Polymetron
Polymetron.
I
Pallida nox alto diffundere sidera caelo
Undique iam properat; coerula tuta cubant.
Excelsum turtur nidum gemebunda revisit
Inque cava metuens rupe columba sedet.
5
Integrat in silva carmen philomela sonorum
Ingemit et scopulo sordida noctis avis.
Dissiliunt liquidi maiore et murmure fontes,
Annosa et quercus brachia curvat iners.
Contrahit alas nocturno de flamine lassa
10
Densoque ex saltu mobilis aura fugit.
Solane tu placida nec laxas membra quiete
Nec tibi somnus adhuc lumina moesta domat!
Vere novo primae mutantur in arbore frondes,
Tractim et gemmatis floribus arva virent.
15
At dolor, infelix, tibi pronos crescit in annos,
Ulla nec exhilarant gaudia corda tua!
Incompto iamdudum humeros perfusa capillo,
Tristia continuo fletibus ora rigas.
Fidae nec matris, modo quae dolet, oscula mulcent,
20
Flectere nec possunt mollia verba patris.
Magno cur motu penitus suspiria tanta
Nocte trahis sera? Denique quidne petis?
Silvius infesta, fors nescis?, pugnat in ora
Terrificumque tubae percipit aure sonum.
25
Quot celebres terras, ventosa per aequora vectus,
Urbes quot magnas, flumina quotque videt!
Mincius hinc viridi praetextus arundine ripam,
Hinc praeceps Athesis populiferque Padus.
Praerupti hinc circum sublimi vertice montes
30
Hisque iuga aeterna sub nive tecta latent.
Et Benacus ibi, fluctu strepituque marino
Assurgens, et ibi Mantua dives avis.
Italiam quamvis longo molimine tutam,
Totius orbis enim praesidium atque decus,
35
Hunnorum turba et flavo gens proxima Rheno,
Invasere graves Poeoniique feri.
Ingenti irruerant numero hi nostrasque tenentes
Urbes devictis iussa superba dabant.
Utque in agris possent vastatis esse quieti,
40
Subdita munierant quadruplici arce loca.
Tam longa Italici tantaque tyrannide moesti,
Certant magnanimi rumpere vincla suis.
Conferto en audax Victorius agmine princeps,
Obstricto in turmas ense retorquet equum.
45
Invicti et magni non immemor ille parentis
Gentisque haud spernit fervida vota suae.
Ora puer prima signans intonsa iuventa,
Regalis sequitur grandia gesta domus.
Armaque tractare et rigidi certamina Martis,
50
Spumantes vel equos huic fuit unus amor!
Nullo se tellus tantum iactabit alumno,
Rebus nec dubiis firmior ulla salus.
Virtutis patriae quantum! Quantum instar in illo!
More patrisque tenet non leve regis onus.
55
Sceptro nunc heros posito nitidaque corona,
Arma manu praefert, contegit aere caput.
Qualis quum tacitum Boreas exasperat aequor,
Pinos et quercus tectaque rapta trahit,
Diffugiunt nebulae et scissae per inane feruntur
60
Praepetibusque alis aethere aguntur aves;
Haud secus adgreditur densum Victorius hostem,
Tanta in se virtus iraque tanta coit!
Utque vident trepidi gradientem et dira frementem,
Horribili vertunt hispida terga metu.
65
Ille micans auro cristaque hirsutus equina,
Urget cedentes insequiturque minax.
Tardos invadit cursu lateque coruscans
Terret fulmineo mucro nitore citos.
Seu rex seu dux, sic omnes supereminet ille,
70
Foetus ut teneros roboris alta cedrus.
Silvius oblongum vagina hic eripit ensem,
Agmen et in medium provolat actus equo.
Haud ulli est comitum virtute secundus avetque
Pro patria extremum fortis obire diem.
75
Mox veniet, veniet. Mitte hanc de pectore curam,
Sed minime, heu!, minime, Lida, redisse voles!
- * *
Luctum demite pectore,
Somnos huc leviter ducite candidos,
Moerentis iuvenis tamen,
80
Sereni zephyri, vos miserescite.
Noctu saepe vagantia,
Quae formis animum tristibus asperant
Ac ventura dolentibus
Interdum referunt, pellite somnia.
85
Heu, si praescia nunc mali,
Cauta quaeque latent mente revolveret!
Heu, si denique cerneret
Infestae horrificam sortis imaginem!
At vos flamine protinus
90
Obsit quod miserae ferte per aëra,
Mollis sitque quies velut
Infantis, genitrix quem fovet in sinu
Nec lenire caput manu,
Blando nec gemitum carmine desinit.
95
o vos qui iuga Raetia
Transitis, zephyri, tot gemitus graves,
Lidae tot lacrimas modo
Dilecto nimium dicite Silvio.
II
Virginis augustae festum sollemne recurrit,
100
Turribus aera sacris aere repulsa sonant.
Murmure iam certant crepitantia tympana rauco,
Vallis circum, mons infremit atque nemus.
Iamque fugacis ovis blandaeque oblita capellae,
Nunc stridore replet rustica avena domos.
105
Virginis en simulacrum aedis sub limine primo:
Pectora pulsantur, flectitur omne genu.
