SILIUS ITALICUS
PUNICA LIBER QUINTUS
Ceperat Etruscos occulto milite colles
Sidonius ductor perque alta silentia noctis
siluarum anfractus caecis insederat armis.
at parte e laeua restagnans gurgite uasto
effigiem in pelagi lacus umectabat inertis 5
et late multo foedabat proxima limo.
quae uada Faunigenae regnata antiquitus Arno
nunc uoluente die Trasimenni nomina seruant.
Lydius huic genitor, ⟨T⟩moli decus, aequore longo
Maeoniam quondam in Latias aduexerat oras 10
Tyrrhenus pubem dederatque uocabula terris.
isque insueta tubae monstrauit murmura primus
gentibus et bellis ignaua silentia rupit,
nec modicus uoti natum ad maiora fouebat.
uerum ardens puero castumque exuta pudorem 15
(nam forma certare deis, Trasimenne, ualeres)
litore correptum stagnis demisit Agylle,
flore capi iuuenem primaeuo lubrica mentem
nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta.
solatae uiridi penitus fouere sub antro 20
Naides amplexus undosaque regna trementem.
hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo
conscia lasciuo Trasimennus dicitur unda.
Et iam curriculo nigram nox roscida metam
stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx 25
protulerat stabatque nitens in limine primo,
cum minus abnuerit noctem desisse uiator
quam coepisse diem: consul carpebat iniquas,
praegrediens signa ipsa, uias, omnisque ruebat
mixtus eques nec discretis leuia arma maniplis 30
insertique globo pedites, et inutile Marti
lixarum uulgus praesago cuncta tumultu
implere, et pugnam fugientum more petebant.
tum super ipse lacus densam caligine caeca
exhalans nebulam late corruperat omnem 35
prospectum miseris, atque atrae noctis amictu
squalebat pressum picea inter nubila caelum.
nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto
abditus et nullis properantem occursibus arcet.
ire datur, longeque patet ceu pace quieta 40
incustoditum, mox inremeabile, litus.
namque sub angustas artato limite fauces
in fraudem ducebat iter, geminumque receptis
exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant.
at tur⟨m⟩a umbroso seruabat uertice montis 45
hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu:
haud secus ac uitreas sollers piscator ad undas,
ore leuem patulo texens de uimine nassam,
cautius interiora ligat mediamque per aluum
sensim fastigans compressa cacumina nectit 50
ac fraude artati remeare foraminis arcet
introitu facilem quem traxit ab aequore piscem.
Ocius interea propelli signa iubebat
excussus consul fatorum turbine mentem,
donec flammiferum tollentes aequore currum 55
solis equi sparsere diem. iamque orbe renato
diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat
caligo in terras nitido resoluta sereno.
tunc ales, priscum populis de more Latinis
auspicium cum bella parant mentesque deorum 60
explorant super euentu, ceu praescia luctus
damnauit uesci planctuque alimenta refugit.
nec rauco taurus cessauit flebile ad aras
immugire sono pressamque ad colla bipennem
incerta ceruice ferens altaria liquit. 65
signa etiam effusa certant dum uellere mole,
taeter humo lacera nitentum erupit in ora
exultans cruor, et caedis documenta futurae
ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento.
ac super haec diuum genitor terrasque fretumque 70
concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis
fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas,
ictusque aetheria per stagna patentia flamma
fumauit lacus atque arserunt fluctibus ignes.
heu uani monitus frustraque morantia Parcas 75
prodigia! heu fatis superi certare minores!
atque hic, egregius linguae nomenque superbum,
Coruinus, Phoebea sedet cui casside fulua
ostentans ales proauitae insignia pugnae,
plenus et ipse deum, et socium terrente pauore 80
immiscet precibus monita atque his uocibus infit:
'Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa,
per patrios, consul, muros suspensaque nostrae
euentu pugnae natorum pignora, cedas
oramus superis tempusque ad proelia dextrum 85
opperiare. dabunt idem camposque diemque
pugnandi: tantum ne dedignare secundos
expectare deos. cum fulserit hora, cruentam
quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur
nulla uulsa manu, uescique interritus ales 90
gaudebit, nullosque uomet pia terra cruores.
an te praestantem belli fugit, improba quantum
hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis
aduersa fronte, at circa nemorosa minantur
insidias iuga, nec laeua stagnantibus undis 95
effugium patet, et tenui stant tramite fauces.
