra sepulcris, Cognato immixtos cespite sorbuerit, Tunc quoque corporeis hominum vanescere visos Luminibus, solidos continet Omnipotens; Inque die magno, quae nunc absumta putamus Corpora, cernemus surgere tota Deo, Nulla cui natura perit: quia quidquid ubique est, Omne Creatoris clauditur in gremio. Quos aqua fluminibus, pelagoque, et piscibus haurit, Quos volucres, et quos diripuere ferae, Cunctos terra Deo debet: quia quos aqua mersit, Littore vel fundo, strata recepit humus. Quae licet una, tamen non uno sumta sepulcro, Sparsa locis laceri funeris ossa tegit. Et quia consumtus simul et consumtor in uno Telluris gremio morte ferente cadunt; Sive per egeriem, qua sese animalia purgant, Reddunt digestis membra vorata cibis: Humanum corpus transfunditur ex alieno Corpore, nec perdit vim proprii generis. Sed licet e membris in humum transmissa ferinis Membra hominum vivo semine salva manent; Et moriente fera, cui forte cadaveris esca Humani fuerit, dividitur ratio. Namque animal rationis homo est, ideoque et in ipse Rex aliis praestat corpore corporibus. Inde licet possit mutis animalibus idem Praeda dari, tamen his sorte coire negat. Sola resurgendi caro perceptura vigorem, Quae rationalis vas animae fuerit, Ut reducem terris animam compage refecta, Jam non lapsuro tegmine suscipiat. Et velut hic omni mens et caro jungitur actu, Sic et in aeternam sint sociata diem, Ut carpant socio gestorum praemia fructu, Consortes meriti luce, vel igne, loci. Propterea, quamvis nos, et spirantia cuncta, Unam sortiti corpore materiem, Non tamen in vacuum revocamur morte soluti, Exsortes animae carnis ab occiduo: Sed clangente tuba, reddentibus undique terris Nostra ex arcanis corpora seminibus, Corpore, mente, anima, rursum in sua foedera nexis, Integri Dominum sistimur ante Deum. Si dubitas cineres in corpora posse recogi, Et fieri reduces in sua vasa animas; « Ezechiel tibi testis erit, cui prodita dudum Tota resurgendi per Dominum facies. Illic aspicies toto vivescere campo Arentes veterum relliquias hominum, Ossaque, porrectum late dispersa per agrum. 677-678 Ultro ad compages currere jussa suas, Atque medullatis penetralibus edere nervos, Moxque supernata ducere carne cutem, Et dicto citius perfectis ordine membris, Pulvere de veteri stare novos homines. » Ac ne forte, quod est sacri manifesta Prophetae Visio, sopitis omnia vana putes, Majorem super his et plenum suscipe testem, Ipse prophetarum nam loquitur Dominus: « Vita ego sum, qui me credet, nec morte peremtus, Consorti mecum luce beatus aget. » Denique quod verbo dixit, virtute probavit, Ipse suum revocans ex abysis hominem. Tempore quamquam illo non tantum in corpore Christus Signa suo dederit, cum cruce victor obit. Namque ut concussis patefecit tartara terris, Et vinctum inferno carcere solvit Adam, « Fissa resurgentes ruperunt saxa sepulti, Et novus in sancta floruit urbe tholus. » Viderunt multi veterum renovata piorum Corpora, descensu vivificata Dei. Tunc etiam refugo caecatus lumine mundus, Aeterna timuit nocte piare nefas. Tunc et discusso nudata altaria velo Amisere sacri relligionem adyti; Ut monstraretur vacuandum numine templum, Et fore ab hostili sancta profana manu. Quod duce Romano docuit post exitus ingens, Eversis templo, civibus, urbe, sacris. Fas etenim, ut Judaea, cui suus hostia Christus Non erat, et per quam victima Christus erat, Sede locoque simul veterum viduata sacrorum, Inficiata fidem, perderet omne sacrum. Finis enim legis Christus: quia lege fideli Praedictus, legi lex veniendo fuit, Praescribens veteri finem legemque fidei, Legem perfectam gentibus instituens. Unde Magister ait: « Vetera effluxere, peractis Temporibus, subeunt omnia ubique nova. » « Jamque revelata facie speculamur apertum In Christo propriae lucis honore Deum. » Et puto quod scissi in templo mysteria veli Id quoque signarint gratia quod tribuit. Nam veluti rupto patuere sacraria velo, Sic reserat nobis legis operta fides. « Inde sub antiquo legitur velamine Moses » Judaeis nebula cordis opertus adhuc, Quam de luminibus mentis mihi creditus aufert