Serica vexillum velamina pandit in auras,
Urget turba virum mobile nuda caput.
Convenit huc agris tectisque effusa paternis
110
Pubes, suadet enim currere pompa sacra.
Illam namque diem solidam inter gaudia degit,
Corpora tam longo fracta labore levans.
Sole sub occiduo, excussa iam pulvere putris
Glebae, suspendit deses aratra iugo
115
Pastosque inde boves intra stabula ante refecta
Colligit et pecudem setigeramque suem.
Prandia per noctem vigilans aut curat abunde,
Vestes aut nitidas instruit arte nova.
Versae ceu magno segetis saepe aggere structo,
120
Umbras si tremulas messor anhelus adit,
Accurrunt una celeres tractimque columbae
– Nam timidas stimulat tum malesuada fames –,
Alto haec de scopulo, quo late prospicit anceps,
Quercu haec, qua nidum progeniemque fovet;
125
Haud secus hi vario festini tramite pergunt,
Quum primum Eois Lucifer exit aquis.
Nunc capita angustis nigrisque undantia vittis,
Nunc folia inter abhinc candida lina patent.
Matres atque viri, pueri innuptaeque puellae,
130
Confertum agmen idem, sed pede, carpit iter.
Finitimi ex pagis fidique vocantur amici,
Quique nec a festo stirpe propinquus abest.
Agresti atque humili sed honesto splendida cultu
Ornantur prima ac interiora domus.
135
Tum late medioque parant convivia tecto,
Adsunt et circum proxima quisque tenet.
Moxque dapes onerant mensas ac pocula splendent
Exundansque replet magna canistra Ceres.
Blanda quies primum, tranquilla silentia ubique,
140
Quisque studet cupido pellere dente famem.
Crateras demum statuunt et vina coronant
Largeque exhilarant tristia corda mero.
Magnus tum strepitus, tum dulcia verba salutis
Alternis donant accipiuntque simul.
145
Exempta ergo fame, pateris mensaque remota,
Molles quot ludi, gaudia quanta manent!
Ad numerum pars crura movet nutantia, grato
Quippe cibo et vino satque superque gravis.
Fausta canens una pars tollit ad astra fragorem,
150
Vocibus et raucis excita tecta sonant.
Tunc risus, tunc et plausus fremitusque virorum,
Qualem iam scenae plebe favente darent.
Praecedunt agiles iuvenes puerique iocosi,
Hos sequitur lento sed pede turba senum.
155
Hic salit et miscet revolutas arte choreas,
Grata sermonum ast hic vice verba serit.
Est qui procerum vexillum, in vertice quondam
Celsi quod montis pinus odora fuit,
Exercet magno in gyro vacuum aëra circum,
160
Saepe ut torto sub verbere turbo volat,
Aut ponit rectum dura sub fronte revulsa,
Dentibus aut nitidis sustinet acer onus.
Inde puellarum numerosa frequentia, sicut
Candida densantur lilia vere novo,
165
Flamine quum zephyri iucundo gramina mulcent
Atque comas nutat fontis amica salix.
Tortilibus nodis glomeratos arte capillos
Ignea circum humeros serica fusa premunt.
Auribus haec rutilos teneris aptavit inaures
170
Tinnitumque gradu dant properante levem.
Pendent huic tereti baccata monilia collo,
Ut niveo sparsi palmite rore botri.
Lactea purpureo sub tegmine pectora turgent,
Bina hic, cruda tamen, pendula poma latent.
175
Horrent ceu zephyris impulsae leniter undae
Et blando fremitu littora curva petunt,
Vestes sic roseae subnexaeque ilia circum
Undantes simili desuper orbe fluunt.
Interdum ut mites liquida inter nubila cycni
180
Vocales dant per lenia colla modos,
Foeminea incedens forma pulcherrima pubes
Dulce sic integro fudit ab ore melos.
- * *
Salve, sancta Parens, inclita virginum
Virgo. Te celebrant undique supplices,
185
Trino unique supremo
Dilectam penitus Deo.
Valde tu sapiens, munifica et potens,
Regis mater enim qui movet omnia,
Tu prorsus maculae expers,
190
Nostros at gemitus doles.
Tu bellum lacrimosum et miseram famem
Pestemque a populo et sanguine regio,
Dulcis Virgo, repelle,
Nostris et precibus fave.
195
Virtus sit iuvenum praesidium et decus,
Communis patriae maximus atque amor.
Castae sunto puellae,
Fidae et sollicitae matres.
Veram laetitiam da quoque cordibus
200
Intersisque diu gentibus Italis.
Esto dulce levamen
Aegris atque dolentibus.
III
Qualis gemma micans, viridi spectabilis aevo,
Silvius et valido corpore firmus erat.
205
Compositum crinem cervix alta accipit atque
Deiectus circum tempora sponte fluit.
Lumina, sicut saepe solent, in amore serena,
Ignea quum rabies effera corda ciet.
Et capite et sublimi humero supereminet omnes,
210
Pronus ad iram, acer propositique tenax.
Viribus ac animo tum sic praestantior ille
Ut nullo subeat magna pericla metu.
Sacra forte die iuvenem conspexerat hincque
Ignem conceptum pectore Lida fovet.