si certare dolis et bellum ducere cordi est,
interea rapidis aderit Seruilius armis,
cui par imperium et uires legionibus aequae.
bellandum est astu. leuior laus in duce dextrae.' 100
Talia Coruinus, primoresque addere passim
orantum uerba, et diuisus quisque timoris
nunc superos, ne Flamino, nunc deinde precari
Flaminium, ne caelicolis contendere perstet.
acrius hoc accensa ducis surrexerat ira, 105
auditoque furens socias non defore uires
'Sicine nos' inquit 'Boiorum in bella ruentis
spectastis, cum tanta lues uulgusque tremendum
ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paueret?
quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi, 110
irata tellure sata et uix uulnere uitam
reddentis uno! iacuere ingentia membra
per campos magnisque premunt nunc ossibus arua.
scilicet has sera ad laudes Seruilius arma
adiungat, nisi diuiso uicisse triumpho 115
ut nequeam et decoris contentus parte quiescam?
quippe monent superi. similes ne fingite uobis,
classica qui tremitis, diuos. sat magnus in hostem
augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum
auspicium Latio quod in armis dextera praestat. 120
an, Coruine, sedet, clausum se consul inerti
ut teneat uallo, Poenus nunc occupet altos
Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem,
hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae
inlaesus contendat iter? deforme sub armis 125
uana superstitio est: dea sola in pectore Virtus
bellantum uiget. umbrarum me noctibus atris
agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique
Eridani uoluuntur aquis, inhumata iuuentus.'
Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis 130
postrema aptabat nulli exorabilis arma.
aere atque aequorei tergo flauente iuuenci
cassis erat munita uiro, cui uertice surgens
triplex crista iubas effundit crine Suebo:
Scylla super fracti contorquens pondera remi 135
instabat saeuosque canum pandebat hiatus,
nobile Gargeni spolium, quod rege superbus
Boiorum caeso capiti inlacerabile uictor
aptarat pugnasque decus portabat in omnis.
loricam induitur: tortos huic nexilis hamos 140
ferro squama rudi permixtoque asperat auro.
tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim
Celticus ornarat cruor, umentique sub antro
ceu fetum lupa permulcens puerilia membra
ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum. 145
hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam.
stat sonipes uexatque ferox umentia frena,
Caucas⟨e⟩am instratus uirgato corpore tigrim.
inde exceptus equo, qua dant angusta uiarum,
nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet: 150
'Vestrum opus est uestrumque decus suffixa per urbem
Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.
unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque
hortamenta sibi referat: "Meus, heu! meus atris
Ticini frater ripis iacet," "At meus alta 155
metitur stagna Eridani sine funere natus."
haec sibi quisque; sed, est uestrum cui nulla doloris
priuati rabies, is uero ingentia sumat
e medio, fodiant quae magnas pectus in iras,
perfractas Alpes passamque infanda Saguntum, 160
quosque nefas uetiti transcendere nomen Hiberi,
tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis
quaesitae fibrae uanusque moratur haruspex,
solum iam superest Tarpeio imponere castra.'
Turbidus haec, uisoque artis in milibus atras 165
bellatore iubas aptante 'Est, Orfite, munus,
est' ait 'hoc certare tuum, quis opima uolenti
dona Ioui portet feretro suspensa cruento.
nam cur haec alia pariatur gloria dextra?'
hinc praeuectus equo, postquam inter proelia notam 170
accepit uocem, 'Procul hinc te Martius,' inquit
'Murrane, ostendit clamor, uideoque furentem
iam Tyria te caede. uenit laus quanta! sed, oro,
haec angusta loci ferro patefacta relaxa.'
tum Soracte satum, praestantem corpore et armis, 175
Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo,
cum pius Arcitenens accensis gaudet aceruis,
exta ter innocuos laetum portare per ignes,
'Sic in Apollinea semper uestigia pruna
inuiolata teras uictorque uaporis ad aras 180
dona serenato referas sollemnia Phoebo:
concipe' ait 'dignum factis, Aequane, furorem
uulneribusque tuis. socio te caedis et irae
non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem
Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.' 185
Nec iam ultra monitus et uerba morantia Martem
ferre ualet: longo Aeneadis quod flebitur aeuo
increpuere simul feralia classica signum,
ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.
heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae! 190
horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma
exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur
et Libys et torta Baliaris saeuus habena
erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque,
tum, quo non alius uenalem in proelia dextram 195
ocior attulerit conductaque bella probarit,
Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco.
hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque
consona uox urget, signum clamore uicissim
per collis Tyria circumfundente corona. 200
Auertere dei uultus fatoque dederunt
maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni
fortunam Libyci Mauors, disiectaque crinem
inlacrimat Venus, et Delum peruectus Apollo
tristem maerenti solatur pectine luctum. 205
sola Apennini residens in uertice diras
expectat caedes immiti pectore Iuno.
Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa
agmina et Hannibalem ruere ut uidere, cohortes
inuadunt ultro et poenas pro morte futura, 210
turbato uictore, petunt accensa iuuentus,
et uelut erepto metuendi libera caelo
manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit.
funditur unanimo nisu et concordibus ausis
pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi 215
summittunt clipeos curuato pondere teli.
acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui
extimulat ducis) hortantes se quisque uicissim
incumbunt pressoque impellunt pectore pectus.
Ipsa, facem quatiens ac flauam sanguine multo 220
sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.
stridit Tartareae nigro sub pectore diuae
letiferum murmur, feralique horrida cantu
bucina lymphatas agit in certamina mentes.
his iras aduersa fouent crudusque ruente 225
fortuna stimulus spem proiecisse salutis:
hos dexter deus et laeto Victoria uultu
adridens acuit, Martisque fauore fruuntur.
Abreptus pulchro caedum Lateranus amore
dum sequitur dextram, in medios penetrauerat hostis. 230
quem postquam florens aequali Lentulus aeuo
conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris
infestas inter non aequo Marte cateruas
fata inritantem, nisu se concitat acri
immitemque Bagam, qui iam uicina ferebat 235
uulnera pugnantis tergo, uelocior hasta
occupat et socium duris se casibus addit.
tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci
fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis.
actus in aduersos casu (namque obuia ferre 240
arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum
damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat
Syrticus excelso decurrens robora monte
et quatiens acer nodosi pondera rami
flagrabat geminae nequiquam caedis amore: 245
'Non hic Aegates infidaque litora nautis,
o iuuenes, motumque nouis sine Marte procellis
fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim
uictores, media sit qualis, discite, terra
bellator Libys, et meliori cedite regnis.' 250
ac simul infesto Lateranum pondere truncae
arboris urgebat iungens conuicia pugnae.
Lentulus huic frendens ira: 'Trasimennus in altos
ascendet citius collis, quam sanguine roret
iste pio ramus,' subsidensque ilia nisu 255
conantis suspensa fodit. tum feruidus atro
pulmone exundat per hiantia uiscera sanguis.
Nec minus accensis in mutua funera dextris
parte alia campi saeuit furor. altus Iertes
obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arui 260
occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis
pondera thesauris patrio nec regia quondam
praefulgens ebore et possessa mapalia soli
profuerunt. quid rapta iuuant, quid gentibus auri
numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fouendo 265
congestis opibus donisque refersit opimis,
nudum Tartarea portabit nauita cumba.
Iuxta bellator iuuenilibus Appius ausis
pandebat campum caede atque, ubi plurima uirtus
nullique aspirare uigor, decus inde petebat. 270
obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero,
nequiquam extremae longinquus cultor harenae,
impetit os hasta, leuiterque e corpore summo
degustat cuspis generosum extrema cruorem.
intonuere minae, uiolentaque lumina flammis 275
exarsere nouis. furit et diffulminat omnem
obstantum turbam; at clausum sub casside uulnus
Martia commendat mananti sanguine membra.
tum uero aspiceres pauitantem et condere semet
nitentem sociis iuuenem, ceu tigride cerua 280
Hyrcana cum pressa tremit, uel territa pennas
colligit accipitrem cernens in nube columba,
aut dumis subit, albenti si sensit in aethra
librantem nisus aquilam, lepus. ora citato
ense ferit, tum colla uiri dextramque micantem 285
demetit ac mutat successu saeuior hostem.
