LIBER PRIMUS
PROOEMIUM
"Scire est rei causam cognoscere"*. Constat quod ignorantia scientiae
opponitur priuatiue; ideo impossibile est cum scientia perfecta de aliquo stare
de illo aliquam ignorantiam. Constat etiam quod numquam dubitare est sine
ignorantia; unde dicitur, prooemio Metaphysicae, "qui dubitat, et ignorat".
Dubitationes autem de aliquo numquam remouentur donec causae illius
cognoscantur. Unde uidentes eclipsim lunae et causam ignorantes maxime dubitant
quo modo illud possit fieri; per notitiam autem causae omnis huius modi
dubitatio remouetur. Ideo manifestum est quod per notitiam causae uel causarum,
et non aliter, scientia certa et perfecta, omnem ignorantiam excludens,
exquiritur et habetur. Ideo bene dicebatur "scire est rei causam cognoscere".
In qua propositione, ad recommendationem artis demonstratiuae, primo duo oportet notare: primo habitum seu actum animam perficientem inhaerendo, secundo obiectum +ipsam felicitatem aufluendo+. Primum notatur cum dico "scire est", secundum autem cum dico "causam rei cognoscere". Felicitas namque humana, quae est homini summum bonum, in duobus consistit principaliter, scilicet in actu sapientiae +forma et intentione et in subiecto primo eiusdem sapientiae et intentione secundum quoddam obiectum est causa prima+, id est causa causarum; et haec omnia determinantur in decimo Ethicorum.* Ideo dicitur quod humana felicitas est circa supremam uirtutem, quae secundum Aristotilem, sexto Ethicorum*, est sapientia; et est optimi obiecti, et illud est prima causa.
Et ex omnibus illis manifestum est quod inter alias artes illa maxime facit ad humanam felicitatem acquirendam per quam sapientia, quae est maxima et certissima scientia rerum, per suas causas primas acquiritur. Ars autem demonstratiua, in qua de demonstratione tractatur, est huius modi, quoniam demonstratio est syllogismus faciens scire, ut habetur primo huius*, et est syllogismus ex causis primis, ueris et immediatis, ut etiam habetur primo huius*. Ideo haec ars demonstratiua inter caeteras artes magis est propinqua humanae felicitati.
Ut haec sint euidentiora, et ut appareat excellentia artis demonstratiuae super alias partes logicae, diuidenda est logica in suas partes. Propter quod sciendum est quod logica sic describi solet: logica est ars discernendi uerum a falso. Constat autem quod in dubiis uerum a falso non discernitur nisi per argumentationes ex notioribus procedentes, et ideo descriptio praedicta sic intelligitur et exponitur quod logica est ars sciendi instrumenta per quae in dubiis uerum a falso possit distingui. Et quia huius modi instrumenta, sicut dixi, sunt argumentationes, ideo logica est ars arguendi et argumentationes construendi.
Ideo sciendum est quod artifex non potest bene construere opus suum si ignoret materiam sui operis; ideo oportet materiam cognoscere ex qua facienda sunt argumenta; et illa materia est termini et propositiones, ideo logica diuiditur in duas partes. Prima pars considerat de terminis et de propositionibus ex quibus construendae sunt argumentationes, et uocatur 'uetus logica'. Alia pars est de ipsis argumentationibus ex dictis terminis et propositionibus compositis, et uocatur 'noua ars', uel 'noua logica'. Et forte quod huius modi nominatio ex hoc uenit quia partes materiales sunt priores uia generationis et temporis partibus formalibus; quod autem est prius uia generationis et temporis solet uocari 'uetus' et 'antiquum'.
Vetus logica diuiditur. Quia prima pars est de terminis, quae tractatur in libro Praedicamentorum; ad illius introductionem ordinatus est liber Porphyrii et ad eius complementum liber Sex Principiorum. Secunda pars est de propositionibus et enuntiationibus, quae tractatur in libro Peri Hermeneias.
Logica noua diuiditur. Prima pars enim determinat de argumentatione secundum quod est illatiua conclusionis ex praemissis, et determinatur in libro Priorum. Alia pars tractat de argumentatione secundum quod est probatiua conclusionum, non solum illatiua, et illa pars traditur in aliis libris nouae logicae. Et potest notari quod ille liber in quo tractatur de argumentatione secundum quod est illatiua conclusionis pro tanto uocatur 'liber Priorum' quia probatio praesupponit illationem; unde illatio est secundum rationem prior et communior probatione, quoniam omne argumentum probatiuum est illatiuum et non e conuerso.
Deinde, illa pars quae considerat de argumentationibus in quantum sunt probatiuae diuiditur secundum fines diuersos ad quos diuersae partes ordinantur. Aliquae enim probationes ordinantur ad opinionem nobis generandam secundum quam his quae prius erant dubia assentimus, non tamen cum certitudine; et huius modi probationes sunt argumentationes dialecticae, de quibus tractatur in parte logica quae uocatur dialectica. Et illa dialectica diuiditur. Quoniam una eius pars ordinatur principaliter ad scientias speculatiuas, uel saltem ordinatur consequenter tam ad scientias speculatiuas quam ad practicas; et illa pars tractatur in libris Topicorum et Elenchorum. Alia pars contracta est ad mores, siue ad scientiam moralem, et illa traditur in libris Rhetoricae et Poeticae. Et bene Aristotiles expresse dicit rhetoricam et poetriam esse partes dialecticae, et, per consequens, logicae. Liber Topicorum Boethii compositus est ad complendum librum Topicorum Aristotilis. Liber Diuisionum Boethii principaliter ordinatur ad artem definitiuam, quae iterum ordinatur ad artem demonstratiuam. Et sic omnes libri logicae sunt nobis enumerati et contra inuicem diuisi.
Sed debetis scire quod ille liber in quo traditur ars demonstratiua pro tanto uocatur 'liber Posteriorum' quia, ut iam dixi, liber Topicorum et iste liber Posteriorum naturali ordine doctrinae sequuntur librum Priorum. Et iterum naturali ordine doctrinae ars dialectica praecedit artem demonstratiuam; disputatio namque ad utramque partem per dialecticam disponit ad inueniendum per rationes demonstratiuae, per quas habetur scientia perfecta de rebus. Ideo ars demonstratiua inter caeteras partes logicae est ultima et finalis, ad quam omnes alias ordinantur. Ideo liber iste, in quo talis ars traditur, nominatur 'Posteriorum'. Et quia ad praesens habemus hunc librum exponendum, nos merito circa primum librum mouemus talem quaestionem: utrum de demonstratione possit esse scientia.
Quaestio 1a
UTRUM DE DEMONSTRATIONE POSSIT ESSE SCIENTIA
1. Arguitur quod non: quia omnis scientia est de necessariis et impossibilibus aliter se habere et perpetuis, ut patet primo huius; et nulla scientia est de entibus per accidens, quae sunt contingentia: nulla enim scientia est de corruptibilibus (haec omnia ponuntur primo huius); sed demonstrationes non sunt necessariae nec sunt perpetuae, immo sunt corruptibiles et contingentes, quia possunt esse et non esse quando nos uolumus: facimus enim eas quando uolumus; igitur de demonstrationibus non potest esse scientia.
2. Secundo, omne quod scitur scitur per definitionem uel per demonstrationem, ut dicit Lincolniensis*, secundo huius; sed neutro modo potest demonstratio sciri; igitur nullo modo. Probo minorem. Primo, quod demonstratio non scitur per definitionem: quia solius incomplexi est definitio; demonstratio autem non est incomplexa; igitur non scitur per definitionem. Nec etiam scitur per demonstrationem: quia sequeretur quod idem notificaret se ipsum. Probo quod de demonstratione potissima non possit esse scientia per demonstrationem: quia demonstratio debet tradi per notiora et nulla demonstratio est notior demonstratione potissima; ideo demonstratio potissima per nullam demonstrationem scitur uel notificatur.
3. Item, nulla est scientia de demonstratione nisi logica; sed logica non est scientia; igitur nulla scientia est de demonstratione. Et ego probo unico argumento minorem: quia nulla ars est scientia, eo quod ars et scientia contra inuicem distinguuntur, sexto Ethicorum*; modo logica est ars, ut communiter dicitur; ergo ipsa non est scientia.
4. Item, si esset de demonstratione scientia, uel esset practica uel speculatiua (a sufficienti diuisione); non speculatiua, quia ipsa est de operatis a nobis, nec practica, quia ipsa ordinatur finaliter ad scire, et talis non est practica, ut habetur secundo Metaphysicae*.
5. Ultimo arguitur: demonstratio non est intelligibilis; igitur de ipsa non est scientia. Consequentia patet: quia scientia est habitus intellectualis; igitur non est nisi de intelligibilibus. Antecedens probatur. Primo, quia si demonstratio intelligeretur, oporteret plura simul intelligere, quod est contra Aristotilem, in Topicis, dicentem "contingit plura scire, unum autem intelligere"*, et etiam, quarto Metaphysicae, "qui non unum intelligit nihil intelligit"*.
6. Secundo, confirmatur quod demonstratio non sit intelligibilis: quia intelligibile debet mouere intellectum; sed mouens debet esse nobilius moto, ut dicitur secundo de Anima*, et demonstratio non est nobilior intellectu; igitur ipsa non est intelligibilis.
In oppositum est Aristotiles et omnes alii, quoniam per librum Posteriorum
habemus scientiam de demonstrationibus.
Notandum est quod licet 'scientia' multipliciter dicatur, tamen intendimus hic
loqui de scientia demonstratiua, scilicet per demonstrationem uel
demonstrationes acquisita. Et tunc sciendum est quod triplex est 'scibile'*,
scilicet per demonstrationem. Primum et immediatum scibile est conclusio
demonstrabilis, quae ex eo dicitur sciri quia ex praemissis notis concluditur.
Secundo modo, 'scibilia' dicuntur ex quibus conclusio demonstrabilis
componitur. Unde, sicut dicimus nos scire talem conclusionem et eam nobis esse
demonstratam, ita saepe dicimus tale praedicatum esse scitum et demonstratum de
tali subiecto. Deinde, tertio modo, scibilia sunt res significatae per terminos
conclusionum demonstrabilium, et ita dicimus nos habere scientiam de animalibus
et lapidibus, de deo et intelligentiis, et sic de aliis.
Istis notatis, pono faciliter aliquas conclusiones. Prima est quod de
demonstrationibus non est scientia primo modo, scilicet tamquam de
conclusionibus demonstrabilibus: quia nulla demonstratio, immo etiam nullus
syllogismus, efficitur conclusio alicuius demonstrationis.
Secunda conclusio est quod nulla scientia est de demonstratione secundo modo, scilicet tamquam de termino ex quo conclusio demonstrabilis componitur: quia demonstrationes non sunt termini conclusionum, immo componuntur ex multis propositionibus et terminis. Tamen illa conclusio est moderanda sic quod una demonstratio, uel unus syllogismus, potest sumi materialiter et supponere pro se, et ita posset effici terminus, scilicet subiectum uel praedicatum, alicuius propositionis uel conclusionis. Sed numquam demonstratio significatiue accepta esset terminus conclusionis uel propositionis.
Tertia conclusio est quod capiendo tertio modo est scientia de demonstrationibus, immo de omnibus rebus mundi, tamquam de his quae per terminos conclusionis demonstrabilis significantur. Quia isti termini 'ens', 'unum', 'idem', 'diuersum', 'causa', 'causatum', 'corruptibile', 'incorruptibile', et sic de multis aliis, significant omnes res mundi, et tamen ex istis terminis possunt componi multae conclusiones demonstrabiles, tam in physica quam in metaphysica. Igitur de omnibus rebus habetur scientia tam per physicam quam per metaphysicam, et, per consequens, de demonstrationibus.
Ultima conclusio est, descendens ad scientiam libri Posteriorum, quod de isto termino 'demonstratio' habetur scientia tertio modo, scilicet tamquam de termino ex quo conclusio demonstrata componitur. Et haec scientia habetur et traditur in isto libro Posteriorum, et non in Physica nec in Metaphysica. Multae enim conclusiones demonstrantur in isto libro quae componuntur ex isto termino 'demonstratio' tamquam ex subiecto propositionis; uerbi gratia, quod demonstratio est ex ueris uel quod demonstratio est ex necessariis.
Istis uisis faciliter respondetur ad rationes.
1. Ad primam dico quod demonstratio debet esse ex necessariis, id est ex praemissis necessariis et conclusionibus, eo modo quo conclusio uocatur 'necessaria', et etiam ex incorruptibilibus, quia necessarium est incorruptibile eo modo quo est necessarium (et de hoc fiet post quaestio specialis). Tamen res significatae per terminos conclusionum demonstrabilium possunt esse corruptibiles et contingentes in essendo.
Ad aliam dico quod demonstratio non definitur nec demonstratur proprie loquendo. Sed iste terminus 'demonstratio' definitur in hoc libro, et de isto termino 'demonstratio multa praedicata demonstrantur in hoc libro. Et sic, ad istum sensum, habetur in isto libro scientia tam definitiua quam demonstratiua de demonstratione. Nec ualent obiectiones contra hoc factae. Quia iste terminus 'demonstratio' est terminus incomplexus; ideo bene est diffinibilis. Similiter patet quod de isto termino 'demonstratio potissima' demonstrantur praedicata, et per demonstrationem potissimam. Unde licet demonstratio potissima sit per se nota, tamen multae propositiones possunt esse dubiae in quibus aliquid praedicatur de isto termino 'demonstratio potissima', et tales propositiones demonstrantur in hoc libro.
3. Ad aliam rationem, sciendum est quod hoc nomen 'scientia' prout distinguitur contra 'artem' et 'prudentiam' accipitur propriissime, et non extendit se nisi ad habitus speculatiuos; ars autem et prudentia sunt habitus practici. Et sic, capiendo ista nomina proprie, logica non est scientia, sed ars, scilicet formatiua argumentationum. Tamen saepe haec nomina 'ars' et 'prudentia' accipiuntur communiter pro omni habitu certo per demonstrationem acquisito. Et sic 'ars' non distinguitur contra 'scientiam'; igitur sic logica est ars et scientia.
4. Ad aliam rationem, dico quod logica est practica, etiam ars demonstratiua tractata in libro Posteriorum, quia arguens ad opus et docens operationem: docet debito modo facere et componere argumentationem. Sed quando dicitur quod illa scientia est speculatiua quae ordinatur ad scire, dico quod uerum est si ordinatur ad scire tamquam ad finem propinquum. Sed si ordinatur ad opus nostrum tamquam ad finem propinquum, ipsa est practica, licet ordinetur ad scire tamquam ad finem remotum et ultimatum. Hoc dicit Aristotiles expresse, sexto Ethicorum*, ponens prudentiam esse practicam; tamen ponit eam finaliter ordinari ad sapientiam; est tamen practica quia eius finis propinquus est opus.
5. Ad ultimam dico quod demonstratio est intelligibilis, et dico quod possibile est plura simul intelligere. Nec Aristotiles in sexto Topicorum dicit oppositum nisi exemplariter; modo exemplorum non requiritur uerificatio, ut patet primo Priorum*. Sed quando dicit Aristotiles, in Metaphysica, quod "qui unum non intelligit nihil intelligit"*, certe uerum est, quia qui intelligit mille unum et duo intelligit.
6. Ad confirmationem, dico quod non omne intelligibile mouet intellectum. Nam si habeo conceptum communem et specificum hominis, et omnes homines mundi intelligo, tamen homo qui est in Roma numquam mouet intellectum meum, uel sensum. Tamen concedo quod oportet intellectum meum ab aliquo intelligibili moueri, et non ab omni. Et uniuersaliter dico quod non oportet omne mouens esse nobilius moto, sed mouens principale et motor principalis; intellectus autem noster est aliquis quo est nobilior, et non scilicet obiectum sensibile per se.
Quaestio 2a
UTRUM POSSIBILE SIT NOS ALIQUID SCIRE
Consequenter quaeritur, secundo, utrum possibile sit nos aliquid scire.
1. Arguitur primo quod non: quia scientia est notitia certa et euidens, et
talis est nobis impossibilis; igitur ... et caetera. Maior patet: quia per hoc
differt scientia ab opinione, scilicet quia scientia requirit certitudinem,
quam opinio non requirit. Minor probatur multipliciter. Primo ex parte sensus:
quia illud idem quod nos iudicamus insipidum, id est mali saporis, asinus
iudicat sapidum, sicut cardones; et non potest dici quod iudicium nostrum sit
melius aut certius quam iudicium asini, quia iudicium asini est per naturam et
natura non errat in suis operationibus; et sic patet quod iudicium nostrum ad
sensum non est certum. Idem patet de uiris et mulieribus, de pueris et senibus:
nam quae apparent sapida mulieribus uel pueris apparent insipida uiris uel
senibus, et e conuerso, +magis sapida et plus salsa uel modicia+; et non
apparet qui istorum uerius iudicant, et uidetur quod totum sit nobis incertum.
Similiter, canes melius odorant quam homines, tamen iudicant quosdam odores
suaues et dulces et eos persequuntur tamquam bonos, ut odores cadauerum, quos
tamen reputat homo abominabiles. Ideo apparet quod de his non habemus iudicium
certum.
2. Item, quod sanus iudicat dulce illud saepe aeger iudicat amarum. Si tu diceres quod iudicium sani est bonum et sano est credendum, hoc non potest dici: quia si sanus melius iudicat quam aeger, hoc non est nisi propter meliorem dispositionem organi; ergo nullus simpliciter recte et perfecte iudicabit nisi habuerit organum perfecte dispositum; modo forte nullus habet; ideo nullus perfecte iudicabit. Et iterum probo quod iudicium aegri est bonum: quia nullum agens agit in aliquod passum specie sibi contrariam; ideo numquam dulce agit speciem amaritudinis per quam agens aeger iudicabit amarum, sed oportet illam speciem ab amaro prouenire; ideo aeger bene iudicat iudicando amaritudinem.
3. Item, exsistens in naui mota in fluuio, uidens arborem in litore, iudicat arborem moueri, et stans iuxta arborem iudicat quiescere; et sic nescitur quis recte iudicat. Sane probatur tibi quod exsistens in naui mota recte iudicat: quia exsistens in naui percipit motum ad uisum (aliter non iudicaret arborem moueri) et non percipit motum nisi in arbore, quia forte non uidit se ipsum nec nauem, immo solum arborem uel litora; ideo in arbore uidetur esse motus quem percipit.
4. Item, per aliud medium apparet nobis alius color et alia magnitudo. Unde sol in mane, quando oritur, apparet rubeus et magnus, et cum eleuatus est apparet minor et albus. Et si tu dicis quod hoc est propter indispositionem medii, tunc ex hoc concluditur quod numquam erit perfecte uerum et rectum iudicium nisi medium sit perfecte purum, quod non inuenitur apud nos. Etiam color non uidetur sine lumine, et tamen in intensiori uel minori lumine apparet alius et alius color. Ideo numquam habemus certum iudicium de colore.
5. Item, sensus possunt deludi, ut communiter dicitur; ergo eorum iudicium non est certum nec firmum.
6. Item, illam speciem quam tu habes in sensu de his quae tibi modo apparent, deus omnino potest eam conseruare in sensu tuo perfecte rebus non praesentibus, et tunc omnino et penitus tibi apparebit ut nunc apparet; et ita credens te iudicare sicut apparet nunc, non recte iudicares, quia falsum.
7. Immo, sicut aliqui arguunt, quia deus potest hoc facere si uelit, et tu non potes scire cum certitudine utrum deus hoc uult, ergo tu non potes esse certus utrum ita est, nec, per consequens, utrum uides aliquam rem extra.
8. Deinde, arguitur ex parte intellectus: quia notitia intellectiua dependet ex sensitiua; igitur, cum sensitiua non sit certa, ut dictum est, sequitur quod non intellectiua. Igitur, in octauo Physicorum*, Aristotiles reprehendit illos qui dicunt quod sensum nolunt sequi, sed rationem; quia sensus, ut dicit Aristotiles, est dignior, id est certior, ratione.
9. Item, possibile est quod species sensibilium alienantur antequam perueniant ad ipsum intellectum; et sic non erit certum iudicium ipsius intellectus.
10. Item, ex hoc sequitur quod conclusiones non erunt certae si principia non fuerint certa; sed principia non sunt certa. Probatio: quia sunt acquisita per experientiam, ut dicitur secundo huius, et experimentum saepe est fallax: immo nullum experimentum concludit gratia formae propositionem uniuersalem, cum per nullum experimentum fiat inductio in omnibus singularibus; igitur principia non uidentur certa.
11. Item, causa non potest uere sciri per effectum: quia scientiae debent esse per causam, ut patet per definitionem ipsius scire. Nec effectus potest certe sciri per causam, cum causae sint nobis minus notae, et minus notum non notificat magis notum. Nec ualet si dicatur quod causae sunt notiores secundum naturam: quia nec est ad propositum nec ad nos de notitia naturae: nos enim scimus qui addiscimus aliquid; ideo patet quod ex nobis notioribus addiscimus.
12. Item, uidetur quod unum non potest sciri per alterum cum certitudine: quia non uidetur certitudo perfecta donec sit reductio facta in primum principium; sed ubi probaretur unum per aliud non posset fieri reductio in primum principium, quod quidem principium fundatur in contradictione, quia duo disparata non contradicunt, ut hoc esse et illud non esse; ideo sic non habetur certitudo*.
13. Item, de rebus extra sensus non habetur certitudo, cum tales res sint extra sensibiles, quia singulares sunt et continue mutantur; nec de rebus extra animam, quia illae sunt minus notae quam res extra.
14. Ultimo arguitur: quia si aliquid sciretur, hoc esset per causam, ut patet per definitionem ipsius scire; tunc quaero utrum illa causa sit nota uel ignota; si non sit nota nec scita, non faciet scire; et si sit scita, hoc etiam esset per causam, ut prius, et ita procederetur in infinitum, quod est inconueniens.
In oppositum est Aristotiles, in isto libro, diffiniens scire, et dicens quod
demonstratio est syllogismus faciens scire*.
Ista quaestio continet multas difficultates propter quas antiqui negauerunt
scire esse possibile, quae in arguendo ponuntur. Ad quaestionem tamen respondeo
quod scire est nobis possibile: quia aliqua sunt principia nobis per se nota et
nulli dubia; immo circa ea nullus potest errare, ut patet quarto Metaphysicae*;
deinde ex illis principiis possunt educi quaestiones per syllogismos formaliter
euidentes, et etiam illae conclusiones sciuntur.
Unde debetis notare quod cum ponantur tres operationes intellectus, in earum qualibet sunt aliqua per se manifesta ex natura et inclinatione ipsius intellectus ad ueritatem. Unde sicut ignis est naturaliter inclinatus ad calefaciendum et graue ad descendendum, ita intellectus est naturaliter inclinatus ad intelligendum obiecta sibi sufficienter praesentata, et etiam naturaliter inclinatus ad comprehensionem ueritatis primorum principiorum complexorum; ideo non oportet quod per aliud primum iudicium declaretur. Ita etiam, in alia operatione intellectus, est discursus per se euidens, sicut sunt syllogismi primae figurae uel expositorii. Ideo quando per primis sic per se notis fit syllogismus formaliter euidens et per se notum, oportet cum certitudine assentire conclusioni, et sic eam esse scitam.
Item, Commentator, secundo Metaphysicae*, adducit aliam rationem ad probandum quod scire sit nobis possibile. Quia illud est nobis possibile ad quod nos habemus naturale desiderium, cum natura nihil faciat frustra (primo de Caelo et Mundo*); sed omnes homines natura scire desiderant, ut determinatur in prooemio Metaphysicae*; ergo scire est nobis possibile.
Propter solutiones rationum et maiorem euidentiam positionis, est notandum
quod ad scientiam* requiritur certitudo et euidentia; et adhuc duo requiruntur,
scilicet certitudo ueritatis et certitudo assensus. Dico primo "certitudo
ueritatis", quia si firmissime et sine aliqua formidine assentiremus
propositioni falsae, sicut faciunt haeretici, qui aliquando magis uolunt mori
quam negare illud cui ipsi assenserunt, tamen non est scientia propter talem
assensum, quia deficit ueritas et certitudo et firmitas ueritatis.
Dico secundo quod requiritur certitudo, seu firmitas, assensus, quia de propositione firmissimae et certissimae ueritatis possumus dubitare, et sic non firmiter ei assentire, et tunc sic de ea non habemus scientiam.
Tertio dico quod cum huius modi duplici firmitate, seu certitudine, requiritur euidentia, ad differentiam fidei uel opinionis. Nam fides est firmissimae et certissimae ueritatis, et debet esse cum assensu firmissimo, sed non dicitur scientia, quia ille assensus non est per euidentiam. Similiter etiam de aliquo uerissimo et firmissimo in sua ueritate assentimus aliquando per rationem solum probabilem, licet forte credamus eam esse demonstratiuam. Et possibile est quod propter illam rationem credamus cum omni assensu firmissimo; unde, septimo Ethicorum*, dicit Aristotiles quod multi aeque firmiter credunt his quae opinantur sicut his quae sciunt, et tamen ille habitus non est scientia, quia non est per rationem simpliciter euidentem, quamuis illi reputarent illam euidentem.
Unde iuxta hoc notandum est quod differentia est inter fidem, scientiam et opinionem. Scientia enim, cum firmitate ueritatis et assensus requirit euidentiam, quam non habet fides uel opinio. Sed fides differt ab opinione quia fides requirit firmitatem ueritatis et assensus, quorum neutrum requirit opinio. Tamen opinio cum illis duabus stare potest, ut dictum fuit; et differt a fide quia opinio est per humanam rationem ex sensibus deductam, fides autem ex uoluntate, propter auctoritatem sacrae scripturae solum.
Sed de euidentia* debetis notare quod 'euidentia' multipliciter accipitur. Uno modo propriissime, et tunc euidentia propositionis dicitur secundum quam intellectus per suam naturam cogitur propositioni assentire et non potest ei dissentire; et isto modo diceret Aristotiles quod primum principium est nobis euidens.
Secundo modo 'euidentia' dicitur quia cuilibet apparet et per nullam rationem humanam +nisi subiectiuam+ posset oppositum apparere; et isto modo sunt euidentia principia naturalia et conclusiones naturales. Et notandum est quod haec euidentia non dicitur proprie 'euidentia': quia circa tales propositiones euidentes intellectus posset decipi per causam supernaturalem; quia deus posset facere ignem sine caliditate, et posset facere in sensu meo et conseruare speciem sensitiuam sine obiecto, et ita per istam euidentiam tu iudicares ac si obiectum esset praesens, et iudicares falsum. Tamen illa euidentia naturalis bene dicitur naturalis, quia secundum illam non potest homo decipi stante communi cursu naturae, licet deciperetur per causam supernaturalem; et haec euidentia sufficit ad naturalem scientiam.
Istis uisis, facile est soluere rationes.
1. Et primo, ad illas de sapido et insipido, dicitur quod asinus et homo recte iudicant. Nam cardones sunt sapidi asino et insipidi hominibus, quoniam diuersis complexionibus et naturis sunt diuersi cibi conuenientes et diuersi odores. Modo aliquid dicitur 'sapidum' quia sapit et 'insipidum' quia non sapit, uel disconuenienter sapit; similiter odor dicitur 'suauis' uel 'fetidus' quia conueniens uel disconueniens. Ideo homo per rationem iudicat odores sibi inconuenientes esse conuenientes cani uel iudicat sibi fetidum non esse fetidum cani, et saporem sibi sapidum iudicat asino insipidum, uel e conuerso. Ideo uterque recte iudicat.
2.Ad rationem de aegro qui iudicat amarum illud quod tu iudicas esse dulce, dico quod aeger decipitur propter indispositionem organi. Et quando arguitur "ergo numquam erit perfectum iudicium si organum non sit perfecte dispositum", dico quod hoc posset concedi quantum ad gradum saporis uel odoris, tamen non requiritur optima dispositio ad perfecte iudicandum quod hoc est dulce uel amarum. Sed quando ulterius dicitur quod dulcedo ... et caetera, dico quod dulcedo in nullo passo causaret speciem amaritudinis; ideo species amaritudinis in aegro non efficitur a cibo dato, sed ab humoribus infectis circumsolutis linguae, quia masticando cibum commouentur et immutant organum; ideo aeger uere et recte potest iudicare quod ipse sentit amarum, sed decipitur iudicando quod illud amarum sit cibi.
3. Ad aliam, de motu arboris, dico quod ille in naui si non uideat se aut nauem non uidet arborem motum, sed uidet arborem quiescentem. Tamen, quia per motum hominis in naui species arboris mutat situm in oculo, ideo uirtus imaginatiua iudicat motum fieri, et quia non percipit motum oculi, iudicat quod arbor moueatur, et decipitur.
4. Ad aliam, quae arguebat de colore, conceditur quod impossibile est uel difficillimum iudicare gradum luminis uel coloris; sed cum hoc stat quod uere et recte iudicemus hoc esse album aut rubeum.
5. Ad aliam, de illusione sensuum, potest dici quod in medio bene disposito et oculo exsistente sano sunt multa de quibus sensus numquam decipitur per illusionem sensuum uidentium, nisi forte illusio esset supernaturalis. Et si aliquando sensus illuduntur, cum hoc in multis potest corrigere intellectus per rationem errorem sensus.
6. Ad aliam, arguentem de potentia dei, dico quod ita non intelligitur quin de principiis et conclusionibus talibus habeamus euidentiam naturalem, licet de multis eorum non habeamus euidentiam propriissime dictam.
7. Ad aliam rationem, arguentem de intellectu quia intellectus dependet ex sensu, concedo quod intellectus accipit firmum iudicium et euidens euidentia naturali et iudicio sensus. Sed ultra intellectus de multis uirtute propria, quae excedit uirtutem sensus, habet firmum iudicium, licet illud non sit sensus iudicium, uerbi gratia de uniuersalibus principiis. Immo saepe per rationem intellectus euidenter corrigit errorem sensus, ut patet de magnitudine.
8. Ad aliam, de alienatione specierum, quod numquam perueniant ad intellectum, dicendum est quod aliqua sunt principia quae numquam essent dubia uel incerta propter quamcumque alienatione: uerbi gratia, primum principium. Nam quocumque casu posito, uerum est quod quodlibet est uel non est*, et quod totum est maius sua parte, et sic de multis aliis.
9. Ad aliam, dicentem quod experientia saepe fallit, dicitur primo quod multa sunt principia euidentia non credita per experientiam, sed per manifestam terminorum inclusionem ad inuicem, uel exclusionem, scito quid nominis. Sic enim est euidens quod homo est animal et asinus est animal. Deinde principia sumpta per experientiam adhuc habent naturalem euidentiam. Quia licet experientia pauca et parum examinata saepe fallat, tamen experientia multa et bene in diuersis casibus examinata numquam fallit. Et quando ultra opinatur quod experientia numquam gratia formae concludit uniuersale principium, quia numquam fit in omnibus singularibus, respondet Commentator, secundo Physicorum*, quod licet inductio, siue experientia inductiua, non concludat gratia formae, tamen intellectus, ex eius naturali inclinatione ad ueritatem, percipiens multotiens ita fieri quod non potest nec potuit recipere instantiam, nec uidere esse rationem quare in aliis debeat esse aliter, ipse concedit uniuersale principium tamquam notum et euidens euidentia naturali et possibili circa talia.
10. Ad aliam, dico quod causa potest certe sciri propter quid ipsa est. Et quando dicitur "causa est nobis minus nota", dico quod licet causa sit nobis minus nota quam effectus quantum ad quia est, tamen causa est prius nota, non solum naturae, sed nobis, quam propter quid effectus est. Prius enim est notum tibi quod luna est inter terram et solem quam sit notum tibi propter quid sol eclipsatur, licet prius bene scieris quod sol eclipsatur.
11. Ad aliam, dico quod unum per aliud potest sciri. Nec oportet omnia principia resoluere in primum principium complexum, immo sunt multa alia principia et habentia euidentiam naturalem.
12. Ad aliam, dico quod licet res sensibiles transmutentur, tamen aliquid est euidens de eis, ut saltem quod transmutantur, et quod hoc est album, et quod hoc est homo, licet propter transmutationem sit dubium utrum iste sit totaliter idem homo sicut erat de mane.
13. Ad ultimam, dicitur quod illud quod scitur demonstratiue scitur per causam; et ita causa est scita non demonstratiue, sed per ipsam; modo illud scire quod diffiniebatur erat scire per demonstrationem et per doctrinam, quo modo non contingit scire principia.
Quaestio 3a
UTRUM PER ADDISCERE SCIAMUS ALIQUID QUOD NUMQUAM ANTE SCIEBAMUS
Consequenter quaeritur, tertio, utrum per addiscere sciamus aliquid quod numquam ante sciebamus.
1. Arguitur primo quod non, per rationes Platonis*: quia deus creat animam
intellectiuam humanam, prout ponit fides; modo deus est agens perfectissimum,
omnipotens et infinitum, et a tali agente non debet prouenire nisi effectus
perfectus; ergo anima humana fuit creata perfecta; et non est perfecta nisi per
uirtutes et scientias; ergo a principio creationis anima nostra repleta erat
scientiis et uirtutibus; ideo quaecumque addiscimus, ea ante sciebamus.
2. Item, si tu numquam sciuisti conclusionem quae nunc tibi demonstratur, sequitur quod non magis capies eam quam suum oppositum, id est quod non magis assenties ei quam suo opposito. Consequens est falsum. Et consequentia probatur de seruo fugitiuo: quia si aliquis non cognosceret eum, si tunc occurreret ei, non magis esset determinatum ad capiendum eum quam quemcumque alium sibi occurrentem.
3. Item, si fiat tibi demonstratio quod numerus denariorum in bursa mea exsistentium est numerus par, sic arguendo "omnis numerus binarius est numerus par, sed iste numerus denariorum est binarius numerus; igitur est par", ego probo tibi quod tu praesciebas illam conclusionem, scilicet antequam tu uideris illos denarios: quia omne binarium tu sciebas esse numerum parem, et numerus illorum denariorum est binarius; ergo numerum illorum denariorum sciebas esse parem. Praemissae apparent esse uerae et forma syllogistica de obliquis est perfectissima et in prima figura; ergo conclusio est concedenda. Et illae fuerunt rationes Platonis.
4. Sed iterum posset sic argui: nullum indiuisibile est mobile, siue mutabile, ut patet sexto Physicorum*; sed intellectus humanus est indiuisibilis; ergo non est mutabilis; et sic sequitur quod non potest sibi acquiri habitus nouus, scilicet quam ante non habebat.
5. Item, Commentator, secundo de Anima*, ponit unicum esse intellectum humanum in omnibus hominibus et esse perpetuum; et, per consequens, intellectus tuus nouit omnia quae praecessores tui nouerunt, et sic ipse nihil potest addiscere quod ante non nouit.
Oppositum arguitur per Aristotilem, tertio de Anima*, dicentem quod
intellectus noster est in principio sicut tabula rasa, in qua nihil depictum
est, id est quod ipse est omni scientia et cognitione uacuus. Et, in eodem
tertio, dicit quod intellectus noster est possibilis a principio natiuitatis,
ita quod 'possibilis' est uocatus id est quod ipse est in potentia pura ad
omnes intellectiones, uel species intelligibilium, ita quod nullam eorum habet
in actu.
De ista quaestione fuerunt tres opiniones. Una fuit Auerrois, qui dicit quod
noster intellectus a principio et a perpetuo omnia sciuit; sed per scientiam
ipsius intellectus tu nihil scis uel intelligis nisi quando intellectus est
tibi copulatus. Et forte intendebat quod copularetur tibi per receptionem
specierum a phantasmatibus tuis. Sed quia ista opinio est haeretica et
innaturalis, et quia debet tractari tertio de Anima*, ideo dimitto eam ad
praesens.
Alia fuit opinio Platonis, dicentis quod intellectus tuus a principio creationis omnia sciuit, sed usum et actum scientiae non potuit exercere propter ineptitudinem corporis et uirtutum sensitiuarum, quibus necessario indiget tamquam instrumentis ad exercendum actum scientiae. Unde manifestum est quod homo quando infirmatur uel dormit non potest exercere actum scientiae, quamuis uere habeat habitum. Ideo dicebat Plato quod intellectus ea quae sciebat obliuiscitur et per doctrinam ea recordatur. Et forte difficile est illam opinionem improbare; unde etiam multi posuerunt quod in baptismo infunditur gratia, spes, fides et caritas, et aliae uirtutes.
Tamen contra istam opinionem possetis sic arguere. Videmus quod homo de eis quae a uiginti annis cognouit et postea circa ea non curauit reminiscitur subito obiecto occurrente, uel etiam si solummodo aliquis sibi illud recordat. Similiter si puer aliqua a principio suae creationis cognouerit, ea obliuisceretur in septimum uel decimum annum, quando subito reminisceretur de eis, sicut si obiectum sibi occurreret uel si ea aliquis sibi recordaret, quoniam tunc habuerit organa apta ad exercendum opus intellectus; tamen hoc uidemus esse falsum; ergo falsum est quod ipse praecognouit.
Item, illi qui sunt magnae memoriae deberent comprehendere omnes processus et conclusiones si addiscere non esset nisi reminisci; sed consequens est falsum; immo communiter illi qui sunt fortioris memoriae sunt difficilioris doctrinae et minoris ingenii.
Item, sensus canis aliqua iudicat et addiscit quae tamen non praecognouit, sicut Plato concessisset; igitur, pari ratione, si nihil cognouit, nullum esset inconueniens quod intellectus noster iudicet uel addiscat de illis quae numquam nouit.
Item, in singulis operationibus naturae uidemus esse processum de imperfecto ad perfectum; igitur intellectus in prima operatione sua non debet poni perfectus. Si ad hoc diceretur quod intellectus non est opus naturae, sed dei, ergo a primo debet esse perfectus, contra obiicitur: quia irrationabile uidetur si deus, qui est omnipotens, uelit creare intellectum repletum scientiis et uirtutibus, quod ipse non creauit sibi corpus aptum ad opera illarum uirtutum exercenda; immo, cum scientiae et uirtutes ordinentur finaliter ad opus, uidetur quod frustra fierent ubi non possent opus suum exercere, et deus et natura nihil faciunt frustra (primo de Caelo et Mundo*).
Istis uisis, tertia opinio fuit Aristotilis, qui ponit intellectum a principio esse nudum scientiis et uirtutibus et postea, per doctrinam et assuefactionem, acquirit sibi uirtutes et scientias. Et sequitur haec opinio: quia uel oportet eam concedere uel aliqua praecedentium, et illae fuerunt improbatae; igitur haec est tenenda.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam rationem, dico quod deus agit per uoluntatem liberam et ad nullum opus sibi extrinsecum obligatur; ideo non oportet quod semper faciat effectum perfectissimum, sed solummodo quem et qualem uult.
2. Ad aliam, de seruo fugitiuo, respondet Aristotiles* quod addiscens aliquam conclusionem simpliciter non praesciuit eam, tamen praesciuit eam quo ad principia quae determinant ipsum ad assentiendum illi conclusioni; aliter numquam magis assentiret ei quam oppositae, sicut ratio de seruo fugitiuo arguebat. Si tu replicas "quo modo intellectus assentit principiis? quia nullo modo ea ante praecognouit", respondeo quod intellectus per suam naturam est inclinatus et determinatus ad assentiendum ueritati in respectu primorum principiorum, scilicet praesentato obiecto, ita bene quod ignis est determinatus ad calefaciendum et sicut graue determinatum est ad descendendum.
3. Ad aliam, concedo quod antequam ego scirem illam conclusionem quod numerus denariorum illorum est par, ego praesciui omnem binarium esse parem; immo, praesciui hanc propositionem 'omnis binarius est numerus par'. Sed dico quod iste syllogismus non ualet 'tu scis quod omnis binarius est par, sed duo denarii sunt binarius numerus; ergo tu scis illum numerum esse parem', quia non est forma syllogistica. Si tu dicis quod syllogismus non fiebat sic, immo in bona forma syllogistica, dico quod forma syllogistica erat bona ut fiebat a principio, sed maior erat falsa. Unde haec est falsa 'omnem binarium scis esse numerum parem*', et haec similiter 'omnem hominem tu scis esse animal rationale*', quia possibile est istam esse ueram 'aliquem hominem tu credis esse asinum', ut si hominem indutum pelle asinina uideris et credideris quod hoc esset asinus. Unde ad illam quae est in sensu composito, scilicet 'tu scis omnem hominem esse animal'*, non sequitur illa in sensu diuiso, scilicet 'omnem hominem tu scis esse animal'.
Ad illud aliter potest responderi quod haec est uera 'omnem binarium tu scis esse parem'. Quia hoc tu scis per scientiam huius conclusionis 'omnis binarius est par', quoniam per scientiam illius conclusionis tu habes scientiam de omni binario, non aliam nisi quod est par; et quando dicitur in minore 'numerus denariorum est binarius', concedo; ideo concedo quod numerum denariorum meorum tu scis esse parem, non tamen per scientiam huius conclusionis 'numerus denariorum meorum est numerus par', sed per scientiam huius conclusionis uniuersalis 'omnis binarius est par'. Unde nullum est inconueniens habere de eadem re scientiam secundum unam conclusionem et ignorantiam secundum aliam conclusionem. Et hoc est quod Aristotiles uidebatur dicere quod "non cognouit simpliciter"*, id est in propria forma, et tamen sciuit illud in suo uniuersali.
4. Ad aliam rationem, dicendum est quod indiuisibile non transmutatur nec mouetur transmutatione corruptiua, quae exigit abiectionem praedicati et receptionem contrarii; ideo sic intellectus non transmutatur. Et de hoc est alibi uidendum.
5. Ad ultimam, negatur opinio Commentatoris, quia nec est idem intellectus in omnibus hominibus, nec est a parte ante perpetuum.
Quaestio 4a
UTRUM ANTE CUIUSLIBET CONCLUSIONIS DEMONSTRABILIS NOTITIAM NECESSE SIT PRAECOGNOSCERE DE SUBIECTO QUIA EST
Consequenter quaeritur, quarto, utrum ante cuiuslibet conclusionis demonstrabilis notitiam necesse sit praecognoscere de subiecto quia est.
1. Arguitur quod non: quia quod quaeritur in scientia demonstratiua non
praecognoscitur; sed quaeritur si est, et quia est, et quid est et propter quid
est, ut patet secundo huius*; igitur nullum illorum praecognoscitur.
2. Item, quod demonstratur non praecognoscitur; sed si est, quia est, quid est et propter quid est demonstrantur, quoniam illae quattuor quaestiones terminantur per demonstrationem, ut dicit Lincolniensis*, secundo huius; ergo non praecognoscuntur.
3. Item, syllogismus sophisticus ponitur esse subiectum in libro Elenchorum, et tamen in illo libro demonstrat Aristotiles syllogismos sophisticos esse; ergo subiectum in aliqua scientia bene demonstratur esse; ergo non oportet hoc praecognoscere.
4. Item, non praecognoscitur de passione quia est; ergo nec de subiecto hoc praecognoscitur. Probo consequentiam: quia saepe passiones sunt subiecto notiores; igitur uidetur quod magis debeant praecognosci, et non uidetur ratio quare magis sit necessarium de passione quam de subiecto.
5. Item, quod inuestigatur in scientia demonstratiua non praecognoscitur; sed quia est inuestigatur; ergo non praecognoscitur. Minor patet: quia idem est quid est subiecti et quia est subiecti; modo quid est subiecti bene inuestigatur: uerbi gratia, in libro de Anima inuestigatur definitio animae, id est quid anima est, et in hoc secundo libro declaratur quid est demonstratio, licet tamen demonstratio et anima sint subiecta in scientiis dictorum librorum.
6. Item, multae conclusiones sunt negatiuae; sed ad sciendum conclusionem negatiuam non oportet scire de subiecto quia est, eo quod conclusio negatiua esset uera licet pro nullo subiectum supponeret; ideo non oportet in omni scientia demonstratiua praesupponere de subiecto quia est. Confirmatur hoc: quia multas habemus conclusiones demonstrabiles de uacuo et infinito; tamen non supponimus uacuum uel infinitum esse, quia falsum supponeremus; ergo ... et caetera.
Oppositum patet per Aristotilem, prooemio huius, dicentem "dupliciter
necessarium est praecognoscere"*, scilicet de subiecto et de dignitate quia
est, et de subiecto et de passione quid est; et hoc magis determinat in medio
istius primi libri*.
Item, secundo Metaphysicae*, dicit Aristotiles quod scientiae nihil dicunt seu inquirunt si est aut non est genus subiectum circa quod uersantur.
Notandum est quod licet 'subiectum'* multipliciter capiatur, tamen quantum ad
propositum non intendimus loqui nisi de duplici acceptione 'subiecti'.
Uno modo 'subiectum' dicitur in relatione ad 'praedicatum'; et sic est subiectum ille terminus alicuius propositionis de quo alter terminus in illa propositione praedicatur.
Alio modo dicitur 'subiectum' in ordine ad 'passionem', et tunc 'subiectum' et 'passio' sunt termini pro eodem supponentes, quorum tamen unus addit super significationem alterius aliquam extraneam connotationem, sicut isti termini 'homo' et 'risibile'; quoniam iste terminus 'risibile' connotat actum ridendi: dicitur enim 'risibile' quod aptum natum est ridere. Et tunc semper ille terminus qui super alterum addit connotationem dicitur 'passio'* respectu illius, et ille alter terminus, minus connotatiuus uel omnino absolutus a connotatione, dicitur 'subiectum'.
Modo, multi* opinantur quod Aristotiles intendit de subiecto conclusionis, scilicet de quo alterum praedicatur, quando dicit quod de subiecto oportet praecognoscere quia est. Quia ipsi*
dicunt quod impossibile est demonstrare de aliquo termino hoc uerbum 'est' secundum adiacens, ita quod tales propositiones 'deus est', 'prima causa est', sunt omnino indemonstrabiles. Et hoc ipsi nituntur sic probare. Si ista propositio 'deus est' esset demonstrabilis, sequeretur quod hoc esset per aliquod medium quod esset magis notum de deo quam hoc uerbum 'est'; consequens est falsum; igitur et antecedens. Falsitas consequentis uidetur manifesta propter duo. Primo, quia de nullo ente uidetur aliquid notius quam quod ipsum est, cum conceptus entis sit communissimus et notissimus. Secundo, quia in qualibet propositione affirmatiua formata de isto subiecto 'deus' includitur ista 'deus est': quia non est uerum quod deus sit immobilis nisi deus sit et quod sit prima causa nisi ipse sit; nec est possibile quod tu scias deum esse, nec deum esse bonum, aut primam causam, et sic de aliis, si tu dubitas utrum deus sit. Et sic patet quod de isto termino 'deus', et de quocumque alio termino sumpto pro quolibet ente, impossibile est quod aliquod praedicatum sit notius quam hoc praedicatum 'est'. Et sic patet falsitas consequentis. Sed consequentia principalis est manifesta: quia non potest syllogizari nec probari nisi per medium affirmatiue coniunctum utrique extremitati, et, per consequens, dictum affirmatiue de deo.
Item, illa opinio confirmatur. Quia nulla demonstratio esset bona in qua peteretur principium. Sed in syllogizando quod deus est aut quod A est peteretur principium: quia una praemissa affirmaret unum praedicatum de isto subiecto 'deus' uel de hoc subiecto 'A', et in hoc statim peteretur principium: quia nullus concedit illam de tertio adiacente si uult negare illam de secundo adiacente: numquam enim concederet deum esse primam causam si negaret deum esse.
Sed credo quod haec opinio est falsa. Quia est contra Aristotilem* et Lincolniensem*, secundo huius, qui ponunt quattuor quaestiones demonstrabiles, quae cum sint primo dubiae, tamen bene possunt uerificari. Et inter illas enumerant quaestionem si est, in qua hoc uerbum 'est' secundum adiacens quaeritur de aliquo subiecto. Aristotiles et Lincolniensis ponunt quod dictae quattuor quaestiones, praeter quaestionem 'quid est', terminantur per demonstrationem.
Item, dubitabile est utrum aliquid immobile sit, et tamen per scientiam demonstratiuam et per processum demonstratiuum in scientia naturali scitur quod aliquod immobile est; modo omne illud est demonstrabile quod ante erat dubium et postea est scitum per processum demonstratiuum.
Sed ipsi uolunt respondere quod haec non demonstratur 'immobile est', immo haec demonstratur 'aliquid est immobile'. Et quando quaeritur ab eis "quo modo igitur scitur ista 'immobile est'? cum ante dubitabatur", respondent quod scitur per unam consequentiam non syllogisticam, et, per consequens, non demonstratiuam: quia quando demonstratum est quod aliquid est immobile, demonstratum est quod immobile est.
Sed, sine dubio, sic dicentes concedunt propositum meum; quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens; ideo ad praemissas demonstratiuas ad quas sequitur ista 'aliquid est immobile' sequitur etiam ista 'immobile est'. Et est bonus syllogismus et bona demonstratio: quia est ex praemissis necessariis et notioribus, quia ad bonum syllogismum nihil plus exigitur nisi quod praemissae sint ordinatae in debito modo et figura, et quod conclusio de necessitate sequatur ex eis; ideo in secundo Priorum* habetis potestatem syllogismi quod est posse plura concludere, ita quod syllogistice concluditur quidquid sequitur ad unam conclusionem syllogistice conclusam.
Igitur, relicta illa opinione, pono conclusionem, cum Aristotile, quod oportet, in omni scientia simpliciter demonstratiua, de subiecto praecognosci quia est, capiendo 'subiectum', prout dicitur, in ordine ad passionem. Tamen illam conclusionem debetis modificare ita quod non intelligamus quia est pro praesenti solum, quia tunc conclusio esset falsa. Nam de rosis posset dari talis scientia demonstratiua licet non praecognosceretur quod aliqua rosa esset in praesenti. Sed debemus capere 'quia est' indifferenter ad praesens, praeteritum et futurum, sic intelligendo quod oportet de quolibet subiecto praecognoscere quia est uel fuit uel erit.
Hoc probatur. Primo, quia oportet sensum uel intellectum primo moueri ab aliquo ente quod manifeste appareat esse, et non posset euidentius probari quam quia apparet in prospectu sensus; ideo aliquid oportet praecognoscere esse. Iterum, impossibile est habere conceptum simplicem purum, et non connotatiuum, quin ille supponat pro aliquo praesenti, praeterito uel futuro; et hoc est quia nihil intelligitur quod non sit uel fuerit, sicut postea magis uidebitur. Igitur, si aliquis terminus pro nullo supponit, hoc est quia est connotatiuus, uel quia componuntur in se plures conceptus. Sic conceptus uacui pro nullo supponit, quia conceptus uacui componit in se conceptus loci et conceptum corporis, scilicet negatiue: idem enim significat 'uacuum' quod 'locus non repletus corpore'. Et ita omnes tales termini, pro nullo supponentes, resoluuntur quantum ad quid nominis in alios terminos de quibus manifestum est et praecognitum est quod pro aliquo supponunt; et illi termini sunt subiecta de quibus notum est quia est.
Item, in omni quaestione oportet aliquid esse notum et aliquid esse dubium, secundo huius*, et illud quod est primo notum dicitur ipsum subiectum in scientia, de quo, cum sit primo notum, non est dubitatum quin sit uel fuerit.