215
Olli nigri oculi splendebant sideris instar,
Nigro sed vivo pulchra nitore coma.
Effusus toto formoso corpore candor
Cycnis integrior Sithoniaque nive.
Marmore Mygdonio frons multo laevior ipso.
220
Floribus ornabat prima iuventa genas.
Tantus et oris honos et risus gratia tanta,
Inter uti rubrae lilia cana rosae.
Incessusque levis, pes verum passibus ales,
More citae huc illuc exsilientis avis.
225
Silvius haud minus ardenti flagrabat amore,
Ambo aetate pares, igne pari ambo calent.
Oh, quoties vario relevant sermone laborem,
Alternis quoties praebet uterque fidem!
Talia connubia haud horrent ipsique parentes
230
Coniugioque satis debita quaeque parant.
Heu, quam saepe tamen tutos spes ludit amantes!
Quum minus exspectant, saeva procella furit.
Instantis signum belli dat buccina rauca,
Omnibus effrenus concutit ossa furor.
235
Certatim Italici sese exhortantur in arma,
Hunc decus accendit, corporis huncque vigor,
Hunc atavi celebres, hunc claris dextera factis,
Terrae hic natalis tristia damna dolet.
Est vir qui tardos animis audacibus implet
240
Et iuvenum stimulo pectora vertit acri.
Libertatis amans patriaque eiectus ab ora,
Ignota dudum constitit exsul humo.
Belliger audax, consilii iam providus auctor,
Saevos in reges seditione potens,
245
Impatiensque morae, exsilio quoque pube coacta,
Concurrit Thetidos quo Siculae unda strepit.
Mille viri tantum destricto hunc ense sequuntur,
Terrae sed patriae quemque peredit honor.
Immugit fervens abruptis Aetna cavernis
250
Vesevusque sonum sponte citoque refert.
Tota dein frendens commota Calabria surgit,
Imbelli et regi ferrea sceptra trahit.
Insequitur simili felix Campania bello,
Daunia et exardens, Tuscia dives agro.
255
Coeruleus Thybris vicinaque Thybridis arva
«Arma, viri,» clamant «arma referte, viri».
Tum Brutum et Graccos, Drusos fortemque Camillum,
Tum Paulum et Decios Fabriciumque gravem,
Marcellum et Scauros, hirto Curiumque capillo,
260
Fulmina Mavortis Scipiadasque duo,
Iamque senile caput placido ostentare sepulcro,
Versare et circum lumina torva procul.
Haud firmo pavidi solio tremuere tyranni,
Tecta fuga est miseris una pudenda salus.
265
Excita ventoso veluti quum turbine flamma,
Paulum quae viridi condita fronde latet,
Erumpit tollitque globos et sidera lambit
Pressaque iam vento permeat omne nemus.
Nunc huc, nunc illuc se circum stridula flectit
270
Expanditque magis fusa magisque comas
Nec minus illa fremens et viribus effera saevis
Nulla circumstat utpote lege vagans.
Fraxineaeque trabes ardent et fissile robur,
Scintillant, nedum capta rubeta crepant.
275
Italiam in totam belli sic funditur horrens
Clamor, vox belli reddita ubique sonat.
Quis verum tanto communi obstaret amori?
Silvius ipse lubens currit ad arma cito.
Tempus erat. Terram nox atra involverat umbra
280
Fessaque mulcebat pectora amica quies.
Silvius excessurus adit tum limina Lidae,
Diceret ut moesto carmine triste vale.
- * *
Praecipitat caelo nox humida concitatque abire
Clangor tubarum patriaeque nomen.
285
Virgo, postremum moestum hoc vale, voce quod dolenti
Tibi remittit mox iturus, audi.
Alta mente reposta manebis. Te geram usque mecum.
Vivam aut cadam, te diligens amabo.
Saepe auris tradam suspiria. Dummodo fidelis,
290
Leni haec susurro iam tibi renarrent.
Dulcis imago micans oculis tua me levem ferumque
Truces in hostes acrius ciebit.
Assidue hoc vale pectore serva. Laetus et triumphans
Lauri revertar ramulo decorus.
295
Ara sacra excipiet nos tandem corde gestientes
Iunctisque dextris. Oh, nimis beati!...
IV
Ter viridi fuerant ornati gramine campi,
Ter concrerat aquas frigore bruma pigra.
Evius explerat ter Massica prela racemis,
300
Horrea ter large frugibus alma Ceres.
Nec minor Italicis bellandi prima cupido,
Priscae virtutis non minor ardor erat.
Eripiunt hosti summo conamine tandem
Oppida quaeque tenet more subacta suo.
305
Voti compos iamque suos Oenotria fines
Possidet, haud ulli praetereunda loca.
Salve, gente potens, rerum cui copia multa,
Vatum et magnorum prospera alumna virum.
Salve, bellatrix ingens, priscae aemula Romae,
310
Terris quae late, quae dominaris aquis.
Tuque ducis Libyci turbas mirata cruentas,
Immitem et pugnam, multa strepente lacu.
Tuque decus Lari, iam parva colonia quondam,
Aedibus, o felix, nunc memoranda sacris.
315
Quid tibi nunc dicam, Tritonidis inclita sedes?