Stabat fulgentem portans in bella bipennem
Cinyphius socerique miser Magonis inire
optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas,
Sidonia tumidus sponsa uanoque superbus 290
foedere promissae post Dardana proelia taedae.
huic immittit atrox uiolentas Appius iras
conantique grauem fronti librare securim
altior insurgens galeam super exigit ictum.
at fragilis ualido conamine soluitur ensis 295
aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas
umbonem incerto detersit futtilis ictu.
tum quod humo haud umquam ualuisset uellere saxum,
ni uires trux ira daret, contorquet anhelans
Appius et lapsu resupino in terga cadentem 300
mole premit scopuli perfractisque ossibus urget.
uidit coniuncto miscens certamina campo
labentem socer, et lacrimae sub casside fusae
cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper
accendunt animos expectatique nepotes. 305
iamque aderat clipeumque uiri atque immania membra
lustrabat uisu, propiorque a fronte coruscae
lux galeae saeuas paulum tardauerat iras.
haud secus, e specula praeceps delatus opaca,
subsidens campo summissos contrahit artus, 310
cum uicina trucis conspexit cornua tauri,
quamuis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta
surgentis ceruice toros, nunc torua sub hirta
lumina miratur fronte ac iam signa mouentem
et sparsa pugnas meditantem spectat harena. 315
hic prior intorquens telum sic Appius infit:
'Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus
et generum comitare socer.' per tegmina uelox
tunc aerisque moras laeuo stetit hasta lacerto.
at contra non dicta Libys, sed feruidus hastam 320
perlibrat, magni donum memorabile fratris,
caeso quam uictor sub moenibus ille Sagunti
abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae
germano dederat portare in proelia pignus.
telum ingens perque arma uiri perque ora, doloris 325
adiutum nisu, letalem pertulit ictum,
exanguesque uiri conantis uellere ferrum
in uulnus cecidere manus. iacet aequore nomen
clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae
Appius. intremuere lacus, corpusque refugit 330
contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento
expirans premit atque admorsae immurmurat hastae.
Nec fati melior Mamercus corpore toto
exsoluit poenas nulli non saucius hosti.
namque per aduersos, qua Lusitana ciebat 335
pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi
signiferi magna uexillum mole ferebat
et trepida infelix reuocabat signa suorum.
sed furiata cohors ausisque accensa superbis
quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid 340
praebebat tellus sparsis uix peruia telis
iniecit pariter, pluresque in corpore nullum
inuenere locum perfossis ossibus hastae.
Aduolat interea fraterni uulneris ira
turbatus Libyae ductor, uisoque cruore, 345
num lateri cuspis, num toto pondere telum
sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.
utque metum leti procul et leuiora pauore
cognouit, proprio tectum gestamine praeceps
ex acie rapit et tutis a turbine pugnae 350
constituit castris. medicas hinc ocius artes
et senioris opem Synhali uocat. unguere uulnus
herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu
exigere et somnum tacto misisse chelydro
anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes 355
perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.
ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon
scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum
telorumque grauis ictus sedare medendo.
atque is deinde suo moriens caelestia dona 360
monstrauit nato, natusque heredis honori
tramisit patrias artis. quem deinde secutus
haud leuior fama Synhalus Garamantica sollers
monstrata augebat studio multaque uetustum
Hammonis comitem numerabat imagine patrem. 365
tum proauita ferens leni medicamina dextra
ocius, intortos de more astrictus amictus,
mulcebat lympha purgatum sanguine uulnus.
at Mago, exuuias secum caesique uolutans
hostis mente necem, fraternas pectore curas 370
pellebat dictis et casum laude leuabat:
'Parce metu, germane. meis medicamina nulla
aduersis maiora feres: iacet Appius hasta
ad manis pulsus nostra. si uita relinquat,
sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.' 375
Quae dum turbatos auertunt aequore campi
ductores ualloque tenent, ex agmine Poenum
cedentem consul tumulo speculatus ab alto
atque atram belli castris se condere nubem,
turbidus extemplo trepidantis milite maesto 380
inuadit cuneos subitoque pauore relaxat
iam rarescentis acies. tum uoce feroci
poscit ecum ac mediae ruit in certamina uallis.
sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum
inlidit terris molitus Iuppiter altas 385
fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo,
intremuere simul tellus et pontus et aether,
ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.
incidit attonitis inopino turbine Poenis
haud secus improuisa lues, gelidusque sub ossa 390
peruasit miseris conspecti consulis horror.