Ultimo, primus conceptus absolutus est conceptus 'entis', scilicet significatus per hoc nomen 'ens', uel 'aliquid'*, et de illo ab omnibus praecognoscitur hoc uerbum 'est' secundum adiacens: omnes enim sciunt aliquid esse. Et ille conceptus est primum subiectum in metaphysica; ideo in metaphysica de subiecto praecognoscitur quia est. Et si in aliis scientiis dubitetur de primis subiectis esse, illud demonstratur per metaphysicam, et sic supponitur in istis scientiis.
Per hoc ad rationes.
1. Ad primam, dico quod bene quaeritur, et dubitatur, et demonstratur de subiecto quia est, uel etiam si est: demonstratur enim quod immobile est. Sed de primis subiectis in quae passiones scientiarum ultimate resoluuntur non dubitatur si est; et si in aliqua scientia speciali dubitetur, inquiritur per superiorem scientiam.
2. Et sic responsum est ad secundam. Unde conceditur quod non est idem si est et quia est, cuius est praecognitio et cuius est quaestio.
3. Ad tertiam, conceditur quod in libro Elenchorum probatur et demonstratur syllogismum sophisticum esse, sed hoc est per habitum scientiae superioris, scilicet per metaphysicam.
4. Ad aliam dico quod licet de multis passionibus ad sensum apparentibus praecognoscatur quia est, tamen de multis dubitatur et inquiritur, +ut est simile de subiecto et passione+. Quia subiectum specialiter primum, ut subiectum in metaphysica, est conceptus simplex ad quem mouetur intellectus ab ente sibi manifeste apparente; ideo non potest dubitari de illo si est. +Sed de subiecto exsistente noto+ tamen, propter connotationes passionum, potest dubitari an de illo uerificetur hoc uerbum 'est': quia potest esse dubium utrum dispositio connotata adiaceat rei pro qua subiectum supponit et utrum eodem modo adiaceat quo modo connotatur, quia si non, tunc de illo non uerificatur hoc uerbum 'est'.
5. Ad aliam, dico quod quid nominis de quolibet termino intrante demonstrationem debet praecognosci. Tamen aliquae definitiones possunt inuestigari per definitionem dicentem quid nominis praesuppositum. Concedo etiam quod nulla scientia potest inuestigare definitionem quidditatiuam sui subiecti primi nisi per habitum superioris scientiae: quia cum subiectum sit adaequatum scientiae, genus subiecti transcendit scientiam, et tamen genus intrat definitionem; ideo nec quid est nec quia est potest inuestigari de subiecto in scientia aliqua in qua illud est subiectum proprium.
6. Ad aliam, quae arguit de conclusionibus negatiuis, dico quod conclusiones negatiuae indigent praemissis affirmatiuis, uel saltem praemissa affirmatiua, in qua iam oportet de aliquo termino supponere quia est. Et si iste terminus sit passio, oportet quod resoluatur in subiectum prius de quo etiam sit notum quia est. Et quando arguitur de uacuo, dicerem quod de uacuo nullam habemus scientiam (et de hoc post magis quaeretur), sed scientiam magis habemus de loco, per quam scimus quod nullus locus est sine corpore; et per hoc scimus quod uacuum non est, et est illa scientia de loco.
Quaestio 5a
UTRUM PRAECOGNITIONES SINT DUAE ET NON PLURES NEC PAUCIORES
Consequenter quaeritur, quinto, utrum praecognitiones sint duae, et non plures nec pauciores, scilicet quid est et quia est.
1. Arguitur quod sunt plures: quia praecognita sunt plura; igitur praecognitiones sunt plures quam duae. Antecedens patet: quia praecognita sunt ad minus tria, scilicet subiectum, passio et dignitas, ut patet primo huius. Et consequentia patet: quia oportet alterius praecogniti esse aliam praecognitionem.
2. Item, quaestiones sunt plures quam duae, quia sunt quattuor, ut patet secundo huius; igitur praecognitiones erunt plures quam duae, quia praecognitio et quaestio opponuntur sicut dubitabile et non dubitabile, et quot modis dicitur unum oppositorum, tot modis dicitur et reliquum.
3. Item, una praecognitio est quid est quod dicitur per nomen, et cum illa oportet de subiecto praecognoscere quia est ens, et de dignitate quia est uera; cum igitur sit idem esse ens et esse uerum, sequitur quod erunt ad minus tres praecognitiones.
4. Item, omne scitum scitur ex praecognitione, ut patet in prima propositione libri*; igitur si sunt plura scita quam duo, erunt plures praecognitiones quam duae; modo plura sunt scita quam duo, quia sunt quattuor, ut dicitur secundo huius*; ergo ... et caetera.
5. Item, non sunt solum duae praecognitiones secundum numerum, nec secundum speciem aut etiam genus: quia in diuersis scientiis oportet esse diuersae praecognitiones; immo et subiecta et passiones, in quibus oportet esse praecognitiones, sunt plura secundum numerum, uel secundum speciem uel secundum genus, quam duo; et sic patet quod nullo dictorum modorum duae sint praecognitiones solum; nec uidentur esse duae secundum analogiam, quia non apparet quae et quales essent illae analogiae.
6. Deinde arguitur quod sint pauciores quam duae: quia quaestiones non sunt praecognitiones; tamen quia est et quid est sunt quaestiones, ut patet secundo huius*; ergo non sunt praecognitiones, et sic nullae erunt praecognitiones.
7. Item, praecognitum non est praecognitio; sed quia est et quid est sunt praecognita, quia praecognoscuntur de subiecto et passione et dignitate; ergo non sunt praecognitiones.
8. Item, nihil magis uidetur esse praecognitio quam quia est dignitatis, uel etiam quid nominis subiecti uel passionis; modo quid nominis docetur per grammaticam, et quia est dignitatis docetur, ut uidetur quarto Metaphysicae*, contra negantes prima principia; ergo haec non sunt praecognitiones.
Oppositum arguitur per Aristotilem, dicentem quod dupliciter necesse est
praecognoscere, scilicet quid est et quia est, de subiecto, passione et
dignitate.
Notandum est quod 'praecognitio' idem est quod 'prior cognitio'; et 'prius'
dicitur relatiue ad 'posterius'; ideo praecognitio dicitur in respectu
posterioris cognitionis, et illa cognitio est notitia conclusionis quam innati
sumus doceri. Et sciatis quod praecognitiones non solum habent locum in
demonstratiuis scientiis, immo in omnibus doctrinis, siue sint demonstratiuae,
siue probabiles uel persuasiuae. Et hoc patet per Aristotilem, in littera:
quia, declarando primam propositionem libri, inducebat tam in mathematicis
scientiis, quae sunt demonstratiuae, quam in rhetoricis, quae sunt solum
persuasiuae. Igitur praecognitio, ut hic accipitur, est cognitio prima notitia
doctrinali alicuius conclusionis ex qua fit nobis huius modi notitia
conclusionis.
Quibus uisis, de uirtute sermonis potest poni haec conclusio quod praecognitio est una tantum; similiter praecognitiones sunt duae tantum, et non plures, sicut homines, puta Iohannes et Petrus, sunt duo tantum, et non plures; similiter praecognitiones sunt mille tantum, sicut homines sunt mille. Tamen, ut ueniamus ad intentionem Aristotilis et expositorum suorum, dicendum est quod de omnibus nominibus intrantibus demonstrationem, seu processum doctrinalem, necesse est praecognoscere eorum significationes, quia aliter discipulus non posset doceri a doctore. Et hoc est quod uocamus praecognoscere quid est quod dicitur per nomen.
Et circa hoc debetis notare quod in aliquibus non est idem quid nominis et quid rei. Quia nomen pro nullo supponens, cuius modi est hoc nomen 'uacuum', habet bene definitionem explicantem quid nomen significat, tamen non habet definitionem explicantem quid uacuum est, quia uacuum pro nullo supponit; et sic ubi nomen definitum pro nullo supponit, definitio dicens quid nominis* et definitio dicens quid rei* differunt. Tamen, hoc non obstante, aliquae sunt definitiones dicentes quid rei quae sunt dubiae et inuestigabiles per doctrinam. Sed definitiones dicentes quid nominis non possunt probari, quia significationes nominum sunt ad placitum. Ideo non est inconueniens quod quid nominis sit praecognitio et quid rei sit dubitabilis quaestio.
Deinde, quantum ad quia est, sciendum est quod de praemissis per quas conclusio docetur oportet praecognoscere quod sunt uerae, uel quod ita est sicut per eas significatur, aut aliquid proportionabile. Et hoc est quod uocamus praecognoscere de dignitate quia est; nam in una significatione hoc nomen 'ens' significat idem quod 'uerum', ut patet quinto* et sexto* Metaphysicae.
Deinde, etiam de aliquo subiecto oportet praecognoscere hoc praedicatum 'est'. Quia nullus quaerit scientiam quin intendat eam quaerere de aliquo ente praesente, aut praeterito aut futuro, aut saltem possibili; ideo praecognouit aliquid esse, aut fuisse ⟨aut futurum esse⟩, aut esse possibile, de quo ipse quaerit habere scientiam, siue notitiam, prius dubitatam. Et hoc est quod uocamus de subiecto praecognoscere quid est.
Nunc ergo finaliter dicamus quod duae sunt praecognitiones, et non plures quam duae, ad istum sensum quod omnia quae oportet in doctrina alicuius conclusionis praecognoscere de illis quae intrant demonstrationem, siue processum doctrinalem, nominantur duobus nominibus, scilicet 'quia est' et 'quid est'. Oportet enim de omnibus terminis praecognoscere quid est, scilicet quid est quod dicitur per nomen, et de omni praemissa oportet praecognoscere quia est uera, uel quia ita est sicut per eam significatur, uel aliquid proportionabile; et oportet etiam praecognoscere de aliquo subiecto hoc uerbum 'est', uel 'fuit' uel 'erit'.
Tunc soluuntur rationes.
1. Ad primam, concedo quod praecognita remota sunt subiectum, passio et dignitas, uel etiam res significatae per subiecta, passiones et dignitates. Tamen haec non sunt omnibus modis quibus possunt cognosci praecognita; et ideo quaedam sunt praecognita propinqua, scilicet quae de praedictis cognoscuntur, et illa omnia uocantur illis duobus nominibus: de praedictis enim tribus uel praecognoscitur quia est uel quid est; et sic reuertitur sensus prius datus, scilicet in positione.
2. Ad aliam, etiam conceditur quod sunt quattuor quaestiones, id est omnes quaestiones nominantur his quattuor nominibus, de quibus secundo huius uidebitur. Et quando dicitur "quot modis dicitur unum oppositorum, et reliquum", solet dici, et bene, quod hoc non est necessarium quantum ad supposita: quia possunt esse plura bona quam mala, uel nigra quam alba. Sed illa regula intelligitur quantum ad significata, id est quantum ad rationes secundum quas illa nomina significant ea quae significant, ita quod si duo nomina sint ad inuicem opposita secundum omnes suas significationes, oportet si unum est aequiuocum quod etiam alterum sit aequiuocum. Non ergo oportet praecognitiones et quaestiones esse ad inuicem aequales secundum numerum, sicut nec alba et nigra.
3. Ad aliam, concedo quod plures sunt quam duae, immo plures quam mille. Tamen, hoc non obstante, omnia quae praecognoscuntur de his quae intrant demonstrationem nominantur illis duobus nominibus superius dictis.
4. Ad aliam similiter concedo quod scita sunt plura quam duo, et etiam plura praecognita quam duo, similiter praecognitiones, quibus tamen non obstantibus adhuc saluatur sensus primus datus.
5. Ad aliam dico quod praecognitiones sunt infinitae quo ad nos, ita quod nullus potest scire quantus sit numerus maximus praecognitionum. Tamen duo nomina, et iam dico duo secundum numerum, possunt significare omnia quae praecognoscuntur de his quae intrant demonstrationem.
6. Ad argumentum quod sint pauciores, concedo quod quaestiones in processu in quo sunt quaestiones non sunt praecognitiones. Ideo est idem quia est cuius est quaestio et quia est cuius est praecognitio, quoniam quia est praemissae est praecognitio et quia est conclusionis est quaestio. Etiam quia est subiecti est praecognitio et aliquando quia est passionis est quaestio. Ita etiam in eodem processu non est quaestio et praecognitio eiusdem quid est, sed saepe quid nominis praecognoscitur et quid rei, sine aliqua definitione, docetur et inquiritur.
7. Ad aliam concedo quod 'quia est' et 'quid est' in nominatiuo casu accepta non sunt praecognitiones, immo sunt praecognita de subiecto et passione et dignitate, sed eorum quia est et quid est sunt praecognitiones.
8. Ad aliam dico quod quid nominis non potest declarari nisi per uoluntariam receptionem discipuli, et non quia intellectus cogatur ad credendum, et hoc non est proprie scientia. Similiter dico quod quia est dignitatis non docetur nec probatur in metaphysica, sed ibi ostenditur bene quo modo negans potest duci ad redargutionem.
Quaestio 6a
UTRUM IN OMNI DEMONSTRATIONE MAIOR PRIUS PRAECOGNOSCATUR QUAM CONCLUSIO ET MINOR SIMUL TEMPORE CUM CONCLUSIONE
Consequenter quaeritur, sexto, utrum in omni demonstratione maior prius praecognoscatur quam conclusio et minor simul tempore cum conclusione.
1. Arguitur primo quod non: saepe enim maior non prius tempore cognoscitur
quam minor: quia saepe fit transpositio praemissarum, et ita minor prius
cognoscitur et formatur; ideo tunc non potest esse uerum quod maior
praecognoscatur prius quam conclusio et minor non prius sed simul.
2. Item, utramque praemissam oportet simul cognoscere cum conclusione; igitur neutra prius. Patet consequentia: quia simul tempore non est prius tempore. Sed antecedens probatur: quia non potest sciri quod talis conclusio ex talibus praemissis sequitur si ignorentur praemissae; ideo quando conclusio cognoscitur, oportet simul cum ea cognoscere ambas praemissas.
3. Confirmatur: quia in demonstratione oportet scire quod talis conclusio sit propter tales praemissas; ideo dicitur in definitione scire "quod illius est causa"; sed non potest sciri quod talis conclusio sit propter tales praemissas et quod tales praemissae sint causae talis conclusionis nisi haec sint simul cognita; ideo simul cum conclusione oportet utramque praemissam cognoscere.
4. Item, conclusio proponitur et intelligitur ante quam arguitur et antequam formantur praemissae; sed quaestio est idem quod conclusio uel in se continet conclusionem; ergo conclusio cognoscitur ante praemissas.
5. Deinde arguitur quod minor non simul tempore cognoscitur cum conclusione: quia oporteret plura intelligere simul, quod est contra Aristotilem, quarto Topicorum* et quarto Metaphysicae*.
6. Item, minor non simul cum conclusione cognoscitur. Quia aut nos dicimus hoc quia est possibile uel quia est necessarium. Si quia est possibile, tunc debemus idem dicere de maiore, quia possibile est maiorem et conclusionem simul cognoscere. Si uero dicitur quod hoc sit necessarium, nos dicimus falsum: quia saepe maiore et minore exsistentibus, uel formatis, tamen dubitamus de conclusione, et forte dubitamus quod non sequitur ex illis praemissis; immo, quod plus est, si ambabus praemissis cognitis esset necesse conclusionem cognosci et sciri, sequeretur quod cognitis principiis doctrinae in geometria nos sciremus omnes conclusiones geometriales; sed consequens est falsum. Et consequentia probatur: quia illa principia sunt praemissae sufficientes ad primam conclusionem; ideo illis scitis, sciretur prima conclusio; deinde, illa principia cum prima conclusione sunt sufficientes praemissae ad secundam conclusionem; ideo etiam secunda conclusio sciretur, et sic consequenter procedendo pari ratione; ergo non est necesse quod minore cognita cum maiore sciatur de necessitate conclusio.
Oppositum uidetur Aristotiles declarare in prooemio huius libri*, dicens quod
demonstrans conclusionem aliqualiter praecognouit tempore et aliqualiter simul.
Et est intentio sua quod maiorem praecognoscimus tempore sed inducentes minorem
cum maiore simul cognoscimus conclusionem, ut dicit.
Notandum est quod conclusio siue propositio dupliciter potest cognosci. Uno
modo cognitione qua ipsa formatur et qua apprehendimus quid et quo modo per eam
significatur; et isto modo conclusio potest cognosci, et cognoscitur, ante
maiorem et ante minorem: saepe enim conclusio demonstranda proponitur a
principio, antequam formetur aliqua praemissa. Alio modo cognitione adhaesiua,
scilicet qua ei adhaeremus et oppositum tamquam falsum reputamus, quod potest
esse dupliciter: uno modo enim adhaeremus alicui conclusioni ex uoluntate,
propter solam auctoritatem dicentis, et tunc non indigemus ad huius modi
notitiam adhaesiuam praecognoscere aliquas praemissas; aliquando autem per
rationem determinantem intellectum ad assentiendum ei quod ante erat sibi
dubium, et talis est omnis notitia qua conclusio dicitur proprie sciri; igitur
de hac notitia intelligitur quaestio.
Tunc pono conclusiones faciles. Prima est quod utraque praemissa potest sciri absque hoc quod sciatur conclusio. Quia utraque praemissa potest sciri absque hoc quod alia praemissa sciatur; tamen non scitur conclusio nisi praemissae ante sciantur.
Secunda conclusio est quod possibile est ambas praemissas sciri absque hoc quod sciatur conclusio. Probatur. Primo, quia forte potest dubitari conclusio licet praemissae certissime sciantur. Secundo, quia licet de consequentia non dubitemus, tamen non attendimus ad conclusionem nec ad eius consequentiam ex talibus praemissis; ideo non consequitur scientia conclusionis.
Tertia conclusio est quod impossibile est scire conclusionem nisi aliquando sint ambae praemissae simul scitae cum ea, et hoc est quando in uirtute praemissarum assentimus conclusioni. Tunc enim, ut dicit Lincolniensis*, scientia praemissarum gignit, id est facit, scientiam conclusionis in anima, et ad hoc faciendum non sufficit scientia unius praemissae, sed requiritur scientia ambarum praemissarum; modo efficiens non producit suum effectum simul tempore cum effectu (sic enim dicitur, secundo Physicorum*, quod causae et effectus actuales simul sunt et non sunt.
Quarta conclusio est quod procedendo naturali ordine doctrinae, maior scitur aliquo tempore antequam conclusio sciatur. Quia naturali ordine doctrinae maior ante formatur et conceditur quam minor formetur, sine qua tamen minore conclusio non scitur; ideo maior prius tempore scitur, et hoc intendebat Aristotiles.
Ultimo dico quod maiore et minore formatis et scitis, et etiam scito et considerato quod est certa et necessaria consequentia conclusionis ex illis praemissis, in eodem tempore maior scitur simul cum scientia conclusione. Et causa est quia positis causis efficientibus, sequitur sine mora effectus, maxime ubi non est resistentia; modo praemissis sic positis, positae sunt causae sufficientes ad sciendum conclusionem, et non est contrarium resistens; igitur ponitur scientia conclusionis; tamen si aliquid praedictorum deficeret, tunc non necessario sequeretur scientia conclusionis.
Et per illa dicta patet etiam manifeste quo modo rationes soluuntur.
1. Ad primam concedo quod minor potest prius sciri quam conclusio.
2, 3 Ad secundam, et etiam ad eius confirmationem, concedo quod non potest sciri conclusio nisi simul aliquo tempore scitis ambabus praemissis; tamen haec poterant ante sciri.
4. Alia ratio probat quod saepe conclusio prius intelligitur quantum ad eius formationem et significationem, ⟨quod concessum est in positione⟩.
5. Ad aliam dico quod possibile est simul plura intelligere. Nec oppositum huius dicitur quarto Topicorum* nisi exemplariter, et exemplorum non requiritur uerificatio, primo Priorum*. In quarto autem Metaphysicae* bene dicitur "qui non unum intelligit nihil intelligit", et hoc est uerum, quia qui multa intelligit unum intelligit.
6. Ad aliam dicitur quod non est necesse praemissis cognitis cognoscere conclusionem, sicut bene arguebat ratio de geometria. Tamen bene esset necesse cum circumstantiis appositis in ultima nostra conclusione, unde sic intendebat Aristotiles quod simul cognoscitur conclusio cum minore.
Quaestio 7a
UTRUM DIFFINITIO IPSIUS SCIRE SIT BONA IN QUA DICITUR 'SCIRE EST REI CAUSAM COGNOSCERE, ET QUONIAM ILLIUS EST CAUSA ET NON EST POSSIBILE ALITER SE HABERE'
Consequenter quaeritur, septimo, utrum definitio ipsius scire sit bona in qua
dicitur 'scire est rei causam cognoscere, et quoniam illius est causa et non
est possibile aliter se habere'.
1. Arguitur quod non: quia omnis demonstratio facit scire; tamen non omnis
demonstratio est per causam; igitur non est uniuersaliter uerum quod scire sit
rei causam cognoscere.
2. Item, si omne scire esset per causam, tunc primae causae non essent scitae, et etiam prima principia non essent scita, cum non habeant causas uel priora principia; modo dicit Aristotiles quod non solum oportet scire principia, immo etiam conclusiones.
3. Item, quia forte diceretur quod ibi non definitur 'scire' prout extendit se ad notitiam principiorum, sed prout restringitur ad notitiam conclusionum demonstrabilium, tunc statim arguitur quod definitio non ualet: quoniam conclusiones non sunt causae sed causata; et tamen scire est conclusionem cognoscere, sicut tu dicis; ergo scire non est rei causam cognoscere, immo scire est causatum cognoscere, licet per causam.
4. Item, cum ibi definitur 'scire potissime', quod est per demonstrationem propter quid, sequitur quod ista definitio non est bona si conueniat illi 'scire' quod est per demonstrationem quia; sed constat quod sibi conuenit: quia quaedam est demonstratio per causam remotam, tamen illi conuenit haec definitio; ergo haec definitio non est bona de 'scire propter quid'.
5. Item, possibile est scire sine cognitione; ergo non omne scire est cognoscere. Antecedens patet: quia perfecte dormiens non amisit scientiam suam quia non sentit nec intelligit.
6. Item, in multis scitis totum est possibile aliter se habere, sicut 'omnis homo est risibile': quia omnis homo potest aliter se habere, et, per consequens, omne risibile; ideo totum de quo est scientia potest se aliter habere; ideo male ponitur ultima clausula in definitione.
Oppositum arguitur per Aristotilem, in primo huius*.
Notandum est quod dicitur super litteram*, quod demonstratio potissima, de qua
hic intelligitur, facit potissime scire. Ideo hic describitur 'scire' non
communiter acceptum, sed propriissime et potissime. Tale autem 'scire' exigit
euidentiam, certitudinem et firmitatem; modo notitia conclusionum contingentium
non potest habere firmitatem (et loquor de notitia adhaesiua); ergo 'scire',
prout hic definitur, non est nisi necessarii et impossibilis aliter se habere.
Ideo bene ponitur illa clausula 'et impossibile aliter se habere', et quo modo
hoc sit uerum dicetur post.
Item, notandum est quod habitus, seu notitia, principiorum indemonstrabilium non dicitur 'scientia' appropriato nomine, sed uocatur 'intellectus'*, quia ex sola naturali inclinatione intellectus ad ueritatem ipsorum principiorum habetur illa notitia, nec illa notitia acquiritur per demonstrationem. Ideo non definitur hic 'scire' prout conuenit notitiae principiorum, sed ut restringitur ad notitiam conclusionum demonstrabilium, et sic definitur ibi 'scire demonstratiue'* uel 'scire per demonstrationem'.
Item, notandum est quod cum ibi diffiniatur 'scire potissime'*, illud excludit de scire omnem dubitationem. Et si non est scientia causae non excluditur omnis dubitatio, quoniam adhuc dubitatur quare ita sit. Ideo ad 'scire' ita definitum exigitur scire causam; ideo dicitur 'scire est rei causam cognoscere'.
Item, notandum est quod adhuc scita causa et scito effectu non excluditur dubitatio quare uel propter quid est res nisi sciatur quod propter illam causam ille effectus ⟨ est. Ideo⟩ oportuit addere 'et quoniam illius est causa'.
Item, diligenter est aduertendum quod multum differt scire quia ita est* et scire propter quid ita est*. Quia scire quod ita est non est nisi scire conclusionem, ut si scio quod homo est risibilis, sed scire propter quid ita est non est praecise conclusionem scire, immo etiam praemissas et conclusiones et habitudinem praemissarum ad conclusionem. Non enim scio propter quid luna eclipsatur si solum scio quod luna eclipsatur; immo etiam oportet scire hoc totum quod luna eclipsatur propter terram interpositam inter se et solem prohibentem irradiationem eius a sole; et in hoc sciendo apparet quod scire continet notitiam conclusionis et praemissarum. Ideo non dicit Aristotiles quod scire est rei causam ⟨cognoscere⟩ , immo dicit "scire est causam rei cognoscere quoniam sic est et quoniam illius est causa"*, quod est scire per totum processum demonstratiuum.
Exponatis ergo sic definitionem quod scire demonstratiue et potissime est causam sufficientem uel etiam causas sufficientes rei sic scibilis cognoscere et quoniam illius est causa et non est possibile aliter se habere. Et nota quod Aristotiles non dicit quod scire est causam conclusionis cognoscere, sed dicit "causam rei", propter demonstratiue scibilia, quia forte illud quod propriissime scitur non est ipsa conclusio sed est ipsa res taliter se habens qualiter per conclusionem significatur se habere, uel aliquid proportionabile. Et dico "uel aliquid proportionabile" quia non est uniuersaliter uerum quod omnis propositio ex eo sit uera quia qualitercumque significat ita est in re, quod declarabitur in sequentibus.
Sic igitur apparet expositio definitionis, et oportet supponere quod sit bona quia est definitio quid nominis, et talis definitio non potest probari, ideo sufficit quod exponatur solum.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam in oppositum concedo quod non omne scire est per causam si 'scire' capiatur communiter ad quia est et propter quid est. Ideo sic communiter non definitur hic scire sed solum restringitur ad propter quid.
2. Ad aliam concedo quod prima principia sunt cognita et scita, et euidentius quam conclusiones, capiendo 'scire' communiter, sed non capiendo 'scire' prout restringitur ad scire demonstratiue, quod ibi definitur.
3. Ad aliam dico quod scire propter quid, quod ibi definitur, non est principiorum solum, sed etiam nec est conclusionis solum, immo est conclusionis et principiorum simul, sicut ante dictum fuit.
4. Ad aliam dico quod cum dico "causam rei cognoscere" debet suppleri 'causam sufficientem et propriam'; aliter non excluderetur scire quod est per causam remotam.
5. Ad aliam dico quod illud 'scire' capitur aliquando pro scire in habitu et aliquando pro scire in actu secundo (ita potest dici de 'cognoscere'): dormiens enim scit et cognoscit habitualiter, sed nec scit nec cognoscit in actu secundo; ideo scire habitualiter est causam rei cognoscere habitualiter, et scire actualiter est causam rei actualiter cognoscere.
6. Ad ultimam, de transmutabilitate uel possibilitate aliter se habere, dicetur in quaestione quae specialiter de hoc quaeret.
Quaestio 8a
UTRUM DIFFINITIO DEMONSTRATIONIS SIT BONA IN QUA DICITUR 'DEMONSTRATIO EST EX PRAEMISSIS VERIS, PRIMIS ET IMMEDIATIS, EX PRIORIBUS ET NOTIORIBUS ET CAUSIS CONCLUSIONIS
Consequenter quaeritur, octauo, utrum definitio demonstrationis sit bona in qua dicitur 'demonstratio est ex praemissis ueris, primis et immediatis, ex prioribus et notioribus et causis conclusionis'.
1. Arguitur primo quod illa definitio non sit bona: quia unius definiti est
unica definitio, ut patet sexto Topicorum*, propter hoc quod definitio
indicat quid est esse rei, et unius rei non est nisi unum esse; sed
demonstratio habet aliam definitionem, scilicet quod est syllogismus faciens
scire; igitur illa non debet esse bona definitio demonstrationis.
2. Item, in bona definitione uel descriptione debet poni genus definiti; sed ibi non ponitur genus demonstrationis; igitur ... et caetera.
3.Item, nullius complexi et nullius accidentis est definitio, ut capitur ex septimo Metaphysicae* et ex secundo huius*; sed demonstratio est accidens et quid complexum; ideo eius non est bona definitio.
4. Deinde, non conuenit omni demonstrationi, cum non conueniat demonstrationi ad impossibile; tamen bona definitio debet competere omni contento sub definito; igitur haec non est bona definitio.
5. Item, contra illam particulam "ex primis": quia quod per superabundantiam dicitur uni soli rei conuenit, ut habetur in Topicis*; modo 'primum' per superabundantiam dicitur; ergo non sunt plura prima (et ob hoc Aristotiles, quarto Metaphysicae*, ponit solum unum primum principium; ergo demonstratio non est ex primis.
6. Confirmatur. Quia si oporteret omnem demonstrationem esse ex primis, sequeretur quod sola prima conclusio primi Euclidis esset demonstrata; consequens est falsum. Et probo consequentiam: quia sola prima conclusio est demonstrata ex primis et indemonstrabilibus; posteriores namque conclusiones sunt demonstratae ex prioribus conclusionibus, quae non sunt primae nec immediatae.
7. Deinde, contra illam clausulam "ex immediatis": quia uidetur superflue apposita et nugatorie, cum ipse Aristotiles dicit quod idem est primum et immediatum.
8. Item, contra illam clausulam "ex prioribus": quia etiam uidetur superfluere, cum ante dictum sit "ex primis" et omne primum est prius.
9. Item, contra illam clausulam "ex notioribus": quia uel intelligitur quod sit ex notioribus nobis, uel solum quod sit ex notioribus naturae; non potest dici quod ex notioribus nobis, quia demonstratio est ex causis, et causae sunt nobis ignotiores, primo Physicorum*; nec etiam ex notioribus naturae solum, quia tunc sequeretur quod per tales praemissas non fieret nobis notitia, quoniam propter minus notum nobis numquam concederemus illud de quo ante dubitabamus, quantumcumque esset notius deo uel naturae uel cuicumque alteri.
10. Deinde, contra illam clausulam "ex causis". Quia non conuenit omni demonstrationi, ex eo quod multae sunt demonstrationes naturales per effectus posteriores.
Oppositum est de intentione Aristotilis ponentis nobis illam definitionem
esse bonam.
Bene tamen uerum est quod Aristotiles non dicit quod haec sit definitio
demonstrationis, sed bene ponit quod haec sit una bona conclusio de ipsa
demonstratione. Lincolniensis* autem et alii expositores ponunt quod haec sit
definitio materialis.
Unde notandum est quod haec definitio, seu propositio, quod omnis demonstratio est ex ueris ... et caetera debet intelligi de demonstratione potissima, scilicet faciente scire potissime et propter quid, prout ante 'scire' definitum fuit.
Tunc pono istam conclusionem quod dicta propositio est uera, quod declaro discurrendo per singulas particulas propositionis datae. Primo enim oportet quod demonstratio sit ex praemissis ueris. Quia oportet conclusionem demonstrationis scire, quia demonstratio est syllogismus faciens scire, et oportet eam scire per praemissas. Sed non potest sciri conclusio per praemissas nisi etiam istae praemissae sint scitae et uerae, cum non scitur nisi uerum (nam absurdum esset dicere quod tu scires hominem esse asinum); ergo oportet tam conclusionem demonstrationis quam praemissas esse ueras.
Deinde declaro quod debeat esse ex primis, notando quod 'primum' ibi dicitur per carentiam principii prioris per quod ipsum posset demonstrari (ideo 'primum' est idem quod 'indemonstrabile propter sui euidentiam'). Modo non scitur aliqua conclusio demonstrabilis simpliciter et perfecte donec resoluta sit in prima principia: quia si conclusio resoluta sit in praemissas demonstrabiles solum, tunc illae praemissae non sunt simpliciter scitae et perfecte, eo quod nullum demonstrabile est perfecte et simpliciter scitum donec fuerit demonstratum; ideo illae praemissae, cum non sint simpliciter scitae, non faciunt enim scire simpliciter; ergo oportet quod demonstratio resoluatur usque ad prima et indemonstrabilia.
Sed circa hoc notandum est quod duplex est syllogismus. Aliquis enim est qui dicitur 'simplex syllogismus'*, scilicet quia est ex duabus praemissis, sine prosyllogizatione earum; alius uocatur 'syllogismus compositus', quia est ex praemissis syllogizatis, et sic est compositus ex multis syllogismis. Modo numquam demonstratio est perfecta nisi omnes praemissae sint syllogizatae et demonstratae, ut per eandem deueniamus ad praemissas indemonstrabiles.
Ideo concluditur correlarie quod si sint mille conclusiones subordinatae sic quod secunda demonstretur per primam, et tertia per secundam, et sic deinceps, tunc demonstratio centesimae conclusionis continebit in se per modum conclusionis omnes demonstrationes conclusionum praecedentium, et ita illa demonstratio erit bene syllogismus compositus*.
Et sic intelligitur quod omnis demonstratio quae facit perfecte scire est ex aliquibus praemissis primis. Sed non oportet quod omnes eius praemissae sint primae, sed aliquae in quas est ultimate resolutio per syllogismos; et hoc intendit Aristotiles, primo Topicorum*, ubi dicit quod propositiones demonstratiuae sunt propositiones primae et immediatae, aut quae ex primis et immediatis sumpserunt principium suae cognitionis. Tunc bene dicitur quod sit ex immediatis, quia accipitur hic 'immediatum' pro carenti medii demonstratiui. Ideo idem est 'immediatum' et 'indemonstrabile', et, per consequens, idem est 'immediatum' et 'primum'. Igitur sicut demonstratio est ex primis, ita ex immediatis.
Nota tamen quod 'primum' et 'immediatum' differunt ratione. Quia'primum' dicitur per carentiam principii et 'immediatum' dicitur per carentiam medii. Ideo non est ibi inutilis repetitio eiusdem nominis uel intentionis, immo per huius modi diuersas dictiones magis explicatur ***** demonstrationis, scilicet principiorum. Et sic excusatur nugatio.
Deinde, ex causis est, ut patet per definitionem 'scire'.
Ultimo ⟨declaro⟩ quod est ex prioribus simpliciter et notioribus: quia causae sunt simpliciter notiores et priores suis causatis, ut patet principio Physicorum*.
Sed quaeritur utrum haec definitio sit +de definito+. Respondetur quod triplex est definitio, ut patet sexto Topicorum*. Quaedam est definitio simpliciter quidditatiua* illius dicens praecise quid est res absque hoc quod dicat quod qualis sit aut quanta uel ex quibus uel *****; et haec est definitio per unum genus et differentiam quidditatiuam seu differentias quidditatiuas. Et si talis definitio sit perfecte explicita, ipsa capit primum genus et consequenter omnes differentias ordinate usque ad differentiam propriam, et ita intendit Aristotiles quod unius definiti est unica definitio. Et sic etiam termini connotatiui non est definitio, sed solum termini substantialis: nam si tu diffinias dicendo quod simum est nasus cauus, tu non solum dicis quid simum est, sed quod simum non est aliud nisi nasus cauus, et ⟨cum⟩ tu dicis 'nasus cauus', tu dicis quid et quale, et de hoc debet uideri alias.
Alia est definitio causalis*, quae datur per praedicata supponentia pro causis pro quo definitum supponit, et est ibi praedicatio in obliquo. Et aliquando tales definitiones possunt dari per omnes causas simul, et esset perfectissima definitio causalis. Aliquando autem datur per unum genus causae solum cum approximatione et dearticulatione termini significantis talem causam. Et sic potest dici quod haec definitio demonstrationis per causam materialem datur. Et illae clausulae "ex primis, ueris et immediatis ...", et caetera ponuntur ad specificationem et dearticulationem illius termini 'simul' intellecti ex praemissis.
Tertia definitio est quae fit per passiones* nobis notiores, ut si dicerem quod homo est animal risibile.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam dictum est quod unius definiti est unica definitio pure quidditatiua. Sed sunt bene plures descriptiones propter plures passiones, et sunt bene plures definitiones causales propter plura genera causarum.
2. Ad aliam dico quod in hac definitione possumus subintelligere genus, dicendo quod demonstratio est syllogismus ex primis, ueris, ... et caetera.
3. Ad aliam dico quod licet demonstratio sit complexa, tamen iste terminus 'demonstratio', qui ibi definitur, est incomplexus. Immo dico quod accidentia bene habent definitiones et descriptiones, scilicet causales, licet non pure quidditatiuas, ut uidebitur septimo Metaphysica*.
4. Ad aliam dico quod in demonstratione ad impossibile nihil assumimus nisi uerum. Unde quando facimus primum syllogismum ex dicto aduersarii, nos non assumimus dictum aduersarii, sed solum assumimus quod ex dicto illo et quodam alio uero assumpto sequitur illa conclusio, et hoc est uerum. Deinde assumimus quod illa conclusio est falsa, et hoc est etiam uerum; ex quo concludimus quod dictum aduersarii, ad quod sequebatur illa conclusio, est falsum, quod iterum est uerum. Ideo demonstratio ad impossibile est ex ueris, et nullo modo ex falsis quantum ad ea quae in illa demonstratione ponuntur assertiue. Et sic potest teneri probabiliter quod omnis demonstratio est ex ueris. Ad istam alii* dicunt quod haec propositio debet solum intelligi de demonstrationibus ostensiuis. Tamen prima solutio est ⟨melior⟩.
5. Ad aliam dico quod dupliciter dicitur aliquid per superabundantiam. Uno modo quia abundat super omnia alia, et sic solum conuenit deo. Alio modo quia nihil abundat super se, et sic multis potest conuenire; sic enim sunt multa generalissima. Modo 'primum' non dicitur hic quia ⟨sit⟩ omni primum, sed quia nihil ⟨est⟩ prius se per quod possit demonstrari.
6. Et quando dicebatur quod sola prima conclusio geometriae esset demonstrata, dico quod non, immo etiam ultima, sed demonstratio eius perfecta implicaret in se omnes demonstrationes conclusionum.
7. Ad aliam, excusata fuit nugatio appositionis huius nominis 'immediatum'.
8. Ad aliam, dico quod non superfluit dicere 'ex primis et prioribus': quia aliqua praemissa potest esse prima et indemonstrabilis quae tamen respectu conclusionis propositae non est prior, quia conclusio proposita per illam probari non posset, licet alia conclusio bene posset; ideo ⟨requiritur⟩ quod praemissa sit prima, et cum hoc quod habeat ordinem ad conclusionem probatam; ideo apponitur 'prioribus'.
9. Ad aliam, dico quod licet causae non sint notiores causatis quantum ad esse, tamen causae sunt nobis notiores quam propter quid causata sunt. Unde licet prius percipias eclipsim lunae esse quam causam, tamen prius cognoscis causam quam propter quid eclipsis est. Ideo istae demonstrationes sunt nobis notioribus.
10. Ad ultimam, dico quod ibi non definitur nisi demonstratio propter quid. Ideo instantia de demonstratione per effectum non est ad propositum.
Quaestio 9a
UTRUM NON ENS POSSIT INTELLIGI VEL SCIRI
Consequenter quaeritur, nono, utrum non ens possit intelligi uel sciri.
1. Arguitur quod sic: quia de uacuo habemus scientiam, et tamen nihil est;
igitur ... et caetera.
2. Item, quinto* et sexto Metaphysicae*, dicit Aristotiles quod uno modo accipiendo 'ens' et 'non ens', uerum idem est quod ens et falsum idem quod non ens; si ergo non ens est falsum et falsum potest intelligi, ergo et non ens; sed de falso bene habetur scientia, eo quod uerum et falsum opponuntur et oppositorum eadem est disciplina, et de ueris habemus scientiam; ergo ... et caetera.
3. Item, chimaera est opinabilis; ergo et intelligibilis.
4. Similiter uacuum aut actu infinitum est imaginabile , quia de infinito multi imaginantur ultra caelum spatium infinitum aut etiam uacuum infinitum; sed omne imaginabile est intelligibile; ergo uacuum et actu infinitum sunt imaginabilia; tamen nihil sunt; ergo non ens intelligitur.
5. Item, per haec nomina ⟨'chimaera' et 'uacuum'⟩ significantur chimaera et uacuum, et quod significatur intelligitur; ergo quae nihil sunt intelliguntur.
6.Item, scio uacuum non esse; tamen uacuum esse nihil est; ergo scio illud quod nihil est. Quod autem uacuum esse nihil sit probatur: quia non posses assignare quae res est uacuum non esse nisi tu posses dicere 'uacuum non esse est haec propositio 'uacuum non est, quod non uidetur esse uerum, quia pari ratione diceretur quod deum esse est una propositio, ⟨quod est falsum⟩, quia deum fuit necessarium antequam umquam fuerit aliqua propositio.
7. Item, si nulla tonitrua essent, non amitteremus scientiam de tonitruis; ergo de non ente habes scientiam.
Oppositum est Aristotilis dicentis "quod non est non contingit scire"*.
Pono igitur istam conclusionem quod de multis habetur scientia quae non sunt
praesentialiter, sed quae fuerunt uel potuerunt esse. Quia per hanc
propositionem 'triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis', non solum
habetur scientiam de triangulis quae nunc sunt, immo etiam de illis quae
fuerunt et quae erunt; aliter oporteret si formaretur nouus triangulus quod non
haberetur scientia de illo nisi de nouo addisceretur et nisi de nouo fieret
demonstratio. Etiam, sicut arguebatur, si non sint modo tonitrua et si non sint
stellae comatae, adhuc, hoc non obstante, habemus per librum Meteororum*
scientiam de tonitruis et de stellis comatis. Ergo habemus scientiam de rebus
quae praesentialiter ⟨non⟩ sunt, ⟨sed⟩ fuerunt uel erunt. ⟨Et⟩ sic⟨ut⟩ potest
demonstrari quod omnis triangulus qui est habet tres ... et caetera, ita omnis
qui fuit potest habere tres et caetera, et etiam omnis qui erit. Et sic possumus
habere scientiam de illis quae non sunt praesentialiter, sed possunt esse.
Alia conclusio est quod non est possibile intelligere illud quod non est nec fuit nec erit nec potuit esse nec potest esse. Quia oporteret ⟨ponere⟩ hanc propositionem tamquam ueram 'quod nec est nec erit nec fuit nec possibile est imaginari esse intelligitur'. Constat quod haec propositio est affirmatiua, et tamen subiectum eius pro nullo supponit; ergo illa propositio est falsa. Probatur consequentia: quia ad hoc quod propositio affirmatiua sit uera requiritur necessario quod subiectum et praedicatum supponunt pro eodem: copula enim affirmatiua designat identitatem, ut dicendo 'homo est album' designatur quod idem sit homo et album; et si dico 'homo cucurrit' uel 'fuit currens', ibi designo quod homo fuit idem quod currens, et sic uniuersaliter de aliis; modo quod nihil est nulli est idem uel diuersum*; ergo impossibile est si terminus pro nullo supponit quod termini supponant pro eodem. Et uos scitis quod communiter illa negatur tamquam falsa 'chimaera est chimaera'*, et hoc non est nisi quia termini pro nullo supponunt et sic non supponunt pro eodem.
Item, prima facie uidetur sequi 'tu intelligis; ergo aliquid intelligis', et si tu aliquid intelligis, non est uerum quod nihil intelligis; ideo uidetur repugnare quod intelligamus et nihil intelligamus. Ita si illud quod nec est nec fuit intelligeretur, uideretur hoc esse quando haberemus conceptum a quo sumitur hoc nomen'uacuum' uel hoc nomen 'chimaera'. Sed constat quod per illos conceptus non intelligimus nisi entia, quia per hoc nomen 'uacuum' idem quod per suam descriptionem intelligimus. Modo eius descriptio dicens quid nominis est 'locus non repletus corpore'. Et sine dubio per hanc descriptionem nos intelligimus omnia ea quae significantur per haec nomina 'locus' et 'corpus', et illa sunt uera entia. Ita similiter hoc nomen 'chimaera' significat idem quod haec oratio 'animal compositum ex impossibilibus componi', sicut ex corpore hominis, et capite bouis et cauda draconis, et per hanc orationem intelligimus omnia quae significantur per hos terminos 'animal' et 'compositum', et constat quod illae sunt uere res.
Notetis igitur quod termini mentales* siue conceptus simplices semper pro aliquo supponunt, scilicet praesente, praeterito uel saltem possibili et ideo semper habent uel habuerunt correspondentiam in re. Tamen illos conceptus intellectus potest componere uno modo mediante copula affirmatiua* uel negatiua*, formando propositionem affirmatiuam uel negatiuam, et tunc si copulat affirmatiue et correspondeat identitas, uera est propositio, si non falsa est. Alio modo intellectus potest componere conceptus simplices sine propositione, coniungendo eos per modum determinabilis et determinationis, ut 'homo albus' uel 'homo hinnibilis', et similiter aliquando negatiue, ut dicendo 'homo non album' et 'homo non risibilis'. Et si res significatae per terminos simplices non sunt eaedem uel non adiaceant sibi inuicem eo modo quo significatur per terminum complexum, tunc ille terminus pro nullo supponit. Ergo si ille terminus 'homo hinnibilis' pro nullo supponit, non nihil significat, immo significat omnes homines et omnia hinnibilia, sed taliter quod non est in re debita correspondentia; ideo totalis terminus pro nullo supponit, et sic est de istis terminis 'uacuum' et 'chimaera'.
Ultimo notetis quod nihil plus uel minus, uel nihil etiam aliud, significo uel intelligo ad extra dicendo 'deus est deus' quam dicendo 'deus non est deus', nec etiam dicendo 'nihil est nihil' quam dicendo 'nihil est aliquid' uel etiam dicendo 'aliquid est aliquid', sed easdem res aliter et aliter intelligo et eosdem conceptus simplices earundem rerum aliter et aliter compono apud intellectum*.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam, 'de uacuo datur scientia', in quarto Physicorum* negatur illa propositio, quia nec uacuum scitur nec uacuum intelligitur nec potest intelligi si non potest esse. Sed bene concedo quod multae conclusiones sciuntur in quarto Physicorum compositae ex hoc termino 'uacuo'; tamen per illas propositiones non habemus scientiam de uacuo, sed de loco. Unde scire hanc conclusionem 'uacuum non est' est scire quod nullus locus est non repletus corpore, et hoc est habere scientiam de corporibus et locis.
2. Ad aliam, 'uerum est ens, falsum est non ens', hoc est concedendum secundum unam acceptionem impropriam 'entis'; tamen accipiendo 'ens' proprie falsum est ens, quia est una propositio. Et etiam concedo quod de falso habemus scientiam sicut scientia habetur de homine, hoc est dictum quod falsum est significatum per terminum ex quo conclusio demonstrabilis componitur. Tamen bene uerum est quod de nullo falso est scientia per modum conclusionis demonstrabilis.
3. Ad aliam dico quod istae sunt falsae 'chimaera est opinabilis'*, 'chimaera est intelligibilis'. Sed concedo quod res sunt intelligibiles tali conceptu a quo sumitur hoc nomen 'chimaera', sicut res sunt intelligibiles tali conceptu a quo sumitur iste terminus complexus 'homo hinnibilis' uel 'homo non risibilis'. Tamen numquam intelligo hominem hinnibilem uel hominem non risibilem, sed intelligo homines et hinnibilia, et si apud intellectum componentur conceptus eorum, dico quod conceptus complexus pro nullo supponit.
4. Similiter nego istas propositiones 'actu infinitum est imaginabile', 'uacuum est imaginabile', si ita sit quod impossibile est uacuum esse. Tamen istam propositionem possum imaginare et opinari 'uacuum est extra totum spatium, uel 'infinitum est extra'. Sed per tales propositiones +appositas+ nec intelligo uel opinor nisi entia quorum conceptus ego sic compono quod propositiones sunt falsae et impossibiles, uel etiam quod termini complexi pro nullo supponunt.
5. Ita etiam ego nego quod chimaera significatur per aliquod nomen, aut etiam uacuum, sed per illa nomina significantur illae res quas dicebam intelligi per illa nomina. Unde hoc nomen 'uacuum' significat et locum et corpus mediante illo conceptu quo concipiebamus et corpus et locum modo expresso per definitionem quid nominis.
6. Ad aliam dico quod uacuum non esse, si accipiatur materialiter pro illa oratione 'uacuum non est', tunc scio uacuum non esse +per illud nomen per quod conclusio demonstrata scitur+. Sed si capitur uacuum non esse significatiue, et non pro illa propositione, tunc posset concedi quod uacuum ⟨non esse⟩ nihil est, et uacuum non esse nec sciretur nec intelligeretur.
7. Ultima ratio, de tonitruis, uadit uiis suis.
Et sic patet quaestio.
Quaestio 10a
UTRUM AD VERITATEM PROPOSITIONIS REQUIRATUR ET SUFFICIAT QUOD QUALITERCUMQUE IPSA SIGNIFICAT ITA SIT
Consequenter quaeritur, decimo, utrum ad ueritatem propositionis requiratur et sufficiat quod qualitercumque ipsa significat ita sit.
1. Arguitur primo quod non sufficiat ad ueritatem propositionis, ponendo casum
quod aliquis proferat talem propositionem 'ego dico falsum' et nullam aliam
proferat. Constat quod illa propositio quam dicit est falsa, et sic patet quod
qualitercumque sua propositio significat ita est, cum ipsa significat se esse
falsam et ita est; et tamen illa propositio non est uera, cum iam diximus quod
ipsa est falsa; ergo ad ueritatem propositionis non sufficit esse ita sicut
ipsa significat. Quod autem dicta propositio sit falsa probatur: quia uel est
falsa uel uera; sed non est uera, quia tunc ipse non dicit uerum dicendo quod
ipse dicit falsum; et sic esset uera et non uera, quod est impossibile.
2. item, secundo, pono casum quod Socrates et Plato simul dicant uterque alteri 'tu dicis falsum' et nihil plus dicant. Constat quod utraque propositio istorum est falsa, et sic patet quod est ita sicut utraque propositio significat, quia utraque propositio significat quod alter dicit falsum et ita est, quia uterque dicit falsum; et tamen neutra propositio est uera, cum enim iam dictum sit quod utraque est falsa; ergo ad ueritatem non sufficit quod ita sit sicut propositio significat. Et quod dictae propositiones sint falsae declaratur: quia qua ratione unus dicit uerum, et alter, et qua ratione falsum, et alter; ergo uel ambo dicunt uerum, uel ambo dicunt falsum. Non uerum; probatio: quia tunc uterque mentiretur in dicendo quod socius suus dicit falsum; ergo ambo dicunt falsum.
3. Item, haec est uera 'chimaera non est chimaera', et tamen non est ita in re sicut ipsa significat: quia nihil est chimaera in re, et quod nihil est nullo modo est; ideo nec ita nec aliter.
4. Item, de Fauello qui mortuus est uerum est dicere quod ipse currebat uelociter; tamen non est ita in re sicut ipsa significat, cum nihil sit de Fauello, posito quod omnino sit annihilatus; ergo nihil est in re significata; ergo nec ita nec aliter.
Oppositum dicitur communiter, nec aliter apparet unde propositio dicitur uera.
Et confirmatur per modum loquendi communem. Quia si tu profers aliquam propositionem, si uolo affirmare quod tu dicis uerum, dicam tibi statim 'ita est sicut tu dicis' et si uolo tibi contradicere, dicam 'domine, non ita est sicut uos dicitis'.