Victa quidem, at perstant integra iura tibi.
Fortis ubi Tyrii generosi Antenoris ossa
Terra fatali nuda sepulta iacent.
Mantua, quid referam? Tibi quid, vicina Cremona?
320
Quidve boni tandem, dulcia quaeve loquar?
Salvete, oppida diro olim subiecta tyranno,
Morem nunc patrium, nunc leve fertis onus.
Omnibus Italiam Deus ipse replevit abunde,
Alpibus et sepsit tergeminoque mari,
325
Excelso ut solio populisque verenda sederet,
Esset uti felix ac domina una sui.
Oh, qualis fragor! Oh, qualis sonat undique plausus!
Quidne novi aut magni gaudia tanta ferunt?
En rex, ut Titan rutilans qui surgit ab unda,
330
En coniux, Phoebi ceu rubicunda soror,
En dux et princeps vultuque insignis et aevo,
Fulgenti ut noctu sidera bina polo.
Festini primum fidi videre Sicani,
Vidit mox Calaber, Daunius ipse volens.
335
Alpina ab rupe ad summum Siculumque Pachynum
Tuscisque ex oris Hadriae ad usque sinum
Itala gens una plaudit dextraque revincta
Integrat aeternum foedera pacta recens.
Interea Lidam nec adit qui certa reportet
340
Nec tamen, utque solet, Silvius ipse monet.
Acceptae quondam fidei secura tenaxque,
Haud umquam tenero fervet amore minus.
Vicini immo spe reditus vehementior ardor,
Torrens ut placido flamine pruna viget.
345
Attamen est quidam vultu nummisque superbus
Tantam qui retur rumpere posse fidem.
Saxo ceu frustra sectatus milvus ab alto
Discindit liquidum ex aëre lapsus iter
Infestaque specus tutum circumvolat ala,
350
Pumice quo scrupeo pressa columba latet;
Non secus ille domi rurique insistit ubique,
Silvio at usque suo Lida fidelis erat.
Multo saepe vafer fletu precibusque fatigat,
Quamvis ipsa neget, munera fertque malus.
355
Non bene compressa ferventi concitus ira,
Non cessat dubias addere saepe minas.
Tunc et cognatos et multa rogare parentem,
An possit natae flectere corda suae.
Omnia Lida tamen temnit cunctisque resistit,
360
Aequoris ut saevi fluctibus alta silex.
Undique maturis iam frugibus arva nitescunt,
Culmos inque leves falx rigida icta strepit.
Passim labentes spicas sitibunda puella
Colligit et laetum fundit ad astra melos.
365
Iamque fere medius sol ignibus omnia vestit
Lanigerasque sono fistula mulcet oves.
Pastor glandiferae recubat sub tegmine quercus,
Stat prope respirans fortiter ore canis.
Forte dolens cultum tum Lida reviserat hortum,
370
Membraque ibi viridi straverat aegra solo.
Intonso capiti vites umbracula texunt,
Crines et flatu commovet aura levi
Moerentemque gravis sensim sopor occupat atque
Silvius ante oculos visus adesse furens
375
Et minitans, gladio destricto, talia fari:
«Perfidiae poenam denique, saeva, lue.
Absentem turpes ignes celare putabas,
Impune aut tuto tot scelera usque fore.
Huc veniat, veniat, si vult, huc proditor ille,
380
Oscula nunc tepido sanguine mixta legat.
Frustra clamantem gladio hoc paulo ante petivi,
Tartara in atra modo volvitur umbra silens.
Ultra quid remoror? Rabie nunc corda redundant.
I quoque tu velox, en via, carpe virum».
385
Voce hac de somno confestim excussa puella,
Surgere tentat humo, rursus at icta cadit.
- * *
Occidis, virgo, similis nitenti,
Heu!, rosae pulchrae, quam Aquilo reclinat,
Dira vel grando, viola rosaque
390
Pulchrior ipsa.
Quo refers circum teneros ocellos
Quidve adhuc anceps moriens requiris?
Fugit atrox qui potuit puellam
Caedere fidam.
395
Sed tibi primus superest amoris
Ardor occultus, minus haud amoena
Efferi in temet iuvenis cruenta
Tristis imago.
Siste post tantos animi labores,
400
Nunc adi dulcem requiem sepulcri.
Quot iacent illic nimium fidelis
Vota puellae!
Tu modo, ceu fellis egens columba,
Virgo iam celso residens Olympo,
405
Ne vaces instans veniam precari.
Parce furenti.
V
Decurrit flavus montano flumine Crathis
Arvaque luteola subdita inundat aqua.
Declives prisci ripas tenuere coloni.
410
Virtus multa viris, semper agreste genus.
Silvaque frondescens postrema cacumina condit
Indomitasque ubivis occulit alta feras.
Frigus iners, frutici sic terra negata tenello,
Ramos ut numquam mitia poma gravent.
415
Nodosa ast ilex ornusque rigore notanda
Multiplici et fagus prole referta sua
Perpetuis umbris loca circum cuncta retexunt.
Horrendum visu! Tegmine triste nemus!
Urget utrimque tamen vallis medioque fragosum
420
Dat sonitum flumen nec breve, quippe Netus.