it medius ferroque ruens densissima latum
pandit iter. clamor uario discrimine uocum
fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat,
ceu pater Oceanus cum saeua Tethye Calpen 395
Herculeam ferit atque exesa in uiscera montis
contortum pelagus latrantibus ingerit undis:
dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas
audit Tartessos latis distermina terris,
audit non paruo diuisus gurgite Lixus. 400
Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras
occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem
Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.
ille sibi longam Clotho turbamque nepotum
crediderat uanis deceptus in alite signis. 405
sed non augurio Parcarum impellere metas
concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis
suspiciens oculis caelum superosque reposcit
tempora promissae media iam morte senectae.
nec Bagaso exultare datum ⟨a⟩ut impune relictum 410
consulis ante oculos uita spoliasse Libonem.
laurigeris decus illud auis nauaque iuuenta
florebat, sed Massylus succiderat ensis
pubescente caput mala, properoque uirentis
delerat leto bellator barbarus annos. 415
Flaminium implorasse tamen iam morte suprema
haud frustra fuit. auulsa est nam protinus hosti
ore simul ceruix: iuuit punire feroci
uictorem exemplo ⟨et⟩ monstratum reddere letum.
Quis deus, o Musae, paribus tot funera uerbis 420
euoluat, tantisque umbris in carmine digna
quis lamenta ferat? certantis laude cadendi
primaeuos iuuenes mortisque in limine cruda
facta uirum et fixis rabiem sub pectore telis?
sternitur alternus uastis concursibus hostis, 425
nec spoliare uacat praedaeque aduertere mentem.
urget amor caedum, clausis dum detinet hostem
fraternum castris uulnus, funditque ruitque
nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul
bellantum conspectus equo, modo Marte feroci 430
ante aquilas et signa pedes. fluit impia riuis
saguineis uallis, tumulique et concaua saxa
armorum sonitus flatusque imitantur equorum.
Miscebat campum, membrorum in proelia portans
celsius humano robur, uisaque pauentis 435
mole gigantei uertebat corporis alas
Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque
ingens tollebant umeri caput, hirtaque toruae
frontis caesaries et crinibus aemula barba
umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro 440
et uillosa feris horrebant pectora saetis.
aspirare uiro propioremque addere Martem
haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo
incessebatur tutis ex agmine telis.
tandem uesanos palantum in terga ferenti 445
cum fremitu uultus tacita per nubila penna
intrauit toruum Gortynia lumen harundo
auertitque uirum. fugientis ad agmina consul
intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas
inrupit costas hirtoque a pectore primum 450
mucronem ostendit. rapidus conuellere temptat
qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,
donec abundanter defuso sanguine late
procubuit moriens et telum uulnere pressit.
spiritus exundans uicinum puluere moto 455
perflauit campum et nubem dispersit in auras.
Nec minor interea tumulis siluisque fremebat
diuersis Mauors, uariaque per ardua pugna
et saxa et dumi rorantes caede nitebant.
exitium trepidis letique et stragis acerbae 460
causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta
perculerat, quo non alius, cum bella silerent,
dulcius Oeagrios pulsabat pectine neruos.
occubuit silua in magna patriosque sub ipso
quaesiuit montis leto ac felicia Baccho 465
Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri.
addiderat misero comitem pugnaeque ferocis
gaudebat tristi uictor nouitate Sychaeus.
palantis nam dum sequitur, peruaserat altam
in siluam et priscae reclinis ab ictibus ulmi 470
terga tuebatur trunco frustraque relictos
Tauranus comites suprema uoce ciebat.
transegit iuuenem ac perfossis incita membris
haesit in opposito cuspis Sidonia ligno.