Christus, adumbratas discutiens species. Seque docet prisca velatum legis in umbra. Jamque revelatum corporis in facie. Qualem praemissi cecinerunt adfore vates; Qualis apostolicis coram oculis patuit; Qualem et Judaei non perspexere videntes, 679-680 Mentibus obtusis impietate sua; Et qualem, quamvis non visum in corpore nobis, Credendo interno lumine conspicimus. Nam quod veridici sese vidisse Magistri Et palpasse docent, tango fide, et video. Et cunctis credendo, patet cognoscere Christum Impia caecantem pectora perfidia, Fundentemque suam per corda fidelia lucem, Ut placitas habitet clarificetque animas. Ergo, mei fratres, mea cura, meum cor, in ista Maerentes animos laetificate fide. Pellite tristitiam, dociles pietate fideli, Fidentesque Deo laetitiam induite. Illos infelix luctus decet, et dolor amens, Nulla quibus superest spes, quia nulla fides. Heu mihi! quam stultum est oculis se credere vanis, Desperare Deo, fidere corporeis! Illis internus stupor, insolabile pectus, Desertis vero sensibus, obsideat, Quos infida Deo mens abdicat, et quibus exsors A Christo infernas sors cadit in tenebras. Nobis ore Dei solator Apostolus adsit, Nos Evangelio Christus amans doceat; Nos exempla patrum simul et praeconia vatum, Nos liber historiae firmet apostolicae, In qua corporeum remeare ad sidera Christum Cernimus, et gremio nubis in astra vehi, Et talem coelis reducem sperare jubemur, Ad coelos qualem vidimus ire Patri. Hujus in adventum modo pendent omnia rerum, Omnis in hunc Regem spesque fidesque inhiat. Jamque propinquantem supremo tempore finem Immutanda novis secula parturiunt: Omnes vera monent sacris oracula libris, Credere praedictis, seque parare Deo. Festinate, precor, dum copia panditur istic Procurare bonis, praeque cavere malis. Vertite perversas converso pectore curas, Monstrat flere fides utilibus lacrymis. Peccato lugere juvat, contractaque culpis Vulnera profusis fletibus abluere. « Qualibus ille suum stratum omni nocte rigabat Multa gemens David, corde potens humili. » « Si cinerem rex ille Deo dilectus edebat, Et sua miscebat pocula cum lacrymis: » Quid facere, heu! misero mihi competit? unde piabor? Unde satisfaciam? quanam ope salvus ero? Pumiceum cor eget lacrymis, cinis horret ad escam, Deliciaeque juvant esuriente anima. Quis mihi suggeret ad lacrymarum flumina fontem, Quo mea deflerem facta meosque dies? Nam mihi pro meritis actae per crimina vitae Ingentes plagas flumina flere opus est. Rumpe mei lapidem cordis, salvator Iesu, Ut mollita pio viscera fonte fluant; Tu, precor, o fons Christe, meis innascere fibris, Ut mihi viva tuae vena resultet aquae. Nam tu fons, quo vita fluit, quo gratia manat, Quo lux omnigenas funditur in populos. « Qui te, Christe, bibent, dulci torrente refecti, Non sitient ultra, sed tamen et sitient. » Nam quos divini satiarit copia verbi, 681-682 Hos dulcedo magis pota sitire facit. Te Domine ergo Deus panem, fontemque salutis Semper et esuriant et sitiant animae, Non jejuna fames, sed nec sitis arida vitam Consumet si te mens edat, atque bibat. Jugifluus semper biberis, turbamque, sitimque Potantum exhaustu largior exsuperas. Totus enim dulcedo Deus, dilectio, Christe, es, Inde replere magis, quam satiare potes. Et desideriis semper sitiendus avaris Influis, exciperis, nec saturatur amor, Atque ita perficitur pietas, sine fine ut ameris, Christe, tuis vitam qui sine fine dabis. Da mihi nunc lugere, Deus, fletuque salubri Praeserere aeternae semina laetitiae; Hoc precor, hoc potius maneat mihi luctus in aevo, In quo quidquid adest per breve transit iter. Ite procul, laeti, flentum consortia malo, Ut brevibus lacrymis gaudia longa metam. Si modo lugentem gravis hirto tegmine saccus Caprigenum setis dum teget, et stimulet, Tunc Patre placato meriti reddentur honores, Annulus, et cinget me stola laetitiae; Tunc mihi jure, Pater, vitulum mactabis opimum, Si modo jejunus justitiam esuriam. Malo famem panis, quam sancti ducere verbi; Nolo domum vini, lucis aquam sitio; Hic cruciet me dira fames, hic turpis egestas Contractum pannis tristibus obsideat, Hic