Iucundos nutrit limoso hic gurgite pisces
Vicinumque tumens irrigat amnis agrum.
Montes quum incipiunt molli descendere clivo,
Planities viridi gramine laeta patet.
425
Hic aestate nova pulchre flavescit arista,
Floribus hic late coerula lina nitent
Arbuteique virent foetus montanaque fraga,
Mora rubent, ingens unde redundat odor.
Cornigera hic errare vides armenta per amplam
430
Luxuriem herbarum, hic candida balat ovis.
Caseus hinc pressus, nivei ac sat copia lactis,
Discolor hinc grato lana colore micans.
Mugitusque ciens iam prima in proelia taurus,
Pulvere commoto cornibus astra petit.
435
Saltibus in vacuis cito post vestigia matris
Optatae trepidans parvulus hinnit equus.
Rebus quam multis loca deliciisque referta,
Si tuta essent aut insidiosa minus!
Erumpunt hinc crudeles persaepe latrones,
440
Impasta ut caeco bellua clausa specu,
Captosque aut pretio bellantum more remittunt,
Erranti aut tradunt membra resecta cani.
Barbara gens, auri cupida, atro sanguine foeda,
Ne pendat poenas invia lustra petit.
445
Sedem iam patriam dulcesque perosa penates,
Datque ducem sibi, sed iussa scelesta duci.
Nil sibi inausum umquam noctuque diuque vaganti,
Nil est insuetum criminis atque doli.
Effera, vindictae stimulata cupidine saeva,
450
Messes nunc urit, nunc pecus omne necat.
Horrida forma viris, cervix habitusque superbus,
Acrior at vultus terribilisque minis.
Surgit crinito, galeae instar, vertice conus,
Serica quo temere cingula longa cadunt.
455
Rusticus atque niger pannus, rudi arte decorus,
Auratis globulis pectora lata premit.
Poplite nexa femur perstringit densaque bracca,
Hinc gladii capulus curvus utrimque micat.
Duri praecingunt sic pinguia crura cothurni
460
Ut properante gemat terra repulsa gradu.
Dummodo tuti sint, humero suspensa sinistro,
Ignea dant acrem tela retorta sonum.
Neve dolo aut turba simul excipiantur inermes,
Non stabilis sedes, non mora certa diu.
465
Pressi clamorem dant auditoque repente
Concurrunt signo, nota tenentque loca.
Heu, pater, heu, iuvenis crudeli morte peremptus!
Heu, misero nato flebilis usque tuo!
Magna tibi virtus studium magnumque tuorum.
470
Quem inveniet pietas integritasque parem?
Quanta tibi spes olim! Quanta mihi, alme, parabas,
Quot soboli et patriae quantaque mente sagax!
Magnanimosque celer quondam tu sponte secutus,
Tentasti oppressis turpe levare iugum.
475
Tigribus Hyrcanis stirps et crudelior ipsis
Talem ergo potuit perdere saeva patrem!
Tertius annus erat quo saltu Silvius atro
Abdiderat sese. Heu, terque quaterque miser!
Nec reputat tandem mala, demens!, quanta patravit,
480
Dedecoris quantum postea seque manet.
Oblitus patriae primique oblitus honoris,
Pugnas quum dubias acer inibat eques,
Nonne brevi scelerum formas expleverit omnes,
Civibus invisus, mox gravis ipse sibi?
485
Praedonum turba numerosa exceptus et ille
Vastabat praedo saevus ubique loca.
Mille pericla tamen duros et mille labores
Pertulerat gnavus, semper ad arma celer.
Idcirco socii regemque ducemque reposcunt.
490
Rex demum et princeps, non minus acer erat.
Iam iam conveniunt diversi namque erat hora
Undique tum parto membra levare cibo.
Cespitibus mensam circa quisque exstruit altam
Gramineoque solo corpora fusa iacent.
495
Postquam exempta fames amor et compressus edendi,
En canis et trepidans virque timore stupens.
Pervigil assiduo urgebat latratibus hostes
Insidiasque sagax ille docebat herum.
Omnia sublimi hic lustrabat vertice circum,
500
Somno dum reliqui lumina fessa dabant.
Is narrat magnam iam iam adventasse catervam
Quae cito nunc totum pergit obire nemus.
Silvius extemplo surgens hortatur amicos,
Circum terque refert pocula plena mero.
- * *
505
Pellite nunc, socii, nunc curas pellite vino,
Cuique vigor nunc crescat Iaccho.
Adveniant hostes magno numero. Anne timetis,
O fortes peioraque passi?
Sunt multi, at trepido ceu dammae corde paventes.
510
Nos pauci, sed plurima virtus.
Aerato, heu miseri!, muro nos undique censent
Marmoreo aut hic aggere septos.
Sed vix per silvam noster iam fulserit ensis,
Diffugient timidi ocius aura.
515
Omnes unanimi, tentis ad sidera dextris,
Iuramus mare, sidera, terram!
Pellite nunc, socii, terrorem pellite vino,
Mox omnes in utrumque parati,
Seu versare dolos hostemque exstinguere ferro
520
Seu certae succumbere morti.
VI
Erumpunt silva, concurritur illico utrimque,
Exanima utrimque et corpora multa cadunt.