Quid uobis, quaenam ira deum, uel mente sinistra 475
quae sedit formido, uiri? qui Marte relicto
ramorum quaesistis opem. non aequus in artis
nimirum rebus suasor metus. arguit asper
exitus euentu praui consulta timoris.
annosa excelsos tendebat in aethera ramos 480
aesculus, umbrosum magnas super ardua siluas
nubibus insertans altis caput, instar (aperto
si staret campo) nemoris, lateque tenebat
frondosi nigra tellurem roboris umbra.
par iuxta quercus longum molita per aeuum 485
uertice canenti proferre sub astra cacumen
diffusas patulo laxabat stipite frondes
umbrabatque coma summi fastigia montis.
huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris
rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti 490
dedecus et mentem nimio mutata pauore
certatim sese tulit ascendensque uicissim
pressit nutantis incerto pondere ramos.
mox alius super atque alius consistere tuto
dum certant, pars excussi (nam fragmine putri 495
ramorum et senio male fida fefellerat arbor),
pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.
turbatos una properans consumere peste
corripit aeratam iam dudum in bella bipennem,
deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus. 500
incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore
pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos.
fluctuat infelix concusso stipite turba,
ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,
fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens 505
iactatur nido pariter nutante uolucris.
procubuit tandem multa deuicta securi
suffugium infelix miseris et inhospita quercus
elisitque uirum spatiosa membra ruina.
Inde aliae cladum facies. contermina taedis 510
conlucet rapidoque inuoluitur aesculus igni.
iamque inter frondes arenti robore gliscens
uerticibus saeuis torquet Vulcanus anhelos
cum feruore globos flammarum et ⟨c⟩ulmina torret.
nec tela interea cessant. semusta gementum 515
atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos.
Haec inter miseranda uirum certamina consul
ecce aderat uoluens iram exitiumque Sychaeo.
at iuuenis dubio tantae discrimine pugnae
occupat euentum telo temptare priorem. 520
cui medio leuiter clipeo stetit aeris in ora
cuspis et oppositas uetita est tramittere crates.
sed non et consul misso concredere telo
fortunam optatae caedis parat, at latus ense
haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae. 525
labitur infelix atque adpetit ore cruento
tellurem expirans. tum diffundente per artus
frigore se Stygio manantem in uiscera mortem
accipit et longo componit lumina somno.
Atque ea dum uariis permixtus tristia Mauors 530
casibus alternat, iam castris Mago relictis,
iam Libyae ductor properantia signa citato
raptabant cursu et cessata reponere hauebant
tempora caede uirum ac multo pensare cruore.
it globus intorquens nigranti turbine nubem 535
pulueris, et surgit sublatis campus harenis,
quaque ferens gressum flectit uestigia ductor,
undanti circum tempestas acta procella
uoluitur atque altos operit caligine montis.
occubuere femur Fontanus, Buta canorum 540
transfixi guttur, pressoque e uulnere cuspis
prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae
multiplicem proauis, hunc mater Anagnia fleuit.
haud dispar fortuna tibi, Laeuine, sed auso
non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi 545
temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon
Autololum moderator erat; quem poplite caeso
dum spoliat, grauis immiti cum turbine costas
fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu
hoste super fuso subita cecidere ruina. 550
[Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat
mille uiros, nulli uictus uel ponere castra
uel iunxisse ratem duroque resoluere muros
ariete et in turrim subitos immittere pontis.]
* 554a
Quem postquam Libyae ductor uirtute feroci
exultare uidet (namque illi uulnere praeceps
terga dabat leuibus diffisus Arauricus armis),
acrius hoc, pulchro Mauorte accensus in iram
et dignum sese ratus in certamina saeuo
comminus ire uiro, referenti e corpore telum 560
aduolat et fodiens pectus: 'Laudande laborum,
quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra.
ad manis leti perfer decus. Itala gentis
ni tibi origo foret, uita donatus abires.'
hinc Fadum petit et ueterem bellare Labicum, 565
cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar
clarum spectato dederat certamine nomen.
immemor annorum seniumque oblitus in arma
ille quidem cruda mente et uiridissimus irae
ibat, sed uani frigentem in Marte senectam 570
prodebant ictus: stipula crepitabat inani
ignis iners cassamque dabat sine robore flammam.
quem postquam accepit patrio monstrante superbum
armigero Poenum ductor, 'Certamina primae
hic lue nunc' inquit 'pugnae: te notus Hamilcar 575
hac trahit ad manis dextra.' tum librat ab aure
intorquens iaculum et uersantem in uulnere sese
transigit. extracta foedauit cuspide sanguis
canitiem et longos finiuit morte labores.
nec minus Herminium primis obtruncat in armis, 580
adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis
exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae
ducere suspenso per stagna iacentia lino.