Item, Aristotiles, quinto* et sexto Metaphysicae*, uocat uerum 'ens' et falsum 'non ens'. ' Et ita etiam, in primo huius, dicit Aristotiles "quod non est non contingit scire"*, et per 'quod non est' intelligit falsam, sicut diametrum esse semidiametrum, id est commensurabile costae, ut exemplificat; modo non uidetur aliqua ratio quare dicto modo uerum dicitur 'ens' et falsum 'non ens' nisi propter esse ita et propter non esse ita; ideo ad uerum sufficit esse et ad falsum non esse.
Item, ueritas sic solet describi quod est adaequatio, seu conuenientia, rei intellectae ad intellectum, et non uidetur quod haec conuenientia sit nisi in essendo in re ita sicut significatur et intelligitur.
Tunc pono conclusiones. Prima ⟨est⟩ quod ad ueritatum affirmatiuae requiritur
quod termini supponant pro eodem. Et hoc declaro: primo, quia copula
affirmatiua* designat unionem et negatiua* diuisionem, ut satis innuitur tertio
de Anima* et sexto Metaphysicae*; modo illa unio est unio formae ad materiam,
uel etiam unio unius partis ad aliam, quia quantumcumque forma sit unita
materiae, uel una pars alteri parti, tamen non est uerum dicere quod forma est
materia, uel quod haec pars est illa; ergo unio designata per ⟨copulam⟩
affirmatiuam non est identitas terminorum, quia in hac propositione 'homo est
animal' sunt termini diuersi, et tamen propositio est uera; ergo designatur
identitas eorum pro quibus supponunt, et sic habetur propositum. Item, idem
patet ex communi concepto affirmatiuae: si enim dico quod A est B, apparet quod
sensus est quod A est idem quod B, et si A fuit B, A fuit idem quod B. Item,
quodlibet est ipsum et nihil aliud ab ipso, et hoc est quia quodlibet est sibi
ipsi idem et nulli alteri.
Secunda conclusio est quod in multis non sufficit ad ueritatem affirmatiuae quod termini supponant pro eodem. Quia ego pono casum quod ego propono istam propositionem 'propositio quam propono est falsa', et ponamus quod nullam aliam proponam quam istam. Verum esset dicere quod illa mea propositio erat falsa, et per consequens non uera. Quoniam si fuisset uera ego non uerum dixissem sed falsum, dicendo quod ipsa est falsa. Tamen termini eius supponebant pro eodem, quia illud praedicatum 'falsum' supponit indifferenter pro omni propositione falsa, et sic supponit pro illa, cum sit falsa. Similiter subiectum illud 'propositio quam ego propono' pro eadem propositione supponebat. Ideo ambo termini supponebant pro eodem, et tamen propositio non erat uera, ut dixi. Et similiter esset de omni propositione quae assereret se esse falsam. Illa enim esset falsa et non uera quoniam termini non supponerent pro eodem. Tamen credo quod ubi propositio non assereret se esse falsam nec assereret aliud ad quod sequeretur ipsam esse falsam credo quod sufficeret ad ueritatem affirmatiuae, saltem singularis uel infinitae, quod termini supponerent pro eodem.
Tertia conclusio ponitur quod ad ueritatem negatiuae sufficit quod termini non supponant pro eodem. Quia ex quo termini non supponunt pro eodem, affirmatiua non est uera, ut dicit conclusio prima; ergo oportet propositionem negatiuam illi affirmatiuae oppositam esse ueram.
Quarta conclusio est quod ad ueritatem negatiuae non requiritur quod termini non supponant pro eodem. Quia possibile est quod termini supponant pro eodem et tamen negatiua sit uera, ut dictum est: quia haec affirmatiua est falsa 'propositio quam dico est falsa'; ergo negatiua sibi opposita est uera; tamen adhuc termini supponerent pro eodem, sicut in affirmatiua supponerent: sunt enim idem termini et pro eisdem supponunt in affirmatiua et in negatiua sibi opposita.
Quinta conclusio est quod ad ueritatem propositionis de inesse et de praesenti requiritur et sufficit quod qualitercumque ipsa significat esse ita est in re significata uel in rebus significatis. Et hoc ultimum est notum ex ui nominis. Si enim dico quod homo est albus, significo idem esse hominem et album, et ita est si propositio sit uera. Et ex hoc infertur ⟨quod⟩ si non sit res significata, uel etiam res pro qua terminus supponit, propositio talis non est uera, sed falsa.
Sexta conclusio est quod ad falsitatem affirmatiuae requiritur et sufficit quod non qualitercumque ipsa significat ita sit. Probatio: quia ex remotione ueritatis alicuius propositionis ipsa redditur falsa et non aliter.
Septima conclusio est quod ad ueritatem negatiuae requiritur et sufficit quod non qualitercumque affirmatiua sibi opposita significat ita est. Et ratio huius est quia omnino eadem debet esse causa falsitatis affirmatiuae et ueritatis negatiuae sibi contradictoriae. Unde propter hoc est uniuersaliter uerum quod si una contradictoria sit uera, altera sit falsa, et e conuerso, scilicet quia omnis causa ueritatis unius est causa falsitatis alterius, et e conuerso. Cum ergo causa ueritatis affirmatiuae sit quod est ita sicut ipsa significat, ita causa falsitatis ⟨eius est⟩ quod non est ita sicut significat.
Octaua conclusio est quod ad ueritatem negatiuae non requiritur quod qualitercumque illa significat ita sit. Probatio: quia ipsa non significat aliquid esse nec ita esse, immo potius non esse uel non ita esse; etiam, sicut arguebatur, si nihil sit in re pro qua termini supponunt, apparet quod nec est ita in re nec aliter, quia nullo modo, ⟨et tamen⟩ negatiua est uera.
Nona conclusio est quod ad ueritatem affirmatiuae de praeterito, scilicet de 'fuisse', requiritur et sufficit quod qualitercumque ipsa significat fuisse ita fuit.
Et pro ultima conclusione dicendum est proportionabiliter de futuro et proportionabiliter de possibili. Haec enim est uera 'antichristus potest esse', quia qualitercumque haec propositio significat posse ⟨esse⟩ ita potest esse.
Dicendum est etiam proportionabiliter de negatiuis de praeterito, uel de futuro, uel de possibili, sicut dicebatur de negatiuis de inesse et de praesenti. Et non dico quod dicatis eodem modo, sed proportionabiliter.
Istis uisis respondetur ad rationes.
1. Ad primam, scilicet ⟨de ista propositione⟩ 'ego dico falsum', concedo quod est falsa. Tamen sicut ipsa significat esse ita est, quia significat se esse falsam et ita est. Sed tamen non qualitercumque ipsa significat esse ita est, quoniam omnis propositio de eius forma asserit et designat se esse ueram, licet ex significatione terminorum possit cum hoc designare se esse falsam, quia ipsa non solum significat se esse falsam, sed etiam, ex communi condicione propositionis, significat se esse ueram, et non est uera. Ideo licet aliqualiter sic significet, non tamen totaliter uel qualitercumque ita est. Ideo est falsa.
2. Ad aliam, de ista propositione 'tu dicis falsum' posito casu praedicto, dico quod utraque est falsa. Ideo sicut utraque significat ita est, non tamen qualitercumque, quia cum hoc quod utraque asserit alteram dicere falsum, utraque etiam, licet non formaliter, tamen consecutiue, asserit alteram esse ueram, et consequenter asserit omnem aliam esse ueram de qua est eadem ratio sicut de ipsa. Nam de illis duabus est una ratio de una sicut de alia; ideo quaelibet asserendo se ipsam asserit aliam.
3. Ad tertiam, concessum est quod negatiua est uera. Unde licet non sit ita in re, tamen est ita in re sicut sua affirmatiua opposita significat esse.
4. Ad aliam concedo quod haec est uera 'Fauellus currebat uelociter', non quia sit ita in re, sed quia fuit ita in re sicut propositio significat fuisse.
Ad rationes utriusque partis potestis dicere quod quia affirmatiuae de inesse sunt priores aliis, ideo non proprie loquendo sed improprie, causa breuitatis nos omnibus propositionibus solemus attribuere modum loquendi proprie debitum affirmatiuis de inesse. Ideo utentes tali modo loquendi, improprio de uirtute sermonis, nos de qualibet propositione uolentes asserere quod sit uera dicimus quod ita est et uolentes contradicere dicimus quod ita non est. Tamen per talem sermonem debetis intelligere secundum diuersos sensus et diuersos modos propositionum, quod si non feceritis multotiens contingit error.
Aliae rationes soluuntur in praecedentibus quaestionibus.
Quaestio 11a
UTRUM SINT DUO MODI DICENDI PER SE
Consequenter quaeritur, undecimo, utrum sint duo modi dicendi per se.
1. Arguitur primo quod sint plures: quia quot modis dicitur unum oppositorum,
tot modis dicitur reliquum, quinto Topicorum*; sed per se et per accidens
opponuntur, et tres sunt modi dicendi per accidens, ut patet quinto
Metaphysicae*, scilicet quod accidens dicitur de subiecto, et subiectum de
accidente, ⟨et⟩ accidens de accidente; igitur ... et caetera.
2. Item, primo huius*, Aristotiles ponit tertium modum et quartum; ergo ... et caetera.
3. Item, uidetur idem ⟨esse⟩ per se et secundum se; sed 'secundum se' dicitur pluribus modis quam duobus, ut habetur quinto Metaphysicae*; ergo et caetera.
4. Item, non sunt idem modi dicendi per se, sed diuersi, Parisius et Romae, cum non sit idem in diuersis locis.
5. Item, arguitur per multas alias instantias: quia haec est per se 'risibile est susceptibile disciplinae', cum sit necessaria et omne necessarium est per se, ut uult Aristotiles, et tamen non apparet esse de aliquo istorum duorum modorum, quia nec praedicatum ponitur in definitione subiecti nec e conuerso. Similiter haec est per se, cum sit necessaria, 'omnis passio est actio', ut suppono, et illa etiam 'omne corpus est in loco' uel 'omne corpus habet locum', et ista similiter 'omnis pater est pater filii' uel 'omnis pater habet filium'. Tamen non apparet quod illae sint in aliquo dictorum modorum, quia qua ratione essent in uno istorum eadem ratione essent in alio, eo quod ponitur ibi 'animal' per accidens ad primum modum et 'risibile' per accidens ad secundum; igitur nec est in utroque, quod est inconueniens, eo quod non essent modi distincti si idem in utroque reperiretur, nec etiam in neutro, et sic oportet alium modum ponere.
6. Item, haec est per se 'materia est causa formae', et haec etiam 'omnis creatura est ens', et illa similiter 'omne quod fit fit ex aliquo'; tamen non apparent esse in aliquo dictorum modorum.
7. Item, haec est per se 'risibile est homo', et tamen non est in primo modo: quia ista est minus per se quam ista 'homo est risibilis', quae non est in primo modo nec etiam in secundo, quia praedicatum non ponitur in definitione subiecti, quod exigitur, ut dicit Aristotiles*.
8. Item, hae sunt per se, cum sint necessariae, 'nullus homo est equus' et 'nullum corruptibile est perpetuum', 'ex nihilo nihil fit', 'nullus pater est sine filio', 'omnem hominem possibile est uigilare', 'omnem hominem uigilare est possibile', et ista etiam 'si animal currit, animal mouetur' est necessaria, et ista disiunctiua similiter 'omnis homo currit uel aliquis homo non currit'; tamen non apparet quod istae sint in aliquo dictorum modorum; igitur ... ⟨et caetera⟩.
Oppositum arguitur per Aristotilem ponentem duos modos, scilicet primum, in
quo definitio uel pars definitionis dicitur de definito, et secundum, in quo
subiectum pertinet ad definitionem praedicati*; postea dicit Aristotiles
"quaecumque uero accidentaliter insunt accidentia dicuntur"*; igitur modi
dicendi per se sunt duo solum.
Ad euidentiam istius quaestionis notandum est quod Aristotiles ponendo istos
duos modos dicendi per se non intendebat de propositionibus hypotheticis. Quia
multae istarum sunt necessariae et, per consequens, per se uerae quae tamen non
habent suam necessitatem siue suam perseitatem ex necessitate uel perseitate
categoricarum eam componentium, immo quod istae categoricae nec uerae sunt per
se nec necessariae. Unde haec est necessaria et per se uera 'si asinus uolat,
asinus habet alas'; tamen suae categoricae sunt impossibiles. Haec etiam est
per se uera et necessaria 'si homo currit, animal currit', et tamen categoricae
sunt mere contingentes, et per accidens. Haec etiam est necessaria et per se
uera 'omnis homo currit uel aliquis homo non currit', et tamen categoricae sunt
contingentes.
Secundo, uidetur mihi quod Aristotiles in ponendo istos duos modos non loquitur de negatiuis, licet negatiuae per se possint reduci ad istos duos modos, nec etiam loquitur de modalibus nec de propositionibus indirectis, licet omnes tales possint reduci ad istos duos modos, sed directe loquitur de categoricis affirmatiuis directis et de inesse.
Postea, sciendum est quod omnis categorica affirmatiua et de inesse necessaria uel etiam uera est quidditatiua uel denominatiua. Quia in terminis rectis, si subiectum et praedicatum sint de eodem ordine praedicamentali, propositio est quidditatiua et si non de eodem ordine propositio est denominatiua, et non uera nisi sit denominatiua. Ideo sequitur quod omnis propositio necessaria et per se uera categorica affirmatiua de inesse est de altero dictorum modorum, scilicet uel quidditatiua (et illam intendit Aristotiles per primum modum), uel denominatiua (et eam intendit Aristotiles ⟨per⟩ secundum modum.
Igitur, respondendo ad quaestionem, dicitur quod huius modi propositionum per se sunt solum duo modi, quia secundum duas rationes generales, ad talem sensum quod ⟨sunt⟩ duae rationes supponentes pro huius modi propositionibus et non coincidentes in supponendo pro aliqua propositione, et praeter illas duas non sunt aliae rationes ⟨supponentes⟩ pro huius modi propositionibus quae non concurrunt in supponendo pro eodem cum aliqua istarum duarum rationum. Et prima illarum rationum est propositio per se quidditatiua, et secunda propositio per se denominatiua.
Tamen nota quod huius modi rationes possunt ualde multiplicari materialiter, quia aliae sunt in libro meo, aliae in libro tuo, uel aliae in mente mea uel tua; sed in enumeratione quam intendimus, haec non enumerantur contra illas, eo quod concurrunt in supponendo pro eodem, siue in libro meo siue tuo.
Sciendum est quod bene possunt plus multiplicari modi dicendi per se si fieret maior diuisio per rationes specialiores. Quia tam primus modus quam secundus possent diuidi in multos diuersos modos specialiores, sed illi concurrerent praedictis duobus modis in supponendo pro eodem, licet non ad inuicem concurrerent.
Deinde, propter reductiones, debetis notare quod propositiones de terminis obliquis designantes causalitatem rerum significatarum per terminos obliquos siue res significatas per subiectum propositionis reducit Lincolniensis* ad primum modum, et hoc innuit Aristotiles in littera*. Et ita non solum definitiones mere quidditatiuae sed etiam causales dicuntur per se de suis definitis in primo modo. Sed si per terminos obliquos designetur alia habitudo quam causalitas uel effectualitas, tunc istae propositiones debent reduci ad secundum modum, quasi si sit propositio denominatiua.
Postea, etiam debetis reducere indirectas ad suas directas et ponere eas ⟨in⟩ eodem modo, ita quod haec sit in primo modo 'animal est homo' et haec 'risibile est homo' in secundo modo.
Postea, de negatiuis, est dicendum quod negatiuae necessariae terminorum substantialium uel non connotatiuorum reducendae sunt ad primum modum, ut 'nullus homo est lapis' uel 'nulla albedo est dulcedo'. Sed negatiuae terminorum accidentalium ⟨uel⟩ connotatiuorum, uel etiam unius termini connotatiui, licet alter terminus esset substantialis, debent reduci ad secundum modum, ut 'nullus homo est hinnibilis' uel 'nullum hinnibile est risibile'.
Deinde, de illis de necessario dicendum est sicut de illis de inesse, et similiter de illis de possibili, quia aliae sunt quidditatiuae et aliae denominatiuae . Sed tamen est bene differentia inter illas de inesse et de possibili, quia de eodem subiecto et praedicato propositio de inesse est quandoque contingens et non per se, ut 'homo uigilat' ***** de illis de possibili dictum ***** sicut de negatiuis. +Potest de his dici, ut prius dicebatur, quod non est dicendum quod reducantur ad illos modos, et si aliqua non tamen omnes.+
Ad rationes.
1. Ad primam ⟨dicitur⟩ quod non oportet in terminis oppositis unum habere tot supposita quot reliquum, quia non sunt tot species uirtutum quot uitiorum, ut patet in Ethicis*. Sed illa propositio Aristotilis "quot ⟨modis⟩ dicitur unum oppositorum ..." et caetera debet exponi ad talem sensum quod si duo nomina sint ad inuicem opposita secundum omnem +rerum+ significationem, si unum sit aequiuocum, et aliud erit aequiuocum, et quod tot sint significationes unius sicut alterius.
2. Ad aliam rationem, respondetur quod tertius modus et quartus modus 'per se' quos ponit Aristotiles non sunt modi dicendi per se praedicatum de subiecto, sed sunt modus essendi per se et modus concipiendi per se.
3. Ad aliam concessum fuit prius quod modi 'per se' possent magis multiplicari secundum specialiores diuisiones.
4. Ad aliam conceditur quod uirtualiter et de uirtute sermonis sunt ualde multi modi, sed solum sunt duo ad sensum praedictum.
5-8. Ad aliam dicitur, secundum praedicta, quod istae sunt in secundo modo 'risibile est susceptibile disciplinae', 'actio est passio', 'corpus est in loco', 'pater habet filium'. Et similiter ista ponenda est in secundo modo 'homo est animal risibile', quia licet hoc nomen 'animal' per se sumptum praedicetur quidditatiue de homine, tamen illud congregatum totum 'homo est animal risibile' praedicatur denominatiue propter denominationem alienam inclusam in praedicato. Deinde dicitur quod istae sunt per se in primo modo 'animal est homo', 'animal est equus', sed haec est in secundo modo 'nullum corruptibile est perpetuum'.
Dicendum etiam est quod istae sunt in primo modo 'omnis creatura est a deo', 'omne quod fit fit ex aliquo', 'ex nihilo nihil fit', quia sunt causales. Sed istae possunt poni in secundo modo 'omnem hominem possibile est currere', 'nullus pater est sine filio', et etiam illa 'possibile est omnem hominem currere'.
Sed quaeres "'omnem hominem esse animal est possibile' uel 'omnem hominem esse animal est necessarium', in quo modo sunt?". Dico quod in secundo modo, quia illa praedicata 'possibile', 'necessarium', 'contingens', 'falsum' et 'uerum' attribuuntur propositionibus tamquam passiones earum. Tamen illae quae fierent in sensu diuiso 'hominem necesse est esse animal' uel 'hominem possibile est esse animal' essent in primo modo tamquam quidditatiuae.
Ad argumenta de hypotheticis potest dici quod non sunt illorum modorum, nec directe nec reductiue, quia est ibi perseitas in dicendo praedicatum de subiecto, ut satis dictum fuit.
Et pro nunc sufficiat de illa quaestione.
Quaestio 12a
UTRUM PROPTER QUOD UNUMQUODQUE EST TALE ILLUD SIT MAGIS TALE
Consequenter quaeritur, duodecimo, utrum propter ⟨quod⟩ unumquodque est tale illud sit magis tale.
1. Arguitur primo quod non: quia propter uinum homo est ebrius, tamen uinum
non est magis ebrium quam homo; etiam propter albedinem homo est albus, tamen
albedo non est magis alba, et propter materiam habentia materiam sunt
corruptibilia, et tamen materia non est magis corruptibilis; similiter, propter
ignem ferrum est calidum, et tamen ignis non est magis calidus, ut patet ad
sensum.
2. Item, forma est propter materiam, cum materia sit causa formae, ut patet secundo Physicorum*; tamen materia non est magis forma.
3. Item, cum equus generat equum, equus generans est causa equi generati; ideo equus generatus est propter equum generantem, et tamen equus generans non magis est equus. Et tales probationes possent multiplicari.
Oppositum est Aristotilis, primo huius* et secundo Metaphysicae*, ubi
concluditur quod necesse es principia esse magis uera et magis entia, quia
propter ipsa alia sunt uera et entia.
Ista quaestio est difficilis eo quod propositio non est uniuersaliter uera
nisi modificetur, et ideo apponam aliquas modificationes.
Unde primo sciendum est quod haec regula non ualet ad arguendum positiue quod ⟨si⟩ illud sit tale ⟨hoc propter⟩ quod ⟨est tale⟩ sit magis tale, nec per consequens ualet simpliciter, et hoc patet ⟨per⟩ tres instantias quae positae fuerunt. Sed oportet supponere quod praedicatum in quo fit comparatio conueniat utrique eorum quae comparantur in illo, et hoc supposito quaeritur an magis conueniat uni. Igitur non sequitur si homo sit ebrius propter uinum quod uinum sit magis ebrium, quia uinum non est ebrium.
Secundo requiritur quod unum eorum quae sic comparantur sit causa alterius non solum simpliciter, in essendo, sed etiam in essendo tale siue in conueniendo ei ita quod sit tale propter illud esse tale. Et ideo non sequitur 'domus est alba propter domificatorem; igitur domificator est magis albus', licet sit causa domus, quia domus non est alba propter domificatorem esse album.
Tertio requiritur quod tali causae soli conueniat effectus praedictus, quia si conueniret pluribus non posset concludi quod ⟨unum⟩ illorum esset magis tale. Unde forte tu amas Petrum non solum propter amorem Iohannis sed etiam ob amorem Roberti uel Martini, eo quod ille Petrus proficit illis omnibus, et possibile est quod tu ames Petrum plus quam aliquem aliorum, eo quod amor in Petro intenditur non solum propter istum aut propter alium sed etiam propter quemlibet illorum.
Etiam possibile est alicui conclusioni magis credere quam credamus praemissis ex quibus eam concludimus. Verbi gratia, si aliqua conclusio sit nobis conclusa per multas et diuersas rationes probabiles, possibile est quod, propter congregationem probabilitatum, nos credimus multum illi conclusioni et magis quam alicui praemissarum, quia intensio credulitatis conclusionis non fit nobis solum per hunc syllogismum uel per illum, sed per quemlibet; ideo de nullo eorum sequitur quod eius praemissae sint magis creditae.
Et adhuc etiam non potest concludi quod materia sit magis ens quam forma aut quam compositum, licet compositum uel forma sit ens propter ipsam materiam, sed magis propter illas causas.
Sed contra illam modificationem obiicitur. Quia tunc sequeretur quod de nulla praemissarum posset concludi quod esset scita plus quam conclusio, quia nulla sola facit scire, immo solum scitur per ambas. Ad hoc respondetur quod neutra praemissarum est totale antecedens ad conclusionem, immo copulatiua composita ex ambabus praemissis est unum antecedens et totale, et propter illam copulatiuam esse scitam scitur conclusio, omni alio scito extrinseco circumscripto. Ideo potest concludi quod copulatiuam magis scimus quam conclusionem, et quia copulatiuam non possumus scire nisi sciamus quamlibet eius partem, ideo potest ulterius concludi quod quamlibet praemissarum magis scimus quam conclusionem.
Et illis condicionibus appositis credo illud principium esse uerum 'propter quod unumquodque tale est, illud magis ⟨est tale⟩. Probatur illud principium non demonstratiue, quia principia sunt indemonstrabilia, sed probatur quadam demonstratione exemplari et inductiua. Sic enim multa principia sciuntur, ut patet secundo huius*. Cum enim intellectus in multis percipit ita esse et in nullis uidet instantiam, nec rationem uidet quare in aliquibus debeat esse aliter, ipse infert uniuersale principium ex sua naturali inclinatione ad ueritatem. Iste enim uidetur mihi esse modus per quem uerificatur illud principium.
Unde multi alii ponunt alios modos, qui omnes apparent. Dicunt enim quidam* quod regula solum intelligenda est de causis efficientibus. Alii* dicunt quod solum intelligenda est in causis finalibus; et hoc est falsum, quia in septimo Metaphysicae* concludit etiam Aristotiles quod materia est magis ens quam accidens, propter hoc quod accidens est ens propter substantiam, et est ibi causalitas potius materialis quam formalis.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam, de uino, soluta est: quia homo non est ebrius propter uinum esse ebrium, quia uinum non est ebrium.
Ad aliam, de albedine, dicitur similiter quod homo non est albus propter albedinem esse albam.
Eodem modo ⟨dicitur⟩ de materia: compositum enim non est corruptibile propter materiam esse corruptibilem.
Et forte potest dici eodem modo ad illam de igne et ferro: quia ferrum non est calidum propter ignem esse calidum, sed propter ignem esse calefacientem, unde patet quod a sole, qui non est calefactus, potest fieri ferrum calidum.
Ad aliam potest dici quod ignis calefaciens ferrum est magis calidus quam ferrum. Sed quia ignis est magis rarus et caliditas eius est magis dispersa, ideo non ita fortiter agit, et ideo ferrum quod tangimus uidetur magis calidum, licet non sit magis calidum.
Et ut hoc melius intelligatis, ego suppono quod corpus A sit magis rarum et magis calidum, et postea condensetur absque hoc quod generetur aut corrumpatur aliqua frigiditas aut aliqua caliditas. Tunc dicetur quod non est magis calidum post quam ante, nec minus aut magis frigidum quam ante: quia omnem calorem quam ante habebat adhuc habet, et nullum alium, et in eisdem partibus habet calorem in quibus ante habebat eum et in nullis aliis. Modo uidetur quod idem calor positus reddit idem subiectum mihi calidum. Tamen his non obstantibus in corpore sic condensato est calor magis unitus et congregatus quam ante erat, et sic potest fortius agere. Sic ergo potest dici de igne et ferro.
2. Ad aliam, de forma et materia, dictum est in positione.
3. Ad aliam, potest dici quod equus filius non est ens nec est equus propter equum esse entem uel esse equum, quia si equus pater esset annihilatus, adhuc equus filius esset ens uel equus; et sic non tenet ibi illa regula.
Quaestio 13a
UTRUM NECESSE SIT MAGIS SCIRE PRAEMISSAS QUAM CONCLUSIONEM
Consequenter quaeritur, decimo tertio, utrum necesse sit magis scire praemissas quam conclusionem.
1. Arguitur quod non: quia nec necesse est scire praemissas nec conclusionem; igitur neutrum est necessarium magis scire. Antecedens patet: quia possibile esset quod Socrates non foret, et ita de quolibet alio.
2. Item, possibile est quod illa propositio 'luna eclipsatur', uel 'luna est eclipsabilis', esset tibi nota et certa, et sic esset tibi scita, et tamen praemissae ex quibus deberet demonstrari essent tibi occultae et difficilis inquisitionis, scilicet antequam haberes demonstrationes; igitur non magis sciuntur praemissae, et sic non est necesse magis scire praemissas.
3. Item, eo quod est perfecte scitum nihil est magis scitum, sicut eo quod est perfecte album nihil est magis album; sed conclusio per demonstrationem est perfecte scita; igitur praemissae non sunt magis scitae.
4. Item, quinto Physicorum*, dicit Aristotiles quod minus dicitur propter permixtionem sui contrarii, sicut minus album dicitur quia plus est permixtum de nigro, et minus calidum dicitur quia plus est permixtum de frigiditate; sed numquam in scientia conclusionis est aliquid permixtum de contrario, scilicet ⟨de⟩ ignorantia, uel de errare uel dubitare; ergo conclusio non est minus scita.
5. Item, conclusio ⟨propriissime⟩ scitur, ut uult Lincolniensis, primo Posteriorum* (et ob hoc habitum conclusionis uocat 'scientiam', habitum autem principiorum non uocat 'scientiam' sed 'intellectum'); modo illud quod scitur propriissime magis scitur quam illud quod scitur communiter et improprie; ergo conclusio magis scitur.
6. Item, scientia conclusionis et scientiam praemissarum non sunt eiusdem speciei; ideo in sexto Ethicorum* ponuntur esse diuersae species uel diuersa genera habituum intellectualium; modo quae non sunt eiusdem speciei non sunt ad inuicem comparabilia, ut declaratum est septimo Physicorum*; igitur scientia praemissarum et scientia conclusionis non sunt ad inuicem comparabiles et, per consequens, principium non potest dici magis aut minus scitum quam conclusio.
7. Item, quarto Physicorum*, dicit Aristotiles quod omne excedens componitur ex eo quod excedit, uel ex consimili, et ex illo in quo excedit, sicut quattuor, qua excedunt tria, componuntur ex tribus; et isto modo scientia praemissarum non componitur ex scientia conclusionis, nec ex alio consimili quod excedit eam; ergo praemissae non possunt dici magis scitae.
Oppositum patet ⟨per⟩ Aristotilem, primo huius*.
Ad quaestionem breuiter respondeo ponendo conclusiones. Prima est quod
possibile est aliquam conclusionem demonstrare per aliquas praemissas, et tamen
postea, illa demonstratione omnino oblita, illa conclusio magis et firmius
scitur et creditur quam illae praemissae. Et causa illius est quia eadem
conclusio potest aliquando demonstrari per multas demonstrationes, quarum
demonstrationum aliquae sunt per praemissas euidentiores quam aliae. Ideo
ponamus quod A sit conclusio demonstrata per praemissas B, quae quidem
praemissae non sunt prima principia sed sunt demonstratae cum multo processu ex
aliis praemissis. Tunc ponamus quod eadem conclusio demonstratur per praemissas
B et iterum ex ⟨aliis⟩ praemissis, quae quidem praemissae sunt multo
euidentiores et propinquiores primis principiis quam essent praemissae B. Tunc
ergo praemissae illae faciunt conclusionem illam A sciri magis et certius quam
ante sciebatur per praemissas B, et sic nihil prohibet quod conclusio A magis
sciatur quam praemissae B sciantur. Et sciatis quod per istum modum saepe
praemissae ⟨quae⟩ demonstrant conclusionem postea demonstrantur per illam
conclusionem, scilicet quando contingit quod illa conclusio est demonstrata per
alias praemissas.
Secunda conclusio ⟨est⟩ quod necesse est praemissas esse notiores sua conclusione quando per eas demonstratur illa conclusio, uel quando illa conclusio primitus est demonstrata per eas. Quia nisi praemissae essent tunc notiores conclusione, sequeretur quod esset petitio principii, et non demonstratio, quod est contra positum, quia positum ⟨est⟩ quod conclusio tunc demonstretur per illas praemissas. Item, praemissae quando demonstrant conclusionem notificant nobis conclusionem; ideo oportet notificationem fieri per magis nota; ideo tunc praemissae sunt magis notae et caetera.
Tertia conclusio est quod oportet semper praemissas esse notiores conclusione si conclusio solum fuerit demonstrata per illas praemissas, scilicet unica demonstratione, ita quod non oblita sit illa demonstratio. Et hoc probatur per rationem Aristotilis: quia propter quod unumquodque, tale est illud magis tale est (si additae sunt condiciones dictae in praecedenti quaestione); sed in casu posito propter illas praemissas esse scitas, et non propter alias, conclusio est scita et credita; ergo oportet illas praemissas esse magis scitas et magis creditas.
Notandum est quod multi* dicunt consimiles comparationes esse faciendas quantum ad ueritatem et quantum ad necessitatem conclusionis et praemissarum. Praemissae ⟨enim⟩ sunt magis uerae et magis necessariae, eo quod propter ueritatem et necessitatem earum conclusio est uera et necessaria, et ita dicit Aristotiles, secundo Metaphysicae*, quod principia primo oportet esse uerissima, cum sint ex se uera, et sic de aliis.
Causa breuitatis tamen ego respondeo quod illae conclusiones de ueritate et falsitate non sunt concedendae ad proprietatem sermonis. Quia falsum est dicere quod conclusio sit uera et necessaria propter ueritatem et necessitatem praemissarum: quia si formaretur absque praemissis, adhuc ipsa esset uera et necessaria; ideo conclusio in sua ueritate et necessitate non dependet a ueritate uel necessitate praemissarum. Sed tamen dicta Aristotilis et aliorum de ueritate et necessitate huius modi sic debent intelligi quod in omni demonstratione propter quid causae ueritatis et necessitatis praemissarum sunt potiores et priores quam causa propinqua ueritatis et necessitatis conclusionis, et causa propinqua ueritatis aut necessitatis ⟨conclusionis⟩ dependet ex causis ueritatis et necessitatis praemissarum, et hoc est dictum quod esse ita sicut per conclusionem significatur esse dependet ab hoc quod est ita sicut per praemissas. Ideo potest concludi quod magis potius et prius est ita sicut significatur per praemissas quam sit ita sicut per conclusionem significatur. Et sicut prius dixi istum modum modificetis in intellectu uestro secundum ea quae prius dicta sunt de causis ueritatis propositionum.
Et ex istis dictis finaliter concludo quod praemissae in demonstratione sunt magis uerae et magis necessariae obiectiue quam conclusio, et quod ueritas et necessitas praemissarum est obiectiue, non formaliter, causa ueritatis uel necessitatis conclusionis. Tamen in demonstratione quid et a posteriori non esset ita, immo e conuerso.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam, concedo quod non est necesse scire praemissas nec conclusiones. Sed sensus debet esse condicionalis, scilicet quod est necesse, si conclusio demonstratur per praemissas, illas praemissas esse magis scitas.
2. Ad aliam, dico quod per demonstrationem propter quid non docemur quod luna eclipsatur, quia hoc uidemus ad sensum, et hoc supponimus, nec illud quaerimus, sed hoc uidentes quaerimus propter quid luna eclipsatur. Ideo concedo bene quod magis possimus scire, et certius, lunam eclipsari uel esse eclipsabilem quam sciamus demonstrando illam conclusionem propter quid. Tamen impossibile est quod sciamus magis propter quid luna eclipsatur quam praemissas per quas hoc demonstratur.
3. Ad aliam, soluitur per distinctionem de perfecto datam quinto Metaphysicae*. Aliquid enim dicitur 'perfectum' simpliciter, et tunc nihil est perfectius; aliud dicitur 'perfectum' in suo genere uel specie, et tunc nihil est perfectius in suo genere uel specie. Perfectum igitur simpliciter est deus, sed in genere animalis perfectum est homo, et in specie canum aliquis canis. Tunc ego dico quod nulla conclusio perfecte scitur, quia principia magis sciuntur et perfectius, sed conclusio demonstrata bene scitur perfecte in genere scientiae conclusionum uel in specie talium conclusionum.
4. Ad aliam, dico quod secundum + quod est per se motus demonstrationis numquam minus nisi cum commixtione contrarii+ sed non oportet ita esse in aliis qualitatibus. Nam minor bonitas est bene sine malitia aliqua, sicut possibile est quod omnis sanctus est minus bonus alio et intelligentia quaedam est minus bona deo; tamen nihil est ibi malitiae. Ita potest esse lumen minus intensum, sine mixtione contrarii, quia lumen non habet contrarium, et ita est in proposito quod aliquid potest esse minus scitum alio, licet sit ibi minus erroris gradus uel dubitationis, et est una scientia minus perfecta alia sine gradu erroris.
5. Ad aliam, dicendum est quod conclusio non dicitur magis proprie sciri quam principium eo quod perfectius aut euidentius sciatur, sed solum ex eo quod hoc nomen 'scientia', quando stricte sumitur secundum suam propriam significationem, restringitur ad significandum scientias conclusionum, et tunc hoc nomen 'intellectus' significat notitias principiorum. Et secundum istum modum diceremus quod intellectus est notitia certior et firmior quam scientia, et reuerteretur totum in idem.
7. Ad aliam, dicitur similiter quod illa auctoritas, in septimo Physicorum*, de excessu intelligitur ubicumque fit comparatio uel excessus secundum determinatam proportionem uel mensuram. Sed aliae sunt comparationes, siue proportiones, et mensurae quae essent inter diuersa specie uel genere, ut quod homo est perfectior asino et deus homine, cum deus non componatur ex perfectione humana nec ex aliquo consimili, et ita est in proposito. Principium enim est magis scitum quam conclusio secundum aliquam proportionem uel mensuram.
Et sic est finis huius quaestionis.
Quaestio 14a
UTRUM POSSIBILE SIT CIRCULARITER DEMONSTRARE
Consequenter quaeritur, quarto decimo, utrum possibile sit circulariter demonstrare.
1. Et arguitur quod sic: quia in secundo Priorum* determinatur de una
potestate syllogismi quae est circulariter demonstrare; non est ergo dicendum
quod illa potestas sit inutilis uel superflua; ergo oportet quod illa potestas
habeat locum et usum suum aut in dialecticis aut in demonstratiuis. Si dicitur
quod in demonstratiuis, habetur propositum; si autem dicatur quod in
dialecticis, hoc uidetur inconueniens: quia oporteret in uno processu
committere fallaciam petitionis principii, arguendo a minus notis ad magis
nota; modo omnes fallaciae impediunt syllogismos dialecticos, et ideo in
dialecticis non est utendum illa potestate.
2. Item, per omnem causam per se potest demonstrari effectus; unde in prooemio Physicorum* dicitur quod in omnibus scientiis quarum sunt causae principia aut elementa oportet causata scire et cognoscere ex illorum cognitione; sed causae sunt sibi inuicem causae, ita quod idem respectu eiusdem est causa et effectus, ut patet secundo Physicorum*: ambulare enim est causa sanitatis, scilicet efficiens uel conseruans, et, e conuerso, sanitas est causa ambulationis, scilicet causa finalis; ergo possibile est quod idem respectu eiusdem demonstret se ipsum et demonstretur per ipsum, et hoc est demonstrare circulariter.
Et hoc potest sic confirmari: propter quod aliquid est potest demonstrare quod propter illud est; sed propter causam efficientem finis est et propter finem est causa efficiens, cum effectus sit propter causam, et sic illae sunt sibi inuicem causae; ergo demonstrabile est quod finis est propter efficientem et quod efficiens est propter finem, et sic unum demonstratur per reliquum propter quid, et hoc est circulariter demonstrare; igitur ... ⟨et caetera⟩.
3. Item, in naturalibus causae sunt natae demonstrari per effectus, eo quod effectus sunt nobis notiores, et effectus sunt etiam innati demonstrari per suas causas, quia uniuersale est quod ex cognitione causarum, principiorum et demonstratorum alia cognoscantur, ut habetur prooemio Physicorum*; sed hoc est circulariter demonstrare; igitur ... ⟨et caetera⟩.
4. Item, confirmatur hoc per Aristotilem, sexto Physicorum*, qui secundum Commentatorem ex aeternitate motus demonstrauit immobilitatem et aeternitatem primi motoris; deinde reuersus est ad demonstrandum aeternitatem motus per immobilitatem et aeternitatem primi motoris; et hoc est circulariter demonstrare.
5. Item, uidetur quod omnis demonstratio sit circularis: quia demonstratio, uel syllogismus, non dicitur circularis quia proprie sit figura circularis, sed quia habet similitudinem illam; et, per consequens, omnis demonstratio habet similitudinem ad figuram circularem, quia in figura circulari extremitates reuertuntur simul et uniuntur, quod non est ita in linea recta; modo ita est in omni syllogismo, quia extremitates et conclusiones coniunguntur simul.
Oppositum arguitur per Aristotilem, in littera: quia idem esset respectu
eiusdem notius et ignotius.
Et etiam sequeretur quod idem demonstraretur per se ipsum: quia si C demonstratur per B et B per A, sequitur, de primo ad ultimum, quod C sit demonstratum per A; igitur sic demonstrando circulariter, ponamus A loco C; tunc sequitur quod A demonstratur per B et B per A, et sequitur, de primo ad ultimum, quod A demonstratur per A; modo hoc est impossibile nisi idem sit notius et ignotius se ipso; ergo talis demonstratio est impossibilis.
Prima conclusio est quod demonstrare circulariter sic est possibile quod illa
propositio quae debet fieri praemissa et conclusio uarietur secundum quia et
propter quid, uerbi gratia, quod haec propositio 'luna eclipsatur', quando fit
praemissa, sumatur solum prout scita est quod ita est, et quando fit conclusio
sumatur ut scita est propter quid ita est.
Et ad euidentiam istius conclusionis et consequentium, notandum est quod demonstratio circularis, si esset possibilis, non esset unica demonstratio, immo esset plures, uel esset processus circularis ex pluribus demonstrationibus, ita quod in prima demonstratione per quasdam praemissas demonstraretur aliqua conclusio, deinde in secunda demonstratione ex illa conclusione cum aliqua propositione sibi coniuncta demonstraretur aliqua illarum praemissarum. Modo ego dico quod hoc est impossibile secundum praedictam determinationem.
Verbi gratia, possumus istam conclusionem 'luna deficit a lumine', uel 'luna eclipsatur', demonstrare arguendo sic 'luna non potest habere lumen nisi a sole, sed terra interposita soli et lunae prohibet irradiationem lunae a sole; igitur luna deficit a lumine', uel 'eclipsatur'. In secundo ergo processu conclusio non solum accipitur ut scita quia est ita, quia forte hoc erat ante nobis notum ad sensum, scilicet quia luna eclipsabatur, ideo hoc non erat nobis notificatum per illam demonstrationem, sed haec conclusio accipitur hic ut scita propter quid ita est. Licet enim uideamus eclipsim, tamen ante istam demonstrationem ignorabamus quare luna eclipsabatur et hoc docemur. Sed alia demonstratio erat talis 'luna non potest eclipsari nisi interpositione terrae prohibentis irradiationem lunae a sole, sed luna eclipsatur, seu deficit a lumine, ut patet ad sensum' (ponamus quod sit ita); 'ergo terra interposita soli et lunae prohibet irradiationem lunae a sole'. Constat quod in illa propositione, seu syllogismo, 'luna eclipsatur' siue 'luna deficit a lumine', quae est praemissa, non accipitur hic ut scita est propter quid ita est, sed ut scita ad sensum, per quem non scitur nisi quod ita est.
Sic ergo contingit demonstrare circulariter. Et causa huius est quia in habentibus per se ordinem illud quod est nobis minus notum potest demonstrari per quod est notius. Modo effectus quantum ad esse ita est nobis notior: nam quando tu uides lunam eclipsatam notius est tibi quod luna eclipsatur quam quod terra sit interposita soli et lunae; sed etiam, e conuerso, notior est tibi interpositio terrae inter solem et lunam quam propter quid luna eclipsatur.
Sed obiicitur: quia secundum praedictum uidetur quod non solum effectus sint nobis notiores quam causae, immo etiam quod causae sint nobis notiores quam effectus, et hoc uidetur esse contra Aristotilem, ponentem quod causae sunt notiores simpliciter et secundum naturam, sed non nobis. Potest responderi quod Aristotiles numquam negauit quin causa esset nobis notior quam propter quid effectus est, licet nobis sit notius effectum esse. Sed, cum hoc, dicit Aristotiles quod causae sunt simpliciter, siue secundum naturam, notiores: quia natura prius cognoscit eas et quia illae causae sunt nobis notiores in illo processu demonstratiuo qua procedimus in ordine quo natura procedit in sua ordinatione. Natura enim procedit in sua operatione per suas causas ad causata, et ita procedimus in demonstrando propter quid. Ideo quod nobis est notius in tali processu propter quid dicimus notius secundum naturam, id est secundum processum consonantem processui naturae.
Secunda conclusio est quod etiam possibile est demonstrare circulariter dum tamen propositiones quae fiunt praemissae et conclusiones circulando uariantur secundum diuersa propter quid. Sciatis quod cum sint diuersae causae diuersorum generum, secundum illas sunt diuersae causae propter quid. Unde compositum est propter ipsam materiam, ad istum sensum quod materia est propter causam efficientem, quia ab ea, et propter finalem, quia eius gratia, et propter formalem, quia eius actu per eam. Modo sicut aliquid est propter aliquam causam, sic per eam causam potest demonstrari propter quid ipsum est, et ideo possibile est quod demonstremus per sanitatem propter quid ambulatio est, scilicet quia est eius gratia, et quod per ambulationem demonstremus propter quid sanitas est, quia est ab ambulatione. Et hoc notauit Aristotiles per istas duas conclusiones, cum dicit quod impossibile est circulariter demonstrare nisi altero modo.
Tertia conclusio est quod impossibile est circulariter demonstrare si propositiones quae ex inuicem demonstrantur non uariuntur. Quia sequeretur quod idem respectu eiusdem esset notius et ignotius, cum oporteat demonstrationem procedere ex notioribus nobis, et hoc est impossibile; igitur ... et caetera. Tamen istam conclusionem oportet modificare, ut credo, scilicet quod circumscribantur aliae demonstrationes ab illis duabus. Unde credo quod in illo casu aliquae duae propositiones possent se inuicem demonstrare quando propositio A esset ex notioribus demonstrata et tunc per eam sic demonstratam demonstraretur B, quia tunc A esset propositio notior. Tamen possibile est quod B demonstraretur aliis demonstrationibus euidentibus ita quod B fieret notius in uirtute illarum praemissarum quam esset A. Et tunc manifeste potest fieri processus ad confirmandum A per B, et esset adhuc demonstratio ex notioribus.
Tunc respondetur ad rationes.
1. Ad primam dicitur quod syllogismus circularis habet utilitatem suam in demonstrationibus secundum duas primas conclusiones, et hoc secundum modificationem tertiae.
2, 3. Ad aliam, quod causae sunt sibi inuicem causae, et ad aliam, quod effectus scitur per causam et e conuerso, dictum est in duabus primis conclusionibus. Et sic procedit Aristotiles, octauo Physicorum*, quoniam ex hoc quod motus caeli est perpetuus ipse demonstrat immobilitatem primi motoris; post reuertendo, ex immobilitate primi motoris scitur propter quid motus est perpetuus, et non solum quod motus sit perpetuus.
4. Ad aliam potest concedi quod omnis syllogismus habet similitudinem ad circulum quae dicta fuit. Ideo si illam similitudinem aliquis uellet uocare 'argumentationem circularem', quia nomina sunt ad placitum, concedo omnem syllogismum esse argumentationem circularem. Tamen in proposito non uocamus ex illa similitudine syllogismum 'circularem', sed quia fit reuersio de conclusione ad aliquam praemissarum, et sic non erat ad propositum.
Et sic est finis quaestionis.
Quaestio 15a
UTRUM DEMONSTRATIO SIT EX NECESSARIIS, IMPOSSIBILIBUS ALITER SE HABERE, PERPETUIS ET INCORRUPTIBILIBUS
Consequenter quaeritur, quinto decimo, utrum demonstratio sit ex necessariis, impossibilibus aliter se habere, perpetuis et incorruptibilibus.
1. Arguitur primo quod non: quia omnia praeter deum sunt mutabilia, et, per
consequens, possibilia aliter se habere; ergo demonstratio est ex possibilibus
aliter se habere; ergo ... et caetera.
2. Item, omnia contenta in hoc mundo inferiori sunt corruptibilia, praeter materiam primam et intellectum humanum; ergo demonstrationes et ea ex quibus componuntur corruptibilia sunt.
3. Item, multae scientiae de naturalibus sunt, et tamen sunt generabiles et corruptibiles, quia possibilia sunt aliter se habere: nam de eclipsibus sunt scientiae demonstratiuae; tamen huius modi eclipses non sunt perpetuae, nec secundum indiuiduum nec secundum species, quia pro maiori parte temporis non sunt eclipses: ergo nullo modo apparet illud esse perpetuum de quo est scientia demonstratiua.
Oppositum est Aristotilis, primo huius*, qui ponit illas propositiones quod
omnis demonstratio est ex necessariis et ex perpetuis, et quod omnis scientia
demonstratiua uel etiam demonstratio est incorruptibilium, quia illa quorum uel
ex quibus est demonstratio sunt scibilia et omne scibile est impossibile aliter
se habere.
Similiter, sexto Ethicorum*, dicit Aristotiles quod omne scibile est necessarium et perpetuum.
Notandum est quod demonstratio proprie dicitur ipsius conclusionis et ex
praemissis uel per praemissas; conclusio enim est quod per praemissas dicitur
demonstrari. Et ideo quaerere utrum demonstratio sit ex necessariis et ex
impossibilibus aliter se habere non est aliud quaerere quam utrum praemissae
conclusionis sint necessariae et impossibiles aliter se habere; et idem etiam
potest quaeri de conclusione demonstrationis, cuius est demonstratio, ut
dicebatur.
Postea sciendum quod proprie loquendo omne illud et solum illud dicitur 'necessarium'* quod semper est, fuit et erit; alii autem modi 'necessarii' non sunt nisi improprie et similitudinarie dicti, ut patet secundo Metaphysicae.
Tunc ponuntur faciliter conclusiones. Prima est quod proprie loquendo nulla
propositio est necessaria. Quia omnis propositio fit a nobis et potest corrumpi
si cessemus ab eius intellectione aut si obliuiscemur eam, aut etiam si
moriemur; ideo omnis propositio potest non esse, et sic nulla est necessaria,
perpetua, incorruptibilis, impossibilis aliter se habere.
Secunda conclusio est quod sicut nulla propositio est necessaria, scilicet in essendo, ut dictum est, ita etiam nulla propositio est necessaria in essendo ueram. Quia sicut potest non esse, ita potest non esse uera, quia quando ipsa non est, ipsa nec est uera nec falsa.
Tertio pono quod nullum ita esse sicut propositio significat est necessarium nisi illud ita esse sit deus, quoniam nullum ens est simpliciter necessarium nisi deus. Unde posito quod esset ita de aeternitate mundi, sicut putauit Aristotiles, quod de necessitate semper fuerunt et erunt homines, tamen ita esse sicut illa propositio 'homo est' significat non fuit semper, quia nec sic ens nec sic entia fuerunt semper; manifestum enim est quod nihil fuit semper. Si autem dicatur quod sit ens uel entia, tamen non potest dici quod sit aliud ens uel entia quam homo uel homines aut partes aut accidentia hominis uel hominum. Tamen nullus homo fuit semper nec nulli homines fuerunt semper, nec etiam nullus accidens hominis fuit semper, loquendo de tali accidente quod esset ita esse sicut propositio significat, et nullum ⟨ita⟩ esse sicut propositio significat fuit semper. Tamen potest concedi quod semper fuit ita esse sicut haec propositio 'homo est animal' significat aut sicut talis significat si semper fuisset. Et est simile de illis duabus propositionibus sicut de illis 'nullus homo fuit semper'* et 'semper fuit aliquis homo'*. Unde credo quod esse ita sicut ista propositio 'homo est animal' significat non est aliud quam homo. Verum est tamen quod esse ita sicut haec propositio 'deus est' significat, uel 'deus est bonus', est perpetuum: quia hoc non est aliud nisi deus, qui est perpetuus.
Tamen, pro alia conclusione, concedendum est quod propositiones dicuntur 'necessariae' secundum impropriam, seu similitudinariam necessitatem, scilicet ad talem sensum quod sicut simpliciter 'necessarium' dicitur illud quod semper est et non potest non esse, ita propositio uocatur 'necessaria'* quia semper si formetur est uera, uel etiam quia ipsa uel sibi consimilis quandocumque formatur est uera, et non potest non esse uera stante eius significatione.