licet ante suas dives me transeat aedes, Spernens vel micis me saturare suis. Nolo mihi Tyrio modo serica murice vestis Ardeat, arsuri corporis invidia; Ne post purpureos me flamma perennis amictus Ambiat, et pretium vestis in igne luam. Hic potius miseri jaceamus in aggere foedo Stercoris, et lambant ulcera nostra canes, Ut placida tristem post vitam morte solutos Mitis ad occursus angelus excipiat, Et patriarcharum sinibus deponat ovantes, Unde gehenna procul saevit hiante chao. Non commenta loquor vatum terrentia parvos, Latrantem in foribus per tria rostra canem, Terrentemque umbras tristi squalore Charontem, Vipereis saevas crinibus Eumenidas, Aeternam Tityon funesti vulturis escam, Arentemque siti Tantalon inter aquas, Volventem sine fine rotam, et revolubile saxum, Cassaque sudantum dolia Danaidum. Haec inopes veri vanis cecinere poetae, Qui Christum veri non tenuere caput. At nos vera Deus docuit, sator ipse suorum Ennarrans nobis omnia vera operum. Disce Evangelio loca pauperis, et loca ditis: « Pauper in Abraham, dives in igne jacet. Justitia mutante vices, qui fleverat istic, Gaudet ibi; et, pleno paupere, dives eget. Iste bona requie fruitur, gemit ignibus ille, Dives opum poenas, pauper opes recipit. 683-684 Mendicat dives modicum de paupere rorem, Quem mendicantem spreverat in superis. Inde in eum ardentem nec parvi pauperis imo Stillavit digito gutta refrigerii, De magnis quoniam dapibus nec mica referto Esurientis in os pauperis exciderat. » His monitis sanctam discamus vivere Christo Justitiam, et partem ponere pauperibus. Tu, cui sordet inops, qui viso horrescis egeno, Occursumque pii supplicis omen habes, Qui te miraris pretiosa veste nitentem, Nec sordere vides interiore habitu? Omnia mente geris, quae in corpore pauperis horres, Sordidior pannis, dives et ulceribus: Contemnis caecum, leprosum tangere vitas, Dives avare, lepram diligis ipse tuam. Ille oculis hominum miser est, et debilis; et tu Turpis es ante Deum debilitate animae. Improbe, consortem naturae spernis egentem. Et facis exsortem partis avaritia. Quidquid, inique, tibi nullo supereffluit usu, Quod fosso abstrudis cespite, pars inopum est. Cur aliena tenes, qua spe linquenda retentas, Nec retributa suis, nec potienda tibi? Tu, cui sordet inops, qui, nomine divitis excors, Triste levas crispa fronte supercilium, Nec dignaris eos homines vel nomine fari Quos simili luxu non fluitare vides, Filius ille Dei qua venerit aspice forma, « Qui cum esset dives, pauper in orbe fuit. » « Et veniens non alta Deus, sed vilia mundi Legit, ut infirmis fortia destrueret. » Non jam divitiis dives, nec robore fortis, Nec sapiens magno gaudeat ingenio. Nemo ope confidat propria, aut de se sibi plaudat, Cum sata vel data sint omnia fonte Deo. Perfugium Christus personaque factus egentum, Divitibus pudor est, gloria pauperibus. Hujus in ambrosios avidi curramus odores, Ut procul a nobis mortis odor fugiat. Quis mihi det pretiosum alabastro fundere nardum, Et Domini sacros flendo lavare pedes? Vos precor, o mea cura, piis operam date curis, Vosque date immenso coningere mente Deo. « Tempus adest; prope jam Dominus: properate parari Regis ad occursum, dum brevis hora patet. » Utimini vestris opibus pietate benigna, Radicemque mali vellite pectoribus. Corde inopum vestrae pretium concludite vitae, Et capita expensis ungite vestra piis. Castaque lambentes Domini vestigia Christi, Detergete comis ambo, lavate oculis. Si desiderium est Celsi sine fine fruendi, Sic agite, ut vobis aula eadem pateat. Nam quem sancta fides, et nescia criminis aetas Et pia mens casto corpore continuit; Certa fides, illa superum regione potiri, Igne qua sanctos protegit ara Dei. « Nolumus ergo, boni fratres, de pignore vestro Vos ita tristari, tamquam homines vacuos: Nam si certa fides vobis, quia Christus Iesus Mortuus est, et nunc vivit in arce Dei; 685-686 Sic et eos quicumque fide vivente quiescunt, Adducet Christo cum remeante Pater. Hoc etenim in verbo Domini docet ille Magister Quo duce sidereas nitimur ire vias; Quod quibus in Christo fuerit modo vita