Haud incerta diu pendet victoria, namque,
Occisis sociis, Silvius unus adest.
525
Qualis, detracta praeda, atra percitus ira
Festinansque petit trux nemora alta lupus
Et fugiens torquet flammantia lumina retro
Infestumque canem dente minatur acri;
Sic animum, sic ille caput, sic ora ferebat,
530
Dira sic rabie fervida corda tument.
Contectus tenebris immane refugit in antrum.
Sidit, mox surgit, perstrepit atque gemit.
Inde regressus tunc tota sub nocte vagatur
Occultamque anceps itque reditque viam.
535
Credunt (nec vero pietatis amore negamus)
Foetam olim stabulum destituisse bovem,
Cedentis tractim custodem signa secutum
Perlustrasse agri condita quaeque diu,
Inde reverti moerentem ne forte vagando
540
Obvia crudeli sit laniata fera.
Flexo vix cursu, mugitus personat ingens,
Nocturna ac totum contegit umbra nemus
Incertoque pede ille errat, formidine mutus,
Abdita sed repetit splendidiorque dies.
545
Oh, quid maius miranti tunc protinus adstat!
Umbroso circum palmite septa specus.
Pallentes hederae tereti cum fornice frondem
Flectunt et late pendula bacca micat.
Virginis in medio veneranda illustris imago,
550
Aut superum aut priscae mirificum artis opus!
Septem stant circum fulgentes tempora stellae,
Nigra fluit turgens, ceu levis unda, coma.
Lactea gemmato redimuntur colla monili,
Flavo abdunt pectus lintea tincta croco.
555
Desuper incurva ad gremium sua brachia tendit
Coniunctasque manus more precantis habet.
Candida vestis, quam signant passim astra corusca,
Molliter ex toto corpore torta ruit.
Nube leves humeros sublimis amicta decenter,
560
Multa sol oriens imbuit ora rosa.
Serpentem super oppressum pede nixa triumphat,
Laeta orci saevi iam domuisse ducem.
Ille furens volvit sublato pectore terga
Tentans, si possit, solvere grande caput.
565
Ingenti at magnae victricis mole represso
Igne micant oculi, faux nigra turget hians.
Tum, rabie caecus, lingua micat ore trisulca,
Horrida squamoso sibila datque sinu.
Tendit utrimque nova exsurgens sua cornua luna,
570
Gaudens sub tenerum scamna dedisse pedem,
Centum ac aligeri sublimi ex aethere lapsi
Certatim manibus florea serta gerunt.
Arboris ingentis magnum curvantur in arcum
Rami arcteque tenent aedis utrumque latus
575
Defenduntque simul quum torridus aestuat aër
Quumque riget cano frigida bruma gelu.
Hinc atque hinc tellus, nullo cogente, venustos
Passim dat flores, hisce suavis odor.
Oh, mirum! Haud longe tantum defleta iuvenca
580
Herbosoque genu flexa recumbit humo
Luteolumque modo vitulum connixa tenellum
Ubere nunc nutrit, nunc trepidum illa fovet.
Fertur confestim vicina per oppida rumor,
Undique mox visum plurima turba ruit.
585
Hic struxere dein solido de marmore templum:
Tantus erat quondam religionis amor!
Certatim huc properant diverso tramite gentes.
Aestivo invitat tempore festa dies.
Quisque precatur inops, persaepe vovetque precando.
590
Diva pie impetrat, servat et ille fidem.
Cerea per muros pendent longo ordine vota,
Vitrea fax ingens lumina mille refert.
Perspicuo argento, caelato insignis et auro,
In medio ara sacro fumida thure calet.
595
Vectae huc densantur longinqua per aequora merces,
Hic et venalis stridula verba fori.
Sicut apis sollers volitat per amoena vireta,
Compleat ut dulci sedula melle favos,
Huc vir natorum studiosus semper amator,
600
Utilium huc rerum provida mater adit.
- * *
Aedis ostia iam patent,
Pes pede haeret euntibus,
Versa pectora pectora
Conterunt venientibus.
605
Clamor et strepitus magis
Crescit, aethera percutit,
Cursitant pueri leves
Gestiuntque puellulae.
Creta dat cava sibilos,
610
Picta tympana murmurant.
«Hic, viri, nova serica!»
Conclamat procul institor.
«Hic et aurea pendula
Ac corusca monilia!
615
En tibi omnia suavia!
Quidquid est pretiosius
Hic minoris. O, currite!».
Quanta ubique frequentia!
Quanta et undique copia!
VII
620
Non procul a templo tectum fuligine nigrum,
Custodis parva, ast inviolata domus.
Silvius huc tendit praerupto tramite, sperans
Illa se tutum denique nocte fore.
Multa suadent iamdudum labentia somnos
625
Sidera iucundos, undique cuncta silent.
Lenius adspirans iam silvam commovet aura
Fusoque hic illic murmure moesta gemit.
Accedit tacitus, sed mox auditur ab imo
Vox, quae et securo fortia membra quatit.
630
Stat vero dubius tentatque reducere passum,
Portarum at querulus cardo repente strepit.
Ecce senex hic, cruda tamen viridisque senecta:
Nulla genas nempe ruga senilis arat.