Et illam appositionem addo quia haec propositio uocalis 'deus est', uel sibi consimilis, posset esse falsa, eo quod significationes nominum sunt ad placitum. Quia iste terminus uocalis 'deus' posset imponi ad significandum tantum quantum 'chimaera', uel e conuerso, et tunc illa esset falsa 'deus est' et haec necessaria 'chimaera est'. Vel forte uerius est dicendo quod propositio dicitur 'necessaria' eo quod impossibile est ipsa formata non esse ita sicut ipsa significat, modificando istum sermonem secundum exigentiam diuersarum propositionum modo dicto in quaestione facta de ueritate propositionum.
Postea dico quod sicut propositio est necessaria, ita dicitur 'impossibilis aliter se habere', et secundum eundem sensum, et ita etiam dicitur 'perpetua' et 'incorruptibilis'. Dicitur enim 'perpetua' quia semper si formetur est uera, uel semper si formetur est ita sicut ipsa significat. Et dicitur 'incorruptibilis' quia non potest falsificari, quia non potest non esse ita; unde in proposito idem est propositionem esse falsificatam et esse corruptam.
Deinde sciendum est quod praedicta nomina, scilicet 'necessarium', 'perpetuum' et 'incorruptibile', attribuuntur aliquando terminis etiam secundum locutionem impropriam et similitudinariam. Saepe enim dicimus species esse incorruptibiles et perpetuas, quia indiuidua dicimus esse corruptibilia et non perpetua, sicut per Aristotilem de aeternitate mundi diceremus species animalium perfectorum esse perpetuas; et hoc dicitur ad talem sensum quod terminus ex eo dicitur 'perpetuus' quia semper est aliquid pro quo ille terminus, uel sibi consimilis, supponeret si fieret subiectum uel praedicatum in propositioni de inesse et de praesenti. Sic enim secundum Aristotilem illae species 'homo' et 'equus' sunt perpetuae.
Postea notandum ⟨est⟩, ut alias dicebatur, quod tripliciter dicitur aliquid 'scibile'*. Uno modo sicut conclusio uel praemissa in demonstratione scitur, et tunc est dicendum quod omne tale scibile est necessarium et impossibile aliter se habere, perpetuum et incorruptibile, capiendo haec nomina prout attribuuntur propositionibus. Et causa huius est quia scientia proprie dicta, de qua hic loquitur, quae est ex certitudine et firmitate, non potest esse propositionis falsificabilis, nisi dicatur quod scientia potest fieri error. Et ex hoc sequitur quod omnis demonstratio est conclusionis necessariae et ex praemissis necessariis et impossibilibus aliter se habere, et hoc intendebat Aristotiles in isto libro.
Deinde, secundo modo, aliquid dicitur 'scibile' quia est terminus ex quo propositio demonstrata uel demonstrabilis componitur, et sic dicimus in scientiis demonstratiuis subiecta et passiones sciri, seu de eis esse scientiam. Et tunc potest poni illa conclusio quod in demonstratione affirmatiua quae est ex praemissis et conclusione categoricis et de inesse oportet tales esse perpetuas perpetuitate debita terminis. Quia si isti termini aliquando pro nullo supponerent, propositio affirmatiua et de inesse categorica falsificaretur (illam tamen conclusionem non assero ad praesens nisi sicut dicetur in alia quaestione). Tamen propositiones negatiuae, uel affirmatiuae de possibili, uel etiam condicionales possent remanere uerae quamuis nihil esset praesens pro quo termini supponerent. Ideo demonstrationes ex talibus propositionibus non requirunt talem perpetuitatem terminorum.
Tertio modo aliquid dicitur 'scibile' ⟨quia⟩ est res significata per terminum ex quo propositio scibilis componitur. Et tunc dicatur quod scibilia hoc modo accepta non sunt perpetua. Non oportet ⟨enim⟩ ea esse perpetua, quoniam omnes res isto modo sunt perpetuo scibiles, ut alias dicetur.
Et sic soluuntur rationes.
Quaestio 16a
UTRUM SUBIECTUM PROPOSITIONIS DEMONSTRATIVAE SUPPONAT INDIFFERENTER PRO PRAESENTIBUS, PRAETERITIS ET FUTURIS
Consequenter quaeritur, decimo sexto, utrum subiectum propositionis demonstratiuae supponat pro praesentibus, praeteritis et futuris. Et est notandum quod hic loquor de demonstratione quae est ex praemissis et conclusione categoricis de inesse et de praesenti, ut si demonstratur quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis. Quaestio igitur est utrum in tali propositione subiectum supponat ita pro triangulis qui fuerunt uel erunt sicut pro triangulis qui nunc sunt.
1. Arguitur quod non: quia de uirtute sermonis uerbum praesentis temporis,
sicut hoc uerbum 'est', non ampliat suppositionem ad praeterita et futura: quia
illa tunc non esset uera '⟨omnis⟩ homo est uiuus', quia praeteriti non sunt
uiui; tamen illa conceditur esse uera; ergo terminus solum supponit pro
praesentibus, et ita, pari ratione, in aliis propositionibus in quibus ponitur
ista copula praesentis temporis 'est'.
2. Item, ad propositionem de tertio adiacente sequitur propositio de secundo adiacente, quia sequitur 'B est A; ergo B est'; sed in propositione de secundo adiacente subiectum supponit pro praesentibus (aliter ista non esset uera 'omnis homo est', uel 'omnis homo est ens', quae tamen conceduntur uerae); ⟨ergo⟩, similiter, in propositione de tertio adiacente subiectum supponit pro praesentibus.
3. Item, si subiectum supponeret ita pro praeteritis sicut pro praesentibus, sequeretur quod ista non esset uera 'omnis homo est risibilis'; consequens est falsum, ut omnes concedunt. Consequentia probatur: quia homines corrupti et praeteriti non sunt risibiles, cum sit idem esse risibile et posse ridere, et homines corrupti non amplius possunt ridere (dico naturaliter loquendo).
Oppositum uidetur esse de intentione Aristotilis dicentis "de omni dico quod
non est in aliquo ut sic et in aliquo non, nec aliquando sic et aliquando non,
sed est semper in omni et est semper"*, et ita propositio de omni in
demonstratiuis extendit se ad tempus praeteritum et futurum sicut ad praesens.
Sciendum est quod antiqui logici posuerunt duplicem suppositionem personalem
terminorum communium, quarum unam uocabant 'naturalem' et aliam 'accidentalem'.
Et non est uis quare sic nominantur, quia nomina sunt ad placitum. Vocauerunt
tamen suppositionem 'naturalem' secundum quam terminus communis indifferenter
supponit ⟨pro⟩ praesentibus, praeteritis et futuris, et uocauerunt
'accidentalem' secundum quam terminus restringitur ad supponendum uniuersaliter
pro praesentibus et pro praeteritis ita quod non pro futuris.
Deinde dixerunt illi quod praedicatum restringitur ad futura per uerbum futuri temporis, uel saltem restringitur ad futura et praesentia, excludendo praeterita quae non amplius sunt praesentia nec futura. Et similiter etiam per uerbum praeteriti temporis restringitur praedicatum ad praeterita. Et hanc restrictionem debemus concedere, quia communiter eam omnes concedunt. Unde si dico 'homo erit albus', illa non esset uera, quamuis multi homines essent nunc albi uel etiam fuissent albi, nisi etiam esset albus in futuro tempore, et ita manifestum est quod praedicatum restringitur ibi omnino ad futurum, sic quod non esset ueritas propositionis ratione praesentiae aut praeteritionis.
Secundo, etiam dicunt omnes esse concedendum quod subiectum propositionis per uerbum aut praedicatum praeteriti temporis restringitur ad praeterita uel praesentia indifferenter, et per praedicatum uel uerbum futuri temporis restringitur ad praesentia uel futura. Ideo ista propositio 'laborans sanabatur'* habet duos sensus, uel duas causas ueritatis, scilicet quia uel qui est laborans sanabatur uel qui erat laborans sanabatur, ut patet primo Elenchorum*. Similiter ista 'B potest esse A'*, quia possibilitas respicit futurum, habet duos sensus uel duas causas ueritatis, quia quod est B potest esse A uel quod potest esse B potest esse A, ut patet primo Priorum*.
Tertio, omnes communiter ⟨dicunt⟩ quod subiectum et praedicatum in respectu uerbi praesentis temporis quandoque restringuntur ad praesentia. Unde si modo omnes homines qui sunt sederent, haec esset uera 'nullus homo currit' secundum dictam restrictionem, licet multi cucurrerunt et current multi.
Sed, quarto, dixerunt antiqui quod aliquando in propositione in qua est necessarium consequentis nec praedicatum nec subiectum restringitur ad aliquod tempus, immo indifferenter supponunt pro omnibus praesentibus, praeteritis et futuris, et etiam uerbum indifferenter accipiendum est ad omne tempus. Et per istum modum diceretur quod haec esset uera 'omnis triangulus habet tres ⟨angulos aequales duobus rectis', quamuis modo nullus esset triangulus⟩. Similiter, etiam haec esset uera quamuis modo nulla essent tonitrua 'omne tonitruum est sonus factus in nubibus', propter hoc quod omne tonitruum quandocumque est, fuit uel erit, tunc est fuit uel erit sonus factus in nubibus. Et isto modo diceretur quod haec esset falsa 'omnis mater diligit filium suum', quamuis omnis quae modo est diligat, et esset falsa quia Medea non diligebat.
Et istae naturales suppositiones negantur saepe a multis, tamen uidetur mihi quod debent poni et concedi. Hoc probo. Primo quia Aristotiles manifeste ponit eas cum dicit , 'de omni autem dico quod non est in aliquo sic et in aliquo non, nec aliquando sic et aliquando non, sed est semper in quolibet et semper"*. Sic enim est uerum quod omnis homo est animal, quia si est homo, et animal, et si nunc alterum, alterum. Patet ergo manifeste quod Aristotiles hic propositionem suam de omni extendit ad omne tempus.
Secundo probatur hoc per signum quod Aristotiles ponit in littera. Quia si talis propositio non se extenderet tam ad omnia tempora praeterita uel futura quam etiam ad praesentia, tunc ipsa non falsificaretur propter instantiam de aliquo praeterito uel futuro. Tamen in demonstratiuis ferimus instantias si aliquando non fuerit ita. Et hoc potest apparere cuilibet. Si enim ad demonstrandum caperem illam propositionem 'omnis mater diligit filium suum', statim diceretur non esse ita quia talis non diligebat, scilicet Medea, et amplius non ualeret ad demonstrandum. Item, ponamus quod modo tibi demonstratum est quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis , quaero utrum per talem demonstrationem tu habeas scientiam demonstratiuam de omnibus triangulis uel solum habeas de praeteritis et praesentibus. Si primo modo, habeo propositum. Si secundo, sequitur illud inconueniens quod si fieret unus nouus triangulus et tu dormias, tu non habebis scientiam demonstratiuam extendentem se ad illum triangulum, quia numquam fuit tibi illud demonstratum; ergo tu nullo modo habes scientiam demonstratiuam quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, quia oporteret reiterare demonstrationes quotiens fierent noui trianguli.
Deinde, ostendo causam per quam talis suppositio est ponenda. Quia qualiter res possunt intelligi, ita possunt imponi a significandum, et qualiter etiam conceptus in mente sunt componibiles, taliter designantur per propositiones uocales. Modo certum est quod intellectus potest comprehendere omnes homines conceptu communi et absque hoc quod concurrat in ista apprehensione aliqua differentia temporis. Et secundum istum conceptum imponitur hoc nomen 'homo' ad significandum homines; ideo dicimus quod significat sine tempore; et statim manifestum est quod iste terminus de sua propria principali significatione significat ita homines praeteritos aut futuros sicut praesentes. Quia secundum propriam significationem terminorum haec est uera 'Aristotiles fuit homo' et haec 'antichristus erit homo' sicut haec est uera 'Iohannes est homo'. Modo certum est quod intellectus potest habere praeter conceptus specificos conceptum generalem communem et indifferentem illis speciebus. Unde ⟨sicut⟩ possumus habere conceptum communem generalem animalium a quo sumitur hoc nomen 'animal' circumscriptis omnibus conceptibus specificis, sic praeter conceptum praesentiae, praeteritionis uel futuritionis, possumus habere conceptum communem et generalem abstractum a dictis conceptibus specialibus temporis.
Ex quibus sequitur quod apud intellectum possumus formare nomina quae in propositionibus sunt subiecta et praedicata indifferenter se habentia ad omne tempus, ita quod in mente possumus formare copulam uerbalem consignificantem tempus indifferenter ⟨praesens⟩, praeteritum uel futurum, et tunc formetur in mente ⟨propositio⟩ ex tali copula et talibus subiectis et praedicatis. Et habebitur certa suppositio in propositione mentali; ergo similiter poni debet et potest in propositione uocali.
Sed tamen notandum est quod non habemus secundum uocem talia nomina imposita, scilicet distincta a talibus uerbis quae dicimus significare praesens tempus. Ideo, propter defectum distinctae impositionis, nos solemus uti illis uerbis uocalibus aequiuoce in historiis et narrationibus et in sermonibus demonstratiuis. Quoniam in historiis et narrationibus utimur uerbis secundum determinatas temporis differentias, sicut in sermonibus demonstratiuis utimur eis secundum indifferentiam ad omne tempus.
Et potest uideri clare quod secundum talem suppositionem et talem uerbi acceptionem credidisset Aristotiles quod caelum semper mouetur. Non enim potest hic capi hoc uerbum 'mouere' pro solum praesenti ut distinguitur a praeterito uel futuro, quia tunc esset male dictum 'semper'. Sic etiam conceditur, in libro de Generatione*, quod perpetuae sunt generationes et corruptiones, sicut etiam concedunt astrologi quod omnis dies natalis est uiginti quattuor horarum, et manifestum est quod ibi non distribuitur solum dies praesens, immo etiam dies praeteriti aut futuri. Et ita etiam dicitur hanc esse necessariam 'omnis homo est animal', immo etiam sic haec est uera et necessaria 'omnis eclipsis est propter interpositionem terrae inter solem et lunam', licet modo nulla sit eclipsis lunae. Et est sensus illius propositionis 'omnis homo est animal' quod omnis homo quandocumque fuit, est uel erit, tunc fuit, est uel erit animal. Sic enim dixi de omni in demonstratiuis quod includit in se diuersitatem temporis et suppositorum, ut dicit Aristotiles. Modo ad istum sensum erat uera praedicta propositio de eclipsi lunae. Sed sensus illius propositionis 'nullus homo est lapis' est quod nullus homo qui est, fuit uel erit est fuit uel erit lapis.
Et ideo secundum istum sensum omnes affirmatiuae in naturali materia sunt uerae, et negatiuae in materia remota. Sed in contingenti materia omnes uniuersales sunt falsae, quia posset dari instantia in aliquibus suppositis in aliquo tempore, quamuis forte non pro praesenti tempore. Ex quo sequitur quod in contingenti materia omnes particulares sunt uerae. Quia duae particulares duabus uniuersalibus contradicunt; si ergo ambae uniuersales sunt falsae, ambae particulares sunt uerae. Ideo secundum istam suppositionem ista concederetur 'quidam homo non sedet', quamuis homines qui nunc sunt sederent, et etiam concederetur ista 'quidam homo sedet' quamuis nunc nullus sedeat. Et sensus huius propositionis 'quidam homo sedet' est talis 'quidam homo qui est, fuit uel erit sedet, sedit uel sedebit', et sensus huius negatiuae, scilicet 'quidam homo non sedet' est talis 'quidam homo non quandocumque est, fuit uel erit sedet, sedit uel sedebit'. Sic enim in demonstratiuis sumuntur instantias contra uniuersales.
Ultimo notandum est quod haec suppositio inuenta est propter artes demonstratiuas. Ideo uerificari debet in eis, et non in historialibus narrationibus, nec debet uerificari in terminis singularibus, quia non sunt termini demonstrationis, sed historiae.
Quibus uisis manifestum est illud quod quaerebatur, quod subiectum propositionis demonstratiuae, aut etiam praedicatum, supponit pro praesentibus, praeteritis et futuris indifferenter.
Et huius propositionis rationes ad oppositum sunt solutae.
2. Unde ad propositionem de 'est' tertio adiacente non sequitur propositio de 'est' secundo adiacente si illud 'est' secundo adiacens accipiatur ut est determinate et praecise praesentis temporis. Nam licet modo nulla essent tonitrua, ⟨tamen⟩ haec esset concedenda secundum suppositionem naturalem 'tonitruum est', secundum resolutionem ad praedicatum tertio adiacens, id est 'tonitruum est ens'. Immo etiam tonitruum est ens, quia est sensus quod omne tonitruum quandocumque fuit, est uel erit est fuit uel erit ens. Aliter in illa suppositione non debet concedi 'est' secundo adiacens sequi ex tertio adiacente.
Quaestio 17a
UTRUM OMNIS DIFFINITIO ET QUAELIBET EIUS PARS PRAEDICETUR PER SE DE SUO DIFFINITO
Consequenter quaeritur, decimo septimo, utrum omnis definitio et quaelibet eius pars praedicetur per se de suo definito.
1. Arguitur primo quod non: quia saepe in definitionibus ponuntur dictiones
pure syncategorematicae; saepe etiam in definitionibus ponuntur termini qui
non sunt nati subiici nec, per consequens, praedicari.
2. Secundo, omne per se est necessarium; tamen nullus terminus praedicatur necessario de alio, quia potest non praedicari de eo, scilicet si solitarie sumatur; ergo nullus terminus praedicatur per se.
3. Item, si dicamus aliquem terminum praedicari de alio termino per se, hoc non potest dici ex hoc quod praedicaretur solitarie, quia tunc accidens separabile praedicaretur per se, sicut alter terminus; nec potest dici quod praedicaretur per se ex eo quia propositio quandocumque formatur sit uera, quia tunc non quaecumque definitio praedicaretur per se de suo definito, eo quod aliquae tales propositiones sunt falsae: unde haec est falsa 'uacuum est locus non repletus corpore', quia sequeretur quod uacuum esset locus, quod est falsum; tamen ibi erat praedicatio definitionis uerae de uacuo; similiter, haec est modo falsa 'eclipsis lunae est defectus luminis a luna', quia eclipsis modo non est; ergo illa propositio affirmatiua est falsa in qua subiicitur iste terminus 'eclipsis lunae'; tamen erat ibi praedicatio definitionis de definito; et sic uidetur quod non potest esse quod unus terminus praedicatur per se de alio termino.
4. Item, partes definitionis sunt partes rei, septimo Metaphysicae*; tamen pars non praedicatur per se, nec uere, de suo toto, quia non est uerum quod domus est paries; ergo nulla pars definitionis praedicatur per se de definito; et maxime, ut dicit Porphyrius*, quia species componitur ex genere et differentia, sicut statua ex aere et figura, et ita genus et differentia sunt partes speciei, et pars non praedicatur uere de suo toto, ut dicitur; ergo genus et differentia non praedicantur per se de specie.
5. Item, iste terminus 'animal' significat magis diuersa ab homine quam eadem cum homine; sed ueritas affirmatiuae est ratione identitatis significati per subiectum et praedicatum, et falsitas eius est ratione diuersitatis; ergo haec propositio 'homo est animal' est magis falsa quam uera; ergo non est per se uera.
Oppositum arguitur per Aristotilem in littera.
In ista quaestione notanda sunt aliqua communia ualentia ad sequentes
quaestiones. Et primo uidendum est unde dicamus praedicatum dici, seu
praedicari, per se de aliquo subiecto. Et primo dico quod non ex eo praedicatum
dicitur 'per se' praedicari quia solitarie praedicatur: quia tunc ita bene
'album' uel 'currens' praedicaretur per se de homine sicut 'animal' et
'risibile', quod est manifeste falsum.
Secundo, dico quod praedicatum non dicitur praedicari per se ex eo quod sit causa sui in praedicando, quod tamen uidetur proportionare de uirtute sermonis, cum haec dictio 'per se' designat causalitatem. Declaro igitur quod non ex hoc dicitur praedicatum praedicari 'per se'. Quia sequeretur, ut prius dicebam, quod 'currens' ita bene praedicaretur de homine sicut 'risibile'. Quoniam licet neutrum illorum sit causa sufficiens ad praedicandum de aliquo subiecto, tamen quodlibet illorum cum ipso intellectu formante propositionem est ad hoc causa sufficiens.
Deinde, quia subdit Lincolniensis "'per se' uno modo dicitur negatiue, scilicet quia non per causam aliam a se; isto modo enim deus est per se"*, tertio dico quod praedicatum non dicitur 'per se' praedicari eo quod non per aliam causam, Quia in omni praedicatione praeter terminos est alia causa, scilicet intellectus formans propositionem. Et etiam non requiritur alia causa ad formandum propositionem falsam quae etiam non requiritur ad ueram. Et ex istis potest concludi quod cum dicimus aliquod praedicatum praedicari 'per se' et aliud praedicari 'per accidens' non est sensus propositionis secundum propriam locutionem. Immo ad alium sensum dicimus praedicatum praedicari 'per se' de suo subiecto: quia propositio in qua sic praedicatur est per se uera.
Sed tunc oportet uidere unde propositio dicatur 'per se uera'. De hoc dico primo quod propositio non dicitur 'per se uera' quia sit solitarie uera. Quia tunc propositio per accidens posset esse per se uera, et quandoque propositio per se uera non esset per se uera, scilicet quando sumeretur cum alia uera.
Secundo, dico quod propositio non dicitur 'per se uera' quia sit causa sui ueritatis. Quia forte propositionis ueritas non est aliud quam ipsa propositio, et idem non est causa sui. Vel si ueritas poneretur additum propositioni, ita quod propositio esset materialis causa uel subiectum suae ueritatis, tunc ita bene esset hoc uerum de propositione per accidens sicut de uera per se. Ergo ex eo non dicitur uera per se quia sit causa sua ueritatis.
Tertio, dico quod propositio non dicitur 'per se uera' ex eo quod suae ueritatis non sit alia causa. Quoniam si tu diceres quod in propositione per accidens, scilicet contingente, est causa ueritatis alia a se, ita dicam de conclusione demonstrationis propter quid, quae tamen est uera per se. Ideo hoc non faciebat differentiam inter propositionem ueram per se et ueram per accidens.
Quarto, etiam dico quod propositio non dicitur 'per se uera' eo quod est ita sicut ipsa significat. Quoniam hoc est commune propositioni per se et propositioni uerae per accidens. Et ex hoc uidetur concludi quod cum dicimus unam propositionem esse per se et aliam per accidens, sensus non est nisi secundum locutionem impropriam. Et quamuis illa dicta prima facie secundum locutionem propriam uideantur parum utilia, tamen proficiunt, quia saepe multa decipiuntur ex eo quod habent proprium sensum proprii sermonis.
Dicamus ergo quod propositio dicitur 'per se uera' similitudinarie, ad talem sensum quod sicut homo per se est risibile et ignis est per se calidus eo quod natura uel substantia est determinata ad hoc quod iste sit risibilis, scilicet homo, et iste sit calidus, scilicet ignis, et quod non est possibile ipsa stante quod ipsum non sit tale, ita propositio dicitur 'per se uera'* quia per suam uel suorum terminorum significationem determinata est ad hoc quod sit uera et impossibile est ipsa stante ipsam non esse ueram, stante etiam sua significatione. Et ad istum eundem sensum debemus intelligere quod praedicatum praedicetur per se de subiecto. Sed dicitur propositio 'per accidens' ex eo quod ipsa per suam significationem et suorum terminorum non est determinata ad hoc quod sit uera, uel quod sit ita sicut ipsa significat.
Secundum hoc respondetur faciliter ad quaestionem. Primo ⟨dico⟩ quod non omnis definitio dicens quid nominis praedicatur per se de suo definito, saltem mediante hoc uerbo 'est', quia ubi terminus definitus pro nullo supponeret propositio esset falsa de uirtute sermonis. Verbi gratia, dicendo 'uacuum est locus sine corpore', uel 'non repletus corpore', haec propositio de uirtute sermonis est falsa ; tamen in alio sensu propositio esset uera, scilicet in isto sensu quo haec oratio 'locus non repletus corpore' significat adaequate idem uel eadem sicut iste terminus 'uacuum'.
Secundo, dico quod non omnis definitio dicens quid rei praedicatur per se de definito secundum suppositionem accidentalem*, scilicet ponendo quod hoc uerbum 'est' restringit subiectum et praedicatum ad supponendum solum pro praesentibus. Quia posito quod modo non sit lunae eclipsis, et quod modo non sit tonitruum, et non sit rosa, tunc si definitiones terminorum istorum praedicarentur de ipsis mediante hac copula 'est', propositiones essent falsae. Modo propositio numquam dicitur per se uera quae potest esse falsa. Ideo tales propositiones non essent per se uerae.
Ultimo, dico quod omnis definitio dicens quid rei*, uel etiam eius terminus definitus, supponit pro aliquo praesenti, praeterito uel futuro, et omnis talis definitio praedicatur per se de suo definito secundum suppositionem naturalem. Quia sic propositio ex eius significatione est determinata ad hoc quod sit uera, ita quod ipsa stante impossibile est ipsam non esse ueram. Verbi gratia, haec est uera quandocumque formatur 'tonitruum est sonus factus in nubibus', quamuis aliquando non sit aliquod tonitruum; et hoc apparuit in alia quaestione. Ergo omnis talis est per se uera. Et ita est dicendum si non tota definitio, sed pars, ut genus uel differentia, praedicaretur de definito.
Tunc respondetur ad rationes.
1. Ad primam, potest concedi quod si sint dictiones syncategorematicae in definitione, istae solitarie sumptae non praedicantur de definito, sed congregatum ex eis et categorematicis dictionibus. Similiter, si terminus obliquus non sit innatus subiici uel praedicari solitarie, tamen sumptus cum alio, scilicet recto, potest subiici uel praedicari; ideo sic et non aliter praedicaretur de definito.
2. Ad aliam, concedo quod nullus terminus potest ⟨per se⟩ praedicari de alio termino. Tamen propositio est bene necessaria, ad sensum alias datum, in qua alius terminus de alio termino praedicatur, et tunc dicimus propositionem esse per se et tale praedicatum praedicari per se de tali subiecto.
3. Ad aliam, quae quaerit quo modo praedicatum praedicatur per se, dictum est.
4. Ad aliam, dico quod pars uere praedicatur de toto. Quia genus uere
praedicatur de definitione cuius est ipsum pars integralis. Et cum hoc etiam
negatur quod genus sit pars suae speciei, sed ad istum sensum est pars speciei
quia est pars definitionis speciei.
5. Ad aliam, concedo quod 'animal' significat magis diuersa ab homine quam eadem. Tamen iste terminus 'animal' quando indefinite sumitur et sine distributione, non est necessarium ad diuersificationem ipsius quod pro ipsis omnibus significatis uerificetur, immo quod supponat pro aliquo uel aliquibus. Sed si distribueretur, tunc ad ueritatem requireretur quod esset uerificatio pro omnibus.
Quaestio 18a
UTRUM GENUS PRAEDICETUR PER SE DE DIFFERENTIA
Consequenter quaeritur, decimo octauo, utrum genus praedicetur per se de differentia.
1. Arguitur quod non: quia, tertio Metaphysicae*, negat Aristotiles
praedicationem generis de differentia; et non negat eam quia sit falsa, quoniam
omnes concedunt istam 'rationale est animal'; igitur solum uidetur negare eam
quia non est per se uera.
Et eodem modo arguitur per Aristotilem, sexto Topicorum*, qui etiam ipsam negat propter duas rationes. Prima est quia si genus praedicaretur de differentia sequeretur, ut ipse dicit, quod unum animal esset duo animalia. Secunda ratio eius est quia genus non praedicatur, ut dicit, nisi de speciebus uel indiuiduis, et differentia non est aliquod illorum.
2. Item, duarum partium unius totius una non praedicatur de alia (uerbi gratia, non est uerum dicere quod paries est fundamentum uel quod corpus est animal); modo genus et differentia sunt partes eiusdem totius, scilicet speciei, ut dicit Porphyrius*; ergo ... et caetera.
3. Item, uel praedicatur per se in secundo modo uel per se in primo modo, quia de istis modis dicit Aristotiles* quod quaecumque aliter dicuntur accidentia dicuntur; sed genus neutro modo praedicatur de differentia. Probatio: quia non primo modo, quia tunc oporteret poni in definitione differentiae, quod est falsum, quia differentia non habet definitionem, quia solius speciei est definitio; et si differentia diffiniretur per genus, oporteret cum genere addere aliam differentiam in illa definitione, et sic in infinitum procederetur in differentiis, eo quod de ea alia differentia quaereretur, sicut de priori; nec potest dici quod praedicetur in secundo modo, quia tunc differentia poneretur in definitione generis; modo hoc est impossibile, quia differentia est inferior ad ipsum genus, et impossibile est quod superius diffiniatur per inferius, quia definitio non posset esse conuertibilis cum definito; ergo in nullo modo praedicatur per se de differentia.
4. Item, sicut se habet materia ad formam, ita genus ad differentiam, ut dicit Porphyrius*; modo materia nec praedicatur per se nec uere de forma; ergo nec genus de differentia.
In oppositum arguit Aristotiles*: quia genus uere praedicatur de differentia,
ut dicendo 'rationale est animal'; aut ergo praedicatur per se, aut per
accidens, sufficienti diuisione; sed non per accidens: quia possibile est quod
genus sit in praedicamento substantiae, et tale nulli accidit; sic enim et ad
istum sensum dicit Aristotiles, primo Physicorum*, "quod uere est nulli
accidit".
Item, primo huius*, dicit Aristotiles quod accidens accidit non inesse: nam omnis propositio per accidens est contingens et, per consequens, omnis propositio necessaria est per se; modo ita bene propositio est necessaria in qua genus praedicatur de differentia sicut illa in qua differentia praedicatur de genere uel de specie.
Item, sicut ex ueris non sequitur nisi uerum et ex necessariis non sequitur nisi necessarium, ita ex per se nihil uidetur sequi nisi per se; sed propositio in qua genus praedicatur de differentia sequitur ex propositionibus per se, arguendo sic 'omnis homo est animal; omnis homo est rationalis; ergo rationale est animal'; igitur haec erit per se.
De ista quaestione sunt multae opiniones, tam propter auctoritates Aristotilis
praedictas quam quia non bene attendebant unde propositio dicitur 'per se'. Sed
faciliter ego pono conclusiones sicut positae fuerunt in alia quaestione. Primo
enim dico quod secundum suppositionem accidentalem non omnis praedicatio
generis de sua differentia uel de sua specie est praedicatio per se: quia
possibile est multas tales propositiones esse falsas. Verbi gratia, possibile
est quod aliquando nullum est tonitruum, uel nulla rosa, et tunc ista est falsa
'rosa est flos', uel 'tonitruum est sonus', et non minus esset falsa
praedicatio de differentia, quia species et sua propria differentia
conuertuntur. Ideo possibile est, si species pro nullo supponit, quod etiam nec
differentia, et sic erit falsa praedicatio generis de differentia. Igitur talis
propositio esset mere contingens, et non necessaria. Ideo non esset per se.
Secunda conclusio potest poni quod omnis praedicatio generis de sua specie uel sua differentia est praedicatio per se ex hypothesi, id est ex aliqua suppositione, scilicet supposita constantia subiecti, hoc est quod aliquid sit pro quo subiectum supponit. Ratio est quia ex tali suppositione, siue condicione, redditur propositio necessaria. Necesse enim est si tonitruum est, uel quandocumque est, quod sit sonus factus in nubibus, et si rosa est, uel quandocumque est, quod sit flos.
Tertia conclusio est quod etiam omnis praedicatio generis de specie uel differentia secundum suppositionem naturalem est praedicatio per se, quia est necessaria. Haec enim est necessaria 'omne tonitruum est sonus', sub illo sensu 'omne tonitruum quandocumque est, fuit uel erit est, fuit uel erit sonus', et iste est sensus suppositionis naturalis.
Sed tunc quaeritur in quo modo dicendi per se genus praedicatur de differentia. Respondeo quod praedicatur in primo modo, si ponamus solum duos modos, sicut ponit Aristotiles. Sed dicemus quod in illo primo modo sunt multi gradus. Primus gradus est quod propositio sit quidditatiua et directa. Et iste modus est triplex, scilicet quod definitio praedicetur de definito, et quod genus de specie, et differentia quidditatiua de specie. Et primum modum expressit dicens "primum modum est si definitio uel pars definitionis praedicetur de definito*". Secundus gradus est propositionum quidditatiuarum indirectarum, ut si species praedicetur de genere uel differentia, uel de sua definitione. Rationabile enim est quod indirectum reducatur ad suum directum. Tertius gradus est quod propositio non dicatur 'per se' ex eo quod unus terminus pertineat ad definitionem alterius, sed ex eo quod ambo pertinent ad definitionem quidditatiuam tertii, et sic genus praedicatur de differentia, et e conuerso. Quartus gradus ponitur si idem praedicatur de se. Immo illa praedicatio uidetur maxime per se. Sed de isto modo non curauit Aristotiles, quia talis praedicatio parum uel nihil ualet ad demonstrandum. Tamen illam materiam Aristotiles expressit sexto Metaphysicae. * Deinde in ultimo gradu, secundum Lincolniensem, ***** ad istum gradum reducuntur propositiones in quibus terminus supponens pro causa in obliquo praedicatur de termino supponente pro causato, et istae definitiones causales praedicantur per se de definito.
Ad rationes.
1. Ad primam, ad auctoritatem Aristotilis tertio Metaphysicae* et sexto Topicorum*, dicendum est quod Aristotiles solum intendebat ibi quod genus non praedicatur per se de differentia per inclusionem unius termini in ratione alterius. Immo sic genus praedicatur per se de speciebus et de indiuiduis. Et ad istum sensum procedit illa auctoritas allegata quod unum animal esset duo animalia, hoc est dictum quod si iste terminus 'animal' includeretur in ratione differentiae aut in definitione 'hominis', acciperetur bis 'animal', et esset definitio nugatoria. Verbi gratia, cum dicimus, diffiniendo 'hominem', quod homo est animal rationale, in ista definitione ego expresse capio semel 'animal', et postea secundo acciperem 'animal' implicite in hoc termino 'rationale'. Ideo, breuiter, est intentio Aristotilis quod ratio generis et differentiae sunt rationes simplices et neutra implicat alteram. Tamen non negat Aristotiles quin sit praedicatio per se secundum inclusionem amborum terminorum in ratione tertii.
2. Ad aliam, dico quod duae partes eiusdem totius praedicantur uere et bene de se inuicem et de illo toto, sicut pars definitionis de definitione. Et hoc est possibile ubi illae partes sunt termini significatiue sumpti. Si tamen partes et totum non sint tales termini, immo sunt aliae res, sicut partes domus, tunc dico quod non praedicantur nec subiiciuntur nec de se inuicem nec de aliis.
3. Ad aliam, dictum est quod praedicatio est in primo modo.
4. Ad ultimam, conceditur quod bene est aliqualis similitudo generis ad differentiam sicut materiae ad formam, sed haec est dissimilitudo ad propositum, quia materia et forma non sunt termini significatiue sumpti; ideo non praedicantur nec subiiciuntur in propositionibus.
Quaestio 19a
UTRUM OMNIS PROPOSITIO PER SE SIT NECESSARIA ET E CONVERSO
Consequenter quaeritur, decimo nono, utrum omnis propositio per se sit
necessaria et e conuerso.
1. Arguitur quod non: quia haec est per se, et non per accidens, 'Socrates est
homo', et tamen non est necessaria; ergo et caetera. Maior probatur: quia
subiectum ***** sibi praedicatum; non enim potest Socrates esse quin sit homo;
igitur ipsa est per se. Etiam dicta propositio est quidditatiua, et talis est
per se in primo modo. Etiam Socrates non est homo per aliquod accidens: quia
omnibus accidentibus circumscriptis, stante solum substantia, Socrates adhuc
est homo; igitur Socrates non est ⟨homo⟩ per aliquod accidens, sed per suam
substantiam, et ⟨sic⟩ per se est homo. Et sic patet maior rationis principalis.
Sed minor etiam probatur: quia Socrates potest non esse, et, per consequens,
ipse potest non esse homo; igitur contingenter, et non necessario, Socrates est
homo. Et etiam propositio illa non est necessaria quae potest esse falsa: modo
illa 'Socrates est homo' potest esse falsa, si Socrates sit corruptus uel
annihilatus; igitur ipsa non est necessaria.
2. Item, eodem modo arguitur de illa propositione 'Socrates est Socrates': quia ipsa est per se et non necessaria. Maior patet: quia Socrates non per aliud est Socrates quam per suam substantiam, ideo per se. Et hoc etiam patet ⟨per⟩ Boethium* dicentem nullam propositionem esse ueriorem quam illa ubi idem praedicatur de se ipso. Et etiam Aristotiles, sexto Metaphysicae*, ponit unum modum propositionis secundum se eo quod idem praedicatur de se ipso, ut quod homo secundum se homo est. Sed minor probatur sicut probatur de illa 'Socrates est homo'.
3. Item, si ponamus quod figura non sit res distincta a re figurata nec anima ab eius creatione, tunc dicemus quod haec magnitudo figurae est per se triangulus, quia non est per aliquod additum, ut positum est; similiter, quando anima creatur, ipsa per se creatur, quia non per aliquod additum, ut positum est; tamen tales propositiones non sunt proprie necessariae, immo mere contingentes; ergo ... et caetera.
4. Item, Commentator, primo Physicorum*, et Aristotiles* ponunt priuationem esse principium per accidens rei naturalis, cum ponunt ipsam esse principium necessarium; ergo non omne necessarium est per se.
5. Item, Aristotiles, primo huius*, uidetur uelle quod illa est per se et non per accidens 'lignum est album', quamuis conuersa sit per accidens, scilicet 'album est lignum'; tamen ista 'lignum est album' non est necessaria; ergo ... et caetera.
6. Item, omnis propositio de omni, ut de ipso determinatur in isto libro, est necessaria; tamen non omnis talis est per se; ergo non omnis necessaria est per se. Maior est nota: quia propositio non uidetur dici necessaria nisi propter uniuersalitatem temporis, quia semper est, et fuit et erit ⟨uera⟩; modo omnis propositio ad hoc quod sit de omni exigit uniuersalitatem temporum et suppositorum; ergo talis est necessaria; et sic patet maior. Sed minor probatur per Lincolniensem, dicentem quod de omni est communius quam per se et per se communius quam secundum quod ipsum; ergo non omne de omni est per se.
7. Item arguitur: demonstrator, utens suppositione naturali, semper negaret istas propositiones 'omnis homo currit', 'nullus homo currit', quia inuenitur instantia pro aliquibus temporibus et pro aliquibus suppositis; modo propositiones quae semper sunt negandae debent reputari impossibiles; ergo contradictoriae suae sunt necessariae, scilicet istae particulares 'quidam homo currit', 'quidam homo non currit'; tamen istae non sunt per se; ergo non omnis propositio necessaria est per se.
Oppositum arguitur per Lincolniensem, dicentem quod omnia necessaria, et sola,
sunt per se, et Aristotiles* expresse uidetur hoc uelle.
Et arguitur ratione: quia non potest esse quod per se sit in plus quam necessarium, quoniam absurdum esset dicere quod propositio contingens et quae potest falsificari sit per se uera; et non potest dici quod necessarium sit in plus quam per se, quia tunc Aristotiles, in isto libro*, committeret fallaciam consequentis, arguendo affirmatiue a superiori ad inferius, quoniam ex eo quod probatum erat demonstrationem esse ex necessariis ipsemet concludit demonstrationem esse ex per se inhaerentibus; ergo per se et necessarium conuertuntur.
Respondeo breuiter quod omnis propositio per se est necessaria, et, e
conuerso, omnis necessaria est per se. Quia propter idem, uel saltem propter
rationes ad inuicem mutuo consequentes, dicitur propositio 'per se' et
dicitur'necessaria'; ergo 'per se' et 'necessarium' conuertuntur. Consequentia
est nota. Et antecedens declaratur: quia ex eo propositio dicitur 'necessaria'*
quia omnis talis si proponatur et quandocumque proponitur est uera et non
potest esse falsa, uel saltem propositio dicitur 'necessaria' quia quandocumque
proponitur qualitercumque significat ita est et non potest non esse ita,
modificando istum sermonem secundum sensus alias datos; sed propositio dicitur
'per se'* quia ex sua et suorum terminorum significatione determinatum est quod
sit uera si proponatur et quod non possit esse falsa, uel saltem determinatum
est quod qualitercumque significat ita est quandocumque proponitur et non
potest non esse ita; modo manifestum est quod praedictae rationes sunt inter se
eaedem et conuertibiles; ergo omnis necessaria est per se et e conuerso.
Sed forte circa dicta dubitatur. Quia in assignando rationes necessitatis et perseitatis locutus sum disiunctiue; ideo dubitatur utrum illarum disiunctiuarum quaelibet pars sit uera, uel si solum una pars sit uera dubitatur quae sit uera. Ad hoc respondetur quod secunda pars est uera et non prima, saltem uniuersaliter. Quoniam illa propositio 'quaedam propositio est affirmatiua' est mere contingens et non necessaria, quia si esset necessaria, sua contradictoria esset impossibilis, quod est falsum. Quia haec esset uera 'nulla propositio est affirmatiua' si deus annihilaret omnes propositiones affirmatiuas. Ergo haec est contingens et non necessaria 'quaedam propositio est affirmatiua'. Tamen quandocumque proponeretur, esset uera, et non potest esse falsa. Igitur non est uniuersaliter uerum quod propositio dicatur 'per se' uel 'necessaria' quia necesse est illam esse ueram quandocumque proponitur et impossibile est eam esse falsam. Tamen notandum est quod quia hoc est uerum de pluribus propositionibus necessariis, ideo saepe consueuimus uti isto modo loquendi pro alio. Tamen quocumque modo loquamur debemus habere sensum in mente alterius locutionis.
Postea, ut appareat comparatio inter 'de omni' et 'per se', mihi uidetur esse dicendum quod nec omne per se ⟨est de omni⟩ nec ⟨omne⟩ de omni est per se. Primo, manifestum est quod haec est per se et necessaria 'substantia est deus'; tamen haec non est de omni, quia falsum esset dicere quod omnis substantia est deus. Etiam constat quod haec est de omni 'omne lignum est coloratum', quia de facto omne lignum quandocumque est fuit uel erit, est fuit uel erit coloratum. Tamen illa non est necessaria: quia deus posset separare substantiam ab accidentibus sibi inhaerentibus; ideo posset facere ⟨lignum⟩ sine colore. Igitur ista potest esse falsa 'omne lignum est coloratum', et, per consequens, ipsa non est necessaria. Ideo proprie loquendo non credo esse uerum quod 'de omni' sit superius ad 'per se', aut etiam inferius, sed bene uerum est quod 'de omni' est in plus quam 'de omni per se'.
1. Tunc ad primam rationem in oppositum potest dici quod si hoc uerbum 'est'
sumatur praecise ut significat praesens tempus, tales propositiones 'Socrates
est homo' et caetera nec sunt per se uerae nec necessariae. Nec ualet si dicas
quod Socrates per suam substantiam est homo et non per aliquod accidens
additum. Quia differt dicere quod Socrates est per se ipsum homo et quod illa
sit per se uera 'Socrates est homo'. Unde primam concederem et secundam
negarem. Quia propositio non dicitur ex eo 'per se uera' quia illud quod
significatur per subiectum sit per suam substantiam cum eo quod significatur
per praedicatum, sed dicitur 'per se uera' propter aliam causam, quae prius
dicta est.
3. Et per idem soluitur ratio quae arguebat quod magnitudo est per se triangulus et quod anima per se creatur. Quia illae propositiones possunt concedi ad hunc sensum quod magnitudo per suam essentiam est illud idem quod est triangulus et quod anima per suam essentiam est illud idem quod creatur. Sed ideo non sequitur quod illae sint per se 'magnitudo est triangulus' uel 'anima creatur'.
4. Ad aliam dicitur quod priuatio dicitur 'principium per accidens' ad istum sensum quia haec est per accidens 'materia est priuata a tali forma'; est enim contingens, et non necessaria. Sed priuatio dicitur 'principium per se et necessarium' ad istum sensum quia haec est necessaria 'omne quod generatur generatur ex materia et forma prius priuata', scilicet a tali forms, scilicet forma quae acquiritur.
5. Ad aliam, dico quod Aristotiles non concessit illam esse per se 'lignum est album' loquendo simpliciter, sed ut comparatur ad illam 'album est lignum'. Illa enim dicitur 'per se' quia minus est per accidens et minus impropria. Propositio enim directa est magis propria, et sic quodam modo minus per accidens quam indirecta. Et similiter si utraque, scilicet tam directa quam indirecta esset simpliciter per se, tamen indirecta posset dici quodam modo 'per accidens', scilicet respectiue, quia minus propria quam directa.
6. Ad aliam dictum fuit in positione. Quia proprie loquendo 'de omni' non est communius quam 'per se', nec etiam 'per se' quam 'de omni'. Ideo ratio supponebat falsum.
7. Ad aliam, scilicet de ultima, dubitatur utrum secundum suppositionem qua utitur demonstrator illae debeant concedi necessaria 'quidam homo currit' et 'quidam homo non currit', et caetera. Ad hoc dico quod licet demonstrator semper diceret illas ⟨semper⟩ esse falsas 'omnis homo ⟨currit⟩' et 'nullus homo currit', et, per consequens, istas semper esse ueras 'quidam homo currit', 'quidam homo non currit', tamen nullam illarum diceret necessariam uel impossibilem.
Propter quod notandum est quod in propositionibus dupliciter accipitur necessitas, aut possibilitas aut impossibilitas, uno modo simpliciter et secundum indifferentiam ad omne tempus, et alio modo secundum quid, attendendo ad differentias temporum. Unde necessarium simpliciter* dicitur ex eo quod quandocumque propositio proponebatur uel quandocumque proponetur ita est uel erit sicut significabatur et impossibile est quin ita erit uel fuit. Et hoc modo 'possibile' diceretur quia potest, potuit uel poterit esse ita et 'impossibile' quia numquam potest, potuit nec poterit esse ita.
Sed 'necessarium'* uel 'possibile' ⟨secundum quid⟩ respicit solum tempus futurum; unde, sicut dictum est primo Caeli*, potentia non est ad praeteritum. Et ideo illud demonstraretur impossibile quia nec modo potest esse nec de caetero poterit, quamuis ipsum fuit et potuit esse. Modo demonstrator utitur primo modo necessitatis, aut possibilitatis aut impossibilitatis. Et est magna differentia inter istos modos. Quia secundum primum modum propositio possibilis numquam potest fieri impossibilis, nec umquam contingens necessaria, sed in secundo modo possibilis potest fieri impossibilis et contingens necessaria. Ista enim aliquando fuit possibilis, immo uera, si fuerit formata, 'Aristotiles numquam cucurrit', tamen modo est impossibilis, quia quod factum est non potest non factum esse. Similiter diceretur de futuro tempore; haec enim est possibilis 'Iohannes curret', tamen erit impossibilis aliquando.
Tunc ergo, ad propositum, dico quod licet semper poterat dari instantia contra istam 'omnis homo currit', sumptam secundum suppositionem naturalem, quia instantia est pro aliquibus suppositis pro aliquo tempore, tamen talis propositio numquam dicitur impossibilis, eo quod nulla instantia erat necessaria. Quamuis enim Socrates tunc non cucurrit, tamen potuit tunc currere; et haec semper est possibilis possibilitate simplici 'Socrates potest currere', licet non de possibilitate secundum quid. Ideo cum instantiae non sint necessariae, non reddunt propositionem uniuersalem impossibilem, nec, per consequens, propositionem particularem necessariam.
Quaestio 20a
UTRUM TERTIUS MODUS DICENDI 'PER SE' ET QUARTUS PERTINEANT AD DEMONSTRATIONES SIVE INTRENT DEMONSTRATIONES
Consequenter quaeritur, uicesimo, utrum tertius modus dicendi 'per se' et quartus, quos ponit Aristotiles primo huius*, pertineant ad demonstrationes, siue intrent demonstrationes.
1. Arguitur primo quod non: quia dicit Aristotiles "quae ergo dicuntur in
simpliciter scibilibus haec sunt"*, et enumerat solum duos modos dicendi 'per
se'; ergo intentio eius uidetur esse quod in simpliciter scibilibus, id est in
scientiis, non intrant nisi illi duo modi.
2. Item, in demonstrationibus non ponitur nisi praemissae et conclusiones; sed illae sunt in primo modo uel in secundo modo dicendi 'per se', eo quod omnes illae sunt denominationes quidditatiuae, et ⟨non⟩ denominatiuae; ergo tertius modus et quartus nihil faciunt ad demonstrationem.
3. Item, in tertio modo, qui dicitur 'modus essendi per se' non dicitur aliquid esse per se nisi substantia, et substantiae non intrant demonstrationes, eo quod omnes propositiones uel termini sunt accidentia; ergo tertius modus non pertinet ad demonstrationem.
4. Item, quantum ad quartum modum, si praemissae dicantur esse causa conclusionis, tamen neutra per se, scilicet sine alia, est causa conclusionis, ex eo quod ex uno nihil sequitur; ergo non est in demonstratione modus causandi per se.
In oppositum est Aristotiles: quia in uanum determinaret de istis modis in
isto libro* si non pertinerent ad demonstrationes.
Item, demonstrationes proueniunt ad ultimum subiectum et praedicatum primum, quod probat Aristotiles primo huius, capitulo de statu in praedicatis*; sed ultimum subiectum est quod non amplius dicitur de alio subiecto, et hoc uocat Aristotiles 'in tertio modo esse per se'; ergo iste tertius modus pertinet ad demonstrationem.
Item, demonstratio debet esse ex causis primis et immediatis, ut patet primo huius*; et non ex causis per accidens; ergo ex causis per se; ergo modus causandi per se, qui dicitur 'quartus modus', pertinet ad demonstrationem.
Notandum est quod in demonstratione tria ordinate se habentia concurrunt:
primo termini ex quibus praemissae et conclusio formantur, et secundo
propositiones, scilicet praemissae et ⟨conclusio⟩, et tertio habitudo
praemissarum ad conclusionem, secundum quam ⟨per⟩ scientiam praemissarum scitur
conclusio. Modo ad propositiones pertinent modi dicendi per se uel dicendi per
accidens praedicatum de subiecto, et modi dicendi per se attributi propositioni
sunt illi duo primi quod ponit Aristotiles, qui intrant demonstrationes, cum
omnis demonstratio debeat esse ex propositionibus per se, ut patet primo
huius*. Sed modi per accidens oppositi illis modis per se non intrant
demonstrationes.
Deinde, quantum ad terminos, nota quod aliqui sunt termini substantiales et non connotatiui, scilicet termini de praedicamento substantiae, ⟨et⟩ alii sunt termini accidentales et connotatiui, scilicet de praedicamentis accidentium*. Et constat quod saepe terminos substantiales uocat Aristotiles 'substantias': isto modo in Praedicamentis* diuidebat substantias in substantias primas et secundas; ibi enim accipiebat 'substantias' pro terminis de praedicamento substantiae. Et ita etiam terminos accidentales, siue de praedicamentis accidentium, Aristotiles uocat'accidentia'.