peracta, Iisdem cum Christo vita perennis erit. Cumque tuba signum Domini adventantis ab alta Sede Patris princeps angelus ediderit, Primi qui in Christo mortes obiere resurgent, Dignati occursum nubibus ire Deo. » Cumque omnes in qua vixerunt carne revivent, « Non omnes verso corpore lumen erunt. Namque resurgemus, sed non mutabimur omnes: » Hoc discrimen erit gentibus ante Deum. Incorrupta profanorum quoque corpora surgent A tumulis, longo pabula supplicio. Vita erit his, sine fine mori; et mors, vivere poenis, Et durante suas pascere carne cruces. Ipse suos proprio peccator corpore gignet Carnifices, et erit vermibus esca suis. At quos coelesti pietas evexerit actu, Participata gerent stemmata Rege Deo; Vestitique suum divino lumine corpus, Conformes Christo semper agent Domino. « Quod cum ita sit, capite ex istis solatia verbis, » Et fidos veri spe recreate animos: Et pignus commune superno in lumine Celsum Credite vivorum lacte favisque frui. Aut illum gremio exceptum fovet Abramio, Et blandus digiti rore Eleazar alit; Aut cum Bethlaeis infantibus in paradiso; Quos malus Herodes perculit invidia, Inter odoratum ludit nemus, atque coronas Texit honorandis praemia martyribus. Talibus immixtus Regem comitabitur Agnum, Virgineis infans additus agminibus. Celse, beatorum castae puer incola terrae; Celse, dolor patribus, gloria Celse patrum, Celse, amor et desiderium, lumenque tuorum, Celse, brevis nobis gratia, longa tibi. Sed tamen et nobis poterit tua gratia longum Vivere, si nostri sis memor ad Dominum. Namque in te parvi meritis ingentibus aevi Tempore vita brevis, sed pietate potens. Talium enim coeli regnum Deus esse profatur, Qualis eras aevo mente fideque puer; Qualis et ille fuit noster, tuus ille beati Nominis, accitus tempore quo datus est, Exoptata diu soboles, nec praestita nobis, Gaudere indignis posteritate pia: Credimus aeternis illum tibi, Celse, viretis Laetitiae et vitae ludere participem, Quem Complutensi mandavimus urbe, propinquis Conjunctum tumuli foedere martyribus; Ut de vicino sanctorum sanguine ducat, Quo nostras illo purget in igne animas. Forte etenim nobis quoque peccatoribus olim. Sanguinis haec nostri guttula lumen erit. Celse, juva fratrem socia pietate laborans, Ut vestra nobis sit locus in requie. Vivite participes, aeternum vivite, fratres, Et laetos dignum par habitate locos, 687-688 Innocuisque pares meritis, peccata parentum, Infantes, castis vincite suffragiis. Quot tibi, Celse, annis, totidem illi vita diebus Hausta; sed ille minor, qua prior est sanior. Nam minor est, in quo vixit minus; attamen idem Qua prior abscessit, nunc ibi te senior. Celse, tuo cum fratre tuis (quibus addimur adsta, Nam tua de patrio sanguine vena sumus. Cum patre Pneumatio, simul et cum matre Fideli Dic et Paulinum Therasiamque tuos. Ut precibus commune tuis miserante habeamus Praesidium Christo nos quoque, Celse, tui. Sed tamen et nobis superest operam dare, qua te Possimus simili simplicitate sequi. Tum nostro socii poterimus vivere Celso, Dulcis et aeternum pignoris esse pares.
AD S. PAULINI POEMA ULTIMUM PRAEFATIO. 689-690 Praeclarissimum hoc S. Paulini carmen in ethnicos post XIII Natalem subsequitur in codice nostro. Multa ibi eruditio, et solitus poetae eloquentissimi spiritus. Primum in Judaeos, in gentiles deinde fertur, quorum numina, variam philosophiam, erroresque plurimos notat. Hoc opus innui certum arbitror in epist. 34 S. Augustini ad Paulinum ita scribentis: Adversus paganos te scribere didici ex fratribus. Si quid de tuo pectore meremur, indifferenter mitte, ut legamus; nam pectus tuum tale Domini oraculum est, ut ex eo nobis tam placita et adversus loquacissimas quaestiones explicatissima dari responsa praesumamus. Opinabatur forsan Augustinus statutum fuisse Paulino universam ethnicorum confodere superstitionem, sed hujusmodi consilium poetae sacro non obvenerat, cui tantum placuit paganorum explicare, non refutare dementiam. Fama aliud Augustino suasit, ut mirum non sit si a Paulino loquacissimas quaestiones explicatas opperiri se dicat. Certe si Paulinus egregium