Inque manu laeva piceum dat fumida taeda
635
Lumen, sed baculum tortile dextra premit.
Turgida descendit tunicae manica atraque vestis
Ilia circumfert fune retorta rudi.
Sat leni igne micant oculi involvitque profusa
Mentum, dein pectus plurima barba rigat.
640
Nocturna impulsos flectit retro aura capillos,
Unde olli maior frontis et oris honos.
Invitat blande. Transmisso limine primo,
Excita mox resonat passibus arcta domus.
Silvius it comes atque silens vestigia figit
645
Praesentitque animo nescio quidve novi.
Advenit incumbensque solo exstinctum excitat ignem
Multaque post confert arida ligna foco.
Exiguam et dapibus mensam secus instruit, illum
Silvius at placide ponere stansque vetat.
650
Cessat et annoso residens in stipite querno
Olli tum dulci talia voce serit:
«Hora sic tacita quo pergere tendis, amice?
Nescisne, o, nescis quae loca solus adis?
Caede rubent turpi, sunt omnia plena cruore,
655
Innocua et tanti foemina causa mali!
O virgo infelix, crudeli funere mersa,
Intemerata tibi quam fuit usque fides!
Ipse ego te audivi, mortis pallore refuso,
«Silvi,» reclamantem «Silvi, repente veni!».
660
Dulci me nato... proh!.. sed tu invita privasti.
Germanae ille tuae, non tibi sponsus erat.
Cor tenerum tibi, cor firmum uno ardebat amore:
Silvius in terra, Silvius unus amor».
Ut qui saepe inter taciturna silentia noctis
665
Interitum latitans insidiasque parat,
Audito strepitu seu captus imagine falsa,
Arcu mox tenso noxia tela iacit.
Haud fugit, haud spirat, sed frontem attollit et aurem,
Hauriat ut fletus iam morientis ovans.
670
Caesus dat gemitum, tunc non hominem ille molestum,
Ipsa sed fratrem voce ferisse videt.
Attonitus manet, immotus, quasi fulmine tactus.
Edere nec questum, nec lacrimare valet.
Non aliter primum moesti tum verba parentis
675
Intenta aure capit Silvius ora tenens.
Demum se prosternit humi victusque dolore
Constringit manibus languida crura seni.
«Lidam egomet...» clamat «tibi ego...», singultus at illi
Praecludit vocem aut rumpit in ore sonum.
680
Horrescitque senex fugiensque repellere tentat,
At iuvenis perstat, maior eique vigor.
Tot lacrimis tandem motus, trepidantia tendit
Brachia ploranti, fatur et inde gemens:
«Multa quidem, infelix, patrasti crimina multa,
685
Sed Deus ignoscat: te ipse fefellit amor.
Nox abit ista. Patri paulum permitte dolenti.
Lectulus en is, adi lassaque membra leva».
Silvius haud renuit, sed tristia mente volutat:
Ulcisci statuit, iam ira cruenta flagrat.
690
Utque senem vidit placidum somnoque gravatum,
Surgit, suspenso digrediturque gradu.
Imminet illius tetrae pars ultima noctis,
Lucifer et roseos axe iugarat equos.
Forte colebat agrum ruri, macularat amantis
695
Lidae qui falsa suspicione fidem.
Silvius advolat, adgreditur frustraque precantem
Enecat atque furens instruit igne manum.
Rustica tum domus, armentum pecudesque fugaces,
Frugibus accensis fortius ardet ager.
700
Crine fugit passo, formidine tracta ruinae,
Gestans, heu!, mater pignora cara sinu.
Nudi diffugiunt pueri matremque secuti
Plorantes, clamor dissonus astra ferit.
Omnia miscentur gemitu miseroque tumultu
705
Quisque pavet: facies omnibus una metus.
Ocius ille petit silvam, sed fronte superbus,
Discerpto ut vitulo dentibus atra fera.
- * *
En ignis fumidas erigit undique
Flammas, iam segetes et pecus et domum
710
Involvit strepitans astraque iam petit
Venti flatibus excitus.
Tuque, inter patulas abditus ilices,
Siccis ergo oculis damna tot aspicis,
Tanti nec gemitus pectora commovent,
715
Saeva tigride saevior?
Quin gaudes hilaris. Quid modo vindici
Tot patrasse animo crimina proderit?
Vitam laetus agis? Numne reviseris
Lidae dulcis imaginem?
720
Heu, flos quem calamo falx scidit improba
Haud umquam viridi gramine germinat
Nec corpus, gladius quod ferit impius,
Potest inde revivere.
Numquam blanda tibi membra premet quies,
725
Urgent teque ferae semper Erinnydes.
Invisus superis, omnibus horridus,
Mox poenas meritas lues.
VIII
Iam subit autumnus, iam vivida de arbore poma
Pendent atque rubens vitibus uva tumet.
730
Castaneae virides in ramo sponte dehiscunt,
Cultor arat sollers arva serenda bove.
Nubes iamque grues tranant querulae agmine longo.
Frigoris impatiens migrat hirundo procul.
Carpuntur rubrae tereti culmoque sonoro
735
Spicae, late quas Indica nutrit humus,
Congestamque patens post excipit area molem,
Igni dum reparet cornua luna novo.