Ita Aristotiles, primo huius*, ponendo istum tertium modum 'per se', intelligit etiam per 'substantiam' terminum substantialem. Modo differentia est inter substantias et accidentia, capiendo 'substantias' et 'accidentia' pro terminis, quia substantiae praeter illud pro quo supponunt non connotant aliud, sed accidentia praeter illud pro quo supponunt connotant dispositionem illi adiacentem, ut isti termini 'album', 'nigrum' non supponunt pro albedine aut nigredine, sed pro substantia per se subsistente, et connotant albedinem uel nigredinem tamquam illi substantiae adiacentem. Et hoc intendit Aristotiles pluribus locis in hoc libro, quando dicit quod substantia, id est terminus substantialis, non aliud est quam illud quod uere est*, id est non aliud significat uel connotat quam illud pro quo supponit; unde per 'illud quod uere est' intelligit illud pro quo supponit; sed accidens, id est terminus accidentalis, aliud connotat quam quod uere est, id est aliud significat uel connotat ab eo pro quo supponit.
Debetis ergo notare quod propter istas differentias Aristotiles ponit terminos substantiales esse per se et terminos accidentales, siue connotatiuos, ponit esse per accidens, ad istum sensum quod termini substantiales per se, id est solitarie, significant illud pro quo supponunt, termini autem accidentales non per se significant illud, id est non solitarie, sed cum dispositione connotata. Et ideo per istum modum tertium, quem uocamus 'modum essendi per se', id est, magis proprie loquendo, 'modum significandi per se et solitarie illud pro quo supponunt', Aristotiles intendit terminos substantiales.
Et tunc facile est respondere de illo tertio modo ad quaestionem propositam. Quaerere enim utrum tertius modus pertineat ad demonstrationes non est aliud quaerere quam utrum tales termini substantiales pertineant ad demonstrationem. Et respondendum est quod sic ⟨quo⟩ ad aliquas demonstrationes, quia de eis possunt suae passiones demonstrari. Tamen dico quod non in omnibus demonstrationibus capiuntur termini substantiales, Quoniam mathematicae demonstrationes nullis terminis substantialibus utuntur, quia non resoluunt ultra illos terminos de praedicamento quantitatis. Immo credo quod sola metaphysica habeat simpliciter resoluere ad terminos substantiales. Quoniam si in scientia naturali consideramus de hominibus et lapidibus, hoc tamen non est secundum conceptus mere absolutos et substantiales, ⟨sed secundum conceptus accidentales⟩ connotantes motus aut operationes, quia de eis non concipimus in physica nisi secundum quod sunt naturalia. Modo ista nomina 'naturalia' et 'natura' non sunt nomina substantialia, immo accidentalia et connotatiua. Propter quod apparet quod hoc nomen 'natura' definitur per'motum' tamquam connotans motum, et definitur per hoc nomen 'causa', uel 'principium', tamquam per suum genus, quae tamen nomina sunt uere relatiua.
Tamen debetis considerare quod omnis scientia resoluit ultimate ad aliqua subiecta quae in illa scientia accipiuntur tamquam per se subsistentia, quia in illa scientia non dicuntur de aliquibus subiectis prioribus tamquam passiones eorum, immo omnia considerata in tali scientia considerantur tamquam passiones eorum, ut geometria capit illos terminos 'magnitudo', 'linea', 'superficies', 'corpus' tamquam per se subsistentes, et arithmetica 'species', et 'numerus', et 'species numeri'. ⟨Sic⟩ ad omnem scientiam demonstratiuam pertinent termini per se subsistentes uel accepti in illa ⟨ut⟩ per se subsistentes, et ita ad omnem scientiam pertinet aliquo modo iste tertius modus quem ponit ibi Aristotiles. Sed non debemus excludere a demonstrationibus modum dicendi per accidens oppositum dicto modo 'per se', quia passiones uocantur 'accidentia', licet per se dicta de suis subiectis, quae tamen passiones intrant demonstrationem.
Et adhuc, ne uerbis Aristotilis decipiamur, considerandum est quod Aristotiles ponens istum tertium modum dicit illud esse per se quod non amplius dicitur de alio subiecto. Et ab hoc aliqui putauerunt quod in isto modo non ponerentur nisi termini indiuiduales de praedicamento substantiae, quia illi soli sunt qui non amplius dicuntur de aliquo inferiori. Sed sic non loquitur hic Aristotiles de aliquo inferiori. Aliter accipitur 'dici de subiecto' pro praedicari denominatiue passiones de suo subiecto, et isto modo intendit Aristotiles in isto libro. Unde numquam capit 'subiectum' in hoc libro pro inferiori, sed capit hoc nomen 'subiectum' semper in ordine ad passionem. Ideo in hoc modo tertio est omnis terminus qui non dicitur de subiecto alio tamquam passio eius.
Ultimo, quantum ad habitudinem praemissarum ad conclusionem, sciendum est quod quaedam sunt demonstrationes quia, alia sunt demonstrationes propter quid. Modo demonstratio quia non indiget procedere ex causis, sed demonstratio propter quid procedit ex causis, non ex causis per accidens sed ex causis per se, et ita quartus modus, qui uocatur 'modus causandi', intrat demonstrationem propter quid.
Et sciatis quod aliqui* dubitauerunt utrum ille quartus modus sit aliquis modus dicendi per se. Et dico quod non, sed est habitudo causalis praemissarum ad conclusionem, quia oportet praemissas esse causas conclusionis per se, ad sensum alias datum, et non dici per se de conclusione. Tamen forte talis habitudo posset significari et exprimi per aliquem modum dicendi per se, scilicet per aliquam propositionem per se ueram; uerbi gratia quod esse ita sicut per conclusionem significatur est esse ita sicut per praemissas significatur; unde ista propositio posset poni in primo modo dicendi per se.
Istis uisis patet clare ad rationes.
1. Ad primam, dico quod bene dixit Aristotiles* quod quaecumque dicuntur in simpliciter scibilibus dicuntur in primo modo uel in secundo modo: quia modi dicendi per se, quos Aristotiles intendit per hoc uerbum 'dicuntur', sunt solum illi duo modi. Tamen propter hoc non uult negare quin alii modi perseitatis, qui non sunt modi dicendi, intrent demonstrationem.
2. Ad aliam, ⟨dico⟩ quod in demonstratione non solum continentur praemissae et conclusio, immo etiam termini praemissarum et conclusionis.
3. Ad aliam, dico quod multi possent poni modi essendi per se, ut quod deus est per se et non per aliam causam. Sed solum in proposito per 'esse per se' intelligimus terminum significare per se, id est solitarie, illud pro quo supponit. Et sic iam de illo satis dictum est.
4. Ad aliam, et ultimam, concedo quod neutra praemissarum dicitur per se causa conclusionis, id est solitarie. Tamen ambae dicuntur tamquam totalis causa et sufficiens conclusionis.
Quaestio 21a
UTRUM OMNIS PROPOSITIO UNIVERSALIS SIVE SECUNDUM QUOD IPSUM SIT IMMEDIATA ET E CONVERSO
Consequenter quaeritur, uicesimo primo, utrum omnis propositio uniuersalis, siue secundum quod ipsum, sit immediata et e conuerso, id est utrum omnis propositio immediata sit secundum quod ipsum.
1. Arguitur quod sic: quia omne uniuersale, siue secundum quod ipsum, est
primum; sed idem est primum et immediatum, ut dicit Aristotiles, secundo
capitulo*; ergo omne secundum quod ipsum, siue uniuersale, est immediatum.
Probatur antecedens per Aristotilem, primo huius*, dicentem "uniuersale tunc
est cum in quolibet et primo demonstratum est"; et sic patet quod omne
uniuersale est primum.
2. Item, omne quod est propter alterum est mediatum, quia potest demonstrari propter quid ipsum est, et omne demonstrabile est mediatum, cum demonstratio sit per medium; et similiter omne quod non est propter alterum est immediatum, quia tale non potest demonstrari propter quid ipsum est, ex quo non est propter alterum; sic ergo patet quod idem est esse propter alterum mediatio; modo secundum quod ipsum dicitur ex eo quia est propter se ipsum, et non propter alterum; ergo omne secundum quod ipsum est immediatum.
3. Item, uel 'secundum quod' reduplicat immediationem, et habetur intentum, uel praecisionem praedicati ad subiectum, scilicet conuertibilitatem, et hoc probo esse impossibile: quia expresse dicit Lincolniensis, in isto capitulo*, "quoniam autem ex necessitate genus praedicatur de sua specie secundum quod ipsum ..." et caetera, et tamen non est ibi praecisio seu conuertibilitas praedicati ad subiectum; ergo ... et caetera.
Oppositum arguitur: quia omnis propositio est uniuersalis in qua subiicitur
terminus communis signo uniuersali determinatus, ut habetur in Summulis*; tamen
non omne quod inest alicui secundum quod ipsum est sibi proprium; sed omnis
propositio talis est immediata; ergo non omnis propositio uniuersalis est
immediata.
Item, omne quod inest alicui secundum quod ipsum est sibi proprium; sed non omne mediatum est proprium; ergo non omne immediatum est secundum quod ipsum. Maior probatur: quia Aristotiles concludit, primo huius*, demonstrationem esse ex propriis per hoc quod ipsa est ex praemissis secundum quod ipsum; modo non ualeret consequentia talis, immo esset fallacia consequentis, nisi omne secundum quod ipsum esset proprium. Sed minor probatur: quia postea dicebat Aristotiles quod non omne quod demonstratur ex immediatis scitur propter quid, scilicet quia possibile est quod non sit demonstratum ex propriis; ergo intentio sua est quod non omne immediatum est proprium.
Item, Aristotiles concedit istam uniuersalem, siue secundum quod ipsum, 'omnis triangulus habet tres ⟨angulos⟩ aequales duobus rectis'. Tamen non est immediata, quia potest uere demonstrari per medium, et de facto demonstratur in geometria; ergo non omne ⟨secundum⟩ quod ipsum est immediatum.
Notandum est quod hoc nomen 'uniuersale' non accipitur hic sicut in libro Peri
Hermeneias uel sicut in libro Priorum. Quia ad uniuersale prout capitur in
dictis libris sufficit quod subiectum propositionis sit distributum, quod non
sufficit ad uniuersale prout hic accipitur, immo requiritur quod praedicatum
sit uerificatum de subiecto pro omnibus suis suppositis et pro omni tempore.
Unde 'uniuersale', prout hic accipitur, praesupponit quod propositio sit de
omni et per se uera, et adhuc addit ultra, scilicet quod ipsa sit secundum quod
ipsum. Ideo bene dixit Aristotiles* quod idem intelligitur in hoc libro per
'propositionem uniuersalem' et per 'propositionem secundum quod ipsum'.
Sed nunc uidendum est quid debemus intelligere per 'secundum quod ipsum'. Et ad hoc ego respondeo quod in proposito ista dictio* 'secundum quod' non solum reduplicat uniuersalitatem suppositorum: quia tunc ad secundum quod ipsum sufficeret quod propositio esset de omni, quod est contra Aristotilem et Lincolniensem; et sequeretur etiam quod ista esset secundum quod ipsum 'omne isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis'; tamen hoc negat Aristotiles*.
Secundo ego dico quod ista dictio 'secundum quod' non reduplicat praecisionem praedicati ad subiectum, dicendo immediationem per carentiam medii demonstratiui. Probatio: quia conclusio potissime demonstrabilis est secundum quod ipsum, ut quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, ut expresse uult Aristotiles*; tamen nulla conclusio proprie demonstrabilis est immediata.
Et ex hoc manifeste sequitur haec conclusio quod non omne secundum quod ipsum est immediatum per carentiam medii demonstratiui. Et ex hoc iterum sequitur illa conclusio quod non omne secundum quod ipsum est primum, prout 'primum' capiebatur in secundo capitulo, scilicet pro principio demonstrationis quod non habet aliquid prius se per quod posset demonstrari; nam, ut ibidem dicebatur, idem est 'primum' illo modo sumptum et 'immediatum'. Patet ergo quod nec reduplicatur primoritas nec immediatio.
Ex istis ego concludo quod per istam dictionem 'secundum quod ipsum', secundum quod capitur in proposito, reduplicatur praecisio uel primoritas seu conuertibilitas praedicati ad subiectum. Quia uel reduplicatur solum uniuersalitas suppositorum uel temporum, uel reduplicatur ⟨etiam⟩ primoritas uel praecisio, siue conuertibilitas; non enim apparet quid aliud possit in proposito reduplicari. Et sicut iam dictum est, non reduplicatur immediatio nec primoritas, nec solum uniuersalitas suppositorum et temporum. Ergo reduplicatur praecisio praedicati ad subiectum, seu conuertibilitas.
Istam conclusionem uidetur innuere Lincolniensis* dicens quod uniuersale est quando subiectum est praecisa causa praedicati uel e conuerso, ita quod neutri aliquid superadditur quod non sit respectu alterius causa uel causatum. Et capit large 'causam' uel 'causatum' prout subiectum dicimus causam passionis et genus uel differentiam causam speciei. Modo si non sit conuertibilitas, non erit talis praecisio. Ergo ad secundum quod ipsum exigitur conuertibilitas uel praecisio.
Item, nisi ad secundum quod ipsum, ut hic accipitur, exigeretur conuertibilitas et praecisio, sequeretur quod illa 'homo est animal' esset secundum quod ipsum supposito quod 'homo' sit sumptus pro omni animali. Quia non apparet in dicta propositione aliquid impediens secundum quod ipsum nisi conuertibilitas impediat quod illa sit secundum quod ipsum, scilicet 'homo est animal', per regulam Aristotilis* quod enumerando ordinate subiecta et praedicata in ordine praedicamentali, quo illorum primo remoto remouetur praedicatum, ⟨illi primo⟩ inerat praedicatum et non alteri. Modo enumeremus omnia inferiora et superiora ad 'hominem': constat quod 'homine' remoto non remouetur 'animal'; ergo non primo inerat ei, scilicet 'homini'.
Tamen notetis quod ista conclusio ultima est contra Lincolniensem* et est cum Boethio*. Unde Lincolniensis etiam in hoc uidetur esse contrarium Boethio. Sed fortius est quod Aristotiles uidetur eaedem conclusioni contrarius, cum dicit quod tunc est uniuersale cum sit de omni et primo*. Et sic uidetur esse intentio Aristotilis quod illa reduplicatio reduplicat primoritatem, et tunc uidetur quod illa 'homo est animal' sit secundum quod ipsum, quia est de omni et primo, cum nullum sit medium inter genus et suam speciem proximam.
Ad hoc respondeo quod Aristotiles consueuit illam dictionem 'primo' accipere dupliciter. Uno modo pro carentiam prioris per quod posset demonstrari, et sic est idem 'primum' et 'immediatum'; sed non sic accipitur ibi 'primum' quando dicimus quod ad uniuersale requiritur quod sit de omni et primo. Alio modo 'primum' accipitur prout est secundum totum, non solum secundum partem; unde sic in quinto* et sexto* Physicorum accipitur 'primum', et sic non ualebant obiectiones.
Respondeo ergo directe ad quaestionem. Dico quod non omne secundum quod ipsum est immediatum, siue etiam primum per carentiam prioris medii per quod possit demonstrari, quia tunc sequeretur, sicut dixi, quod conclusio demonstrabilis non esset secundum quod ipsum. Similiter dicendum est, e conuerso, quod non omne immediatum est secundum quod ipsum. Quia immediata est praedicatio generis de sua specie proxima, ut 'homo est animal'; tamen non est secundum quod ipsum. Similiter, haec est immediata et indemonstrabilis 'omnis homo est albus uel non albus', tamen non est secundum quod ipsum; illud enim praedicatum disiunctum non est 'homini' praecisum nec proprium.
Istis uisis respondetur ad rationes.
1. Ad primam, concedo quod uniuersale est primum prout 'primum' significat praecisionem praedicati ad subiectum; sed sic non conuertuntur ad inuicem 'primum' et 'immediatum'.
2. Ad aliam, dico quod in proposito non est idem secundum quod ipsum et non propter alterum, sed est idem secundum quod ipsum et praecisum.
3. Ad aliam, conceditur, contra Lincolniensem, quia alii*, etiam sollemnes, dicunt contrarium.
Quaestio 22a
UTRUM IN OMNI DEMONSTRATIONE NECESSE SIT PRIMUM INESSE MEDIO ET MEDIUM INESSE POSTREMO SECUNDUM QUOD IPSUM
Consequenter quaeritur, uicesimo secundo, utrum in omni demonstratione necesse sit primum inesse medio et medium inesse postremo secundum quod ipsum. Et per 'primum' intelligatis extremitatem maiorem, et per 'postremum' minorem. Unde ista quaestio nihil aliud quaerit nisi utrum omnis demonstratio debet esse ex praemissis de secundum quod ipsum.
1. Et arguitur quod non: quia contingit arguere et demonstrare per causas
remotas, ut post dicetur; tamen in tali demonstratione non oportet esse
secundum quod ipsum, quia tale secundum quod ipsum requirit appropriationem, et
causa remota non est appropriata effectui; ergo non oportet praemissas in
demonstratione esse secundum quod ipsum.
Et quia forte aliquis diceret quod demonstratio per causam remotam non est demonstratio propter quid neque potissima, quaestio autem debet intelligi de demonstratione potissima, ideo probo quod demonstratio per causam remotam est potior et magis propter quid quam demonstratio per causam propinquam: quia demonstratio potissima debet esse ex causis primis, ut dicit Aristotiles*, secundo capitulo; causae autem remotae sunt simpliciter priores quam causae propinquae et immediatae; ideo demonstratio per illas est potior.
Et confirmatur: quia demonstratio est potior quae demonstrat propter quid res est; ideo ista magis uidetur esse potior quae est per causas propter quas res magis est; sed constat quod res habet magis esse per causas remotissimas, quae sunt simpliciter primae, quam per propinquas, quae sunt simpliciter posteriores, propter quod in libro de Causis* dicitur quod prima causa plus influit in causatum quam secunda; ergo probatum est propositum, quod per causas remotas sunt potissimae demonstrationes.
2. Item, ad principale argumentum: quia aliquae sunt demonstrationes negatiuae; tamen in illis non inest primum medio, immo negatur de ipso.
3. Item, cum ista propositio 'omnis triangulus isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis' sit necessaria et per se dubitabilis et scibilis, sequitur quod ipsa est demonstrabilis; et tamen impossibile est aliquod dare medium quod se habeat ad utramque extremitatem secundum quod ipsum, eo quod extremitates non ad inuicem conuertuntur, immo 'habere tres angulos aequales duobus rectis' est in plus quam 'isosceles'; ergo est demonstratio cuius praemissae non erunt secundum quod ipsum.
Oppositum arguitur per Aristotiles*: quoniam illa fuit prima conclusio septimi
capituli, scilicet quod in omni demonstratione necesse est primum inesse medio
et medium postremo secundum quod ipsum, quam conclusionem probat Aristotiles
sicut dicit Lincolniensis*: omnis demonstratio debet esse ex propositionibus
[potissime] per se; ergo omnis demonstratio potissima debet esse ex
propositionibus potissime per se; sed per se potissime est idem quod secundum
quod ipsum; ergo omnis demonstratio potissima ex praemissis secundum quod
ipsum.
Notandum est quod conclusio demonstrabilis et scibilis non scitur perfecte
donec scitur per praemissas immediatas et indemonstrabiles, ut ante dictum est.
Tamen ex hoc non sequitur quod oporteat praemissas esse secundum quod ipsum,
quia dictum fuit quod non omnis propositio immediata est indemonstrabilis.
Item, manifestum est, sicut ante dictum fuit, quod oportet omnem demonstrationem esse ex necessariis et per se inhaerentibus. Sed tamen non sequitur ad hoc quod omnis demonstratio debeat esse ex praemissis secundum quod ipsum. Quia necessarium, uel per se, est in plus quam secundum quod ipsum; ideo arguendo sic 'demonstratio est ex per se; ergo demonstratio est ex secundum quod ipsum' est arguere a superiori ad inferius affirmatiue, et tale argumentum non ualet gratia formae, immo est fallacia consequentis.
Sed cum dicitur quod Aristotiles sic arguit secundum Lincolniensem, respondeo quod illud argumentum, ut mihi uidetur, non ualet gratia formae, sicut ante dicebatur. Unde modo consimili argueretur quod cum omnis planta sit uiuens, [concluderetur quod] omne quod est proprie uel propriissime uel potissime planta sit proprie ⟨uel propriissime⟩ uel potissime uiuens. Modo conclusio esset falsa, licet antecedens sit uerum. Ergo consequentia non ualuit gratia formae.
Tamen forte potest dici quod consequentia ualebat gratia materiae de demonstratione potissima et propter quid. Quia [sicut] in naturalibus causa non producit effectum determinatum nisi per circumstantias sit appropriata et determinata ad talem effectum; uerbi gratia sol aut deus non generat naturaliter hominem nisi eorum causalitas per causas et circumstantias particularibus approprietur speciei humanae. Modo scire perfecte propter quid est scire causam efficientem ut sufficienter se habet ad talem effectum. Ideo scire perfecte propter quid non est scire per aliquam causam nisi propriam uel appropriatam circumstantiis eam determinantibus et eam appropriantibus. Et ita ad sciendum perfecte propter quid requiritur cum necessitate et perseitate appropriatio quae reddit secundum quod ipsum.
Deinde, notandum est quod in scientiis in quibus ea pro quibus termini supponunt non se habent ad inuicem sicut causa ad causatum, ut in mathematicis, subiectum accipitur tamquam causa passionis et definitio quidditatiua tamquam causa definiti, sicut ante dictum est. Ideo etiam subiectum proprium accipitur proprie tamquam causa propria passionis. Ideo sicut in uere causis et causatis non scitur perfecte propter quid effectus est nisi sciatur eius causa cum appropriatione, ita nec perfecte dicimus scire passionem nisi de subiecto appropriato per modum appropriatum, et hoc est secundum quod ipsum.
Tamen ad magis explicandum intentionem Aristotilis et ueritatem quaesiti pono conclusiones. Una est quod nulla passio habens subiectum proprium et adaequatum scitur perfecte demonstratiue nisi sciatur de illo subiecto proprio. Probatio: quia si solum sciatur de subiecto inferiori, tunc non scietur secundum suum totum ambitum, eo quod conuenit aliis, et ita non scietur perfecte; si uero sciatur solum de subiecto superiori, tunc non scietur de illo uniuersaliter, sed solum particulariter, et illa scientia non est perfecta, quia relinquit dubium quibus insit et quibus non: uerbi gratia, si tu solum scias quod omnis isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis, tu non habes de illa passione scientiam secundum suum totum ambitum, cum illa conueniat aliis ab isoscele, ut isopleuro et gradato; si autem sciatur quod aliqua figura habet tres angulos aequales duobus rectis, adhuc dubitatur utrum omnis habeat, et si sciatur quod aliqua habet et non omnis, adhuc dubitatur quae sit illa quae habet et quae non habet; ideo de passione non habetur perfecta scientia.
Secunda conclusio est haec, quod nulla passio perfecte potest sciri de subiecto proprio uniuersaliter nisi per medium proprium et conuertibile. Quia non potest de eo sciri nisi per primum modum primae figurae, et ⟨in⟩ isto modo impossibile est quod medium sit supra maiorem extremitatem, eo quod maior extremitas dicitur de medio uniuersaliter; impossibile etiam est quod medium sit sub minori extremitate, quia praedicatur de ea uniuersaliter; ergo si maior extremitas et minor ⟨LACUNA⟩
Ex ista sequitur tertia conclusio, quod de nulla passione habente subiectum proprium habetur scientia demonstratiua perfecta nisi ex praemissis secundum quod ipsum. Praemissae enim reducuntur ad secundum quod ipsum quando medium est utrique extremitati proprium et conuertibile. Et credo quod hoc intellexit Aristotiles.
Quarta conclusio est quod aliquae sunt passiones demonstratiue scibiles de suis subiectis quae nullum habent subiectum proprium et adaequatum. Verbi gratia, perpetuitas secundum Aristotilem est scibilis de caelo, de prima materia et de accidentibus caeli. Tamen nullus est conceptus substantialis praecise conueniens praedictis. Ideo dictae passioni non potest assignari subiectum substantiale proprium et adaequatum. Et si tu dicas quod ei assignatur subiectum accidentale et connotatiuum, tunc dicam quod tale subiectum non erit subiectum ultimatum, immo passio quaedam scibilis, sicut ⟨perpetuitas⟩ de deo et prima materia et aliis praedictis. Et non potest assignari sibi subiectum proprium et adaequatum, quia non substantiale, ut dicebatur, nec accidentale, quia sic procederetur in infinitum.
Ex istis concludo quintam conclusionem, quod aliquae passiones sciuntur demonstratiue de subiectis suis quamuis possibile sit eas sciri absque hoc quod sciantur ex praemissis secundum quod ipsum. Quod enim materia est perpetua non potest sciri ex praemissis secundum quod ipsum, quia nihil conuertibile materiae esset conuertibile perpetuitati uel e conuerso.
Sexta conclusio est quod multae conclusiones sciuntur quantum possibile est eas sciri absque hoc quod praemissae per quas sciuntur sint secundum quod ipsum. Verbi gratia, quod omnis isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis scibile est demonstratiue, et non essent praemissae secundum quod ipsum. Similiter posset demonstrari quod omnis homo est substantia, et non essent praemissae secundum quod ipsum, propter inconuertibilitatem terminorum. Et omnino ubi termini conclusionis non sunt conuertibiles ad inuicem, si illa conclusio sit demonstrabilis, ipsa non scitur ex praemissis secundum quod ipsum, licet sciatur in quantum perfecte posset sciri.
Ad rationes.
1. Ad primam potest dici quod demonstratio uocatur 'per causam remotam' in proposito quando nomen significans causam non est appropriatum per circumstantias nomini significanti effectum, sed uocatur 'per causam propinquam et propriam' si in demonstratione fuit talis appropriatio. Ideo in proposito non uocamus 'causam remotam' illam causam quae uere et realiter est communis in causando, sicut esset deus aut caelum, nec in proposito uocamus 'causam primam' illam quae uere est prima in essendo, sicut deus, quia sic non oportet demonstrationem esse ex primis causis, immo per primoritatem in proposito intelligimus immediationem propositionis. Et sic patet quod illae rationes quae arguebant de remota causa non sunt ad propositum. Et de eis etiam dicetur post.
2. Ad aliam, posset concedi quod Aristotiles in illa quaestione non dicebat de negatiuis, nec intendebat de illis quae dicta sunt, scilicet in quibus scientia perfecta habetur de passione habente subiectum proprium.
3.Ad aliam, concessum est quod multae conclusiones sunt scibiles et demonstrabiles quae non possunt demonstrari ex praemissis secundum quod ipsum.
Quaestio 23a
UTRUM POSSIBILE SIT DEMONSTRANTEM DESCENDERE DE GENERE IN GENUS
Consequenter quaeritur, uicesimo tertio, utrum possibile sit demonstrantem descendere de genere in genus.
1. Arguitur quod sic: quia de arithmetica descenditur in musicam et de
geometria in astronomiam et perspectiuam; modo conclusiones arithmeticae
supponuntur in musica tamquam principia per quae conclusiones musicae
demonstrantur, et ita similiter conclusiones probatae in geometria supponuntur
tamquam principia in astronomia uel perspectiua; ergo manifestum est quod de
una scientia possibile est descendere in aliam.
2. Item, etiam per principia geometriae scitur et demonstratur in medicina et chirurgia quod uulnera circularia tardius sanantur; et sic patet quod demonstrans descendit bene de scientia in scientiam, quia de geometria in medicinam. Similiter etiam, tertio Meteorum*, capitulo de iride, descendit demonstrans de geometria uel perspectiua in scientiam naturalem, cum tamen istae sint diuersae scientiae et habentes diuersa genera subiecta. Similiter etiam, primo Physicorum*, descenditur de metaphysica in physicam, probando et demonstrando principia quae debent supponi in physica, scilicet plura esse entia. Tamen istae sunt diuersae scientiae habentes diuersa genera subiecta.
3. Item, si una scientia sumit aliqua suorum principiorum ab altera, possibile est ex illa altera a qua supponitur descendere in illam quae haec supponit; sed saepe contingit quod una scientia supponitur ab alia; ergo contingit descendere de una ad aliam. Maior uidetur nota: quia non uidetur causa quare una scientia supponeret ab alia nisi in suis demonstrationibus posset fieri descensus ex alia in ipsam. Modo minor est manifesta: quia omnes scientiae supponunt ab ipsa metaphysica et, e conuerso, metaphysica supponit quaedam suorum principiorum ex naturali philosophia, ut uult Commentator, secundo de Anima* et secundo Physicorum*; similiter, Aristotiles* ponit quod arithmetica est prior geometria, quod non uidetur esse nisi quia geometria supponit aliquid ab arithmetica; ergo patet quod de pluribus diuersis scientiis, et non subalternatis ad inuicem, fit descensus de una in aliam.
4. Item, ille descensus de quo quaeritur est possibilis: quia passio unius scientiae potest demonstrari de subiecto alterius scientiae in illa altera scientia. Hoc patet: quia Aristotiles* propter hoc negat huius modi descensum +concludit arithmeticam demonstrationem non conuenire in accidentia magnitudinum+, id est passiones unius scientiae non inesse demonstrationibus de subiecto alterius scientiae; ergo, per oppositum, si passio unius scientiae sit demonstrabilis de subiecto alterius scientiae, possibile est quod descendatur demonstrando de uno genere in aliud genus; tunc +sumatis illam+ quod passio unius scientiae demonstratur de subiecto alterius, ⟨ut⟩ sphaericitas, quae est passio geometriae, demonstratur in naturali philosophia de caelo et terra, quae sunt subiecta naturalia.
5. Item, una scientia potest demonstrare illud idem quod alia demonstrat; ergo possibile est descensus de uno genere in aliud. Illa consequentia probatur: quia Aristotiles*, qui ponit consequentiam conuersam, concludit enim sic: si non sit possibile descendere de genere in genus, ad unam scientiam non spectat demonstrare illud quod est alterius scientiae; modo si haec consequentia est bona, oportet quod illa sit bona de opposito consequentis ad oppositum antecedentis, et talis erat consequentia illa; ergo est bona. Antecedens probatur: quia terram esse rotundam demonstratur in scientia naturali et per scientiam naturalem, et tamen idem demonstrat astrologus per principia sua; igitur ... ⟨et caetera⟩.
Oppositum arguit Aristotiles, dicens "non ergo est ex alio genere descendentem
demonstrare"*.
Item, dicit idem "quoniam ex eodem genere necesse est eadem media et ultima", id est media et extremitates, "in demonstratione esse, ergo non contingit demonstrantem descendere de genere in genus"*. Consequentia uidetur clara: quia non uidetur esse descensus de genere in aliud nisi quia medium per quod demonstratur est ex uno genere et extremitates quae de se inuicem demonstrantur sint de alio genere; tamen hoc est impossibile, ut dicit Aristotiles; igitur impossibile est descendere ⟨de genere in genus⟩.
Item, dicit Aristotiles* quod oportet demonstrationem esse ex propriis, et propter hoc ad geometriam non spectat quod linea recta sit pulcerrima linearum, uel pulcrior aliis lineis; sed si descenderetur de uno genere ad aliud genus, non esset demonstratio ex propriis; ergo sic non contingit descendere.
Ista quaestio, ut mihi uidetur, est difficilis, primo quia ualde modicum
discussa est inter philosophos et doctores, secundo quia tangit ad modum
distinctionis scientiarum, et est multum difficile assignare unde et quo modo
scientiae accipiant originaliter suam distinctionem.
Sciendum tamen est quod non potest imaginari descensus de una scientia in aliam nisi propter aliquam conuenientiam illarum scientiarum in considerando de aliquo eodem. Igitur primitus uidendum est qualiter contingat diuersas scientias considerare de eodem. Et ad hoc uidendum dicit Aristotiles primo quod tria principia considerantur in aliqua scientia, scilicet subiecta, passiones et dignitates, quae sunt principia ad demonstrandum passiones de suis subiectis. Idcirco uidendum est quo modo diuersae scientiae in istis possint conuenire aut in aliquibus eorum. Et de hoc ad praesens pono conclusiones.
Prima est quod numquam diuersae scientiae habent idem subiectum primum. Hoc patet: quia a distinctione subiectorum primorum oritur distinctio scientiarum, et ab unitate subiecti oritur unitas scientiae, sicut post innuit Aristotiles in hoc libro*; ergo diuersarum scientiarum necesse est esse diuersa genera subiectorum uel subiecta prima.
Et sciatis quod non loquor de subiecto pro eo de quo dicitur praedicatum in propositione, sed loquor de subiecto* in ordine ad suam passionem, scilicet pro illo genere uel termino communi cui debentur primae passiones principales scientiae et in cuius attributione consideratur omne quod in illa scientia consideratur. Tale enim subiectum in qualibet scientia una oportet esse unum. Et ad hoc declarandum ego ostendo quod in omni scientia una continente multos terminos, multa principia, multas demonstrationes et conclusiones, necesse est esse unum per cuius unitatem totalis scientia de omnibus praedictis dicatur una. Et postea declarabitur quod illud unum in unaquaque scientia est eius primum subiectum.
Declaro igitur primum istorum. Quia omnis congregatio multorum exsistens una aliter quam per modum continuitatis uel cumuli habet unitatem originaliter ex aliquo uno ad quod caetera habent ordinationem et attributionem, cum simpliciter sint inter se diuersa; uerbi gratia, exercitus continens currus, homines et equos dicitur unus propter unitatem ducis, ad quem omnia caetera ordinantur. Modo scientiae tales, scilicet continens plures et diuersas conclusiones et demonstrationes, sunt unae non propter continuationem nec solum per modum cumuli, seu acerui. Ergo in eis oportet esse aliquod unum ad quod omnia alia attribuuntur, per cuius unitatem et aliorum ordinem et attributionem ad ipsum totalis congregatio dicitur una scientia.
Et hoc iterum confirmatur. Quia non posses assignare differentiam geometriae ad arithmeticam nisi quia haec est de numeris et habentibus attributionem ad numerum et illa est de magnitudinibus et habentibus attributionem ad magnitudines. Unde absurdum esset dicere quod ponendo differentiam inter has scientias oporteret discurrere per omnes eius conclusiones et omnia subiecta illarum conclusionum, quia sic numquam esset scita illa differentia. Ergo manifestum est quod geometria dicitur una propter unitatem istius termini 'magnitudo' et arithmetica propter unitatem istius termini 'numerus', et sic propter distinctionem huius modi terminorum haec scientiae ad inuicem sunt distinctae.
Item, non posses causam assignare quare ista 'triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis' est de scientia geometriae magis quam de scientia arithmeticae nisi tu recurreres ad alios terminos primos illarum scientiarum, in ordine ad quos multa alia considerantur. Verbi gratia, ista conclusio 'triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis' est de geometria propter reductionem eius ad magnitudinem, de qua tamquam de primo subiecto considerat geometria. Et ista conclusio 'elementa sunt ad inuicem transmutabilia' est etiam de scientia naturali quia reducitur ad illud genus 'ens mobile', uel 'ens naturale'. Et sic de aliis scientiis uel conclusionibus.
Ex dictis iam apparet quod secundum quod ponebatur esse declarandum , scilicet quod illud unum a quo scientia habet unitatem et distinctionem est suum primum subiectum, ut magnitudo in geometria et numerus in arithmetica. Et confirmatur per Aristotilem, primo huius* et quarto Metaphysicae*, qui expresse dicit scientiam unam esse unius generis subiecti, considerantem eius partes et passiones, et ⟨partes et passiones⟩ suarum partium. Et hoc probatur tali ratione. Quia cum scientia una ab aliquo uno debeat habere unitatem, oportet quod hoc sit uel ab uno subiecto, uel ab una passione, uel ab uno principio, siue ab una dignitate, cum inter caetera haec considerentur, ut saepe innuit Aristotiles in hoc libro*. Sed non potest dici quod scientia talis dicatur una propter unam passionem: quia in naturali scientia, uel etiam in geometria, considerantur ualde plures et diuersae passiones, quae non reducuntur ad inuicem nisi forte ratione reductionis earum ad aliquod unum genus subiectum, et etiam quia passiones sunt posteriores naturaliter suis subiectis; modo non ex postremo, sed ex primo debet congregatio habere unitatem, ut exercitus ex duce. Nec potest dici quod ex una dignitate scientia accipiat unitatem: quia in nulla scientia est unica dignitas uel unicum principium complexum, immo ualde multa, et non reducibilia in inuicem nec demonstrabilia ex inuicem, quia, sicut declaratur primo huius*, principia indemonstrabilia, siue principia immediata, multiplicarentur secundum multiplicitatem eorum mediorum; et iterum principia complexa sunt naturaliter posteriora subiectis et passionibus, licet dicantur prima inter complexa, et ex posterioribus non sumitur unitas. Ergo concluditur quod ex unitate primi subiecti scientia accipit unitatem. Ideo male considerant moderni multi*, non assignantes in scientia una continente multas conclusiones +unum cum primo subiecto, sed solum subiectorum conclusionum+.
Hic est uidendum quo modo ad aliqua alia diuersae scientiae participant in considerando de eodem. Et quantum ad praesens, dico primo quod scientiae diuersae participant saepe in subiecto aliquo modo eodem, licet non totaliter, scilicet sic quod subiectum unius scientiae claudit in se, uel in sua ratione, subiectum alterius scientiae et contrahit ipsum aliqua contractione, et tunc una istarum scientiarum dicitur alteri subalternata. Unde sic omnes scientiae se habent ad metaphysicam; contrahunt enim subiectum, quod est communissimum. Ideo omnes aliae scientiae sunt tamquam subalternatae ipsi metaphysicae, ut Aristotiles declarat quarto Metaphysicae*; dicit enim quod quaedam est scientia, scilicet metaphysica, quae speculatur ens in quantum est ens et quae huic insunt secundum se, sed quaelibet aliarum scientiarum abscidit sibi aliquam partem entis. Isto etiam modo habet se musica ad arithmeticam, et astrologia seu perspectiua ad geometriam.
Secundo dico quod diuersae ⟨scientiae⟩ possunt sic participare in considerando de eodem quod illud quod consideratur in una tamquam subiectum primum bene consideratur in alia tamquam passio. Verbi gratia, magnitudo consideratur in geometria tamquam subiectum, et numerus in arithmetica; tamen numerus et magnitudo considerantur in naturali philosophia tamquam passiones entium naturalium. Etiam naturalis habet considerare de corporibus naturalibus cuius debeant esse magnitudinis et qualis figurae. Quamuis enim rationes magnitudinis et figurae absoluantur a rationibus corporum naturalium consideratorum ut naturalia, tamen in quantum corpora naturalia exigunt ad suas operationes certas magnitudines et figuras; oportet ergo naturalem considerare huius modi figuras et magnitudines tamquam passiones corporum naturalium.
Ex hoc etiam patet, tertio, quod eaedem passiones possunt in diuersis scientiis considerari tamquam passiones corporum naturalium, in quantum exiguntur ad eorum operationes, ut certae figurae , et tales etiam figurae considerantur in geometria tamquam passiones magnitudinum, sed hoc est secundum rationem abstractam a motu.
Quarto, dico quod eaedem dignitates communes ueniunt in diuersis scientiis, ita quod diuersae scientiae utuntur eis. Verbi gratia, tam ⟨arithmetica quam⟩ geometria utuntur ista dignitate, scilicet 'si ab aequalibus aequalia demas, quae remanent sunt aequalia'. Et omnes etiam scientiae utuntur primis principiis doctrinae; uerbi gratia 'de quolibet esse uel non esse et de nullo ⟨ambo⟩ simul'. Tamen dicit Aristotiles* quod huius modi principiis non utuntur diuersae scientiae eodem modo, sed cum quibusdam contractionibus conuenientibus subiectis suis. ⟨Verbi gratia,⟩ geometria capit quod si ab aequalibus magnitudinibus aequales magnitudines demas, quae remanent sunt aequales, et arithmetica recipit ⟨quod⟩ si ab aequalibus numeris aequales numeros demas, qui remanent sunt aequales. Nulla enim scientia debet capere principium in maiori communitate quam ipsum indigeat. Sic etiam de primo principio doctrinae metaphysicus capit quod idem simul inesse et non inesse est impossibile; geometer autem capit quod eandem lineam esse rectam et non rectam est impossibile.
Consequenter, etiam debetis scire quod conclusiones scientiae subalternantis accipiuntur saepe in subalternata tamquam principia, non tamen in sua communitate, quia excederent metas scientiae subalternatae, quae est inferior, sed contrahuntur sicut subiectum subalternantis contrahitur in subalternata.
Hoc uiso de communicatione scientiarum diuersarum, nunc uidendum est de
descensu, unde quaestio quaerebat. De hoc oportet respondere secundum
exigentiam significationis huius termini 'descensus' uel 'descendit', quoniam
quid nominis in scientia est principium doctrinae et debet praesupponit.
Dico ergo primo quod si per 'descensum de scientia in scientiam'intelligas quod subiectum unius fiat passio alterius, aut etiam passio unius passio alterius, bene esset possibile descendere de una scientia in aliam scientiam, ut declaratum fuit.
Secundo, dico quod si per 'descendere de una scientia in aliam' intelligas quod subiectum primum unius fiat subiectum primum in alia, hoc est impossibile, ut dictum fuit prius. Tamen, quantum ad subiecta, sic est possibilis descensus sicut descendere de toto in modo ad suam partem. Nam subiectum subalternatae bene est pars in modo ad subiectum subalternantis, ut numerus sonorum ad numerum et magnitudo uisualis ad magnitudinem.
Deinde, dico, quantum ad principia, quod numquam sic descendetur de una scientia in aliam quod principium uel conclusio unius fiat principium alterius nisi aliquo modo diuersificetur per contractionem, quoniam scientia communior non utitur principiis propriis scientiae specialis, et etiam scientia specialis non utitur principiis uel conclusionibus scientiae superioris in tota eorum communitate, sicut apparet, sed cum contractionibus, ut dictum fuit.
Tamen, ultimo, dico quod si per 'descensum de una scientia in aliam' intelliges quod principia uel conclusiones unius scientiae fiant cum quadam contractione principia alterius scientiae, tunc ualde multipliciter contingit descendere de una scientia in aliam. Quoniam quandocumque supponit aliqua ab alia, contingit dicto modo descendere de illa a qua supponitur in illam quae supponit. Modo certum est quod scientia naturalis saepe supponit a mathematica, ut in consideratione de iride et de proportionibus motuum. Similiter, e conuerso, mathematicus aliqua supponit a naturalibus, ut quod continuum sit diuisibile in semper diuisibilia, uel etiam quod non sit compositum ex indiuisibilibus. Hoc enim oportet quod supponat, quoniam si compositum esset continuum ex indiuisibilibus, quasi omnes demonstrationes et conclusiones mathematicae essent falsae. Similiter, omnes scientiae supponunt a metaphysica et a logica uniuersalissima quae sibi contrahunt. Similiter, e conuerso, metaphysica supponit aliqua, ut uult Commentator, prooemio de Anima*, et multis locis. Et sic patet quod contingit in omnibus istis scientiis descendere de una scientia in aliam, et hoc totum est propter participationem earum in considerando de aliquibus eisdem terminis. Mathematica enim potest de omnibus ⟨magnitudinibus et numeris⟩ considerare; physica autem considerat de ⟨quibusdam⟩ magnitudinibus et numeris de quibus etiam mathematicae considerant.
Sed ultimate dubitatur quare dixit Aristotiles* quod non contingit demonstrantem descendere de genere in genus, ex quo dictum est quod de mathematica descenditur in naturalem et e conuerso, et de metaphysica in utramque. Respondeo quod hoc numquam Aristotiles dixit simpliciter, sed dicit quod non contingit descendere nisi propter aliquam participationem in considerando de eodem; ideo dicit quod +arithmeticam demonstrationem non contingit descendere in geometriam nisi magnitudines et numeri sint+. Iterum, si eadem passio conueniat subiectis diuersarum uni per se et alteri per accidens ⟨sic⟩ descendetur quod illa passio ⟨sit⟩ probata in illa scientia de uno subiecto per se et de alio per accidens. Et sic bene dicit* quod geometria non considerat utrum linea recta sit pulcra uel pulcerrima linearum, quia illae passiones 'pulcrum' et 'pulcerrimum' pure accidentaliter se habent ad istum terminum 'magnitudo' et ad species eius.
Deinde, etiam non fit sic descensus quod scientia inferior inquirat de subiecto suo passionem inquisitam in scientia superiori de subiecto primo, quia uel supponit eam uel de ea non curat. Ideo etiam bene dixit Aristotiles* quod geometria non intendit de istis quaestionibus utrum hoc est idem illi uel diuersum uel utrum linea recta sit contraria circulari uel non, eo quod illae passiones sunt superioris scientiae, scilicet metaphysicae.
1. Et tunc conceditur quod arithmetica in musica et geometria in astrologiam
et perspectiuam bene descendunt, sed non sine contractione. Immo etiam
geometria potest descendere in naturalem et medicinalem, propter communitatem
istarum scientiarum in considerando de magnitudinibus et figuris.
2-5. Omnes aliae rationes conceduntur, scilicet quod una scientia supponit ab alia et quod eadem passio bene consideratur in diuersis scientiis. Utrum autem eadem conclusio demonstretur in diuersis scientiis et quo modo hoc sit possibile uidebitur in quaestionibus sequentibus.
Quaestio 24a
UTRUM IN OMNI DEMONSTRATIONE NECESSE SIT MEDIUM ET EXTREMA ESSE DE EODEM GENERE
Consequenter quaeritur, uicesimo quarto, utrum in omni demonstratione necesse sit medium et extrema esse de eodem genere.
1. Et arguitur primo quod non: quia extrema demonstrationis sunt subiectum et
passio, et tamen saepe subiectum et passio non sunt de eodem genere, sed
subiectum forte est de praedicamento substantiae et passio de praedicamento
qualitatis; ⟨igitur⟩... et caetera.
2. Item, mathematicum et naturale non sunt de eodem genere scibili, et tamen aliquando medium mathematicum cadit inter extrema naturalia in demonstratione; uerbi gratia, quia illa conclusio naturalis 'uulnera circularia tardius sanantur' demonstratur propter quid per medium mathematicum, ut uult Aristotiles*; ergo tunc medium et extrema non sunt ex eodem genere.
3. Item, idem non est in diuersis generibus, saltem non subalternatim positis; dicitur enim in Praedicamentis* "diuersorum generum et non subalternatim positorum ..."; sed constat quod idem demonstratur de diuersis generibus scibilibus, ⟨ut de scibili metaphysicali et⟩ de scibili naturali; uerbi gratia, perpetuitas demonstratur de deo et motu; igitur est possibile quod ⟨in⟩ utraque demonstratione ⟨medium et⟩ extrema ⟨non⟩ sint de eodem genere.
4. Item, contingit descendere de uno genere in aliud genus multipliciter, sicut dictum est in alia quaestione; ideo tunc non sunt media et extrema de eodem genere, sed de diuersis.
Oppositum tamen dicit Aristotiles: unde dicit* ⟨quod⟩ nisi medium esset de
genere extremorum non conueniret eis per se, sed per accidens, et demonstratio
non fit ex eis quae dicuntur per accidens; ideo necesse est medium esse de
genere extremorum.
Respondendum est breuiter quod 'genus'*, prout spectat ad propositum,
inuenitur capi tripliciter in philosophia; et uocatur unum 'genus
praedicabile', aliud 'genus naturale' et tertium 'genus scibile', et ipsum
etiam solet dici 'genus subiectum'. Genus naturale dicitur a generatione, et
isto modo quaecumque habent ad inuicem generationem et transmutationem dicuntur
esse de eodem genere naturali, et genus illud est primum subiectum ex quo talia
generantur. Oportet enim omnia quae habent transmutationem ad inuicem, siue ex
inuicem, conuenire in aliquo subiecto uno eodem ex quo illa fiunt. Isto modo
dicitur, quinto Metaphysicae*, quod ⟨de⟩ eodem genere sunt quorum est eadem
materia uel quorum est ⟨idem⟩ subiectum primum et remotum uel propinquum. Et
ita etiam dicitur, undecimo Metaphysicae*, quod corruptibile et incorruptibile
sunt diuersa genere et non eiusdem generis, scilicet quia non habent ad inuicem
transmutationem nec communitatem in subiecto eodem; materia enim eadem prima,
⟨quae⟩ est subiectum commune corruptibilium, non inuenitur in aeternis,
secundum Commentatorem*.
Tunc statim ponitur conclusio quod isto modo capiendo 'genus' non necesse est in omni demonstratione medium et extrema esse ex eodem genere. Quia saepe multa sciuntur de illis corruptibilibus et generabilibus per causas superiores incorruptibiles et ingenerabiles. Verbi gratia, in secundo de Generatione*, quaerit Aristotiles demonstrare perpetuitatem generationum et corruptionum in istis inferioribus ex perpetuitate motuum caelestium et ex perpetuitate primi motoris, et tamen illa non sunt de eodem genere naturali.
Genus praedicabile dicitur quod est aptum natum praedicari de pluribus differentibus specie in eo quod quid, de quo genere determinat Porphyrius*. Et forte hoc genus dictum est ad similitudinem generis naturalis; sicut enim materia est in potentia ad recipiendum diuersas formas, ita genus praedicabile est in potentia ad hoc quod praedicetur et specificetur per diuersas differentias.
Et ponenda est tunc conclusio, quod non est necesse medium et extrema esse de eodem genere ⟨praedicabili⟩. Quia, sicut habebatur, extrema demonstrationis possunt esse subiectum et passio quamuis subiectum sit de uno praedicamento et passio de alio praedicamento. Modo quae sunt diuersorum praedicamentorum numquam sunt de eodem genere praedicabili. Similiter, in demonstrationibus negatiuis termini unius praedicamenti demonstrantur de terminis alterius praedicamenti negatiue, ut quod nullus homo est albedo per medium substantiae uel medium qualitatis, ut postea dicit Aristotiles in hoc libro*, et manifestum est quod ibi extrema non sunt ex eodem genere praedicabili.
Sed, tertio modo, genus scibile, uel subiectum, in una scientia est ille terminus de quo primo et principaliter intenditur in ⟨illa⟩ scientia. ⟨Et⟩ ex huius modi ⟨generis⟩ unitate et attributione aliorum ad ipsum scientia dicitur una, quamuis contineat multos diuersos terminos diuersorum praedicamentorum et multas diuersas conclusiones et processus. Et illud genus uocatur 'genus subiectum' in ordine ad passionem principalem illius scientiae, quia respectu illius ipsum dicitur 'subiectum', uel etiam partes eius. Sic 'magnitudo' est primum genus subiectum, uel primum genus scibile, in geometria, et 'numerus' in arithmetica, et forte iste terminus 'mobile', uel iste terminus 'naturale', est ⟨subiectum⟩ in scientia naturali, et iste terminus 'demonstratio' est subiectum in hoc libro. Et sciendum quod de tali genere loquitur Aristotiles in hoc libro, ⟨dicens⟩ quod scientia una est unius generis subiecti, et in quarto Metaphysicae*, ubi dicit quod sicut unius generis sensibilis est unus sensus, ita unius generis scibilis est una scientia considerans partes eius et passiones.
Notandum est quod tale subiectum potest bene uocari 'genus praedicabile', quia potest plures habere species de quibus quidditatiue praedicatur. Immo in qualibet scientia genus praedicabile supremum inter ea quae non transcendunt metas illius scientiae debet poni primum genus scibile in illa scientia, siue primum genus subiectum.