aliquod opus in paganos scribendum suscepisset, Gennadius ejus scripta recensens mentionem aliquam injecisset. Superest igitur ut ab eodem sancto exiguum hac de re opus elaboratum fuisse dicamus, cujusmodi est hocce poema. Quin et elucubrati libelli tempus conjecturam nostram tueri videtur. Olybrio et Probino coss., inquit Prosper in Chron. (hoc est anno Domini 395) Augustinus B. Ambrosii discipulus multa facundia, doctrinaque excellens Hippone Regio in Africa episcopus ordinatur. Suae porro ordinationis tamquam nuper factae certiorem Paulinum Augustinus facit in eadem supracitata epistola, dum ait: Qua Ecclesiae cura tenear, ex hoc vestra caritas oportet attendat, quod beatissimus pater Valerius nec presbyterum me esse suum passus est, nisi majorem mihi coepiscopatus sarcinam imponeret, etc. Haec ergo Augustini epistola aut sub finem anni 395, aut sub initium subsequentis procul dubio scripta. Ut enim Chiffletius parte 2, cap. 8, Paulin. Illustr. ostendit, contigit ordinatio Augustini post medium Decembrem ejusdem anni 395. Itaque hoc anno adversus paganos Paulinus noster scriptis pugnabat. Nolam hic se receperat cadente an. Ch. 394, ibique maturato conversionis suae consilio praestantissimam Christianae vitae methodum aggressus fuerat. Hoc vero idem consilium tangit hujus poematis initio his verbis: Discussi, fateor, sectas, Antonius, omnes, Plurima quaesivi, per singula quaeque cucurri, Sed nihil inveni melius, quam credere Christo. Uberius hoc sequentia evincunt. Haec ego cuncta prius, clarum cum lumen adeptus, Meque diu incertum et tot tempestatibus actum Sancta salutari suscepit Eclesia portu, Postque vagos fluctus tranquilla in sede locavit, Ut mihi jam liceat detersa nube malorum Tempore promisso lucem sperare serena II. Et infra: Ut modo qui nobis errorem mentis ademit, Hic meliore via paradisi limina pandat Felix. Nostra fides uni certoque dicata.
En ut secessum Nolanum, novumque vitae institutum nuper sibi electum nobis Paulinus insinuat. Itaque quum hos versus elucubrarit eo tempore Paulinus quo totum animum Christo ejusque fidei devoverat, hoc est an. 394 aut 395, vides eosdem incidere in supra memoratum tempus quo Paulinus contra paganos scribere ab Augustino 691-692 etiam dicitur. Quis ille Antonius fuerit cui poema suum Paulinus inscribit, divinare nequeo. Ad primum operis conspectum pro Antonius legendum Ausonius suspicabar, quem utique arctissima familiaritate quondam complectebatur Paulinus, carminibusque non paucis etiamnum exstantibus est allocutus. Sed interruptum inter hosce duos egregios viros amoris commercium jampridem fuerat, et aliis sane verbis poeta noster usus fuisset, si ad Ausonium, suum olim praeceptorem, ac pene parentem, scripsisset. Antonium vero istum Christianorum albo fuisse inscriptum non ambigo, quum David illi in exemplum adducatur. Et ne displiceat, quod talia carmina pando, David ipse chelym modulata voce rogavit, Quo nos exemplo pro magnis parva canemus. Quum igitur incertum sit an Ausonius Christi religionem fuerit amplexus, atque non pauca ex illius carminibus Christianum poetam dedeceant, propterea ipsum heic innui neutiquam puto.
POEMA ULTIMUM. 693-694 Discussi, fateor, sectas, Antonius, omnes, Plurima quaesivi, per singula quaeque cucurri; Sed nihil inveni melius quam credere Christo. Haec ego disposui leni conscribere versu, Et ne displiceat, quod talia carmina pando, David ipse chelym modulata voce rogavit, Quo nos exemplo pro magnis parva canemus, Dicentes quae sunt fugienda, sequenda, colenda, Cum tamen in cunctis et res, et causa probetur. Judaicum primo populum nec gratia movit Mira Dei; nam tum Pharaoni ereptus iniquo, Et mare transgressus pedibus, lucente columna Cum duce, qui mergi infestos vidit equestres, Et cui desertis nihilum quoque defuit agris, Manna cui e coelo, et fons de rupe cucurrit, Post haec ipse Deum praestantem tanta negavit, Dumque aliud numen dementi pectore quaerit, Ignibus incensis quod misit perdidit aurum. Par quoque paganus lapides, quos sculpsit, adorat, Et facit ipse sibi quod debeat ipse timere. Tum simulacra