interea exanimem maesti super arma Sychaeum
portabant Poeni corpusque in castra ferebant. 585
quos ubi conspexit tristi clamore ruentis
ductor, praesago percussus pectora luctu,
'Quinam' inquit 'dolor, o socii, quemue ira deorum
eripuit nobis? num te, dulcedine laudis
flagrantem et nimio primi Mauortis amore 590
atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?'
utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum
et dictus pariter caedis maerentibus auctor,
'Cerno' ait 'aduerso pulchrum sub pectore uulnus
cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus 595
Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater
dissimilem lugebit auis, Stygiaue sub umbra
degenerem cernens noster uitabit Hamilcar.
at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,
morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur 600
exequias, seroque emptum uolet impia Roma
non uiolasse mei corpus mucrone Sychaei.'
Sic memorans torquet fumantem ex ore uaporem,
iraque anhelatum proturbat pectore murmur,
ut multo accensis feruore exuberat undis 605
clausus ubi exusto liquor indignatur aeno.
tum praeceps ruit in medios solumque fatigat
Flaminium incessens. nec dicto segnius ille
bella capessebat, propiorque insurgere Mauors
coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque, 610
cum subitus per saxa fragor, motique repente,
horrendum, colles et summa cacumina totis
intremuere iugis. nutant in uertice siluae
pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes.
immugit penitus conuulsis ima cauernis 615
dissiliens tellus nec paruos rumpit hiatus,
atque umbras late Stygias immensa uorago
faucibus ostendit patulis, manesque profundi
antiquum expauere diem. lacus ater in altos
sublatus montis et sede excussus auita 620
lauit Tyrrhenas ignota aspergine siluas.
iamque eadem populos magnorumque oppida regum
tempestas et dira lues strauitque tulitque.
ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,
et retro fluctus torsit mare. monte relicto 625
Apenninicolae fugere ad litora Fauni.
pugnabat tamen (heu belli uecordia!) miles,
iactatus titubante solo, tremebundaque tela,
subducta tellure ruens, torquebat in hostem,
donec pulsa uagos cursus ad litora uertit 630
mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes.
quis consul terga increpitans (nam turbine motae
ablatus terrae inciderat): 'Quid deinde, quid, oro,
restat, io, profugis? uos en ad moenia Romae
ducitis Hannibalem, uos in Tarpeia Tonantis 635
tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris
disce ex me pugnas, uel si pugnare negatum,
disce mori. dabit exemplum non uile futuris
Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam
consulis aspiciat. solus, si tanta libido 640
est uobis rabiesque fugae, tela omnia solus
pectore consumo et moriens fugiente per auras
hac anima uestras reuocabo ad proelia dextras.'
Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis,
aduolat ora ferus mentemque Ducarius. acri 645
nomen erat gentile uiro, fusisque cateruis
Boiorum quondam patriis antiqua gerebat
uulnera barbaricae mentis, noscensque superbi
uictoris uultus 'Tune' inquit 'maximus ille
Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo, 650
corporis an tanti manet de uulnere sanguis.
nec uos paeniteat, populares, fortibus umbris
hoc mactare caput: nostros hic curribus egit
insistens uictos alta ad Capitolia patres.
ultrix hora uocat.' pariter tunc undique fusis 655
obruitur telis, nimboque ruente per auras
contectus nulli dextra iactare reliquit
Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto
ulterior ductore fuit. namque agmine denso
primores iuuenum, laeua ob discrimina Martis 660
infensi superis dextrisque et cernere Poenum
uictorem plus morte rati, super ocius omnes
membra ducis stratosque artus certamine magno
telaque corporaque et non fausto Marte cruentas
iniecere manus. sic densi caedis aceruo 665
ceu tumulo texere uirum. tum, strage per undas
per siluas sparsa perque altam sanguine uallem,
in medias fratre inuectus comitante cateruas
caesorum iuuenum Poenus 'Quae uulnera cernis,
quas mortes!' inquit 'premit omnis dextera ferrum, 670
armatusque iacet seruans certamina miles.
hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes!
fronte minae durant, et stant in uultibus irae.
et uereor, ne, quae tanta creat indole tellus
magnanimos fecunda uiros, huic fata dicarint 675
imperium, atque ipsis deuincat cladibus orbem.'
Sic fatus cessit nocti; finemque dedere
caedibus infusae subducto sole tenebrae.