Ultimo notandum quod, loquendo de isto genere scibili, omnia illa dicuntur esse ex eodem genere quae habent attributionem per se ad illud genus scibile quod ponitur primum subiectum alicuius scientiae, dum tamen illam attributionem per se habeat ad ipsum secundum illam rationem secundum quam ponitur genus subiectum in tali scientia, siue ista attributio sit partis ad totum, uel passionis ad subiectum, uel principii ad principiatum, uel etiam oppositi ad oppositum. Si aliqua non habeant attributionem per se ad tale genus scibile, tunc non dicuntur esse ex eodem genere; et ideo isti termini 'motus', 'actio' et 'passio' et isti termini 'pulcrum', 'dulce' non sunt de genere mathematico, quia numquam habent attributionem per se ad ista subiecta mathematicalia 'numerus' et 'magnitudo' secundum rationes abstractas secundum quas mathematica considerat de istis generibus. Sed isti termini 'idem', 'diuersum', 'unum', 'multa', 'contrarium' et 'non contrarium', licet per se habeant habitudinem ad magnitudinem et numerum, tamen hoc non est secundum rationem secundum quam numerus et magnitudo considerantur et ponuntur subiecta in mathematica, immo secundum rationem superioris entitatis. Et ideo iam huius modi termini non dicuntur de genere mathematicae, sed de genere superiori, scilicet metaphysicae.
Et istis uisis, ponenda est tertia conclusio, quod in omni demonstratione necesse est medium et extrema esse de eodem genere scibili. Immo extendatur conclusio sic quod omnino tales terminos consideratos in aliqua scientia una necesse est ex eodem genere scibili esse. Et causa est quia esse de aliquo genere scibili est habere per se attributionem ad illud genus. Sed omnes termini considerati in aliqua scientia habent per se attributionem ad primum genus subiectum illius scientiae. Aliter enim non esset illa scientia ⟨una⟩, cum illa scientia recipiat unitatem ex unitate generis subiecti et attributionem aliorum ad ipsum, non attributionem per accidens, sed attributionem per se, eo quod scientiae demonstratiuae non curant de his quae sunt per accidens.
Istis uisis, respondendum est ad rationes.
1. Ad primam, dico quod arguebat de genere praedicabili, et illa ratio concessa est.
2-4. Sed ad alias rationes dicendum est quod saepe idem potest esse de diuersis generibus scibilibus, licet non posset esse de diuersis generibus praedicabilibus. Nam idem terminus potest conuenire per se terminis subiectis diuersarum scientiarum, ut 'perpetuitas' 'deo' et 'motui' et 'primae materiae', et etiam 'figura' 'magnitudini' et 'corpori naturali'; est enim per se quod magnitudo finita est finita, et est etiam per se quod talis natura exigit talem formam et figuram, ut aliam figuram homo et aliam equus. Et ideo, licet descendatur de uno genere in aliud genus, tamen adhuc idem poterit esse de utroque illorum generum.
Et sic est finis quaestionis.
Quaestio 25a
UTRUM MATHEMATICAE SCIENTIAE SINT ALIARUM SCIENTIARUM CERTISSIMAE
Consequenter quaeritur, uicesimo quinto, utrum mathematicae scientiae sint aliarum scientiarum certissimae.
1. Arguitur quod non per Aristotilem, prooemio de Anima*, ubi Aristotiles
dicit quod scientia de anima debet omnibus aliis praeponi secundum nobilitatem
et certitudinem; ergo scientia de anima uidetur esse aliarum certissima, cum
tamen non sit scientia mathematica.
2. Item, expresse, prooemio Metaphysicae*, dicit Aristotiles quod prima scientia, id est metaphysica, est omnium aliarum certissima; ergo mathematicae non sunt certissimae.
3. Et idem probatur ratione; illa scientia est certior aliis, uel certissima, quae est ex principiis omnino certissimis et notissimis; sed principia metaphysicae, et non principia mathematicae, sunt omnino prima et certissima in tantum quod nullus potest ea mente negare, ut habetur quarto Metaphysicae*; ergo metaphysica est aliarum certissima, et non mathematica.
4. Item, subalternans est certior subalternata, unde propter hoc subalternata supponit a subalternante sua principia; sed metaphysica subalternat sibi scientiam mathematicam, immo etiam et omnes alias scientias speciales; ergo metaphysica est certior mathematica, et simul aliis specialibus.
5. Item, istae scientiae non sunt certissimae quarum principia sunt falsa uel dubia, aut ex aliis scientiis sumpta et declarata, et quarum etiam suppositiones sunt falsae uel dubia et similiter conclusiones (ista maior per se manifesta est); sed mathematicae scientiae sunt huius modi. Probo istam minorem: quia principium mathematicum est 'omne totum est maius sua parte', et hoc est falsum, quia compositum ex materia et forma non est maius quam materia; si enim compositum est tripedale, ita materia est tripedalis.
6. Similiter, illud est principium mathematicum 'a quibuscumque aequalibus si aequalia demas, quae remanent sunt aequalia'; et illud principium esset falsum si magnitudo esset composita ex punctis: quia acciperem duas lineas quarum quaelibet esset composita ex tribus punctis, et tunc pono quod a qualibet istarum linearum auferatur linea duorum punctorum; utrobique remanebit solum punctum; et sic prius illae lineae essent aequales, et ab eis remotae sunt lineae aequales; tamen quae remanent non sunt aequalia, quia sunt indiuisibilia; modo indiuisibile non dicitur aequale nec inaequale, quia indiuisibile non est quantum, cum nihil est aequale uel inaequale nisi quantum; ⟨tamen⟩ ex mathematica non est demonstratum utrum linea componatur ex punctis uel ⟨non⟩; ideo uel illud principium est in mathematica scientia incertum, uel est ex alia scientia demonstratum et suppositum, et sic habeo quod intendebam probare.
7. Aliud principium in mathematica est quod omnes anguli recti sunt ad inuicem aequales et quod omnis angulus acutus est omni angulo recto minor, et illud principium est similiter falsum; quia signemus angulum rectum A et lineae constituentes eum sint tripedales, et ⟨sit⟩ alius angulus rectus B, et lineae constituentes eum sint solum pedales: dico quod isti anguli non sunt aequales ad inuicem, immo angulus linearum tripedalium est multum maior alio. Probatio: quia inquiram "quae res est angulus iste?"; et non potest dici quod angulus sit solum punctus in quo lineae se contingunt, quia tunc omnis angulus esset indiuisibilis, et tunc nullus esset maior, quod est contra mathematicum; uel igitur ille angulus est illae duae lineae quae tangunt se in puncto, uel est superficies contenta inter illos duas lineas; si dicis quod angulus est illae duae lineae, habeo propositum, quia lineae tripedales sunt maiores pedalibus; si dicis quod ille angulus est superficies contenta inter illas lineas, adhuc sequitur propositum, quia superficies maior continetur inter illas duas lineas tripedales quam inter pedales.
Sed forte diceres quod angulus, licet sit illa superficies uel illae lineae, tamen non est illa tota superficies uel ⟨totae⟩ illae lineae. Contra hoc arguitur sic: si angulus sit aliqua pars illius superficiei, et non tota illa superficies, oportet signare quanta et quae pars illius superficiei est angulus, et non erit aliqua ratio quare tu debeas magis signare quartam partem quam tertiam, uel millesimam quam centesimam; ideo uel angulus non est aliqua pars illius superficiei, uel oportet dicere quod sit superficies. Sic igitur apparet quod illud principium est falsum. Et ita posset probari quod unus ⟨angulus⟩ acutus esset altero angulo recto multo maior, scilicet si angulus acutus extenditur per spatium unius leucae et angulus alius rectus solum per spatium unius pedis.
8. Similiter ostendo quod suppositiones mathematicae sunt falsae: quia mathematicus supponit quod omni magnitudine data contingit maiorem ⟨dare⟩ (aliter conclusio geometriae esset falsa quae ponit quod super omnem lineam datam contingit triangulum aequilaterum collocari); modo ista conclusio esset falsa si non posset dari magnitudo maior caelo: quia ego darem lineam diametralem indiuisibilem de polo ad polum, et tunc super illam lineam non posset triangulus aequilaterus collocari, quia oporteret tertium angulum exire a caelo, quod non est possibile, ex quo illo non est magnitudo ⟨maior⟩; sed tamen Aristotiles credidit probare in naturali philosophia quod est dare magnitudinem qua non contingit dare maiorem: ⟨quia non contingit dare maiorem⟩ magnitudine mundi; igitur praedictum principium mathematicum et prima conclusio mathematica essent falsa.
Oppositum arguitur per Aristotilem: quia, secundum omnes expositores,
intendit, primo huius*, declarare quod in mathematicis scientiis contingit
minor error et deceptio quam in aliis scientiis, et ita ipsae sunt certiores
aliis.
Item, arguitur per Commentatorem, secundo Metaphysicae*, dicentem quod scientiae mathematicae sunt in primo gradu certitudinis, et naturales in hoc sequuntur eas, et sine dubio quasi omnes, ex habitudine naturali intellectus, concedunt demonstrationes mathematicas esse certissimas.
Ista quaestio breuiter soluenda est per distinctionem diuersorum modorum
secundum quod attendi potest certitudo scientiae. Unde potest dici quod
quattuor modis potest attendi certitudo in scientia. Primo modo, ex parte rerum
significatarum, propter earum firmitatem et immutabilitatem.
Tunc sit prima conclusio quod secundum istum modum certitudinis, metaphysica est aliis scientiis certissima, pro tanto quod ipsa tractat de deo et intelligentiis, quae inter alia entia sunt firmissima et immutabilissima. Aliae autem scientiae non tractant de praedictis, saltem secundum conceptus speciales. Unde si scientia naturalis considerat de deo, tamen hoc est secundum rationem secundum quam dicitur motor, in qua ratione connotatur motus et transmutatio.
Secundo modo, scientia dicitur certior inter alias scientias ex eo quod scibile suum relinquit pauciores dubitationes.
Tunc sit secunda conclusio quod secundum istum modum scientia propter quid de eadem re est certior scientia quia. Quia scito quid est, adhuc relinquitur dubitari propter quid est, licet non e conuerso. Tamen, hoc non obstante, difficilius est saepe, et occultius, scire propter quid quam scire quia est; ideo si certitudo attenderetur penes facilitatem et euidentiam, posset dici e conuerso, scilicet quod saepe demonstratio et scientia de eadem ⟨re⟩ quia est sunt certiores quam scientia et demonstratio propter quid.
Tertio modo attenditur certitudo scientiae ex euidentia principiorum, et non suppositione eorum ab alio. Et tunc credo quod concedendum sit quod metaphysica sit aliarum certissima. Nam eius prima principia sunt omnino ex se euidentia, et non supposita ex aliqua scientia priori. Principia autem specialia in specialibus scientiis aut sunt occulta, aut explanata per metaphysicam, uel sunt experta per sensum et per sensuales experientias, sicut est de multis principiis naturalibus, et ibi non potest esse tanta certitudo quanta est in illis principiis quae sunt intellectui euidentia.
Credo etiam quod isto modo mathematica scientia est multum incerta. Quia principia mathematicalia indigent bene explanatione per superiores scientias; et etiam multae conclusiones mathematicae indigent expositione eius quod de est dubium et a multis non concessum, ⟨ut⟩ scilicet quod linea non sit composita ex punctis; uerbi gratia, conclusio in geometria est ⟨quod possibile est⟩ omnem lineam per aequalia diuidere, quod esset impossibile de linea punctorum imparum, et etiam ita ista conclusio esset falsa quod diameter est incommensurabilis costae, et sic de multis aliis; tamen geometria non habet determinare nec demonstrare illam dubitationem.
Ultimo ⟨modo⟩ certitudo attenditur ex certo modo demonstrandi suppositis principiis. Et tunc esset concedendum quod mathematicae demonstrationes essent in primo gradu certitudinis: quia demonstrationes mathematicae maxime obseruant formam syllogisticam et modum, et maxime sunt ex propriis mediis. Et si est dubitatio in huius modi demonstrationibus mathematicis, est maxima certitudo ex suppositione principiorum, et est tamquam certitudo condicionalis quod si ita est sicut ⟨principia ponunt, ita est sicut⟩ conclusio ponit.
Tunc ad rationes respondetur. Et primo puto quod non erat intentio
Aristotilis, primo huius, comparare scientias mathematica alias scientias, sed
uolebat scientias demonstratiuas comparare ad illas quas uocabat doctrinas ac
persuasiones dialecticas, in quibus persuasionibus dialecticis contingit
pluries error et deceptio, quia non obseruatur forma syllogistica et modus.
1. Hoc uiso, dicendum est de scientia de anima quod Aristotiles comparabat eam nec ad mathematicam nec ad metaphysicam, sed ad alias scientias naturales. Et intendebat etiam de aliquali modo certitudinis de quo non est locutum, scilicet quia operationes animae in nobis experiuntur, ideo caeteris paribus debemus magis esse certi de his quae in nobis experiuntur quam de aliis.
2-4. Ad alias rationes, concessum est quod metaphysica simpliciter est certissima, et etiam eius principia sunt euidentissima.
5. Sed ad rationem quae arguebat de falsitate principiorum mathematicalium et suppositionum et conclusionum, dicendum est quod haec omnia sunt uera scilicet principia, suppositiones et conclusiones in mathematica, si debite intelligantur. Conceditur etiam bene quod aliqua sunt ex aliis scientiis supposita. Et quando tu dicis de illo supposito 'omne totum est maius sua parte', debet intelligi de toto quantitatiuo; omne enim totum quantitatiuum quantitate extensionis est extensiue maius sua parte et omne totum quantitatiuum quantitate discretionis est maius, id est plus, sua parte. Modo tu arguebas de toto essentiali et de maioritate extensionis; ideo non arguebas contra principium.
6. Ad aliam, "si ab aequalibus ...", dico quod illud principium ⟨non ualet de⟩ magnitudinibus, quia nulla magnitudo componitur ex indiuisibilibus; ideo non est simpliciter principium, sed est in mathematica supponendum.
7. Ad aliam, de angulo, dico breuiter quod rationes uerum concludebant, ita quod haec est simpliciter falsa 'omnis angulus rectus omni angulo recto est aequalis'; et haec etiam est falsa 'omni angulus acutus est minor recto'. Tamen sunt uerae ad intellectum quem habet mathematicus, scilicet quod omnes anguli recti secundum aequalem distantiam a puncto angulari sunt aequales et omnes anguli acuti sunt omnibus angulis rectis minores secundum aequalem distantiam a puncto angulari.
8. Ad rationem de suppositionibus, dico quod mathematicus no supponit quod omni magnitudini data contingit dare maiorem, sed quod omni ⟨magnitudine⟩ data contingit imaginari maior. Prima enim conclusio debet intelligi secundum dictam considerationem quod super omnem lineam datam contingit triangulum aequilaterum collocari ⟨LACUNA⟩ sed sit dare magnitudinem tantam quanta potest imaginari. Et si aliquis arguit de suppositionibus quae solent fieri discipulis (uerbi gratia suppositio quod linea scripta in pariete sit recta quae tamen non est recta), dico quod illa suppositio secundum sensum quem nobis debet facere non est falsa, quia sensus non debet esse quod illa quam uides sit recta, sed quod quaedam alia quam tu per eam intelligis significari sit recta, et hoc est uerum.
Quaestio 26a
UTRUM DEMONSTRATIONES POSSINT AUGERI PER MEDIA
Consequenter quaeritur, uicesimo sexto, utrum demonstrationes possint augeri per media.
1. Arguitur quod sic: quia praemissae in demonstrationibus saepe
prosyllogizantur ut ad immediata reducantur, et quaelibet prosyllogizatio est
demonstratio; et sic demonstrationes in prosyllogizatione augentur, siue
multiplicantur; tamen huius modi multiplicatio est per media plura; ideo patet
quod demonstrationes augentur per media.
2. Item, eiusdem possunt esse multae et diuersae causae secundum diuersa genera causarum, et quaelibet causa potest fieri medium ad demonstrandum causatum propter quid est; et sic sequitur quod demonstrationes ad eandem conclusionem augentur, siue multiplicantur, per multitudinem mediorum.
3. Item, postea in isto primo libro*, determinat Aristotiles quod eiusdem conclusionis possunt esse plures demonstrationes, quod non uidetur nisi propter diuersitatem et multitudinem mediorum ad illam conclusionem; igitur demonstrationes augentur per media.
4. Item, eadem conclusio demonstratur in diuersis scientiis, et hoc non est nisi propter multitudinem et diuersitatem mediorum ad diuersas scientias pertinentium; igitur ... et caetera. Declaro maiorem: quia in scientia naturali, scilicet in secundo Caeli et Mundi*, demonstratur quod terra est rotunda propter hoc quod omnes partes grauis tendunt deorsum naturaliter et uniformiter ad unum medium; et eadem conclusio probatur per astrologiam, quia procedenti⟨bus⟩ de austro ad aquilonem polus mundi continue erit nobis eleuatior.
Oppositum est Aristotilis, primo huius*: dicit enim ⟨quod⟩ demonstrationes
augentur non per media, sed in post assumendo uel a latus.
Notandum est primo, propter expositionem terminorum, quod demonstrationes
augeri in proposito nihil aliud est quam demonstrationes multiplicari; et
demonstrationes augeri per media idem significat in proposito quod
demonstrationes ad eandem conclusionem multiplicari secundum multitudinem
mediorum per quae illa conclusio demonstrari potest.
Sed demonstrationes augeri in post assumendo idem significat quod demonstrationes augeri sumendo sub minori extremitate, siue sub subiecto conclusionis, quod idem est, alterum terminum; uerbi gratia sit prima demonstratio 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A'; deinde haec conclusio ad demonstrandum fiat maior, et subsumes dicens 'omne C est A', ut probatum est, 'omne D est C; ergo omne D est A', et sic consequenter.
Sed demonstrationes augeri assumendo in latus idem significat quod demonstrationes multiplicari per suppositionem plurium terminorum sub medio. Verbi gratia, sit una demonstratio 'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia'; secunda demonstratio fiat ex eadem maiore sumendo sub eodem medio aliam minorem extremitatem sic 'omne animal est substantia, omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est substantia', et sic multiplicarentur demonstrationes secundum multitudinem specierum animalis quae sumuntur sub isto medio 'animal'.
Istis sic faciliter expositis, pono faciliter conclusiones. Prima est quod demonstrationes ad eandem conclusionem possunt augeri sine multiplicatione mediorum aut extremitatum. Et hoc statim manifestum est, quia per idem medium potest eadem conclusio in diuersis figuris demonstrari; eadem etiam conclusio potest per idem medium demonstrari ostensiue et ad impossibile.
Secunda conclusio est quod demonstrationes ad eandem conclusionem possunt augeri, siue multiplicari, propter multiplicationem mediorum, hoc est dictum quod eadem conclusio potest per multa media demonstrari. Patet hoc tam in eodem ordine mediorum quam in diuersis ordinibus. Verbi gratia, in eodem ordine, ponendo quod isti termini sunt subordinati 'A', 'B', 'C', 'D' et 'E', sic ad demonstrandum quod omne E est A, hoc poterit demonstrari tam per 'B' quam per 'C' uel 'D', quia omne B est A, omne E est B, ergo omne E est A; et ita esset si faceres 'C' uel 'D' medium.
Similiter in mediis non eiusdem ordinis potest eadem conclusio demonstrari per diuersa media. Quia potest demonstrari a priori uel a posteriori, scilicet quia et propter quid; a priori per causam propinquam aut causam remotam, aut etiam per diuersa genera causarum, et a posteriori similiter, per effectus propinquos uel remotos, et omnino per diuersos effectus aut per diuersas proprietates, et hanc multiplicationem mediorum intendit Aristotiles in isto libro Posteriorum*.
Sed, propter alias conclusiones, notandum ⟨est⟩ quod quaedam sunt demonstrationes propter quid, scilicet quae ⟨sunt⟩ ex causis primis, ueris, immediatis et propinquis ipsius conclusionis; aliae sunt demonstrationes quia, scilicet quae sunt per effectus simpliciter posteriores, nobis tamen notiores, uel quae sunt per causas non propinquas aut per non immediatas. Etiam sciendum est quod aliquando omnes demonstrationes propter quid uocantur 'potissimae', scilicet comparando genus earum ad genera aliarum demonstrationum; aliquando tamen, comparando demonstrationes propter quid ad inuicem, non omnes dicuntur potissimae, sed una potior alia; uerbi gratia, ut declaratum est primo huius*, demonstratio ostensiua propter quid est potior demonstratione ad impossibile, et demonstratio affirmatiua demonstratione negatiua, licet utraque sit propter quid, et demonstratio in prima figura demonstratione in secunda figura, caeteris paribus, et demonstratio non indigens prosyllogizatione ⟨demonstratione indigente⟩ prosyllogizatione; quia, ut dicit Aristotiles, primo huius*, illa est potior, caeteris paribus, quae est ex paucioribus.
Quibus consideratis, ponitur conclusio quod demonstrationes simpliciter potissimae non possunt augeri per media, scilicet propter multitudinem mediorum ad eandem conclusionem. Quia uel illa media essent subordinata, uel non essent eiusdem ordinis. Si sint plura media inter extrema conclusionis, tunc non poterit perfici demonstratio sine prosyllogizatione, et tunc non erit demonstratio simpliciter potissima, ut dictum est. Verbi gratia, sit demonstrabile 'A' de 'D', et sint media subordinata 'B', 'C'; si tu syllogizes sic 'omne B est A, omne D est B; ergo omne D est A', minor non erit immediata, sed indigebit prosyllogizatione; et si ponas 'C' medium, maior indigebit prosyllogizatione. Sic patet quod ubi sunt plura media subordinata inter extrema conclusionis, illa conclusio non potest demonstrari demonstratione simpliciter potissima; tamen demonstrabilis est propter quid, quia demonstrabilis est secundum resolutionem ad immediata per prosyllogizationem.
Si autem media diuersa fuerint non eiusdem ordinis, tunc non possunt esse media causalia propria et immediata. Quia quamuis sint plures causae eiusdem, tamen si sunt causae per se, illae sunt subordinatae ad ⟨aliam⟩ causam, et una causa est causa alterius causae; et sic dicimus quod finis est causa causarum. Ideo etiam uidemus quod non omnes definitiones causales sunt immediatae definito, immo etiam una ⟨demonstratur⟩ de definito per aliam. Verbi gratia definitio explicans quid nominis est immediata definito et indemonstrabilis de eo, sed per eam demonstratur definitio materialis aut definitio effectualis ⟨uel⟩ finalis si causa efficiens uel finalis sit dubia; et hoc magis uidebitur in secundo huius.
Ideo manifestum est quod inter duo extrema conclusionis non sunt plura media causalia quae exiguntur ad demonstrationem propter quid nisi sint subordinata, de quibus subordinatis iam dictum fuit. Ideo concluditur quod impossibile est ad eandem conclusionem multiplicari demonstrationes simpliciter et omnino potissimas, et hoc intendebat Aristotiles* ubi dicit demonstrationes non augeri per media. De augmentatione autem in post assumendo et in latus, quae non est ad eandem conclusionem, dictum est satis in exponendo terminos.
Et ad rationes patet satis, nisi forte pro tanto ⟨quod⟩ quarta ratio secundum
Lincolniensem non est uera. Dicit enim Lincolniensis* quod si ista conclusio
'terra est rotunda' probetur in scientia naturali et in astrologia, tamen illa
non est eadem conclusio nisi secundum uocem, et non secundum intentionem. Quia
naturalis per istum terminum 'terra' intendit quoddam corpus graue simpliciter
et per se mobile ad medium mundi, sed astrologus per 'terram' non intendit nisi
magnitudinem eam quam circa centrum mouetur caelum. Unde si in loco terrae
esset magnitudo alterius figurae manens continue ubi terra manet, adhuc de illa
magnitudine probaret astrologus quod esset rotunda eadem demonstratione sicut
nunc demonstrat de terra, et de illa non amplius demonstraret hoc naturalis.
Quaestio 27a
UTRUM SCIENTIA SUBALTERNATA SIT PARS SCIENTIAE SUBALTERNANTIS
Consequenter quaeritur, uicesimo septimo, utrum scientia subalternata sit pars scientiae subalternantis, uerbi gratia quod perspectiua sit pars geometriae et musica arithmeticae.
1. Arguitur quod sic: quia de eisdem scientiis dicit Aristotiles quod alia
ponitur sub altera; modo quod ponitur sub altero est eius pars, scilicet uel
pars subiectiua uel pars in modo; igitur ... et caetera.
2. Item, cum philosophia speculatiua diuidatur sufficienter in tres, scilicet in mechanicam, mathematicam et physicam, oportet quamlibet aliarum esse ⟨partem⟩ illa⟨ru⟩m, ad faciendum numerum ternarium; ergo est dare unam mathematicam comprehendentes omnes mathematicas tamquam eius partes; ergo est uerum dicere quod musica est pars mathematicae ; et non uidetur esse alia pars mathematicae quam illius cui subalternatur; ergo subalternata est pars subalternantis.
3. Item, sicut se habet subiectum ad subiectum, ita scientia ad scientiam, cum a subiectis scientiae sumant unitatem et distinctionem; sed subiectum musicae, scilicet numerus sonorus, est pars in modo subiecti arithmeticae, quod est numerus; igitur musica est pars in modo arithmeticae.
4. Item, uel sonus est de per se accidentibus numeri, uel conuenit sibi solum per accidens; si dicis quod conuenit sibi solum per accidens, sequitur inconueniens, quod nulla scientia esset de numero sonoro, eo quod de ente per accidens non est scientia; si uero dicatur quod sit de per se accidentibus numeri, tunc ad eandem scientiam pertinebit ⟨considerare⟩ de numero et ⟨de⟩ sono, eo quod scientia ad considerandum aliquod subiectum debet considerare omnia eius per se accidentia ; et sic reuertitur quod musica et arithmetica essent eadem scientia , uel saltem musica erit sub ipsa arithmetica tamquam eius pars.
5. Item, ad scientiam de aliquo toto pertinet considerare de partibus, non solum de partibus subiectiuis quidditatiue, immo etiam de partibus in modo; uerbi gratia, eadem scientia, ut geometria, considerans de magnitudine, considerat etiam de magnitudine cubica, et considerans de linea, considerat etiam de linea recta; modo subiectum subalternatae est pars in modo subiecti subalternantis; igitur ad scientiam subalternantem pertinet considerare de subiecto subalternatae, propter quod subalternata est quaedam pars subalternantis.
Oppositum arguitur per Aristotilem*, dicentem quod aliquo modo differt ipsum
propter quid ab ipso quia, eo quod est per aliam scientiam utrumque speculari,
et hoc dicit esse quando unum sub altero ponitur, sicut speculatiua, id est
perspectiua, se habet ad geometria, et harmonica ad arithmeticam; et sic ponit
scientiam subalternatam et scientiam subalternantem esse diuersas scientias, et
non unam esse partem alterius.
Item, geometria et arithmetica attribuunt magnitudinem et numerum ad motum; ergo illae sunt partes geometriae uel arithmeticae quae considerant de praedictis cum motu; sed perspectiua et ***** considerant de praedictis cum motu; ergo sunt partes geometria uel arithmeticae.
Item, nulli speciei numeri conuenit per se sonus, quoniam binarius et ternarius possunt esse sine sono; sed arithmetica non habet ⟨considerare⟩ nisi ea quae per se conueniunt et per se habent attributionem ad species numeri; ergo arithmetica nihil habet considerare de sono; ideo musica, quae est de numero sonoro, non est pars arithmeticae.
Ista quaestio mota est ut uideamus diuersos modos subalternationis scientiarum
et quo modo se habent subalternatae ad subalternantes.
Ad hoc igitur uidendum, sciendum est quod multiplex est subalternatio scientiarum. Prima est secundum puram uniuocationem subiectorum, scilicet quando subiectum unius est inferius quidditatiue ad subiectum alterius, ut si una esset de genere et alia de specie, sicut etiam scientia de linea esset subalternata scientiae de magnitudine. Tunc igitur est dubitatio quo modo hae scientiae se habeant ad inuicem, scilicet utrum scientia de linea sit pars scientiae de magnitudine, et si sic, utrum sit pars integralis uel pars subiectiua.
Et ad hoc declarandum, sciatis quod hoc nomen 'scientia'* capitur dupliciter, loquendo de scientia uere demonstratiua: uno modo prout supponit pro simplici habitu unius conclusionis demonstratae, alio modo ut supponit pro congregatione habituum multarum conclusionum et multorum processuum habentium per se reductionem ad unum genus subiectum. Et secundus istorum modorum potest ad praesens uocari 'scientia congregata', ut inter illos modos ponamus differentiam nominum. Et potest uideri quod isti modi ualde differunt et saepe diuersificatur: quia si esset tibi perfecte demonstrata prima conclusio geometriae , sine dubio tu haberes scientiam perfectam geometricalem, loquendo de scientia simplici unius conclusionis; tamen, attendentes ad scientiam congregatam, nos non diceremus te habere scientiam perfectam geometricalem, nec te esse perfectum geometram.
Sciendum est ergo quod si loquamur de scientia simplici, tu habes tot scientias de linea quo sunt conclusiones tibi scitae de isto termino 'linea' uel de suis per se passionibus; sed si loquamur de scientia congregata, tunc de linea tu haberes unicam scientiam, congregatam ex omnibus processibus et conclusionibus formatis de isto termino 'linea' uel ⟨de⟩ habentibus per se attributionem ad ipsum, dum tamen non transcendant ⟨metas⟩. Unde quamuis magnitudo habeat per se attributionem ad lineam, tamen scientia in communi de magnitudine non meretur dici, uel denominari, scientia de linea, nec pars scientiae de linea, sed scientia de magnitudine, quia scientia congregata semper debet denominari a suo subiecto communissimo inter ea quae non transcendunt metas.
Tunc pono conclusiones. Prima est quod omni scientia simplex de linea est pars integralis scientiae congregatae de linea, quoniam eadem scientia congregata componitur de scientiis simplicibus. Et ita diceretur de scientiis simplicibus et congregatis quae essent de magnitudine, et de enti mobili, at sic de aliis.
Secunda conclusio est quod omnis scientia de linea, siue simplex siue congregata, est pars integralis scientiae considerantis de magnitudine. Quia scientia congregata de magnitudine est de ipsa magnitudine et de partibus magnitudinis, et de passionibus magnitudinis et suarum partium; quoniam scientia una est unius generis subiecti, plures etiam passiones considerans, ut habetur primo huius* et quarto Metaphysicae*.
Sed tamen debetis scire quod scientia de magnitudine potest restringi ut dicatur de magnitudine solum secundum rationem communem magnitudinis et secundum omnes eius passiones; et tunc scientia appropriate de linea non est pars huius modi scientiae de magnitudine sine tali restrictione. Verbi gratia, scientia naturalis est de ente mobili, et scientia etiam libri Physicorum est de ente mobili in communi , et scientia etiam libri de Caelo et Mundo est appropriate de una specie entis mobilis, scilicet de ente mobili ad ubi, tamen de ente mobili communiter ⟨non⟩ est. Alio modo scientia libri Physicorum est de ente mobili secundum restrictionem ad communem rationem entis mobilis, et principia communia, et rationes communes. Totalis autem scientia naturalis est de ente mobili sine tali restrictione; ideo est tam de principiis communibus quam de principiis specialibus entium, quare scientia libri de Caelo est pars integralis scientiae naturalis et non est pars scientiae libri Physicorum, licet sit ei subalternata.
Ultimo, si loquamur de scientiis simplicibus de linea et magnitudine, tunc est dicendum quod scientia de linea, id est de isto termino 'linea', non est ⟨pars⟩ scientia⟨e⟩ de magnitudine, neque subiectiua neque integralis, sicut etiam homo neque est pars animalis. Tamen si omnis scientia de linea uocetur 'B' et omnis scientia de magnitudine uocetur 'A', tunc iste terminus 'B' erit pars subiectiua istius termini 'A', sicut iste terminus 'homo' est pars subiectiua istius termini 'animal'. Et sic dictum est de ista prima subalternatione.
Nunc uidendum est de secunda quid sit, non secundum meram uniuocationem, sed proprie, ut dicit Aristotiles, et est haec subalternatio secundum contractionem, non essentialem, seu quidditatiuam, sed demonstratiuam; et hoc est dupliciter. Uno modo possibile est quod contractio sit de per se accidentibus siue de per se passionibus subiecti contractibilis; uerbi gratia, quod rectum et curuum sint de per se passionibus lineae, et masculum et femineum de per se passionibus animalis . Et tunc subiecta se haberent sicut totum et pars in modo, ut 'linea' et 'linea recta', uel 'animal' et 'animal masculum'. Et tunc est dicendum quod ad scientiam de toto in modo pertinet considerare de parte in modo, sicut scientia de linea debet considerare de lineis rectis et circularibus; in scientia etiam de animalibus consideratur tam de animalibus masculis quam de femineis. Ideo si scientiam de parte in modo uocemus scientiam subalternatam scientiae de toto, poterit concludi quod subalternata est pars subalternantis; scientia namque de linea recta est pars scientiae congregatae de linea.
Sed alio modo potest considerari contractio, scilicet in quantum est mere accidentalis contractibili, sicut sonus est mere accidentalis magnitudini et speciebus magnitudinis, uel etiam numero et speciebus numeri. Et tunc scientia de parte in modo non pertinet ad scientiam de toto, nec est pars eius. Verbi gratia, scientia de numero sonoro non est pars scientiae de numero, eo quod scientia de numero non debet considerare nisi ea quae pertinent et per se attribuuntur numero, et huius modi non sunt ⟨nisi⟩ passiones numeri mere accidentales; ideo scientia de numero nihil habet considerare de sono, nec, per consequens, de numero sonoro. Possibile est tamen quod istae scientiae, licet sint diuersae, significentur per unum nomen commune, praedicabile de nominibus significantibus appropriate illas diuersas scientias. Verbi gratia, musica, quae est de numero sonoro, et arithmetica, quae est de numero, significantur bene per hoc nomen commune 'mathematica'; et sic dicetur quod musica et arithmetica sunt partes mathematicae, non quod haec propositio sit uera de proprietate sermonis (sicut nec ista est uera 'homo et equus sunt partes animalis'), sed propositio erit uera secundum suppositionem materialem terminorum: isti enim termini 'musica' et 'arithmetica' sunt partes subiectiuae huius termini 'mathematica'.
Adhuc, ultimo, est subalternatio multum distans ab uniuocatione , scilicet quia in neutra istarum scientiarum subiectum unius est pars subiecti alterius, sed tamen in hoc est subalternatio quod conclusiones unius scientiae descendunt, licet forte cum appropriatione, ad deducendum aliquas conclusiones alterius scientiae, ex eo quod subiectum unius uel aliqua passio eius sit passio alterius, sicut magnitudo, numerus et figura sunt passiones in naturali scientia; et tamen istae scientiae sunt distinctae, nec una est pars alterius, nec oportet ambas esse partes eiusdem, sicut est de geometria et medicina.
Ibi ergo sunt quattuor, et forte omnes, modi subalternationis.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam, potest concedi quod in subalternatione secundum uniuocationem, uel proprie, alterum est sub altero, ut uult Aristotiles*, id est subiectum unius sub subiecto alterius, tamquam pars eius subiectiua uel pars in modo. Tamen si contractio sit mere accidentalis, non oportet quod scientia sit sub scientia, proprie loquendo, scilicet secundum ueram praedicationem unius de altero. Sed sic solum una est sub alia quia descenditur de principiis et conclusionibus unius ad principia et conclusiones alterius. Vel una scientia est sub alia non proprie, sed secundum extrinsecam denominationem a suis subiectis, et hoc non est dictum nisi quod subiectum unius sit sub subiecto alterius.
2. Ad aliam potest dici quod musica non est pars mathematica sed solum iste terminus 'musica' est pars subiectiua huius termini 'mathematica'; ideo uerum est dicere quod musica est mathematica, licet musica non sit arithmetica nec pars eius.
3. Ad aliam, quando dicitur "sicut se habet subiectum ad subiectum, ita scientia ad scientiam", dico quod non est uerum. Quia licet scientia congregata accipiat unitatem ab unitate subiecti, et exercitus ab unitate ducis, tamen non est idem modus unitatis subiecti et ducis, uel scientiae et exercitus. Immo unitas subiecti uel ducis est unitas simpliciter, qua simpliciter dicimus ipsum esse ens unum in numero; sed unitas scientiae uel exercitus non est unitas simpliciter, sed unitas secundum analogiam, id est secundum ordinem uel reductionem plurium ad unum. Unde exercitus non est simpliciter unum ens, immo est multa entia, diuersa et numero et specie; et ita est de scientia congregata.
4. Ad aliam, quando dicitur quod si sonus sit de per se accidentibus numeri, tunc ad arithmeticam pertinebit ⟨considerare⟩ de sono, hoc concedo. Et quando dicitur quod si sonus se habeat accidentaliter ad numerum, tunc numerus sonorus est ens per accidens, potest dici quod licet numerus sonorus possit dici ens per accidens, non tamen est tale ens per accidens de quo Aristotiles* dicit non esse scientiam. Quia per illud ens per accidens de quo non est scientia debemus intelligere propositionem per accidens, scilicet contingentem; de tali enim non est scientia.
5. Ad aliam, concedo quod scientia una est unius generis subiecti, considerans partes eius essentiales, siue subiectiuas, et partes materiales, si contractio fuerit de per se accidentibus et contractibilibus, et aliter non.
Et sic finitur quaestio.
Quaestio 28a
UTRUM DEFICIENTE NOBIS ALIQUO SENSU NECESSE SIT NOBIS DEFICERE ALIQUAM SCIENTIAM QUAM IMPOSSIBILE EST NOBIS ACCIPERE
Consequenter quaeritur, uicesimo octauo, utrum deficiente nobis aliquo sensu necesse sit nobis deficere aliquam scientiam quam impossibile est nobis accipere.
1. Arguitur primo quod non: quia si aliquis modo amitteret sensum uisus, non
obstante hoc remaneret sibi species uisibilium in phantasia et in memoria, per
quas intellectus posset moueri ad intellectionem uisibilium; ideo per istas
posset addiscere scientiam de uisibilibus uisu sibi deficiente.
2. Et etiam ex hoc apparet quia in tenebris, ⟨in quibus⟩ non utimur uisu, possemus aliquem docere unam conclusionem de uisibilibus per loquelam et auditum; et sic deficiente sensu non oportet scientiam deficere ab illo sensibili.
3. Item, licet aliquis numquam habuit sensus uisus nec auditus, tamen posset deus in intellectu eius formare species uisibilium et audibilium per quas iste posset de uisibilibus et audibilibus acquirere scientiam; ergo possibile est deficiente nobis aliquo sensu non deficere scientiam.
4. Item, experimur quod per auditum docemur multa de his quae numquam sunt a nobis sensata, ut de deo et prima materia, et de intelligentiis; ergo si deficeret nobis gustus et olfactus, adhuc per auditum et loquelam possemus doceri per sonos de odoribus et de saporibus, quamuis haec numquam fuerunt sensata. Et ego uidi hic longo tempore unum scholarem qui a natiuitate fuerit caecus, tamen ipse fuit satis bonus clericus et syllogizabat de lineis et coloribus.
5. Ultimo arguitur: minus distant primae qualitates tangibiles ab odoribus et saporibus, quae causantur ab eis, quam ista sensibilia a substantiis separatis, et tamen per notitiam illorum sensibilium possumus nobis acquirere scientiam substantiarum separatarum, quamuis numquam fuerunt a nobis sensatae; ergo, similiter, quamuis odores et sapores numquam essent a nobis sensati, scilicet deficiente nobis gustu et olfactu, tamen adhuc per notitiam primarum qualitatum tangibilium a nobis sensatarum possemus acquirere nobis scientiam de saporibus et odoribus.
6. Et confirmatur haec ratio: quia nos innati sumus, per potentiam discretiuam intellectus, per causam cognoscere effectum et per effectum cognoscere causam, licet causa et effectus sint diuersae naturae, et secundum speciem, et forte secundum genus; quod apparet: quia per motus et transmutationes ad ista sensibilia nos deducimur in scientiam de prima materia, et de deo, et ⟨de⟩ intelligentiis; sed constat quod quattuor primae qualitates tangibiles sunt causae primae odorum et saporum, ut patet in de Sensu et Sensato*; ergo per notitiam qualitatum tangibilium possemus discurrere in scientiam odorum et saporum, quamuis illi non essent a nobis sensati.
Oppositum determinat Aristotiles, primo huius*.
Et probatur: quia deficiente nobis uisu, non possunt nobis fieri phantasmata colorum, cum quemcumque intelligentem necesse est phantasmata speculari, ut habetur tertio de Anima*.
Tota difficultas huius quaestionis est quare per notitiam qualitatum
tangibilium non possumus uenire in notitiam saporum uel odorum, cum sint causae
eorum, sicut in multis aliis ex notitiis causarum deuenimus in notitiam
causatorum, et e conuerso. Et ut de hoc uideamus aliquid, pono aliquas
conclusiones.
Prima conclusio est quod si perdas aliquem sensum, ut olfactum uel uisum, quem ante habuisti, adhuc poteris omnem scientiam de coloribus et odoribus addiscere, si eam ante non habueras, propter species colorum et odorum in phantasia reseruatas, sicut prima ratio arguebat. Et ideo Aristotiles non intendebat de illis quibus deficit aliquis sensus a natiuitate.
Secunda conclusio est quod etiam, per causam supernaturalem et miraculosam, posset nobis fieri scientia de coloribus et sonis, licet a natiuitate essemus surdi uel caeci, sicut secunda ratio arguebat.
Tertia conclusio est quod licet aliquis a natiuitate esset surdus et caecus, uel etiam careret sensu olfactus, tamen posset sibi naturaliter acquirere scientiam de coloribus et sonibus et de odoribus modo quodam confuso. Quia tali priuatione uel carentia illius sensus non obstante, ipse per alios sensus posset sibi acquirere quosdam conceptus communes; uerbi gratia, illos a quibus sumuntur isti termini 'ens', 'unum', 'idem', 'diuersum', 'causa', 'causatum', similiter 'qualitas', 'quantitas', 'transmutatio', 'motus', 'alteratio', 'corruptibile', 'generabile', et sic de plurimis aliis. Ergo posset sibi acquirere scientiam conclusionum ex illis terminis formatarum. Tamen in confuso et modo communi hanc scientiam talium conclusionum haberet, ⟨scilicet⟩ scientiam de omnibus rebus, de omnibus generabilibus ⟨et⟩ corruptibilibus, de omnibus qualitatibus, de omnibus alterationibus, quia pro omnibus istis ⟨illi⟩ termini supponunt; ideo in confuso haberet scientiam de odoribus et sonis.
Immo, ulterius credo quod licet alicui deficiat sensus olfactus, tamen posset bene acquirere scientiam propriam et specialem de odoribus per quandam certitudinem. ⟨Quia⟩ posset sibi ostendi quo modo multa animalia mouentur determinate ad cibum suum quamuis ipsum non uideant, nec audiant, nec etiam tangant aut gustent; hoc ille bene experi⟨re⟩tur. ⟨Et⟩ quia hoc non potest esse sine aliqua notitia ipsius cibi, ideo posset ille concludere quod illud animal de illo cibo habet aliquam notitiam: non per intellectum, quia non intelligit; ergo per sensum; non per uisum nec auditum, tactum uel gustum; ergo ille posset concludere quod est dare alium sensum ab istis et, per consequens, alia sensibilia uel alias qualitates sensibiles, et hoc est habere scientiam propriam de odoribus, cum non sint qualitates sensibiles alio sensu a praedictis quattuor nisi odores.
Et ego opinor quod per istum modum, per sensibilia, nos habemus notitiam insensibilium, ut primae materiae et substantiarum separatarum. +Quia cum designat nobis uirtus quam praedicta possint mouere et in illas imprimere suas proprias similitudines, et hoc uidetur impossibile etiam quod habeamus de illis conceptus proprios quidditatiuos sicut habemus de his quae possunt in nobis suas proprias similitudines imprimere, ideo ad notitiam talium, quamuis propriam, nos non deuenimus nisi per quendam modum circumlocutionis.+ Unde, primo Physicorum*, dictum est quod materia non cognoscitur nisi secundum analogiam.
Et ita etiam uidetur quod naturaliter in hac uita non habemus aliam notitiam de deo. Verbi gratia, aliqua praedicata perfectiora, scilicet nullam diminutionem uel nullum defectum connotantia, attribuimus deo, ut quod ipse est uidens ⟨et⟩ intelligens, et quod est actus perfectissimus; deinde, etiam aliqua praedicata, diminutionem connotantia, a deo remouemus, ut dicendo quod ipse est immobilis, intransmutabilis, ingenerabilis, incorruptibilis et, per consequens, aeternus, ⟨et quod⟩ ipse est omnino independens, et sic est ex se necesse esse. Et haec praedicata simul non conueniunt nisi deo; ideo per congregationem huius modi praedicatorum nos habemus specialem et propriam notitiam de deo, tamen, sicut uidetis, solum circumlocutoriam. Unde nobis deficit notitia quidditatiua dei, uel de deo, quam ipse dabit in patria, ubi non per discursum, sed ⟨per⟩ simplicem suam essentiam obiectam intellectui causabit in intellectu suam propriam notitiam.
Ultima conclusio est quod deficiente nobis a natiuitate aliquo sensu, impossibile est nobis naturaliter acquirere scientiam de sensibibilibus propriis illius sensus secundum conceptus quidditatiuos illorum sensibilium. Quia sicut apparuit, licet intellectus ex aliquibus notis possit discurrere ad notitiam aliorum, tamen hoc non est ad notitiam propriam quidditatiuam, sed uel ad notitiam communem et confusam, licet quidditatiuam, uel ad notitiam propriam per circumlocutionem, Et sic intendebat Aristotiles. Et forte quilibet debet hoc ex se uidere quod si numquam uidisset ranam uel muscam, non posset bene capere conceptum specificum ranae uel muscae, licet cognosceret causas eius, scilicet corpora caelestia, elementa et qualitates elementorum.
Et secundum hoc uidemus quod omnes rationes procedebant uiis suis.
Quaestio 29a
UTRUM DEMONSTRATIO UNIVERSALIS SIT POTIOR PARTICULARI ET DEMONSTRATIO AFFIRMATIVA DEMONSTRATIONE NEGATIVA
Consequenter quaeritur, uicesimo nono, utrum demonstratio uniuersalis sit potior particulari et etiam demonstratio affirmatiua demonstratione negatiua.
1. Arguitur primo ⟨quod non. Quia⟩illa est potior quae magis facit scire (hoc
est notum, cum scire sit effectus et finis demonstrationis); sed demonstratio
particularis facit magis et potius scire; ergo ... et caetera. Declaro maiorem:
quia magis et perfectius habeo notitiam de aliquo quem uideo si scio quod ipse
est homo, aut etiam quod ipse est Robertus, quam si solum scio in uniuersali
quod ipse est animal uel corpus; unde si aliquem uideo uenire, hoc scito, ego
scio quod ipsum est animal uel corpus, sed dubito adhuc utrum est homo uel
Socrates; sed cum in speciali scio quod ipse est Socrates, non amplius dubito;
et illud scire est certius et potius quod magis remouet omnem dubitationem;
ergo aliquid scitur certius et potius si sciatur in speciali uel particulari,
quo modo facit scire particularis demonstratio, quam si sciatur in uniuersali,
sicut facit scire uniuersalis demonstratio.
Et confirmatur: quia scire in uniuersali est scire modo confuso, sed scire in speciali, siue in particulari, est scire modo determinato; modo notitia determinata est potior notitia confusa; ergo ... et caetera.
Et ob hoc etiam dicit Aristotiles, secundo Ethicorum*, quod sermones uniuersales sunt inaniores et particulares sunt certiores, et in prooemio Metaphysicae* dicit quod expertos magis proficere uidemus sine experientia rationem habentibus, propter hoc quod per experientiam sciuntur res in particulari; ergo demonstratio quae facit scire in particulari est potior.
2. Item, etiam illa quae est ex sensatis, siue ex propinquioribus sensui, est potior; ⟨sed⟩ demonstratio particularis est huius modi; ergo et caetera. Maior uidetur manifesta, propter hoc quod nostra cognitio intellectiua dependet ex sensitiua; ideo etiam dicitur, prooemio Metaphysicae*, quod maxime uniuersalia sunt nobis difficillima ad cognoscendum, quia sunt a sensu remotissima; et sic patet maior. Minor uero patet per Aristotilem, in littera*, dicentem quod demonstratio particularis in sensu perficitur; et hoc est quia sensus est particularium, intellectus uero uniuersalium.
Et confirmatur: quia, sicut dicitur in fine huius libri*, principia scientiae sumuntur per sensum, experientiam et memoriam; ideo quae sunt propinquiora sensui sunt propinquiora principiis, et talia faciunt potius scire.
3. Deinde, arguitur quod negatiua sit potior affirmatiua: quia primum principium est negatiuum, scilicet non contingit idem simul inesse et non inesse eidem; modo ex omnino primis et certissimis principiis fiunt demonstrationes priores et certiores; ergo negatiua demonstratio, quae ex primo principio procedit, est omni certissima.
Oppositum est Aristotilis, primo huius*. Et arguitur ratione de primo: quia
uniuersalia sunt notiora et certiora singularibus, secundum Philosophum,
prooemio Physicorum*; sed ex notioribus et certioribus fiunt demonstrationes
potiores; ergo demonstrationes uniuersales, quae sunt ex huius modi
uniuersalibus, sunt potiores aliis.
Similiter, habitus est prior et notior priuatione, tertio de Anima*; sed affirmatiuum se habet ad negatiuum sicut habitus ad priuationem; ergo affirmatiuum est prius et notius, et, per consequens, demonstratio affirmatiua est potior negatiua.
Notandum est quod demonstratio uniuersalis potest dici tribus modis. Uno modo,
ex parte terminorum secundum se, scilicet quia est ex terminis communibus, siue
uniuersalibus; et sic quanto esset ex terminis communioribus, tanto diceretur
uniuersalior, et ita metaphysica habet demonstrationes uniuersaliores
mathematica.
Secundo modo, demonstratio dicitur uniuersalis ex uniuersalitate praemissarum et conclusionis, et hoc dupliciter. Uno modo in quantum propositio dicitur uniuersalis in qua subiicitur terminus communis signo uniuersali determinatus; et sic demonstrationes in Barbara dicerentur uniuersales ex quibuscumque terminis fiunt, sed in Darii et in Ferio dicerentur particulares, propter minorem et conclusionem, quae non essent de subiecto distributo.
Alio modo diceretur demonstratio uniuersalis eo quod est secundum quod ipsum, ut dicitur primo huius*, et particularis dicitur quod non est de primo nec de secundum quod ipsum. Et ita demonstratio uocatur 'uniuersalis' cuius conclusio et praemissae sunt secundum quod ipsum, ut si triangulus demonstratur habere tres angulos aequales duobus rectis; sed si demonstra⟨re⟩tur de isoscele, et⟨iam⟩ cum distributione, quod haberet tres angulos aequales duobus rectis, illa demonstratio diceretur particularis. Igitur habemus tres modos uniuersalium et particularium.