colit, quae sic ex aere figurat, Ut, quando libitum est, mittat conficta monetae, Aut magis in species convertat saepe pudendas. Hinc miseras mactat pecudes; mentesque deorum, 695-696 Quos putat irasci, calido in pulmone requirit Atque hominis vitam pecoris de morte precatur. Quid petit ignosci veniam, qui sanguine poscit? Illud enim quale est? quam stultum? quamve notandum? Cum Deus omnipotens hominem formaverit olim, Audet homo formare Deum. Ne crimina desint, Hunc etiam vendit dominus, sibi comparat emptor. Philosophos credam quicquam rationis habere, Qui ratione carent, quibus est sapientia vana? Sunt Cynici canibus similes, quod nomine produnt. Sunt et sectantes incerti dogma Platonis, Quos quaesita diu animae substantia turbat, Tractantes semper, nec definire valentes; Unde Platonis amant de anima describere librum, Qui praeter titulum nil certi continet intus. Sunt etiam Physici naturae nomine dicti, Quos antiqua juvat, rudis, atque incondita vita. Namque unus, baculum quondam et vas fictile portans, Utile quod solum solumque putarat habendum, Illud ut auxilii atque hoc esset causa bibendi, Cum stare agricolam, manibusque haurire supinis Potandas vidisset aquas, vas fictile fregit, Quo procul abjecto removenda superflua dixit. 697-698 Rusticus hunc docuit quod spernere posset et istud. Hi neque vina bibunt, nec victu panis aluntur, Nec lecto recubant, nec frigora vestibus arcent, Ingratique Deo, quod praestitit ille, recusant. Quid dicam diversa sacra? Et dis, atque deabus Condita templa loquar? Quae sint Capitolia primum His deus, uxorque dei, ipsamque sororem Esse volunt, quam Vergilius notat auctor eorum Dicendo: Et soror, et conjux. Plus de Jove fertur, Et natam stuprasse suam, fratrique dedisse; Utque alias caperet, propriam variasse figuram; Nunc serpens, nunc taurus erat, nunc cignus, et arbos. Seque immutando, qualis fuit, indicat ipse; Plus aliena sibi quam propria forma placebat. Turpius his aquilam finxit, puerique nefandos Venit in amplexus. Quid dicit turba colentum? Aut neget esse Jovem, aut fateatur dedecus istud. 699-700 Nomen habet certe, quod nec ratione probetur. Sacra Jovi faciunt, et Jupiter Optime dicunt, Huncque rogant, et Jane Pater primo ordine ponunt. Rex fuit hic Janus, proprio qui nomine fecit Janiculum, prudens homo; qui cum multa futura Posset respicere, hunc duplici pinxere figura, Et Janum geminum veteres dixere Latini. Hic quia navigio Ausonias advenit ad oras, Nummus huic primum tali est excusus honore, Ut pars una caput, pars scalperet altera navem. Cujus nunc memores quaecumque nomismata signant, 701-702 Ex veteri facto capita haec, et navia dicunt. De Jove quid sperant, qui est a rege secundus, Quique sacrificiis apponitur ore precantum? Hic habet et matrem captam pastoris amore, Nam prior est pastor, quam Jupiter, aut Jovis ipse; Sed melius pastor castum servare pudorem Qui voluit, sprevitque deam, cui saeva viriles Abscidit partes, ne quando tangeret ille Alterius thalamum, qui noluit ejus adire. Hoc tamen hoc egit sententia justa deorum, Ne fieret conjux, qui non est factus adulter? Nunc quoque semiviri mysteria turpia plangunt, Nec desunt homines, quos haec contagia vertant, Intus et arcanum quiddam quasi majus adorant, Idque vocant sanctum, quo si velit ire pudieus, Iste profanus erit. Sic artior ipse sacerdos Femineos vitat coitus, patiturque viriles. O mens caeca virum! De sacris semper eorum Scena movet risus, nec ab hoc errore recedunt. 703-704 Saturnum perhibent Jovis esse patrem, huncque vorasse Natos ante suos, et mox e ventre nefandas Evomuisse dapes, sed postea conjugis arte Pro Jove suppositum mersisse in viscera saxum; Quod nisi fecisset, consumptus Jupiter esset. Huncque Chronon dicunt, ficteque Chronon, quia tempus Quae creat absumit, rursusque absumpta promittit. Cur tamen oblique nomen pro tempore fingunt? Hunc etiam, quod saepe sibi de prole timebat, Ab Jove dejectum coelo latuisse per agros Italiae, Latiumque ideo tunc esse vocatum. Magnus uterque deus! Terris est abditus alter, Alter non potuit terrarum scire latebras. Hinc Latiare