Fortes inde sedent pueri teneraeque puellae,
Stridenti thyrsos exspoliantque coma.
740
Longis inde viri pulsant sudibusque praeustis,
Dent ut quae duro cortice grana tenent.
Fervet opus nocte obducta, dein coena paratur
Et modico recreant corpora fessa cibo.
Exemptaque fame citharam hic, hic tympana quassat,
745
Alterno saliens hic pede pulsat humum.
Hic plaudit manibus, laetum fert ille cachinnum,
Latrat dum vigilans limine ubique canis.
Silvius abrupta moerens tum rupe sedebat:
Clamore allectus cesserat ipse specu.
750
Silva viret circum dumosa ac horrida, subter
Labentis spumans fluminis unda strepit.
Convexo splendent iamdudum sidera caelo
Lucinaeque fluens lumina volvit aqua.
Venit ei in mentem quum velox currere campum
755
Certabat paribus candidus utque puer;
Quum tacitum puro nutribat pectore vulnus,
Pulchrae nec Lidae conspicua ora latent;
Quum primum iuvenis saevum pugnabat in hostem,
Pro patria Martis signa decora sequens.
760
Talia fert animo tum oblitus pene malorum,
Demum blanda subit tristia membra quies.
Ipsa ecce in somnis exstinctae surgit imago,
Tollens mirifico pallida more genas.
Heu mihi qualis erat! Concreti sanguine crines,
765
Lethali vestis candida tabe madens.
Crudescensque manu vulnus tum pandit utraque
Atque recens deorsum sanguinis unda fluit.
«Insontem occisam fidamque revisere» clamat
«Vultu sic laeto non lacrimansque potes?
770
Heu, quo te miserum crimen perduxit acerbum!
Non irae, potius causa doloris ades.
Quid stas, infelix? Fuge, vae, fuge, quaere salutem!
Plus modo quam reris gens inimica premit».
Crescere paulatim, propior maiorque videri,
775
Brachia porrigere ut transvehat inde pigrum.
Silvius ingemere horrescensque recedere vellet,
Corpus iners et faux verba petita negat.
Excutitur tandem strepitumque audire videtur
Invaditque sibi frigidus ossa tremor.
780
Effert grande caput, ter volvit lumina circum,
Auribus arrectis, aëra vixque trahens.
Pergit rumor iamque magis maiorque propinquat,
Immo per silvam dicta retenta sonant.
Sensit tum demum hostilem venisse cohortem
785
Iamque inter frondes arma corusca videt.
Qualis saepe ferox lassus caedisque viaeque
Dormitum tandem cedit in antra leo.
Venantum si audit per saltum cornua rauca
Sive procul latrat fervida turba canum,
790
Emicat ille extemplo, iubam quatit, erigit unguem
Seque ciens rabido rugit et ore minax.
Silvius haud aliter surgit, capit arma cruenta,
Hostibus ignotis obvius itque furens.
Nunc hos, nunc illos iam stipite tectus acerno
795
Plumbo ferventi fulmineoque ferit.
Ceu quum fallacis praedae vestigia sectans,
Frustra percurrit condita lustra lupus,
Vespere ieiunus mox silva evadit opaca
Mollique in stabulis insidiatur ovi.
800
Si tamen exciti pastores illico currunt,
Hinc voce, hinc saxis, fustibus hincque premunt,
Bellua trux ululans confestim irrumpit in omnes,
Dente vel insano quemque vel ungue petit.
Sic, magno oppressus numero, iam saucius ipse
805
Hostem per medium tentat et ense fugam.
Frustra. Quid superest misero? Spes nulla salutis.
Aut moriendo animam aut brachia vincta dare.
Currit ad extremam rupem, consistit et haeret:
Currentem adsequitur bellica turba cito.
810
Saltum tunc rapidum dat praeceps, ocior aura,
Qua magis et pendens ima vorago patet.
Quum glacialis hiems rigidis aquilonibus horret
Nimbosusque graves imber inundat agros,
Montis saepe iugis avulsa evolvitur arbor,
815
Horrendo secum saxa fragore trahens.
Producto reboat gemitu tum concava vallis,
Diffugiunt volucres attonitaeque strepunt.
Silvius, aëra per vacuum sic pondere raptus,
Volvitur inversus ruptaque lympha fremit.
820
Permagno ipsa metu fulgentia sidera pallent,
Luna trahit radios, nube repente tegit.
Non procul a ripa tumulus consurgit arenae,
Desuper et tumulo carmina sculpta nitent.
- * *
Tellurem moveas, quisquis eris, cave.
825
Humano halat adhuc sanguine sordida,
Ipsa hinc aura fugax territa pervolat.
Hic quidam positus nomine Silvius,
Vir quondam sceleris purus et integer,
Pugna fortis eques, moribus at ferox.
830
Mendaci nimium credulus aemulo,
Quam primum penitus virginem amaverat,
Transfigit miseram, patris et hospitem.
Poenas ne lueret, se nemore abdidit.
Desperans, patrio septus ab agmine,
835
Rupes effugium morsque simul fuit.
Alta mente, sagax, quisquis eris, pone:
«Non vis, non rabies ulla potentior,
Livor si una et amor pectora concitet».