Nunc pono conclusiones. Et primo formetur quaestio quoad primum modum uniuersalitatis, ⟨scilicet⟩ utrum demonstratio ex terminis communibus, caeteris paribus, sit potior illa quae est ex terminis specialibus et particularibus. Respondeo quod ipsa est potior quantum ad euidentiam et firmiorem notitiam praemissarum et conclusionis. Prob⟨ati⟩o: quia uniuersalia sunt nobis isto modo notiora et certiora, ut determinatur in prooemio Physicorum*; quod etiam ex hoc patet quia illa notitia est minus certa et minus euidens quae praesupponit aliam quam quae praesupponitur; modo notitia specialis praesupponit communiorem, quod patet: quia terminus specificus, cum debeat notificari, definitur per terminos superiores et per genera superiora et per differentias, tamquam notitia specialis supponat notitiam communiorem. Tamen concedendum est quod notitia specialis apposita notitiae uniuersali reddit totalem notitiam certiorem et perfectiorem; ideo, sicut a principio arguebatur, tu cognoscis aliquid perfectius quando tu scis ipsum esse hominem uel Socratem quam quando tu scis solum ipsum esse animal uel corpus.
Sed quaereres "domine, suppono quod istae notitiae, scilicet speciales et uniuersales, ad inuicem circumscribantur, ut quod Socrates habeat speciales uel generales et Plato e conuerso; quis ergo habebit potiorem et certiorem notitiam?". Respondeo quod casus est impossibilis, quia notitia specialis non potest absolui a notitia generali quin eam explicite uel implicite includat. Et si poneretur quod posset absolui, ipsa esset omnino diminuta et incerta.
Tunc quaero de secundo modo, qui attenditur penes uniuersalitatem propositionis distributae per signum. Et sic credo quod particularis demonstratio non est minus euidens uniuersali: quia mihi non minus euidens est quod aliquis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis quam quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis; immo non possum dubitare de ista 'aliquis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis' si sim certus quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis. Tamen potest dici quod uniuersalis est potior et magis faciens scire, scilicet extensiue, quia de omni facit scire, et quantum ad supposita, et quantum ad tempora.
Tunc quaeritur de ultimo modo uniuersalitatis, de quo Aristotiles solum intendebat quando determinauit de huius modi comparatione demonstrationum. Et dico, cum Aristotile, quod isto modo demonstratio uniuersalis est potior particulari. Et ad hoc probandum accipiantur rationes Aristotilis in littera*.
Dico etiam quod demonstratio affirmatiua est potior negatiua, ⟨ut⟩patet per Aristotilem in littera*.
Sed notetis quod conclusiones Aristotilis debent intelligi particulariter, non uniuersaliter. Non enim est uerum quod omnis demonstratio uniuersalis sit omni demonstratione particulari potior uel omnis affirmatiua omni negatiua. Quia aliquae possunt dari in mathematica particulares aut negatiuae quae essent multis uniuersalibus et affirmatiuis in scientia naturali uel in medicina euidentiores et certiores.
Et per hoc soluuntur rationes.
1. Ad primam, cum confirmationibus, dico quod ipsa probat quod scientia de terminis specialibus, opposita scientiae de terminis communibus, reddit totalem scientiam multo perfectiorem quam erat ante. Et sic uult Aristotiles, secundo Ethicorum*, quod sermones uniuersales sine specialibus sunt incertiores, sermones autem particulares, id est communibus oppositi, quibus ⟨sunt⟩ praesuppositi sunt certiores, et reddunt scientias magis completas. Tamen, hoc non obstante, conclusio de terminis communibus erat euidentior quam sit postea conclusio de terminis specialibus, cum totalis scientia congregata sit perfectior quam esset communis tantum.
2. Ad aliam, de propinquitate ad sensum, dicetur* in prooemio Physicorum. Unde credo quod uniuersalia secundum praedicationem habent maiorem propinquitatem ad notitiam sensitiuam certiorem quam minus uniuersalia. Unde licet sensus sit singularium, tamen sunt diuersa singularia quorum unum est notius sensui licet de eadem re. Verbi gratia, si Socrates ueniat ⟨et⟩ eum uideas de longe, tu ad sensum prius iudicabis illum ⟨esse⟩ hoc corpus quam tu scias ipsum esse animal. Postea, appropinquante ⟨eo⟩, cum uideris ipsum moueri ex se, iudicabis ipsum esse animal, ignorans ipsum esse equum uel hominem. Postea, iudicabis ipsum esse hunc hominem, adhuc dubitans utrum Socrates uel Plato. Modo a sensu iudicante hoc ⟨esse⟩ corpus capit intellectus conceptum communem designatum per istum terminum 'corpus', et sic consequenter. Ideo conceptus communes apud intellectum sumuntur ex iudicio uago prius noto apud sensum. Ideo quando dicit Aristotiles quod maxime uniuersalia sunt a sensu remotissima, non intelligit de uniuersalibus in praedicatione, sed in causalitate, ut deus et intelligentiae. Et per hoc possunt solui aliae rationes.
3. Tamen ad illam de demonstratione affirmatiua et negatiua, forte diceretur quod aliquae propositiones affirmatiuae sunt nobis priores et notiores quam negatiuae, ut quod aliquid est uel quod ens est ens. Utrum tamen hoc sit uerum dicetur* in quarto Metaphysicae. Alii* dicerent quod illud principium non intrat nisi demonstrationem ad impossibile, quia propter aliqua ibi concurrentia non possunt esse potiores affirmatiuis.
Quaestio 30a
UTRUM SCIENTIA SIMPLEX DEMONSTRATIVA HABEAT UNITATEM VEL DISTINCTIONEM AB IPSA CONCLUSIONE VEL A PRINCIPIIS VEL A QUO
Consequenter quaeritur, tricesimo, utrum scientia simplex demonstratiua habeat unitatem uel distinctionem ab ipsa conclusione, uel a principiis, uel a quo.
1. Arguitur primo quod ab una conclusione sumit unitatem et distinctionem:
+quia ab illo cuius est habitus; sed scientia et conclusio demonstrata est
habitus conclusionis demonstratae;+ ⟨igitur ... et caetera⟩.
2. Et confirmatur: quia habitus et potentiae sumunt unitatem ab obiectis suis, ut patet secundo de Anima* quantum ad potentias suas, et etiam patet secundo* et sexto Ethicorum* quantum ad uirtutes et habitus; sed conclusio est habitus et obiectum conclusionis demonstratae; ipsa enim est conclusio quae scita est et per cuius scientiam res significatae per terminos sunt scitae; igitur per unitatem uel distinctionem conclusionis debet scientia dici una uel distincta.
3. Oppositum est Aristotilis: ab isto scientia non sumit unitatem quo
exsistente uno scientiae sunt diuersae; sed conclusione exsistente una
scientiae sunt diuersae; ergo ... ⟨et caetera⟩. Maior est de se nota. Minor
patet per Aristotilem, primo huius*, dicentem quod eadem conclusio ⟨scitur⟩ in
una scientia quia est et in alia scientia scitur propter quid est.
4. Et hoc etiam manifestum est exemplo: quia huius conclusionis 'terra est rotunda' diuersae sunt scientiae, scilicet mathematica et naturalis, quia in libris mathematicis probatur haec conclusio per aspectum ad caelum et secundo Caeli* probatur eadem conclusio per naturam grauitatis. Similiter est de ista conclusione 'elementa sunt quattuor et non plura, scilicet ignis, aqua, aer, terra'; nam haec conclusio scitur per scientiam libri de Caelo et Mundo* et per scientiam libri de Generatione*.
6. Deinde, arguitur quod a principiis scientiae sumant unitatem uel
distinctionem: ab illis enim sumunt unitatem et distinctionem propter quorum
diuersitatem eadem conclusio est diuersarum scientiarum; modo eadem conclusio,
ut quod terra est rotunda, est diuersarum scientiarum, scilicet naturalis et
mathematicae, propter diuersitatem principiorum ex quibus ipsa demonstratur;
ergo ... et caetera.
7. Et confirmatur: quia ex primis principiis alia dependent in entitate sua; igitur et in sua unitate, cum ens et unum conuertantur, quarto Metaphysicae*.
8. Oppositum arguitur: quia scientiae demonstratiuae, quantocumque simplicis,
sunt ad minus duo principia, scilicet duae praemissae; ergo principiis
plurificatis non oportet scientias plurificari; ergo ab illis non sumunt
scientiae unitatem uel plurificationem.
9. ⟨Et confirmatur⟩: quia habitus principiorum non est scientia, sed intellectus; ergo habitus qui est intellectus debet distingui ex diuersitate uel distinctione principiorum, et non habitus qui est scientia.
De ista quaestione et consimilibus aliqui* uolunt se statim expedire dicentes
quod ⟨scientiae⟩ demonstratiuae se ipsis sunt distinctae, et ⟨non⟩ per
principia seu conclusiones; et quaelibet etiam se ipsa est una, eo quod ipsa
manifeste circumscriptis aliis adhuc esset ens et una.
Sed quamuis ista dicta concederentur ad istum sensum quod quaelibet res exsistente se ipsa est unum et ens, tamen, hoc non obstante, res causatae in sua entitate ⟨et⟩ unitate uel distinctione ⟨dependent⟩ ex suis causis, et cum eaedem res possint aliquando esse una res et aliquando non una res, oportet assignare aliter quam ex ipsis unde hoc proueniat. Verbi gratia, duae partes quantitatiuae lapidis sunt aliquando una res et aliquando, scilicet post diuisionem, non sunt una res, sed plures. Et ita duo gradus albedinis in eodem subiecto essent una res aliquando et si essent in diuersis subiectis per praedictam doctrinam non essent una res. Similiter uidemus quod in eadem materia uel consimili generantur ⟨aliquando⟩ effectus eiusdem speciei et aliquando diuersarum specierum; et si quaeris unde hoc proueniat, non sufficit dicere quod illi effectus hoc habeant ex se ipsis. Ideo aliter satisfaciendum est quaestioni.
Et potest poni haec conclusio quod cum scientiae fuerunt eiusdem speciei, si sint diuersae numero, hoc est propter diuersa subiecta quibus insunt, scilicet propter diuersas animas, sicut etiam duae albedines si ita sunt duae quod non una, hoc est propter diuersitatem subiectorum. Unde sic solet dici quod accidens numeratur numeratione subiecti.
Sed de unitate uel distinctione specifica, sciendum est quod conclusio mota intelligitur ad praesens de scientia simplici demonstratiua. Et uoco scientiam 'simplicem' quae non est congregata ex pluribus scientiis diuersarum rationum, sicut totalis scientia naturalis diceretur unum simplex quia congregata est ex scientiis multarum conclusionum diuersarum. Oportet etiam notare, ut habetur quinto Metaphysicae*, ⟨quod⟩ illa dicuntur diuersa specie quae sunt diuersarum uel dissimilium specierum.
Tunc pono faciliter plures conclusiones. Una est quod scientiae demonstratiuae sunt diuersae specie si sint conclusionum specie diuersarum. Probatio: quia quae sunt eadem specie innata sunt fieri nobis ⟨scita⟩ per causas consimiles, sine concursu causarum dissimilium, +quia oportet quod per praemissas diuersas et dissimiles generentur.+
Alia conclusio est quod eiusdem conclusionis scientia quia est et propter quid est sunt diuersarum specierum: quia sunt ualde dissimilium rationum, et aliud exigitur ad generationem unius et alterius.
Alia conclusio uidetur mihi ponenda, quod si eadem conclusio sciatur propter quid per diuersa genera causarum, ut modo per ⟨causam⟩ materialem, modo per causam efficientem, istae scientiae sunt diuersarum specierum et diuersarum rationum in tantum quod potest sciri unum alio ignoto. Potest enim sciri de aliquo propter quid ipsum est efficienter ignorando propter quid ipsum est materialiter, et ad sciendum hoc et illud oportet diuersa principia concurrere.
Sed alia conclusio uidetur mihi ponenda, quod eiusdem conclusionis scientia quia est non diuersificatur specie propter diuersitatem mediorum per quae illa potest demonstrari, quia ab illis non dependet in esse sed in sciri solum. Unde si quis habet demonstratum per multa media quod omne B est A et ⟨non⟩ reminiscatur quod sibi prius fuit demonstratum, adhuc erit firmus et certus de conclusione quod ita est, quamuis etiam de medio non reminiscatur; modo possibile est quod idem specie fiat a diuersis agentibus, ut caliditas ab igni, a sole et a motu. Unde sciendum est quod ualde difficile est de scientia quia est et de scientia propter quid est, quia scientia medii non est de ***** scientiae quia ita est. Unde si eadem conclusio potest demonstrari quia ita est per ⟨multa⟩ media, tamen forte per unum istorum scio firmiter quod ita est et alius per aliud medium sciet firmiter ita esse. Sed scientia medii est de ***** scientiae propter quid. Quoniam impossibile est te scire propter quid luna eclipsatur te oblito uel nesciente quod eclipsatur propter terram obiectam. Ideo Aristotiles, diffiniendo 'scire propter quid', in principio libri*, dicit notabiliter non quod scire sit cognoscere rem per causam, sed quod scire est ipsammet causam cognoscere et quia illius est causa.
Ultimo, ex dictis apparet quod diuersitas specifica huius modi scientiarum potest prouenire ex diuersitate subiectorum et etiam ex diuersitate praedicatorum conclusionis, uel utrorumque, quia sic diuersificantur conclusiones. Sed unitas scientiae exigit horum omnium identitatem, ⟨et⟩ etiam cum hoc identitatem medii si sit scientia propter quid.
Secundum hoc respondetur ad rationes.
1-2. Ad primam et secundam, concedo quod ex unitate conclusionis scientia dicitur una, nisi sit quod si sit scientia propter quid exigitur cum hoc unitas medii.
3-4. Ad rationes in oppositum, potest concedi quod eiusdem conclusionis sunt bene scientiae diuersae, scilicet una quia ⟨et⟩ altera propter quid. Et tamen exempla quae ponebantur non uidentur demonstrare. Quia, sicut dicit Lincolniensis*, non est eadem conclusio de rotunditate terrae quae scitur per naturalem philosophiam et per astrologiam. Quia naturalis demonstrat quod terra est rotunda intelligendo per hoc nomen 'terra' elementum simpliciter graue, et mathematicus scit terram esse rotundam intelligendo per hoc nomen 'terra' certam magnitudinem circa quam caelum sic mouetur et ad quam caelum habet totam distantiam, non utrum hoc sit graue uel leue. Ideo si conclusiones sunt eaedem secundum uocem, hoc est aequiuoce, quia sunt diuersae secundum intentionem mentalem. Similiter, si diceretur quod in libro Caeli* probatum est quod corpora mobilia modo recto et simplici sunt duo et non plura, et in libro de Generatione* determinatur et scitur quod elementa prima generabilium et corruptibilium sunt quattuor et non plura; et sic istae non sunt eaedem conclusiones *****.
5-9. Ad alias rationes, de principiis, concedo quod principia in scientia propter quid faciunt ad distinctionem specificam scientiarum, sed non in scientia quia. Nec scientia quia dependet ex necessitate inesse a praemissis per quas acquiritur, ut dictum fuit.
Quaestio 31a
UTRUM SCIENTIA CONGREGATA EX PLURIBUS HABITIBUS CONCLUSIONUM ET PROCESSUUM SUMAT UNITATEM VEL DISTINCTIONEM A SUBIECTO SUO
Consequenter quaeritur, tricesimo primo, utrum scientia congregata ex pluribus habitibus conclusionum et processuum sumat unitatem uel distinctionem a subiecto suo, uerbi gratia totalis geometria, continens omnes conclusiones et demonstrationes geometricas.
1. Arguitur primo quod non: quia in totali geometria sunt plura et diuersa
subiecta in diuersis conclusionibus, ut aliquando linea, aliquando superficies,
aliquando triangulus, aliquando quadrangulus; modo ab istis scientia non sumit
unitatem quibus plurificatis scientia non manet una.
2. Item, ab illo quod non est proprium et adaequatum scientiae non sumit scientia unitatem; sed nullum subiectum est adaequatum toti geometriae, nec proprium, quia non inuenitur aliquid quod in omnibus conclusionibus geometricis accipiatur; igitur nullum tale est subiectum a quo possit habere unitatem.
3. Item, congregatio plurium, si dicatur una, debet accipere unitatem ab aliquo alio primo, sicut exercitus a duce; sed primo in scientiis sunt dignitates; ergo ab illis scientia debet accipere unitatem, non igitur a subiecto.
4. Item, uel scientia de subiecto speciali est una cum scientia de subiecto superiori, uel illae scientiae non sunt una; si dicis quod sunt una, sequitur inconueniens, scilicet quod omnes scientiae sunt una scientia cum metaphysica, eo quod subiectum illius est commune omni aliarum; si autem dicis quod scientiae de subiecto superiori et de subiecto inferiori sunt diuersae, tunc sequitur aliud inconueniens, scilicet quod geometria, de linea, de magnitudine, de superficie considerans, non est una scientia; et iam non poterit dici quod non inconuenienter distinguantur per subiecta.
6. Item, geometriae et arithmeticae potest assignari unum subiectum commune, puta hoc genus 'quantitas'; ideo si ex unitate subiecti esset scientia una, sequeretur quod geometria et arithmetica essent una scientia, quod tamen apparet falsum.
7. Item, nos uidemus quod de eodem subiecto consideratur in diuersis scientiis, ut in naturali philosophia et in astrologia consideratur de caelo; similiter, in geometria et in naturali philosophia consideratur bene de magnitudine; ergo illae scientiae non recipiunt unitatem uel distinctionem a subiecto.
Oppositum arguitur per Aristotilem, primo huius*. Et idem uidetur uelle quarto
Metaphysicae*, ubi dicit quod omnis sensus unus est unius generis sensibilis,
ut uisus colorum, auditus sonorum, et sic de aliis; ita omnis scientia una est
unius generis scibilis, considerans omnes partes eius et passiones; et per
illud genus scibile intelligit genus subiectum.
Item, in eodem quarto*, dicit quod non solum si aliqua dicuntur secundum unum, eorum scientia dicitur una, immo etiam si dicuntur ad aliquod unum uel ab aliquo uno ad quod omnia talia habeant attributionem, et non potest poni quid sit illud nisi illud subiectum.
Notandum est primo quod ex pluribus in actu non fit unum per se, ut accipitur
ex septimo Metaphysicae*. Immo congregatio plurium in actu exsistentium si
dicatur unum, oportet quod hoc non sit per se, sed ex reductione ad aliquod
unum, unde talia dicantur unum secundum ordinem. Sic enim exercitus dicitur
unus propter unitatem principis, ad quam unitatem omnia ordinantur, et sic
mundus dicitur unus propter reductionem omnium in unam primam causam. Ideo cum
scientia continens multas conclusiones et multos processus sit congregata ex
pluribus exsistentibus in actu, et non colligatis per eorum contractionem uel
continuationem, oportet in ea dare aliquod unum ex cuius unitate ipsa dicatur
una, propter reductionem aliorum in illud.
Tunc breuiter ponuntur conclusiones. Prima est quod talis scientia congregata non dicitur una ex unitate alicuius passionis: quia passiones in scientia inter caetera considerata sunt postrema, et non est rationabile quod a postremo in congregatione congregatio dicatur una, immo hoc debet esse magis a primo. Et etiam in eadem scientia considerantur saepe diuersae passiones quae non reducuntur ad inuicem nec ad aliquam unam earum; ideo ab illis non potest illa scientia sumere unitatem; et sic uidemus quod una passio bene consideratur in diuersis scientiis, ut perpetuitas in physica et in metaphysica.
Secunda conclusio ⟨est⟩ quod talis scientia congregata non potest habere unitatem ab aliquo principio complexo. Quia capiamus illius scientiae primam conclusionem, oportet illius conclusionis esse duo principia ad minus indemonstrabilia, et sic unum non reducitur ad alterum. Unde, sicut bene probat Aristotiles*, impossibile est omnes conclusiones eiusdem scientiae demonstrari per eadem principia. Immo principia immediata et indemonstrabilia non sunt pauciora, uel saltem non sunt multo pauciora, conclusionibus. Modo ex talibus quae sunt multa et non reducta unum in alterum non potest talis scientia habere unitatem.
Tertia conclusio est quod etiam talis scientia non sumit unitatem ex unitate conclusionis. Quia in una scientia sunt saepe ualde plures conclusiones, licet aliquae dependeant ex una prima, tamen saepe sunt multae in eadem scientia quarum neutra dependent ex reliqua, et sic una non reducitur ad aliam, ut patet in geometria et in aliis scientiis. Igitur ex istis non habet unitatem.
Quarta conclusio est quod etiam talis scientia non accipit unitatem ex unitate medii demonstratiui. Quia diuersarum conclusionum sunt saepe diuersa media et ualde plurificata, et ideo conclusio proponitur et scitur esse tradita in illa scientia, ut in geometria, antequam inueniatur medium demonstratiuum ipsius. Ideo non ex reductione ipsius ad medium sciebatur conclusio pertinere ad illam scientiam; ideo non dicebatur una propter reductionem ad medium.
Alia conclusio est quod talis scientia congregata, si debeat dici una, habet unitatem ex unitate sui primi subiecti, non capiendo 'subiectum' pro illo cui scientia inhaeret, sed capiendo 'subiectum' correlatiue ad passionem uel passiones. Conclusio probatur per locum a diuisione: quia non sunt plura considerata in scientia, nisi passiones, aut principia, aut conclusiones, aut media demonstratiua, aut subiecta passionum; ergo ab aliquo istorum oportet scientiam habere unitatem; sed hoc non est ab aliquo praedictorum enumeratorum; igitur relinquitur quod a subiecto. Quod etiam probatur sic: quia rationabile est congregationem capere unitatem ab eo quod est primum inter caetera; sed subiectum est huius modi; igitur et caetera. Maior de se nota est. Et minor apparet: quia incomplexa sunt priora complexis, et inter incomplexa subiectum est prius passione.
Et si dicas definitionem subiecti esse priorem, dico quod in proposito accipio pro eodem 'definitionem' et 'definitum'. Sed statim diceretur, secundum Aristotilem, quod definita sunt priora definitionibus. Prius enim habeo conceptum confusum hominis quam conceptum eius explicitum quidditatiuum, siue definitiuum, ut patet in prooemio Physicorum*. Et hoc uidetur esse notum per definitionem; si enim aliquis quaerat de quo uel de quibus considerat arithmetica, dicemus quod de numeris, quia iste terminus 'numerus' est primum subiectum in ea, et si quaeratur de geometria, dicemus quod de magnitudinibus, et ⟨si⟩ de scientia libri Posteriorum, dicemus quod de demonstrationibus, uel forte, uniuersalius, de instrumentis facientibus scire.
Et non est dubium quin in aliqua scientia assignetur communiter primum genus subiectum. Nihil enim consideratur in illa scientia nisi quia pars eius subiecti, uel quia passio illius subiecti aut alicuius partis eius, aut forte passio passionis ⟨eius⟩, uel quia oppositum illi subiecto aut alicui parti eius uel passioni, aut aliquo tali modo attributo ad illius oppositum. Unde aliter non posses scire quare magis ista conclusio 'triangulus habet tres ⟨angulos aequales duobus rectis⟩' sit de geometria quam ista 'contrariorum eadem est disciplina'.
Ad rationes.
1. Ad primam, concedo quod in eadem scientia ⟨ultra⟩ subiectum principale et primum sunt aliquando multa plura subiecta; sed tamen ⟨sunt⟩ reducta in primum, sicut in exercitu sunt saepe multi duces, tamen non tollit hoc quin totalis congregatio sit exercitus.
2. Ad aliam, dico quod in omni scientia congregata sic una est unum primum subiectum proprium et adaequatum, non tali adaequatione quod in qualibet conclusione sumatur illud subiectum in propria forma, sed sic adaequatum quod nihil in ea consideratur nisi secundum reductionem ad ipsum aut mediatam aut immediatam.
3. Ad aliam, concedo quod a primo debet congregatio sumere unitatem; sed principia complexa non sunt in scientiis simpliciter prima.
4. Ad aliam, quando dicitur, siue inquiritur, utrum scientia de subiecto speciali sit eadem cum scientia de subiecto superiori, dico quod proprie non debet dici eadem, sed debet dici pars eius. Unde bene est una et eadem scientia totalis de subiecto communi et de subiectis specialibus sub eis contentis; tamen scientia quae est de subiecto speciali, ut de linea, non est eadem cum scientia totali quae est de subiecto communi, ut de magnitudine sed est pars eius. Tamen notandum est quod aliquando subiectum speciale potest sumi secundum aliquam rationem et subiectum commune secundum aliam, ita quod istae rationes sunt ad inuicem quasi extraneae et accidentales, et tunc ⟨non⟩ oportet quod de communi et speciali per illas rationes specificas sit eadem scientia. Unde bene uerum est quod de enti mobili et de magnitudine, de quibus considerant physica et geometria, considerat etiam metaphysica, sed secundum rationes multum diuersas et quasi sibi accidentales et quasi extraneas. Quoniam metaphysicus considerat ⟨quae⟩ res est magnitudo et quae sunt principia essendi magnitudinum, et quae res est motus ⟨et⟩ quae sunt principia essendi motus; sed geometer non curat quae res sit magnitudo, utrum substantia uel accidens, sed solum curat quo modo sit mensurabilis, et physicus per scientiam naturalem non habet scire quae res est motus et utrum sit res mere successiua uel permanens, sed solum habet inquirere quibus motibus moueant uel moueantur entia naturalia, et propter quas ⟨causas⟩ sic moueant uel moueantur. Ideo forte diceretur quod non oportet scientias capere unitatem uel distinctionem a subiectis suis secundum eorum quidditatiuas rationes (quia sic omnia pertinerent ad metaphysicam, eo quod nulla alia intromittit se de ⟨eo⟩ quod quid est simpliciter, ut patet sexto Metaphysicae*), sed unitatem sumit et distinctionem a suis subiectis specificis secundum rationes illas secundum quas illa subiecta considerat.
5. Ad aliam, concedo quod geometria et arithmetica habent unum subiectum commune, scilicet quantum uel quantitatem. Ideo concedo quod tota mathematica dicitur una scientia distincta contra physicam et metaphysicam. Et illius totalis scientiae geometria et arithmetica sunt partes integrales, scilicet quae sunt diuersae ab inuicem.
6. Ad aliam, potest concedi quod de eodem subiecto consideratur bene in diuersis scientiis secundum eius diuersas rationes, quia idem subiectum secundum diuersas eius rationes considerandi, ut magnitudo, reducitur ad diuersa prima subiecta diuersarum scientiarum.
Quaestio 32a
UTRUM SCIENTIA DIFFERAT AB OPINIONE ET SCIBILE AB OPINABILI
Consequenter quaeritur, tricesimo secundo, utrum scientia differat ab opinione et scibile ab opinabili.
1. Et arguitur quod scibile non differt ab opinabili: quia de eadem
conclusione Socrates habet syllogismum dialecticum et Plato syllogismum
demonstratiuum, et dialecticus solum generat opinionem et demonstratiuus
scientiam; ergo eadem conclusio est a Socrate opinata et a Platone scita;
igitur idem scitur et opinatur et, per consequens, idem est scibile et
opinabile.
2. Sed adhuc per istam rationem argueretur quod idem ab eodem est simul scitum et opinatum: quia idem homo de eadem conclusione potest scire syllogismum demonstratiuum et dialecticum; ideo simul habebit de illa scientiam et opinionem.
3. Item, quod idem est scibile et opinabile arguo sic. Possibile est quod de eadem conclusione Socrates habeat assensum non firmum sed cum formidine ad oppositum (et talis assensus est opinio, et non scientia) et Plato de eadem conclusione habeat assensum demonstratiuum et firmum (et illud est scientia); ergo ... et caetera.
Sed ista ratio non argueret quod idem esset ab eodem scitum et opinatum, immo potius argueret oppositum: quia impossibile est eundem hominem eidem conclusioni assentire firmiter et cum formidine ad oppositum: sed scientia est assensus firmus et opinio est assensus cum formidine ad oppositum:ergo impossibile est eundem de eodem habere simul scientiam et opinionem, licet diuersi possunt habere.
4. Deinde, arguitur quod idem sit scientia et opinio: quia scibile et opinabile sunt idem, ut argutum est; ergo scientia et opinio. Consequentia probatur, per locum a coniugatis: quia habitus distinguuntur penes obiecta; ergo cum scibile et opinabile sunt idem, scientia et opinio sunt idem.
Oppositum est Aristotilis, in fine huius*, et patet per rationem ipsius: quia
scientia est impossibilium aliter se habere et opinio est contingentium aliter
se habere; sed contingens non est impossibile aliter se habere; ergo ... et
caetera.
Notandum est quod scientia et opinio sunt habitus adhaesiui quibus aliquis
adhaeret siue assentit aliquibus conclusionibus. Et credo quod scientia uel
opinio non sit ipsa conclusio, sicut aliqui* dicunt; immo scientia uel opinio
est adhaesio siue assensus superueniens ipsi conclusioni formatae. Possibile
enim esset quod aliquis habeat propositionem formatam in mente, tamen nec ei
assentit nec ei dissentit, et postea per rationem uel per experientiam uel per
sensum generatur sibi assensus, qui iam est scientia uel opinio. Ideo credendum
est quod conclusio scibilis uel opinabilis sit subiectum propinquum uel
immediatum scientiae uel opinionis; ideo proprie loquendo dicitur scita uel
opinata. Sed, sicut notat Aristotiles, aliud est obiectum remotum scientiae uel
opinionis, scilicet res significata per terminos uel per aliquem terminum
conclusionis scibilis uel opinabilis. Unde non solum de conclusionibus dicitur
habere scientiam, sed etiam de lignis et lapidibus.
Tunc pono conclusiones. Prima est quod, loquendo de scibili uel opinabili remoto, omne scibile est opinabile et omne opinabile est scibile. Probatio: omnis res ⟨est⟩scibilis et omnis res ⟨est⟩ opinabilis; igitur ... et caetera. Maior probatur: quia omnis res significata per terminum conclusionis scibilis est scibilis; modo omnis res de mundo significatur per multos terminos conclusionum scibilium, quoniam multae conclusiones scibiles componuntur ex istis terminis 'ens', 'unum', 'diuersum', 'causa', 'causatum', et sic de aliis, qui quidem termini significant omnia entia; ideo omnia sunt scibilia; modo consimili ratione probatur quod omnia scibilia sunt opinabilia.
Deinde instatur iuxta istam opinionem uel conclusionem. Pono quod de eodem aliquis simul habeat scientiam et opinionem cum formidine ad oppositum, immo opinionem ueram et falsam. Ideo possibile est quod simul tu scis patrem tuum firmiter esse hominem et eundem patrem tu credis et opinaris esse asinum, tamen non secundum eandem conclusionem. Nam secundum istam propositionem 'omne animal rationale mortale est homo' tu scis patrem tuum esse hominem. Sed ponamus quod pater tuus sit remotus a te et indutus pelle asinina. Tunc illud quod uides credis esse asinum et illud est pater tuus; igitur ... et caetera. Illa conclusio habebit pro opinabili immediato hanc propositionem 'illud est asinus'.
Deinde dicendum est de scibili et opinabili immediato. Et primo distinguo inter scientiam et opinionem ueram. Scientia est assensus firmus cum firmitate et euidentia et per principia firma et euidentia et prima. Dico quod exigitur firmitas ueritatis ad hoc ut conclusio sit scibilis; ideo de possibilibus aliter se habere, id est de propositionibus contingenter se habentibus, non est scientia. Requiritur etiam firmitas assensus: quia quamuis propositio sit firmiter uera et necessaria, si tamen aliquis assentiat ei non firmiter sed cum formidine, ille assensus nondum est scientia, sed solum opinio. Deinde etiam requiritur euidentia, ad differentiam fidei: quia articulus cui assentitur per fidem est firmissimae ueritatis, et ille assensus etiam debet esse firmus sine aliqua formidine, sed tamen non est scientia, quia deficit euidentia. Dico etiam "per principia" ad differentiam habitus qui uocatur 'intellectus', qui non est scientia, quamuis sit firmus et euidens. Sed dico "per principia prima et euidentia" quia licet sint conclusiones necessariae, tamen possibile est quod praemissae essent solum probabiles, et tunc non facerent scientiam. Hoc dictum sit de scientia.
Deinde, de opinione, dico quod multipliciter accipitur. Uno modo large, pro omni assensu carente euidentia; et sic fides bene diceretur opinio, et eadem ratio faceret uni scientiam et alteri opinionem solum, eo quod praemissae essent uni euidenter demonstratae et alteri forte non essent demonstratae nec etiam euidentes. Secundo modo opinio dicitur, magis proprie, propter carentiam firmitatis et carentiam euidentiae simul. Sed tunc infirmitas potest esse ex parte habentis, quia non firmiter assentit, uel potest esse ex parte medii, uel potest esse ex parte ipsiusmet conclusionis, quia conclusio non est firmae ueritatis sed contingentis.
Tunc breuiter dico quod omnibus modis praeter istum ultimum modum eadem ⟨conclusio⟩ est opinabilis et scibilis, sicut arguebatur a principio quaestionis. Sed isto modo ultimo, prout opinio dicitur ex carentia euidentiae et ex carentia firmitatis ex parte ipsius conclusionis scibilis, nullum scibile est opinabile et nullum opinabile est scibile, Quia omne scibile est cum firmitate et euidentia et omne opinabile, hoc ultimo modo, est non firmum, quia est contingens; igitur et caetera. Et de hoc modo intendebat Aristotiles*.
Per hoc ad rationes. Et patet faciliter solutio rationum.
1. Concedo enim quod de eodem potest haberi syllogismus dialecticus et demonstratiuus, et assensus firmus et non firmus, ita quod firmitas et infirmitas proueniat ex parte mediorum per quae fit assensus; sed non est possibile sic quod firmitas et infirmitas proueniat ex parte eiusdem conclusionis.
2. Sed dubium est de illo de quo arguebatur, scilicet quia de eadem conclusione tu simul habes syllogismum dialecticum et syllogismum demonstratiuum, utrum igitur de ea habeas scientiam et opinionem. Et ad hoc dico quod quia hoc nomen 'opinio' connotat ineuidentiam aut carentiam firmitatis, ideo non simul habes scientiam et opinionem. Sed bene habes simul istam scientiam et istum habitum quem habebas antequam haberes, qui tunc erat opinio. Quoniam si assentis conclusioni per syllogismum dialecticum, tu habebis opiniomem, quae est iste assensus, et dicitur opinio propter infirmitatem uel ineuidentiam. Deinde si tibi superueniat demonstratio, non credo quod ille assensus corrumpatur, immo magis fortificatur et firmatur; ideo non corrumpitur opinio. Sed si corrumpitur, non desinit esse opinio quia desinit esse ineuidentia aut infirmitas. Et ideo opinio erit scientia, uel saltem cum scientia, sed numquam erit scientia opinio.
3. Tunc, ad ultimam rationem, dicentem quod idem est scibile et opinabile, concedo praeter ultimum modum qui dictus fuit.
4. ⟨Sed quando arguitur⟩ "ideo idem est opinio et scientia", negatur consequentia. Nec est ibi locus a coniugatis, quia ille non tenet nisi in praedicatis quidditatiuis; unde non sequitur 'album est dulce; ergo albedo est dulcedo', 'homo est albus; igitur humanitas est albedo'. Et quando dicitur quod ⟨habitus⟩ distinguuntur per obiecta, dico ⟨quod ita est de illis⟩ sicut de potentiis. Nam potentiae sic distinguuntur per obiecta quod si haec est circa aliquod obiectum circa quod alia potest non esse, sequitur quod sunt potentiae distinctae, ut intellectus et sensus. Sed si sint circa idem obiectum, non propter hoc sequitur quod sint eaedem potentiae, quia intellectus, phantasia et sensus communis et uisus exterior sunt bene circa ⟨idem⟩ obiectum, scilicet circa colorem; tamen non dicuntur eaedem potentiae. Igitur ita dicam de habitibus quod non sequitur quod sint idem si sint circa idem obiectum, ut continentia et temperantia sunt circa idem obiectum, ut patet secundo Ethicorum*, et tamen non sunt idem.
Liber Secundus
Quaestio 1a
UTRUM QUAESTIONES SINT AEQUALES NUMERO HIS QUAE VERE SCIMUS
Circa secundum librum posteriorum quaeritur, primo, utrum quaestiones sint aequales numero his quae uere scimus.
1. Et arguitur quod non: quia possibile est quod tu scias aliquam
conclusionem, tamen multae conclusiones sunt tibi formatae quas tu dubitas;
ergo sunt tibi plures ⟨quaestiones⟩ quam ea quae uere scis.
2. Secundo, quandoque possunt fieri ⟨quaestiones⟩, non solum de necessariis, sed etiam de contingentibus; tamen contingentia non sunt uere scibilia, immo solum necessaria; ergo non oportet esse tot uere scita quot quaestiones.
3. Tertio, omnia problemata sunt quaestiones; tamen aliqua sunt problemata de quibus neutro modo opinamur esse et de quibus neutro modo scimus, ut utrum astra sint paria uel imparia; ergo non oportet esse tot uere scita quot quaestiones; et etiam ⟨sunt⟩ quaestiones de quadratura circuli, cuius scientia nondum est inuenta, ut uidetur Aristotiles innuere in Praedicamentis*; igitur ... et caetera.
4. Item, prima principia uere scimus, immo uerissime, immo magis quam conclusiones, ut dicitur primo huius*; tamen primorum principiorum non sunt quaestiones, eo quod ipsa non sunt dubitabilia, et quaestio est dubitabilis propositio, secundum Boethium in Topicis suis*; ergo non oportet quaestiones esse aequales his quae uere scimus.
Oppositum dicit Aristotiles, secundo huius*.
Ad illam quaestionem, si uolumus loqui de proprietate sermonis, respondendum
est primo quod haec est uera 'quaestiones sunt aequales his quae uere scimus',
sicut haec est uera 'quaestiones sunt aequales duabus'. Quoniam illae
propositiones sunt indefinitae, et ideo, quia duae quaestiones sunt aequales
numero duabus scitis et ad ueritatem indefinitae sufficit quod sit uera pro
aliquo uel aliquibus, ideo simpliciter est uera.
Sed satis apparet quod haec non sit intentio Aristotilis, ideo quaeritur utrum omnes quaestiones sunt aequales numero omnibus his quae uere scimus. Immo nec omnes homines sunt aequales omnibus hominibus risibilibus: quia sequitur, capiendo sub terminis distributis, quod isti duo homines essent aequales numero illis mille risibilibus, et istae duae quaestiones illis mille uel illis tribus scitis . Sed si quaeratur utrum omnes quaestiones sunt aequales numero aliquibus uere scitis, dico quod hoc non possum scire. Quia si essent plures quaestiones quam uere scita, quod possibile est, tunc illae quaestiones, quae essent plures quam uere scita, mille uere scitis essent aequales numero. Sed si essent plura uere scita quam quaestiones, tunc illa bene esset uera, scilicet quod omnes quaestiones essent aequales numero aliquibus uere scitis, quia istae duae illis duobus scitis, et illae tres illis tribus scitis, et sic de omnibus.
Sed apparet quod nullo istorum sensuum intendebat Aristotiles, sed isto sensu ⟨qui⟩ communiter intelligitur quando quaerimus utrum homines in foro sunt aequales numero hominibus in ecclesia aut plures aut pauciores; immo uolumus quaerere ⟨ad⟩ istum sensum 'utrum maximus numerus istorum sit aequalis maximo numero illorum'. Ideo, si in proposito quaeratur utrum maximus numerus quaestionum sit aequalis maximo numero uere scitorum, respondeo ad hoc quod hoc non possum scire, eo quod forte multae sunt quaestiones quae non sunt scitae et multa sunt scita de quibus amplius non quaerimus.
Sed tunc restat dubitatio quid Aristotiles intendit per istam propositionem. Ad hoc respondetur quod intendit solum de quaestionibus pertinentibus ad artes demonstratiuas et per 'uere scita' non intendit solum actu ⟨scita⟩, sed etiam demonstratiue scibilia. Et sic est uera propositio Aristotilis, eo quod omnes quaestiones demonstrabiles, quae pertinent ad artem demonstratiuam, sunt uere scibiles et, e conuerso, omnia demonstratiue scibilia possunt poni tamquam quaestiones in arte demonstratiua.
Aliter potest responderi quod Aristotiles, ut credo, ⟨non⟩ intendebat loqui simpliciter de numero quaestionum uere scitarum, sed de generibus uel speciebus modorum quaerendi, scilicet utrum maximus numerus modorum quaerendi, non enumerando indiuidua, sed species inuicem dissimiles *****. Et dico "species dissimiles"' quia mille possunt esse species hominum, licet omnes homines sint eiusdem speciei, quoniam iste terminus 'homo' est species, significans omnes homines, et eadem ratione iste alius terminus 'homo', et sunt tales termini plures quam mille. Sed quando quaerimus de numero specierum, nos non intendimus sic enumerare omnes species consimiles contra inuicem, ut omnes terminos 'homo', sed omnes consimiles accipimus pro una specie.
Et ad istum sensum potest concedi quaestio, quod quaestiones sunt aequales numero his quae uere scimus. Quod patet: quia non potest dari aliquis modus quaerendi quin de isto modo quaerendi aliquid sit scibile, et non potes aliquem modum dare formandi propositionem scibilem quin de tali modo formandi possit fieri quaestio. Unde si tu quaeras utrum A sit et ego hoc non possum scire, tamen possum scire de aliquo alio in simili modo quaerendi, quia possum scire quod B est; et si tu quaeras quid asinus sit, possum scire quid homo est, et si tu quaeras de aliquo quale sit, ego possum de alio scire quia tale est, et sic esset de omnibus aliis modis quaerendi.
Tamen concedo quod secundum eundem modum specificum quaerendi multa possunt confici quaesita non scibilia, ut utrum astra sunt paria uel imparia. Tamen de tali modo sunt aliqua scibilia; ideo hoc non obstat quin modi quaestionum et modi propositionum scibilium sint ad inuicem aequales secundum numerum, sed non enumerando species consimiles contra se inuicem.
Et secundum ista dicta sunt solutae rationes.
1. Concedo enim quod tu potes scire unam quaestionem, id est possibile est quod tu scias unicam quaestionem et habeas plures quaestiones⟨non⟩ demonstratas.
2-4. Concedo etiam quod de contingentibus fiunt quaestiones non scibiles, et multa sunt problemata non scita. Et aliqua etiam sunt uere scita, scilicet prima principia, quae proprie loquendo non sunt quaesibilia, cum non sint dubitabilia. Sed haec omnia non obstant quin de omnibus modis specificis quaestionum sunt aliquae quaestiones scibiles, sicut etiam de omnibus modis specificis propositionum scibilium sunt etiam propositiones demonstrabiles.
Quaestio 2a
UTRUM QUAESTIONES SINT QUATTUOR ET NON PLURES NEC PAUCIORES
Consequenter quaeritur, secundo, utrum quaestiones sint quattuor et non plures nec pauciores.
1. Arguitur quod non sint quattuor: nam quia est et quid est sunt
praecognitiones; igitur non quaestiones. Consequentia tenet: quia quaestio est
dubitabilis propositio et praecognitio est cognitio euidens; ideo apparet quod
praecognitio non est quaestio.
2. Item, illud solum quaeritur quod cum inuentum fuerit cessat quaestio: sed hoc est unum tantum, scilicet medium; ergo non sunt quattuor ⟨quaestiones⟩, sed unum tantum quaeritur; et propter hoc dicit Aristotiles* quod omnis quaestio est quaestio medii; et sic est una quaestio tantum.
3. Item, non est uere scitum nisi unum tantum, scilicet quaestio, cum quaestiones sint aequales his quae uere scimus; ergo est una tantum quaestio.
4. Item, quia est non est quaestio, immo magis assertio; unde nullus dicitur quaerere si dicat quia homo est; ergo non remanebunt nisi tres quaestiones.
5. Deinde arguitur quod sint plures quaestiones quam quattuor: quia quaelibet scientia habet quaestiones, siue interrogationes, proprias, ut habetur primo huius*; tamen sunt plures scientiae quam quattuor; ideo quaestiones sunt plures quam quattuor.
6. Et confirmatur: quia quaestio definitur quod est dubitabilis propositio; sed multo plures sunt propositiones dubitabiles quam quattuor; ergo ... et caetera.
7. Item, problemata sunt quaestiones; tamen problemata, primo Topicorum* et secundo*, distinguuntur plura quam quattuor: quia distinguuntur primo secundum diuersitatem scientiarum, et iterum secundum diuersitatem praedicamentorum, et iterum etiam penes qualitatem et quantitatem propositionis, et ex tot diuisionibus oportet resultare plura membra quam quattuor.
8. Item, sicut quaerimus quid est aut si est, ita saepe quaerimus "quale?", aut "quantum?", aut "ubi est?", et sic de aliis multis modis; ideo plures erunt quaestiones quam quattuor.
Oppositum est Aristotilis.
Dicendum est breuiter quod loquendo de uirtute sermonis multo sunt plures
quaestiones quam quattuor, immo in unaquaque scientia sunt multo plures quam
quattuor. Tamen cum hoc stat quod quaestiones sunt quattuor, et non plures nec
pauciores. Immo etiam duae sunt quaestiones, et non plures nec pauciores. Quia
facias unam quaestionem, quae sit A, et aliam, quae uocetur B, tunc manifestum
est quod A et B sunt duae quaestiones, et non plures nec pauciores. Tamen licet
haec sit uera 'duae sunt quaestiones quae nec sunt plures nec sunt pauciores',
haec est falsa 'nullae sunt plures quaestiones quam duae'. Et haec omnia sunt
per se manifesta, sed non intenduntur ad Aristotile.
Ideo, illis relictis, debemus scire quod quaestiones uno modo possunt distingui secundum quaesitiua appropriata diuersis praedicamentis, ut 'quia est?' quaerit de substantia, 'quale?' de qualitate, 'quantum?' de quantitate, et 'quo modo illud se habet ad illud' de relatione, et 'ubi est?' de loco, et 'quando?' de tempore. Et ita aliis praedicamentis possunt imponi diuersa quaesitiua propria, cum ipsa praedicamenta distinguuntur penes diuersos modos praedicandi. Et secundum istum modum distinguendi quaestiones, manifestum est quod modi, seu genera, quaestionum sunt plura quam quattuor.
Aliter distinguit Aristotiles, secundo Topicorum*, quaestiones, seu problemata, per uniuersale, particulare, affirmatiuum et negatiuum, non curans de indefinito, quia aequiualet particulari, et etiam non curans de singulari, quia sub scientia non cadit; et sic sunt plura genera problematum, seu quaestionum. Unde sic etiam, in primo huius*, concludit Aristotiles quod omnia genera quaestionum, seu problematum, concluduntur per primam figuram, scilicet uniuersale affirmatiuum per Barbara, ⟨uniuersale negatiuum per Celarent, particulare affirmatiuum per Darii et particulare negatiuum per Ferio⟩.
Adhuc alio modo distinguuntur primo Topicorum*, penes distinctionem praedicatorum, ita quod est problema, seu quaestio, de accidente, de proprio, de genere et de definitione. Et sic ista sunt quattuor genera quaestionum ad quae omnes quaestiones reducuntur.
Verum est etiam quod possunt distingui penes hoc uerbum 'est', copulam et formale in propositione, quod aliquando est expressum et aliquando est implicatum. Et potest fieri talis distinctio quod uel hoc uerbum 'est' ponitur secundo adiacens uel tertio adiacens. Si ponitur secundo adiacens, sic quaerimus de aliquo si est, siue utrum ipsum est, et de hoc, scito quia ipsum est, quaerimus ultra quid ipsum est; et sic sunt duae quaestiones de 'est' secundo adiacente. Aliquando autem quaerimus de 'est' tertio adiacente, ut utrum homo sit album, uel utrum homo sit risibilis, uel utrum homo currat. Et hoc cognito, scilicet quia homo currit, adhuc ignotam causam quaerimus, propter quid homo currit aut propter quid luna eclipsatur. Et sic iterum sunt duae quaestiones de 'est' tertio adiacente. Et ideo secundum istum modum distinctionis resultant quattuor genera quaestionum. Et non est dubium quin quodlibet istorum generum posset iterum distingui, eo quod copula potest esse de praesenti, praeterito uel futuro, uel potest esse modalis aut de inesse. Et iterum quilibet istorum membrorum distinguitur ultra per uniuersale et particulare, affirmatiuum et negatiuum, et sic resultarent multa genera et multi modi quaestionum.
Ideo nullum est inconueniens quod secundum aliquam distinctionem ponamus solum duo genera quaestionem, unum de 'est' secundo adiacente, aliud de 'est' tertio adiacente, et secundum ulteriores distinctiones ponamus quattuor genera, seu quattuor modos, quaestionum, distinguendo 'est' secundo adiacens in si est et quid est, et distinguendo 'est' tertio adiacens in quia est et propter quid est. Et secundum istum modum distinctionis enumerat Aristotiles hic quaestiones. Et nullum est inconueniens quod adhuc cuilibet istorum membrorum fiant ulteriores distinctiones, et sic possunt resultare aut duodecim genera, seu modi, aut quattuor, aut centum.
Per hoc ad rationes.
1. Ad primam, dico quod non repugnat scire de aliquibus si est et quid est et de aliis dubitare. Ideo quamuis de aliquibus quid est et quia est sint praecognitiones, tamen etiam de aliis quid est et quia est sunt quaestiones.
2. Ad aliam, dico quod non solum quaeritur medium , sed etiam finis per quem itur ad medium. Et istae quaestiones distinguuntur hoc modo, quantum ad ea quae quaeruntur, ut fines; quaero enim inuenire utrum homo est, et tunc quaero quid est, utrum est risibilis uel aliquid aliud.
3. Ad aliam, ⟨quod⟩ nullum est uere scitum nisi quaestio, dico quod licet uere scitum non sit nisi quaestio, tamen multa sunt diuersa genera quaestionum, aut decem aut centum.
4. Ad aliam, dico quod licet ista oratio 'quia homo est' non proponatur nisi per modum conclusionis, tamen Aristotiles uocauit eam 'quaestionem' quia quaeritur ueritas eius per demonstrationem. Unde certum est quod per idem syncategorematicum quaesitiuum fiunt duae quaestiones, una de 'est' secundo adiacente, alia de 'est' tertio adiacente. Possumus enim quaerere si homo est et si homo est risibilis, ⟨an homo est et an homo est risibilis⟩, et utrum homo est et utrum homo est risibilis; et est idem sensus in istis tribus modis quaerendi, quia in illis accipiuntur 'si' et 'an' pro 'utrum'. Sed Aristotiles ad distinguendum ponit ad placitum istam dictionem 'quia', licet non sit proprius sermo.
5. Ad aliam, concedo quod multae sunt quaestiones, ita quod nobis innumerabiles.
6-8. Et breuiter ad omnes responsum est, nisi ad ultimam. Quia aliquis posset dubitare ad quam quaestionem de praedictis reducuntur 'quale?', 'quantum?' ⟨et⟩ 'ubi?'. Et potest responderi quod in illis quaestionibus quaeritur de subiecto substantiali dispositio accidentalis quae se habet ad modum praedicati tertio adiacentis. Unde in responsione apparet quod omne praedicatum est tertio adiacens additum, ut quia homo est albus, aut tricubitus, et sic de aliis; et ideo reducuntur ad quaestionem quia est.
Quaestio 3a
UTRUM OMNIS QUAESTIO SIT QUAESTIO MEDII
Consequenter quaeritur, tertio, utrum omnis quaestio sit quaestio medii.
1. Arguitur quod non: primo, de propositione immediata, posset fieri quaestio
utrum homo sit animal rationale mortale; tamen ibi non quaeritur medium, cum
non sit ibi medium.