malum prisci statuere Quirites, Ut mactatus homo nomen satiaret inane. Quae nox est animi? quae sunt improvida corda? Quod colitur nihil est, et sacra cruenta geruntur. Quid quod et Invictum spelaea sub atra recondunt, 705-706 Quaeque tegunt tenebris, audent hunc dicere Solem? Quis colat occulte lucem, sidusque supernum, Celet in infernis nisi rerum causa malarum? Quid quod et Isiacum sistrumque, caputque caninum Non magis abscondunt, sed per loca publica ponunt? Nescio quid certe quaerunt, gaudentque repertum, Rursus et amittunt, quod rursus quaerere possint. Quis ferat hoc sapiens, illos quasi claudere Solem, Hos proferre palam propriorum monstra deorum? Quid Serapis meruit, qui sic laceratur ab ipsis Per varios turpesque locos? Hic denique semper Fit fera, fitque canis, fit turpe cadaver aselli, Nunc homo, nunc panis, nunc corpore languidus aegro. Talia dum faciunt, nihil hunc sentire fatentur. Quid loquar et Vestam, quam se negat ipse sacerdos Scire quid est? Imisque tamen penetralibus intus Semper inextinctus servari fingitur ignis. Cur dea, non deus est? Cur ignis femina fertur? Ista quidem mulier, sicut commendat Hyginus, 707-708 Stamine prima novo vestem contexuit olim, Nomine de proprio dictam, quam tradidit ipsa Vulcano, qui tunc illi monstrarat opertos Custodire focos. Hic rursum munere laetus Obtulit hanc Soli, per quem deprehenderat ante Martis adulterium. Nunc omnis credula turba Suspendunt Soli per Vulcanalia vestes; Utque notent Venerem, tunc et portatur Adonis, Stercora tunc mittunt, ipsum pro stercore jactant. Omnia si quaeras, magis et ridenda videntur. Additur hic aliud: Vestae quas virgines aiunt Quinquennes epulas audis portare draconi, Qui tamen aut non est, aut si est, diabolus ipse est, Humani generis contrarius antea suasor. Et venerantur eum, qui nunc in nomine Christi Et tremit, et pendet, suaque omnia facta fatetur. Quae mens est hominum, ut pro veris falsa loquantur, Qui linquenda colunt, contraque colenda relinquunt? Jam sat erit nobis vanos narrare timores. Haec ego cuncta prius, clarum cum lumen adeptus, 709-710 Meque diu incertum et tot tempestatibus actum Sancta salutari suscepit Eclesia portu, Postque vagos fluctus tranquilla sede locavit, Ut mihi jam liceat, detersa nube malorum, Tempore promisso lucem sperare serenam. Jam prior illa salus, quam perdidit immemor Adam, Tunc vero suadente malo, nunc remige Christo, Eruta de scopulis semper mansura resurget. Rector enim noster sic undique cuncta gubernat, Ut modo qui nobis errorem mentis ademit, Hic meliore via paradisi limina pandat Felix. Nostra fides uni certoque dicata; Unus enim Deus est, substantia Filius una, Unus in utroque est unus vigor, una potestas. Namque Dei Verbum patrio de pectore Christus Emicuit, semperque fuit, qui non quasi natus, Ore, sed egressus, chaos illud inane removit, Et tulit informem contextae noctis hiatum, Distribuitque locis mare, terras, aera, coelum, Hisque dedit geminam pulsa caligine lucem. Ast ubi cuncta novum stupuerunt surgere Solem, Quatuor haec hausit variis exordia rebus. Sunt homines terris, sunt addita sidera coelo, Aere pendet avis, liquido natat aequore piscis. Sic elementa suis decoravit singula formis, Nexuit haec, diversa licet, discretaque junxit, Junctaque discrevit, quae nunc divisa cohaerent. Claudit enim Oceanus terram; mare clauditur; ipse Axe sub aethereo medius concluditur aer. Hoc etiam coelum, quod nos sublime videmus, Sex aliis infra est spatio surgentibus aequo, Postque thronos septem, post tot coelestia regna Cetera pars omnis, quae cunctis eminet ultra, Quae super excedit, quae passim tendit in altum, Quae sine fine patet, quam nec mens colligit ulla, Lucis inaccessae domus est, sedesque potentis Sancta Dei, unde procul quae fecit subdita cernit. 711-712 Omnia sic constant, dum spiritus omnia cingit; Haec eadem, quorum nobis conceditur usus, Quae polus inferior magna complectitur Urbe. Cuncta licet distent, una cum pace tenentur. Denique nomen habent unum, sunt omnia mundus. Hunc etiam Graeci cosmon dixere priores; Hinc ita compositum distinguens utraque lingua Cosmon ab ornatu, mundum de lumine dixit. Nam quo sol nitet, hoc totum sordebat in umbra, Et manet exemplum, quotiens nox omnia foedat, Et docet ex tenebris quae sit data gratia lucis. Tot bona qui fecit, qui sic operatus ubique est, Hic Deus est de corde Dei, hic Spiritus oris, Sancti sermo Patris, tantarum fabrica rerum. Nec se paganus laudet, si vitat idola, Ac satis esse putat quod Numine credat in uno. Quid colet ille Deum, qui Verbum non colit ejus? Qui non Virtutem simili veneratur honore? Quique invisibilem, incomprehensibilemque fatetur Esse Deum, hic etiam Christum si cogitet, idem Inveniet, quoniam Verbum comprehendere nemo, Nemo videre potest, opera ejus sola videntur. In Patre Natus enim, in Nato Pater omnia fecit, Et quidquid virtute dedit, pietate tuetur. Sic fuit, et steterit versus Salvator in aevum, Qui tulit errores, qui fecit vera videri, Placatoque Patri pereuntem reddidit orbem. Nec mirum, si cuncta regit, qui cuncta creavit, Qui dedit ex nihilo totum, lucemque tenebris Praetulit, atque diem jussit succedere nocti; Quodque in carne fuit, carnis peccata remittit. Cernit enim fragilem faciles incurrere lapsus, Corripiensque tamen veniam dabit omnibus unam, (Remque novam dicam, nec me dixisse pigebit) Plusque pius quam justus erit. Si denique justus Esse velit, nullus fugiet sine crimine poenam; Justus enim mala condemnat, pius omnia donat. Hoc facit, ut rata sint venturae munera vitae, 713-714 Et quod culpa tulit, rursum indulgentia reddat, Quae si non fuerint plebi concessa roganti, Tunc prope nullus erit delicto liber ab omni, Qui possit meritus promissa luce potiri? Tangere tunc laetis coelorum regna licebit, Tunc poterit mors ipsa mori, cum tempore toto Vita perennis erit, quia tunc in sede beata Nullus peccandi locus est, ubi nulla cupido est. Gloria tanta manet populo servata fideli. Amplius hoc tribuit, majus dedit hoc quoque munus, Quod peccatorem, quem poenitet, antea lapsum Non facit in numero turbae peccantis haberi; Quippe satis poena est, cum sit sua culpa dolori; Supplicium proprium timor est; tormenta reatus Tum veluti patitur qui se meruisse fatetur. Quid poterit melius, vel quid moderatius esse? Judicat, inquirit, castigat, parcit, honorat, Omnia qui vincit, nec ab ipsa vincitur ira. Quod de praesenti jam cernimus esse futurum; Nam cum saepe minax horrentia nubila cogit, Et terrore pio rutilo nimis igne coruscat, Tristibus et pluviis, et nubibus intonat atris, Omne genus timet interitum; sed vita potestas Desinet, et pariter coelum mentesque serenat, Hoc quoque tunc sperare jubet, qui se modo cuncta Perdere posse probat, si perdere velle recusat. Sic iteranda salus venturo ostenditur aevo, Aeternique Dei pietas aeterna manebit. 715-716 Post egregia haec S. Paulini poemata hymnum quemdam subnectere placuisset, quem ab eodem sanctissimo vate in S. Ambrosii laudem compositum gemini bibliothecae Ambrosianae mss. vetustique codices affirmant. Ejus initium est: Miraculum laudabile Canite, omnes populi, Quod datum est Ecclesiae Fluctuanti in seculo. Ille vero idem est hymnus quo etiamnum Ambrosiana Ecclesia utitur, quique in ejusdem Breviariis legitur recenti studio expolitus ac restauratus. Quum tamen plurima eidem hymno verborum barbaries insit, nullaque metri sit habita ratio, apertissime patet non a Paulini modo nostri stylo abhorrere, verum etiam humilem plane foetum sequioris aevi fuisse. Constat quidem, Gennadio teste, Hymnarium a Paulino elucubratum, sed ab edacissima aetate opus istud interceptum fuit, ejusque particulam opusculum hoc non esse, quisque eruditus nullo negotio dignoscet. Itaque Dissertationes subdo, quas, ut major Paulini carminibus lux affulgeret, pro viribus elaborare studui. Ex eis autem quaedam erunt viris doctissimis inscriptae, quas, nullo inter eos praestantiorum delectu habito, sed secundum propositum poematum ordinem distribuendas censui. Utinam hujusmodi labor aequo gratoque animo ab humanissimis lectoribus excipiatur! tunc enim et de suscepto consilio mihi gaudebo, animusque ad majora in posterum suscipienda appelletur.