2. Item, quaestio est de conclusione, et non de praemissis, et in conclusione non ponitur medium; ergo quaestio non est illius medii. Maior patet: quia quaestio est dubitabilis propositio; sed conclusio est illa quae est dubitabilis, et non praemissae. Et minor patet de se.
3. Item, quaedam est quaestio quaerens quidditatem rei, ut quaestio quid est, et alia est quaestio quaerens esse rei, ut quaestio si est, et in illis quaestionibus non quaeritur medium. Probatio: quia quidditas est idem cum eo cuius est quidditas, septimo Metaphysicae*; modo impossibile est eiusdem ad se esse aliquod medium; ergo si non habent medium non sunt quaestiones medii.
4. Item, quaestio non est illius quo inuento adhuc est quaestio; sed inuento medio possibile est quod adhuc quaestio sit, uel dubitatio; ergo ... et caetera. Minor patet: quia habens demonstratum medium et totum syllogismum ordinatum potest dubitare adhuc de forma syllogistica; ideo potest adhuc dubitare de conclusione et, per consequens, adhuc habet quaerere eam; ideo manifestum est quod illa quaestio non est quaestio medii.
Oppositum arguitur per Aristotilem*.
Ista quaestio est facilis. Sed notandum est quod aliquando nihil mente
quaerimus licet etiam ore formemus propositionem per modum quaestionis, sicut
si principium per se notum formaretur per modum quaestionis, ut utrum possibile
sit idem simul inesse et non inesse. Et si talis propositio uocaretur
'quaestio', hoc est ualde improprie, cum, sicut dixi, nihil mente quaerimus.
Ideo de tali quaestione non intelligimus, sed solum de quaestione de qua
intellectus sibi aliquid ignotum quaerit.
Ultra sciendum est quod numquam intellectus aliquid quaereret de quo non esset praecognitio, ita quod de se ipso nullam haberet notitiam. Et hoc quilibet experitur: quia cum quaerit, dubitat, ⟨et⟩ si quaeretur ab eo de quo ipse dubitat, ipse respondebit quod uel de tali re uel de tali propositione, quod non posset respondere nisi haberet de illo aliquem conceptum. Ideo expresse concludit Aristotiles, septimo Metaphysicae*, quod in omni quaestione oportet aliquid esse notum et aliquid ignotum; et si quaestio sit terminabilis, ita quod quaesitum sit inuenibile, oportet quod inueniatur per ea quae ante praecognoscuntur et praesciuntur. Et ideo quaestio mentalis est quidam motus animae uel rationis ex praecognitis ⟨ad⟩ aliquid inueniendum ignotum.
Deinde concedendum est quod si praecognita sint sufficientia ad manifestandum quaesitum finale et sint sufficienter ordinata ad quaesitum illud omni eo modo quo sufficiunt ad inquirendum ipsum, statim de necessitate sequitur inuentio quaesiti et, per consequens, cessat quaestio. Ergo si duret quaestio quaesiti inuenibilis de qua loquitur, necesse est aliquid deficere inter ea quae sunt praecognita et quaesitum finale per quod oporteat deuenire ad inueniendum quaesitum finale; et hoc iam uocatur 'medium', quoniam 'medium' dicitur per quod in motu proceditur de termino a quo ad terminum ad quem.
Quibus uisis sit prima conclusio quod omnis quaestio proprie dicta quae est alicuius dubitati inuenibilis est quaestio medii. Quia omnis quaerens aliquid tamquam finem, si actu quaerat et mente procedat, quaerit illud sine quo quaesitum finale acquiri +uel actu+ non potest. Sed illud est aliquod medium per quod oportet transire, ut dictum fuit. Ergo ratio quaerens aliquid finale quaerit etiam medium. Et est simile sicut de motu locali, quia omnis ⟨homo⟩ uadens ad aliquem terminum uadit etiam ad medium per quod oportet transire, et si non esset medium inter ipsum et terminum, ipse non posset ire, nec quaereret ⟨ire⟩ ad illum terminum, immo iam haberet ipsum.
Secunda conclusio ⟨est⟩ quod non oportet in demonstratiua quaestione quaerere medium demonstratiuum illius demonstrationis uel illius quaesiti. Quia, sicut arguebatur, saepe inuento medio adhuc quaerimus et dubitamus de conclusione, propter hoc forte quod illud medium inuentum nondum est in forma debita applicatum ad quaesitum, ideo non est sufficiens, eo modo quo habetur, ad demonstrandum quaesitum. Tunc ergo, cum adhuc de conclusione quaesita dubitamus, non quaerimus illam, sed quaerimus illud medium per quod oportet transire secundum applicationem debitam illius medii ad extremitates. Et sic adhuc forte possibile est quod medium sit debite applicatum et in debita forma syllogizatum, sed, quia syllogismus non est perfectus, id est non est euidentis formae, adhuc possimus dubitare de conclusione quaesita, propter dubitationem de forma syllogistica. Et tunc ad inueniendum quaesitum finale non quaerimus medium per quod quaesitum syllogizatur, sed quaerimus aliud medium, per quod syllogismus fiat nobis euidentis formae. Et sic patet quo modo omnis quaestio est quaestio medii, sed non semper medii per quod quaesitum finale syllogizatur.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam, dico quod de propositione immediata, quae fit per se, nos non quaerimus mente, licet ore formemus eam per modum quaestionis. Et de tali propositione non intendimus.
2. Ad aliam, dico quod non solum illud quaerimus quod per modum quaestionis ore formamus, immo magis illud est nobis notum. Verbi gratia, si ego formem istam quaestionem 'utrum triangulus habeat tres ⟨angulos aequales duobus rectis⟩', iam ista propositio quae formatur est mihi nota quantum ad formam et modum formationis eius; sed ego quaero de rebus significatis qualiter se habeant, quod scitum uolo habere ut propositioni assentiam uel dissentiam. Ideo ad propositum dico quod licet formaliter quaestio uerbalis ⟨sit⟩ de conclusione solum, tamen quaerimus media per quae nobis appareat quo modo res significatae se habeant.
3. Ad aliam, dico quod licet nihil sit medium ⟨inter⟩ quidditatem et rem cuius est ⟨quidditas⟩ uel etiam inter esse et rem quae illo esse est, tamen hoc non obstante bene sunt media ad hoc quod sit nobis notum quid est, cum de hoc ante possimus dubitare. Unde similiter uidetis quod inter 'triangulum' et 'habere tres angulos aequales duobus rectis' nihil sit medium, quia idem est esse triangulum et habere tres angulos. Tamen conceptus a quo sumitur hoc nomen 'triangulus' et conceptus a quo sumitur hoc uerbum* 'habere tres angulos aequales duobus rectis' sunt diuersi, et possunt habere medium per quod sciamus an hoc sit uerum. Et ita dico in proposito, quoniam alius est conceptus a quo sumitur iste terminus 'homo' et alius a quo sumitur iste terminus 'quidditas' uel 'quod quid est', et alius etiam a quo sumitur hoc uerbum 'est'; et ideo nullum est inconueniens quod unus istorum conceptuum de alio dubitetur quod sint conceptus medii per quos uel quibus unus de alio potest sciri.
Quaestio 4a
UTRUM POSSIBILE SIT EIUSDEM ESSE DIFFINITIONEM ET DEMONSTRATIONEM
Consequenter quaeritur, quarto, utrum possibile sit eiusdem esse definitionem et demonstrationem, siue quod idem sciatur definitiue et demonstratiue.
1. Arguitur quod sic: de omnibus est scientia per demonstrationem, scilicet in
metaphysica, quae considerat terminos uniuersales esse significantes et ex eis
format demonstrationem; etiam aliqua sciuntur definitiue; ergo ... et caetera.
2. Item, quidditas et esse eiusdem idem sunt, ut patet quarto* et septimo Metaphysicae*; tamen quidditas rei scitur definitiue et esse rei demonstratiue; ergo idem scitur definitiue et demonstratiue.
3. Item, dicitur, primo huius*, quod definitio congregata ex definitione formali et materiali est una tota demonstratio, licet positione differens; modo si aliqualiter definitio est demonstratio, idem est definitio et demonstratio; ideo scitum sic demonstratiue scitur per definitionem, et sic syllogismus expositorius significando demonstrationem quid est ***** et significando illud quod demonstratiue scitur ***** et hac demonstratione scitur hoc B, et haec demonstratio est definitio; ergo definitiue scitur hoc B.
4. Item, passio scitur de subiecto per quam de eo demonstratur, et illa etiam scitur definitiue, quia illae saepe diffiniuntur; ergo ... et caetera.
5. Item, omne quod scitur demonstratiue propter quid scitur per causam, et illa causa est definitio, ut uidetur uelle Aristotiles*; ergo quod scitur demonstratiue propter quid scitur per definitionem.
6. Item, quarto Metaphysicae*, dicit Aristotiles quod eadem uia sit manifestum si est et quid est; sed si est scitur per uiam demonstratiuam et quid est per uiam definitiuam; ergo utrumque scitur et definitiue et demonstratiue.
Oppositum uidetur ponere Aristotiles* sub tribus conclusionibus. Una est quod
non omnis cuius est demonstratio est definitio, secunda ⟨est⟩ quod non omnis
cuius est definitio est demonstratio, tertia est ad probandum quod nullius
eiusdem est definitio et demonstratio. Probatur: quia solius incomplexi est
definitio et solius complexi est demonstratio; modo nullum complexum est
incomplexum; ergo ... et caetera.
Videtur mihi quod licet Aristotiles faciat istum magnum processum multum
difficile, tamen bene possumus distinguere quod duplex est scitum, siue
demonstratiue siue definitiue. Unum potest uocari 'scitum propinquum', aliud
'scitum remotum'. Scita remota sunt res significatae per terminos definitos
aut per conclusiones demonstratas, uel per terminos earum. Sed scita propinqua
definitiue sunt ipsi termini definiti, et scita ⟨propinqua⟩ per
demonstrationem sunt ipsae conclusiones demonstratae. Sic enim dicimus quod
incomplexum scitur definitiue et quod solius incomplexi est definitio, et
complexum scitur demonstratiue et solius complexi est demonstratio.
Tunc ponuntur conclusiones. Prima est quod idem est scitum remotum per definitionem et demonstrationem. Quia bene sunt eaedem res significatae per terminos diffinientes, uel per terminos definitionis, et significatae per conclusionem demonstratam, seu per terminos conclusionis demonstratae.
Secunda conclusio est quod nullum idem est scitum propinquum per definitionem et demonstrationem. Quia nullum complexum est incomplexum , et tamen, ut dixi, solum complexum scitur demonstratiue et solius complexi est demonstratio, et solum incomplexum scitur definitiue, loquendo de complexione per affirmationem et negationem et de incomplexione opposita dictae complexioni.
Sed ad hanc ⟨quaestionem⟩ posset dici forte probabiliter quod nec conclusio demonstrationis scitur propria demonstratione nec terminus definitus ipsa definitione, immo demonstratiue scitur res se habere ita sicut per conclusionem significatur se habere et per definitiones scitur quae res sit illa quae per terminum definitum significatur. Et si sic dicatur, tunc ponenda sunt duae conclusiones, correspondentes duabus primis.
Prima est quod eadem res scitur definitiue et demonstratiue.
Secunda conclusio est quod licet eadem res demonstratiue uel definitiue sciatur, tamen hoc non est secundum eius eandem appropriationem. Immo scitur demonstratiue secundum appropriationem eius complexam, affirmatiuam uel negatiuam unius termini de altero, et hoc intendimus cum dicimus conclusionem esse demonstratiue scitam. Sed res scitur definitiue secundum appropriationem eius incomplexam, et hoc uocamus cum ⟨dicimus⟩ diffinibilem sciri definitiue.
Ultimo dicendum est quod eadem conclusio scitur demonstratiue tamquam formale instrumentum et scitur etiam definitiue tamquam partem illius instrumenti totalis, scilicet tamquam per medium demonstrationis.
Ad rationes.
1. Ad primam, illa ratio arguit de scitis remotis. Omnia enim sic sciuntur et definitionibus et demonstrationibus.
2. Eodem modo procedit secunda ratio. Nam quidditas rei et eius esse prout sunt idem non sunt aliud quam ipsa res significabilis per terminos definitiuos aut per terminos conclusionis. Tamen aliquando 'quidditas' accipitur ⟨secundo⟩ intentionaliter pro ipso termino diffinibili aut pro ipsa definitione, ⟨et⟩ 'esse rei' accipitur pro propositione praedicante hoc uerbum 'est' secundo adiacens de aliquo subiecto. Et sic uidetur Aristotiles* aliquando dicere quod non sunt idem quidditas et esse rei.
3. Ad aliam, dicitur quod nulla definitio est demonstratio. Ideo de uirtute sermonis falsum est dicere quod definitio congregata sit tota demonstratio positione differens ab ipsa demonstratione. Immo haec propositio implicat contradictionem, scilicet quod definitio sit demonstratio, tamen differat a demonstratione. Sed sensus illius demonstrationis est quod definitio congregata continet tam medium demonstrationis quam praedicatum conclusionis; ideo dicitur tota demonstratio ad istum sensum quod potest ex ea extrahi demonstratio quantum ad praemissas et quantum ad conclusionem.
4. Ad aliam, dico quod passio saepe scitur definitiue tamquam scitum propinquum, sed non demonstratiue, immo propositio composita ex subiecto et passione et copula.
5. Ad aliam, dico quod illa concludit quod illud quod scitur per demonstrationem tamquam partiale instrumentum scitur per definitionem tamquam per partem illius instrumenti, ⟨quae⟩ quidem pars dicitur medium demonstrationis.
6. Et eodem modo potest glossari auctoritas Aristotilis quod eadem uia scitur si est et quid est. Nam per definitionem scitur quid est tamquam per suum totale instrumentum et per eandem definitionem scitur quia est tamquam per partem, siue per medium, sui totalis instrumenti, quod est demonstratio.
Quaestio 5a
UTRUM OMNIS QUAESTIO SIT SCIBILIS AUT TERMINABILIS PER DEMONSTRATIONEM
Consequenter quaeritur, quinto, utrum omnis quaestio sit scibilis aut terminabilis per demonstrationem. 1. Arguitur quod non: quia quaeri potest et dubitari utrum astra sint paria aut imparia; tamen haec quaestio non est scibilis per demonstrationem; igitur ... ⟨et caetera⟩.
2. Item, incerta sunt nobis per se dubia de quibus possunt, proprie loquendo, fieri quaestiones; tamen non sciuntur nisi per sensum et experientiam, uel per memoriam, non per demonstrationem.
3. Item, quaestio quid est non scitur per demonstrationem, sed definitionem.
4. Item, quaestio si est non scitur demonstratiue, quod declaro sic: quia si hoc uerbum 'est' secundo adiacens demonstraretur de aliquo subiecto, hoc esset per aliquod medium quod in primis sciretur esse uerum de illo subiecto, quod est impossibile, quia peteretur principium; uerbi gratia demonstrare quod A est per medium B esset sic arguere 'omne B est, A est B; ergo A est'; modo ibi petitur principium, quia capitur praemissa 'A est B', quae non potest esse euidens, cum dubito utrum A sit, quia impossibile est A esse B quin A sit; ideo supponitur in praemissis quod deberet probari in conclusione.
Et confirmatur: quia si est non posset demonstrari nisi esset per medium quid est, cum definitio debeat esse medium in demonstratione; tamen hoc est impossibile, quia non scitur quid est nisi sciatur si est.
5. Item, propter quid est est quaestio, et non scitur per demonstrationem, quia per demonstrationem non scitur nisi conclusio, et propter quid est medium totale, quod non ponitur in demonstratione.
Et confirmatur: quia aliter non scitur quaestio per demonstrationem quam sicut concludi potest per formam syllogisticam, et per formam syllogisticam non potest concludi nisi quia ita est hoc de illo; uerbi gratia, si dico 'omne animal rationale est susceptibile disciplinae et omnis homo est animal rationale', non possum concludere nisi quod omnis homo est susceptibilis disciplinae; ideo hoc solum scio per demonstrationem, et non est scire nisi quia ita est; non enim concludo 'ergo propter hoc est'; igitur ... ⟨et caetera⟩.
Oppositum dicit Aristotiles ***** +propter quid de quaestione quid est . Et adhuc uidetur quod quid est sciatur demonstratiue: quia quaedam definitio quid est est quaestio demonstrationis, et tamen talis scitur demonstratiue.+
Item, omnis quaestio est uere scibilis, ut patet per Aristotilem dicentem "quaestiones sunt aequales numero his quae uere scimus*"; sed solum demonstratiue uere scimus, unde dicit, primo huius*, Aristotiles "scire est per demonstrationem intelligere"; ergo omnis quaestio est scibilis demonstratiue.
Primo dicendum est quod non omnis propositio scibilis quae potest formari per
modum quaestionis est scibilis demonstratiue, quoniam instantia est de primis
principiis, quae per se, sine demonstratione, sunt euidentissime scita.
Secundo dico quod non omnis propositio dubitabilis est scibilis demonstratiue. Quia sunt nobis ⟨quaestiones⟩ non scibiles et medio carentes quas ⟨non⟩ potestis uos ad aliquam partem determinare, ut utrum lapides in muro sint pares aut impares, aut quot sint astra in caelo.
Tertio dico quod multae sunt propositiones nobis scibiles certa scientia quae prius rationabiliter dubitantur, tamen non sunt scibiles demonstratiue, quia carent medio syllogistico per quod possent fieri euidentes. Et huius modi propositiones sunt principia in scientiis naturalibus, quae accepta ⟨sunt⟩ per sensum uel experientiam, et aliter sciri non possunt: uerbi gratia quod omnis ignis est calidus, quod talis herba est uirtualiter calida et talis uirtualiter frigida, et sic de multis aliis.
Quarto dico quod multae sunt propositiones inuestigabiles per media syllogistica et sunt uere quaestiones dubitabiles quae tamen non sunt demonstratiue scibiles, sicut sunt propositiones in morali scientia et saepe ⟨in⟩ naturali. Hae enim enim non possunt demonstratiue terminari, nec earum potest esse scientia proprie dicta, sed terminantur per syllogismos dialecticos aut rhetoricos, solam opinionem generantes, aut per suppositionem.
Sed quaestio de istis non intendebat, immo quaeritur utrum de quolibet genere quaestionum in hoc secundo libro enumeratorum sit aliqua quaestio scibilis, ut aliqua quaestio quid est, aliqua si est, aliqua quia est, aliqua propter quid est.
Unde ad istam quaestionem respondeo primo quod indubitanter quaestio quid est, scilicet quaerens aliquod praedicatum tertio adiacens de subiecto, est scibilis per demonstrationem, ⟨ut⟩ quia omnis triangulus est habens tres angulos aequales duobus rectis. Immo in qualibet ⟨scientia⟩ sunt quam plurimae tales quaestiones.
Secundo, de quaestione si est, quae quaerit hoc uerbum 'est' secundo adiacens de aliquo subiecto, dicunt multi* quod nulla talis est scibilis demonstratiue, propter rationem quae prius fiebat, ⟨quia esset⟩ petitio principii. Tamen credo oppositum et pono conclusionem oppositam. Quia astrologus demonstratiue inquirens potest scire utrum eclipsis est aut non est, et cum esset dubitabile utrum aliqua substantia separata sit, hoc fit scitum per demonstrationem Aristotilis.
Sed ad hoc ipsi respondent quod non est demonstratum quod aliqua substantia separata est, sed demonstratum est quod aliqua substantia est separata. Ad hoc dico quod immo utrumque istorum scitum et demonstratum est. Quia utrumque eorum ante demonstrationem dubitabatur, et post demonstrationem, in uirtute ipsius demonstrationis, scitur cum certitudine et aufertur dubitatio; modo hoc est scire per demonstrationem.
Sed ad hoc isti dicunt quod non in uirtute demonstrationis scimus istam 'aliqua substantia separata est', sed in uirtute illius consequentiae 'aliqua substantia est separata; ergo aliqua substantia separata est cuius consequentiae antecedens bene fuit demonstratum, et non consequens. Sed haec cauillatio non ualet. Quia capiamus praemissas per quas prima demonstrabatur, illae erunt uel per se uel per priores alias demonstrationes euidentes et necessarias +quia aliqua dictarum propositionum et erunt in forma syllogizata et quaelibet dictarum propositionum sequebatur ad eas+. Nam si secunda sequebatur ad primam et primam ad secundam, apparet quod prima sequebatur ad eas, quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Igitur secunda propositio erat syllogizata secundum necessariam consequentiam ex praemissis euidentibus et notioribus ea; et hoc est conclusionem esse demonstratam.
Et absurdum esset dicere quod aliqua propositio ante demonstrationem dubitabatur et facta demonstratione sciatur cum certitudine, et tamen quod hoc non sit in uirtute demonstrationis et per demonstrationem. Et habemus in secundo Priorum* unam potestatem syllogismi, quod potest plura concludere; igitur idem syllogismus potest inferre diuersas conclusiones demonstratiuas, quae omnes conclusiones sunt scitae per demonstrationem.
De quaestione uero'propter quid?' uidetur mihi esse dicendum quod ipsa per demonstrationem scitur, sed non solum in uirtute formae syllogisticae et necessariae ueritatis praemissarum. Immo cum hoc requiritur quod intellectus apprehendat habitudinem causalitatis eius quod per praemissas significabatur ad illud quod per conclusionem significatur, et tunc, quando conclusio uirtute principiorum et formae concluditur quia ita est, intellectus propter habitudinem causalitatis prius consideratam supplet ex natura sua quod ita est propter illud.
De quaestione 'propter quid?' dicetur alias seorsum.
Rationes quasi omnes procedunt uiis suis.
1-3. Nam de paritate lapidum uel astrorum et de his quae sciuntur per sensum et experientiam dictum est in positione, et de quaestione 'quid est?' alias dicetur.
4. Sed quando dicitur de 'si est', dico quod potest demonstrari sine petitione principii, per syllogismum ex hypothesi, ut 'si B est A est, et est uerum quod B est; ergo sequitur quod A est'. Verbi gratia, si motus est aeternus et regularis, ipse est a motore immobili et si motor immobilis est, substantia abstracta est; ergo probato quod motus est aeternus et regularis sequitur quod substantia separata est. Vel omne genitum est ab aliquo agente sibi sufficienter approximato et nobiliori eo genito; sed rana per putrefactionem est genita; ergo est dare generans sibi sufficienter approximatum nobilius ea; et hoc non est nisi substantia separata; ergo talis substantia est. Nec oportet quod omnis demonstratio sit per definitionem ⟨dicens⟩ quod quid est, licet forte demonstratio potissima sic sciretur.
5. Ad aliam auctoritatem, de 'propter quid?', conceditur quod bene concludit quod per demonstrationem non scitur de conclusione propter quid ita est ut ⟨significat⟩ in uirtute formae syllogisticae et notitiae principiorum, sed propter considerationem habitudinis causalis praemissarum uel medii ad conclusionem.
Quaestio 6a
UTRUM QUOD QUID EST SCIATUR DIFFINITIVE VEL DEMONSTRATIVE
Consequenter quaeritur, sexto, utrum quod quid est sciatur definitiue uel demonstratiue.
1. Et arguitur primo quod non scitur demonstratiue: quia ⟨quod⟩ quid est est
incomplexum uel incomplexi, et omnis demonstratio est alicuius complexi; igitur
... et caetera.
2. Item, quod quid est non est nisi substantia: ⟨sed⟩ demonstratio non est substantiae, sed alicuius propositionis, uel accidentis de subiecto; igitur demonstratio non est ipsius quod quid est.
3. Item, in omni scientia demonstratiua praesupponitur quid est, id est definitiones terminorum, et per huius modi definitiones sciuntur quod quid est; ergo quod quid est non scitur demonstratiue, sed praecognoscitur ante conclusionem.
4. Item, demonstratio, quae est syllogismus, non demonstrat nisi quia est hoc de illo; sed ad hoc non sequitur quod illud sit quod quid est; scimus enim demonstratiue quod triangulus habet tres ⟨angulos aequales duobus rectis⟩, et non propter hoc est ibi quod quid est; igitur demonstratiue non scitur quod quid est.
5. ⟨In oppositum arguitur⟩: quia definitio est ipsum quod quid est; tamen
definitio aliqua demonstratur de aliquo definito; igitur ipsius quod quid est
erit demonstratio.
6. Et tunc arguitur quod ipsum quod quid est non scitur definitiue: quia idem
uidetur esse definitio et quod quid est, et idem non scitur per se ipsum;
igitur quod quid est non scitur definitiue.
Oppositum patet per definitionem ipsius 'definitionis', quae est quod
definitio est quae conuersim praedicatur de re et indicat quid est esse rei,
ut habetur primo Topicorum*; igitur quod quid est indicatur et scitur
definitiue.
Dico breuiter, cum Aristotile, quod numquam scitur aliquid quod quid est in eo
quod quid est tamquam per demonstrationem, id est tamquam per instrumentum
proprium, ad talem sensum quod per demonstrationem non scitur per praemissas
quod quaeritur de conclusione quid est hoc. Quod sic patet quia quaerendo 'quid
est hoc?'de nulla propositione quaero utrum sit uera uel falsa, uel etiam an
sit ita uel aliter; ideo incomplexum quaeritur. Sed semper in demonstratione
concluditur quia ita est uel non ita est; unde semper concluditur complexum.
Ergo numquam praecise concluditur illud quod quaerebamus per 'quid est?'.
Secundo potest dici quod definitiue scitur quod quid est, quod praecise quaerebatur per quaestionem 'quid est?'. Quaestio enim 'quid est homo?' non quaerit ⟨nisi⟩ quidditatem hominis explicari, et hoc fit per definitionem. Ergo per definitionem scitur quod quid est.
Tertio dico quod demonstratiue scitur quid est ad talem sensum quia aliqua definitio indicans seu significans quid est scitur de suo subiecto per demonstrationem eo modo quod per demonstrationem scitur praedicatum conclusionis de suo subiecto, hoc est dictum quod per demonstrationem scitur aliqua conclusio in qua definitio dicens quod quid est praedicatur de definito. Et hoc declarat Aristotiles*, quia isto modo definitio materialis saepe demonstratur de definito per definitionem formalem.
Ultimo dico quod non omnis definitio demonstrabilis est de definito. Nam definitio dicens quid nominis non demonstratur de definito, immo in omni scientia supponitur, quia ignoto quid nomen significat nullus sciret formare propositiones demonstratiuas. Et aliquando definitio dicens quid nominis est ipsamet definitio formalis, dicens quid rei; ideo tunc huius modi definitiones formales, dicentes quid rei, sunt indemonstrabiles de suis definitis.
Quibus habitis soluuntur rationes.
1. Prima enim concludit hoc quod dicebatur in prima conclusione.
2. Ad secundam potest dici quod solum substantiarum, id est terminorum substantialium solum, sunt definitiones pure quidditatiuae, sed accidentium, id est terminorum accidentalium, sunt bene definitiones per additamentum, non pure quidditatiuae, ut septimo Metaphysicae* declarabitur. Sed adhuc neutrorum terminorum sunt demonstrationes tamquam priorum scitorum per demonstrationem. Prima enim scita sunt complexa et non termini.
3. Alia ratio arguit quod quid est scitur per definitionem dicentem quid nominis. Illa enim in arte demonstratiua supponitur.
4. Ultima etiam conceditur in quantum pro prima conclusione.
5. Ad rationem in oppositum, concedo quod aliqua definitio demonstratiue de suo definito scitur, quemadmodum dicebatur in positione.
6. Tunc ad rationem quae arguebat quod definitiue non scitur quod quid est quia idem est quod quid est et sua definitio, Dico autem ad hoc quod Aristotiles saepe utitur hoc nomine 'quid est' aequiuoce. Aliquando enim utitur eo pro re significata per definitionem, et sic definitiue scitur quid est, nec est idem definitio et quod quid est; aliquando autem utitur hoc nomine 'quid est' ⟨secundo⟩ intentionaliter, scilicet pro ipsa definitione significante quidditatem rei, et sic non proprie conceditur quod quid est sciatur definitiue tamquam proprio instrumento.
Et sic hinc et ⟨illinc⟩ procedunt rationes.
Quaestio 7a
UTRUM IN OMNI DEMONSTRATIONE POTISSIMA MEDIUM SIT DIFFINITIO SUBIECTI VEL DIFFINITIO PASSIONIS
Consequenter quaeritur, septimo, utrum in omni demonstrations potissima medium sit definitio subiecti uel definitio passionis.
1. Et arguitur primo quod sit definitio passionis per Aristotilem, in isto
libro*, qui, cum demonstraret de tonitruo et poneret terminos syllogismi 'A',
'B', 'C', ipse dicit quod 'B' medium esset ratio, id est definitio primi
termini, scilicet maioris extremitatis; modo maior extremitas est ipsamet
passio quae concluditur de subiecto; ideo patet quod medium est definitio
passionis.
2. Item, probatur per exempla Aristotilis in littera de eclipsi lunae propter terram interpositam auferentem lumen solis a luna; et ibi medium non est definitio lunae, sed passionis, scilicet eclipsis, quoniam eclipsis est ablatio luminis a luna propter interpositionem terrae; ergo medium debet esse definitio passionis.
3. Item, in fine huius secundi*, ad probandum quod animal sit longae uitae, docet Aristotiles capere definitionem passionis, scilicet longae uitae, quod est colam non habere; ideo per definitionem passionis docet demonstrare passionem de subiecto.
4. Item, in scientiis mathematicis, ubi sunt demonstrationes potissimae, demonstrantur passiones de subiectis per definitiones ipsarum passionum; uerbi gratia, habere tres angulos aequales duobus rectis probatur per hoc quod est habere angulum extrinsecum aequiualentem duobus intrinsecis sibi oppositis, et haec est descriptio siue haec est definitio eius quod est habere tres angulos aequales duobus rectis.
5. Ultimo arguitur sic: quia medium in demonstratione potissima debet dicere quid est et propter quid est, ut uidetur uelle Aristotiles, secundo huius*; modo talis est definitio passionis; dicit enim de passione quid est et propter quid ipsa est, eo quod passio definitur per subiectum, quod est causa eius; igitur talis definitio debet esse medium in demonstratione potissima.
Oppositum uidetur uelle Aristotiles, prooemio de Anima*, ubi loquens de quod
quid est ipsius animae dicit quod non solum quod quid est est utile ad
demonstrandum causas accidentium, sed etiam, e conuerso, accidentia magnam
partem conferunt ad cognoscendum quod quid est; igitur Aristotilis intentio est
quod licet a posteriori accidentia ducant in notitiam subiectorum uel
definitionem ipsius subiecti, tamen definitio ipsius subiecti ualet ad
demonstrandum causas accidentium, id est ad demonstrandum passiones propter
quid. Et postea, etiam in eodem prooemio*, dicit quod quando per definitionem
ipsius subiecti non apparent causae accidentium, ipsa definitio non est nisi
dialectica et uana; ergo per definitionem subiecti perfectam debent apparere
eius passiones; igitur per eam debent demonstrari passiones. Ideo Aristotiles,
quarto Physicorum*, uolens diffinire 'locum', ⟨dicit⟩ quod tunc pulcerrime
definitur 'locus', uel quodcumque aliud, quando ex definitione ipsius
apparent causae omnium accidentium. Ideo per definitionem subiectorum debent
demonstrari passiones de suis subiectis.
Propter istam quaestionem, nota quod, sicut uult Commentator, octauo
Physicorum*, idem agens est dans formam et dans omnia per se consequentia
formam. Similiter, secundo Physicorum*, dicit Aristotiles quod in naturalibus
accidentia per se nec sunt naturaliter nec habentia naturam, sed sunt ad
naturam uel secundum naturam, tamquam natura rei sit per se causa eorum. Modo
natura rei est eius per se causa intrinseca, sicut materia uel forma. Ex quibus
patet quod illae causae quae sunt per se et primo causae subiectorum sunt
consequenter causae per se accidentium siue passionum.
Ex istis uidetur mihi esse dicendum quod in demonstratione potissima passionis de subiecto definitio subiecti debet esse medium, et maxime definitio causalis, exprimens causas per se illius subiecti. Haec conclusio sic probatur: illud est conueniens medium ad demonstrandum passionem de subiecto propter quid quod est explicatiuum causae uel causarum propter quas passio talis conuenit tali subiecto (haec uidetur de se nota); sed definitio causalis subiecti est huius modi (haec uero patet ex dictis: quoniam definitio causalis subiecti explicat per se causas illius subiecti et illae eaedem causae debent esse causas per se accidentium); igitur ... et caetera.
Item, uel definitio subiecti est medium in demonstratione, uel definitio passionis. Si definitio subiecti, habemus propositum. Si definitio passionis, contra. Quia quaedam est definitio passionis dicens solum quid nominis, et illa definitio est aeque dubia de subiecto sicut est passio; ideo non est conueniens medium demonstratiuum. Alia est definitio quid rei, et illa est data per subiectum illius passionis, eo quod non potest sciri quid res est nisi scito quia est, et non scitur esse passionis nisi per esse subiecti; unde non scitur quid simitas est nisi sciatur aliquid esse simum et aliquem nasum esse simum. Et ideo si talis definitio ualeat ad demonstrationem passionis de subiecto, hoc non est nisi in quantum resoluitur in subiectum et in principia subiecti; et ideo oportet fieri recursum similem ad definitionem causalem subiecti.
Et hoc etiam declaro considerando exempla quaedam. Quia si tu uis dicere quod luna eclipsatur, uidebis quod hoc est originaliter et causaliter propter naturam et principia lunae, scilicet quia natura lunae est non esse ex se lucidam, sed esse illustrabilem a sole; natura etiam lunae est quod sit circulariter mobilis et quod moueatur circa terram; et ex hoc prouenit sibi quod aliquando terra interponitur sibi et soli, et quod terra prohibet illustrationem eius a sole, et ita quod luna capiat lumen. Et sic patet quod luna propter suam naturam et propter suam causam agentem, scilicet mouentem ipsam, est eclipsata. Et ita diceremus quod triangulus per sua intrinseca principia habet quod anguli sui sint aequales duobus rectis, scilicet ex eo quod triangulus est figura plana tribus rectis lineis contenta; unde si diuerto hanc naturam, scilicet sic quod una linea non sit recta, non amplius conueniunt sibi illae causae et natura. Et causae per se illius subiecti sunt propter quas passio conuenit subiecto; ideo definitio causalis subiecti demonstrat uere passionem de subiecto propter quid.
Tunc ad rationes.
1. Quando dicit Aristotiles quod medium est causa primi termini, potest dici quod posterius est subiectum, cum ipsum subiectum sit naturaliter prius passione, quamuis in ordine syllogistico passio ponatur maior extremitas. Potest etiam dici quod definitio ualet ad demonstrandum passionem de subiecto, sed hoc est ea ratione qua resoluitur in subiectum et causas ipsius subiecti, constituentes definitionem causalem ipsius subiecti.
2. Ad aliam, dico quod saepe eiusdem subiecti sunt plures passiones ordinatae quarum posterior demonstratur de subiecto per priorem; sed prima demonstratur de subiecto suo per causas proprias ipsius subiecti, ideo per definitionem causalem subiecti. Unde per naturam lunae et sui motoris conuenit lunae illa passio quae est moueri circulariter circa terram; et propinquam passionem sequitur alia passio, quod inter ipsam lunam et solem possit terra interponi; et per istam passionem et naturam lunae sequitur alia passio, quod possit priuari lumine. Modo aliquando, si illae passiones ordinatae fuerint inuicem conuertibiles, solemus uocare passionem priorem tamquam definitionem seu descriptionem posterioris passionis, et sic utendo nominibus concederetur quod posterior passio demonstratur de subiecto per suam definitionem, id est per passionem priorem. Sed tamen passio prima, ut dixi, non conuenit subiecto nisi per causas et principia ipsius subiecti, quae constituunt ipsam definitionem causalem.
3-4. Et eodem modo diceretur de alia ratione, et similiter de triangulo. Triangulus enim habet plures passiones subordinatas; unde haec est una passio habere angulum extrinsecum aequiualentem duobus rectis sibi oppositis, et alia est habere tres angulos aequales duobus rectis. Nec una est proprie definitio alterius, sed una bene demonstratur per alteram; tamen finaliter ambo conueniunt triangulo propter triangulum habere talem figuram ex tribus lineis constitutam.
5. Ad aliam, dico quod medium demonstratiuum debet dicere quod quid est et propter quid est, scilicet quid est subiectum et propter quid est passio subiecti, et adhuc quodam modo dicit quid est passio, in quantum passio est definita per subiectum.
Quaestio 8a
UTRUM DIFFINITIO POSSIT DEMONSTRARI DE SUO DIFFINITO
Consequenter quaeritur, octauo, utrum definitio possit demonstrari de suo
definito.
1. Arguitur quod non: quia quod est alicui immediatum non potest demonstrari
de illo, eo quod omnis demonstratio debet fieri per medium; sed definitio est
immediata definito; quod apparet: quia praedicatur de ipso secundum quod
ipsum, et per se et primo, et tamen dicitur, primo huius*, quod idem est primum
et immediatum; ideo satis concluditur quod definitio est immediata definito;
igitur ... et caetera.
2. Item, confirmatur hoc, quia nihil est medium inter quidditatem rei et ipsam rem; tamen definitio dicit et indicat quidditatem rei, scilicet ipsius definiti; ergo non est medium inter ipsam et definitum ; igitur non potest demonstrari de eo.
3. Item, quod supponitur in omni scientia demonstratiua antequam procedatur ad demonstrationem non potest demonstrari; sed in unaquaque scientia praesupponuntur significationes terminorum, ut patet in geometria et arithmetica; igitur definitiones non sunt demonstrabiles.
4. Item, definitiones uel sunt formales, uel materiales, uel per causas agentes et finales; sed formales non sunt demonstrabiles de suis definitis, ut uidetur uelle Aristotiles*; ergo ... et caetera; nec etiam materiales; probatio: quia nec forma est causa compositi mediante materia nec materia mediante forma: nam utraque in suo genere causandi erat prima et immediata ipsius rei, cum sit de intrinsecitate et essentia ipsius; ergo qua ratione formalis definitio non demonstrabitur de suo definito, eadem ratione nec materialis; et si ita est, adhuc minus poterit demonstrari definitio per causam agentem uel finalem, eo quod causae agentes et finales sunt priores causis formalibus et tamquam causae earum; modo si posterius est indemonstrabile, multo magis uidetur quod prius sit indemonstrabile; ergo nulla definitio erit demonstrabilis de suo definito.
Oppositum arguitur: quia dicit Aristotiles* quod aliquae definitiones sunt
tamquam conclusiones demonstrationum: igitur illae sunt demonstrabiles. Et
etiam dicit* ipse quod uia ad inueniendum definitionem est composita ex uia
definitiua et uia demonstratiua, quia quamuis per definitionem possint sumi
et ordinari praedicata definitiua, tamen per demonstrationem oportet ostendere
quod illa sint uera de ipso definito ⟨et⟩ quod praedicentur de ipso
quidditatiue, et hoc est demonstrare definitionem de definito.
Notandum est quod multi sunt modi definitionum. Quaedam enim sunt
definitiones non indicantes quid est res, nec propter quid ipsa est, sed solum
indicantes quid significatur per nomen; et illae possunt esse non entium sicut
entium, id est terminorum pro nullo uel nullis supponentium; unde sic
definitur iste terminus 'uacuum'.
Aliae sunt definitiones quae simpliciter et pure dicuntur 'quidditatiuae', quia explicite et praecise indicant quid est res; et tales definitiones, ut patet septimo Metaphysicae*, non possunt esse terminorum connotatiuorum, sicut sunt termini accidentales. Ideo de istis definitionibus uerum est illud quod solet dici, scilicet quod solius substantiae est definitio, id est solum terminorum substantialium sunt definitiones. Causa huius est quia definitio debet explicare totum contentum definiti, et hoc non potest fieri de termino connotatiuo per praedicata quidditatiua. Verbi gratia, si praecise diceremus quid album est, non diceremus nisi quod album est homo, uel lapis, aut alia substantia subiecta albedini; unde si lapis est albus, illud album est lapis et non est aliquid aliud a lapide, et sic praedicata pure quidditatiua de albo non essent nisi praedicata substantialia quae non explicarent totum conceptum istius termini 'album', quia non explicarent quid connotatur per 'album', puta albedinem.
Verum est tamen quod aliae sunt definitiones quae improprie uocantur 'quidditatiuae', quae ⟨fiunt⟩ per genera et per differentias, quamuis non solum per genera dicentia aut quale aut quantum. Et tales definitiones sunt bene terminorum accidentalium, ut si diffinimus 'album' per hoc genus 'coloratum'; illud enim genus praedicatur de 'albo' in quid, sed non solum in quid, sed etiam in quale. Quia, sicut dixi, album non est aliud quam lignum ⟨uel⟩ lapis, et si dicamus quod album est lignum coloratum, nos non solum dicimus album esse aliquid, sed etiam aliquale, quoniam esse coloratum est esse aliquale. Et huius modi definitiones, siue proprie siue improprie sunt uocatae 'quidditatiuae', solent etiam uocari 'formales', licet improprie.
Aliae sunt definitiones quae, proprie loquendo, uocantur 'causales', quae dantur per terminos obliquos supponentes pro causis eius pro quo supponit definitum. Et istae definitiones non solum ostendunt quid res est, sed etiam ostendunt per quid ipsa est. Et diuiduntur huius modi definitiones in quattuor, secundum quattuor genera causarum. Unde aliquae ostendunt ex quo res habeat esse uel fieri, aliae ostendunt per quid intrinsece res est actu illud quod est, et aliae ostendunt gratia cuius ipsa est . Et aliquando plures harum definitionum congregantur in unam, et tunc est definitio composita.
Aliae sunt quae non merentur dici 'definitiones', sed magis descriptiones, quae dantur per aliquas per se passiones seu per aliqua per se accidentia termini definiti. Et ita uos habetis distincte omnes modos definitionum.
Sed debetis scire quod definitio data solum ad indicandum quid nominis differt ab aliis in modo praedicandi de suo definito, quia non praedicatur de eo mediante hoc uerbo 'est', +uel si praedicatur, hoc accidit si in quantum ponitur definitio causalis+, sed praedicatur mediante hoc uerbum 'significat'. Unde non est uerum dicere quod uacuum est locus non repletus corpore; ideo licet sic dicamus, tamen debemus intelligere istum sensum quod hoc nomen 'uacuum' significat praecise quantum haec oratio 'locus non repletus corpore'. Unde habita hac definitione et suo definito, dubium est adhuc utrum uacuum sit, et utrum locus non repletus corpore sit, et, per consequens, dubium est utrum uacuum sit locus non repletus corpore.
Et tunc de ista definitione possunt poni duae conclusiones. Prima est quod haec definitio non demonstratur de suo definito secundum illum sensum secundum quem ponitur in definitione quid nominis, hoc est dictum quod nos non demonstramus hanc propositionem 'hoc nomen 'uacuum' significat idem quod haec oratio 'locus non repletus corpore Et causa est quia in omni scientia oportet praecognoscere quid est per nomina ⟨significatum⟩ si debeamus intelligere, nec illud est demonstrabile, cum significationes nominum sint ad placitum.
Secunda conclusio est quod definitio dicens quid nominis bene est demonstrabilis de suo definito, aut affirmatiue aut negatiue, mediante hoc uerbo 'est'. Quoniam illud est demonstrabile quod prius est dubitatum et posterius, per demonstrationem, est scitum et certum. Modo non est dubium quod bene dubitatum est utrum uacuum sit locus non repletus corpore, quia dubium est utrum uacuum sit; modo si ponatur esse, concedetur ista 'uacuum est locus non repletus corpore', et si non ponatur esse, negabitur; ideo sicut una est dubia, ita altera. Tamen per illas easdem demonstrationes per quas scimus uacuum non esse, nos scimus quod uacuum non est locus non repletus corpore, et si per demonstrationes sciremus uacuum esse, nos per easdem sciremus eum esse locum non repletus corpore.
Ideo circa hoc debetis notare quod non refert scire et demonstrare de aliquo termino hoc uerbum 'est' secundo adiacens et de ipso suam definitionem praedictam mediante hoc uerbo 'est', uel etiam demonstrare ipsummet terminum de se ipso. Sicut enim demonstrabile est quod uacuum non est, ita, eisdem demonstrationibus, demonstratur quod uacuum non est uacuum, et sicut demonstrabile est quod deus est, ita, eisdem demonstrationibus, demonstratur quod deus est deus; unde propter easdem causas deus est deus propter quas deus est.
Nunc dico de definitione quidditatiua quod ipsa potest demonstrari de definito primo a posteriori, quia accidentia per se sunt bene nata inducere intellectum in conceptus quidditatiuos rei. Dico etiam quod dictae definitiones possunt demonstrari de suis definitis propter quid. Quia propter eadem causas homo est, et homo est homo, et homo est animal rationale; ideo sicut potest demonstrari per causas hominis propter quid ipse est, ita, eisdem demonstrationibus, sciretur propter quid ipse est homo et propter quid ipse est animal rationale.
Deinde, de definitionibus causalibus, quia causae sunt bene inuicem sibi causae, ideo illa definitio quae esset per causam habentem aliquam aliam causam esset demonstrabilis propter quid de suo definito per aliam definitionem. Sed si esset prima causa, ut forte finalis, quae non haberet aliam causam in causando illud causatum, tunc definitio per talem causam esset indemonstrabilis de suo definito propter quid, sed posset esse demonstrabilis demonstratione quia, scilicet a posteriori.
Ultimo dicendum est quod descriptiones, cum accipiant passionem definiti, sunt bene demonstrabiles propter quid de ipso definito, scilicet per definitiones quidditatiuas aut causales, quia sic demonstrantur passiones de suis definitis.
1-2. Ad rationes, dico quod licet nihil sit medium inter quidditatem rei et
ipsam rem, quia idem est hoc et illud, tamen est bene medium demonstratiuum
inter aliquam definitionem et suum definitum, quod quidem medium est notius
de isto definito quam esset illa definitio. Nec est dicendum quod omnis
propositio secundum quod ipsum sit immediata , ut patuit in primo libro*.
3. Ad rationem qua arguebat de definitione dicente quid nominis, illa debet +suppleri de definito non mediante hoc uerbo 'est', sed mediante hoc uerbo 'significat'+.
4. Ad aliam, posset dici quod quando Aristotiles* dicit definitionem formalem non esse demonstrabilem de definito, per illam definitionem intendebat illam quae est per primam causam definiti, loquendo de causa propria, et illa forte est definitio per causam finalem ut in pluribus. Vel comparabat formalem ad materialem, quia per formalem bene demonstratur materialis, sed non e conuerso, quantum ad esse rei, propter quod ad esse materiae non sequitur esse formae.
Et sic est finis quaestionis.
Quaestio 9a
UTRUM PER OMNEM CAUSAM PER SE CONTINGAT DEMONSTRARE CAUSATUM
Consequenter quaeritur, nono, utrum per omnem causam per se contingat demonstrare causatum.
1. Arguitur quod non: saepe causae sunt minus notae suis causatis; sed per
minus notum non fit demonstratio; igitur ... et caetera. Et si respondeatur
"quamuis causae sint minus notae quoad nos, tamen sunt magis notae simpliciter,
seu quoad naturam", illud non ualet; quia demonstrationes non fiunt nisi nobis,
et non alicui alteri, ideo oportet quod fiant ex nobis notioribus.
2. Item, multae sunt causae ad quarum esse non sequitur esse causatorum; ergo ex eis non potest demonstrari causatum. Patet consequentia: quia oportet in demonstratione conclusionem de necessitate sequi ex praemissis. Et antecedens est manifestum de causis materialibus: unde si materia quae est innata esse materia cultelli, scilicet ferrum, ponatur esse, non propter hoc sequitur quod cultellus est; et licet deus sit causa rosarum, tamen non sequitur si deus est quod rosa sit.
3. Item, in demonstratione medium et extremitates sunt innata praedicari uere de se inuicem; sed causa non praedicatur uere de causato, nec etiam terminus supponens pro causa de termino supponente pro causato, quoniam domus non est domificator; ergo causa non potest esse medium ad demonstrandum causatum.
4. Item, Aristotiles, secundo huius, dicit quod ibi non est simul causa et causatum, sed causa ibi prius, ⟨et⟩ ex posteriori demonstratur prius et non ex priori posterius, id est ex causa⟨to⟩ significatur causa et non ex causa causatum; ergo non ex omni causa per se demonstrabile est causatum.
Oppositum arguitur: quia nisi ex omni causa per se posset demonstrari
causatum, sequeretur quod per se causata non essent scibilia, cum sint propter
illas causas; modo hoc uidetur inconueniens; ergo ... ⟨et caetera⟩.
Item, primo huius*, dicit Aristotiles, loquendo de scire propter quid demonstratiue, "scire est rei causam cognoscere", et non magis dicit de una quam de alia; ideo uidetur quod per scientiam cuiuscumque causae possumus scire causatum propter quid est.
Item, prooemio Physicorum*, dicit Aristotiles quod eorum quorum sunt principia, causae et elementa oportet cognoscere alia ex cognitione elementorum.
Notandum est breuiter, ut patet secundo Physicorum*, quod causarum quaedam
uocantur 'actuales', quaedam 'potentiales'. Et non dicuntur 'actuales' in
proposito eo quod actu sunt, sed ex eo quod esse earum est sufficiens ad esse
causatorum, ita scilicet quod de necessitate posita tali causa ponitur
causatum. De quibus causis dicitur, secundo Physicorum*, quod causae actuales
cum suis causatis simul sunt et non sunt. Sed causae 'potentiales' uocantur a
quibus uel ex quibus est manifestum esse causatum, non tamen sufficiunt, immo
possunt esse causatis non exsistentibus, ut domificator potest esse domo non
exsistente, et fundamentum nondum exsistente domo.
Notandum est ultra quod eaedem causae ut sumuntur solitarie dicuntur aliquando 'potentiales' et ut sumuntur cum aliquibus causis aliis uel circumstantiis dicuntur 'actuales', ut ignis per se diceretur causa potentialis ad comburendum, tamen ignis sufficienter approximatus combustibili non sufficienti resistere diceretur ut sic causa actualis ad comburendum, et deus uel sol dicitur bene causa potentialis generationis ranae, tamen deus cum sole approximato sufficienter ad generationem ut sic dicerentur causa actualis generans ranam.
Tunc sit prima conclusio quod ex omni causa per se actuali potest demonstrari causatum siue per se, siue secundum fieri, siue secundum fore, siue secundum fuisse. Causa huius est quia ad causam sequitur effectus taliter quod per causam demonstratur effectus propter quid, cum effectus sit propter esse per se suam causam; sed ex causa per se actuali sequitur causatum modis praedictis; igitur ... et caetera. Et patet per quid nominis 'causae actualis'; dicitur enim causa 'actualis' ut simul est cum talibus circumstantiis quod ipsa sit sufficiens ad esse causati ita quod non possit esse sine causato; igitur statim sequitur si causa fit circumstantiata quod causatum tum fiat, et si erit quod causatum erit, et caetera.
Alia conclusio ⟨est⟩ quod ex causa potentiali non sequitur causatum quantum ad esse ipsius, immo quantum ad esse ipsius non demonstratur quantum ad talem causam; oportet enim in demonstratione esse consequentiam necessariam. Tamen potest dici quod ex per se ⟨esse⟩ causae potentialis potest demonstrari causatum quantum ad posse esse, et hoc est quia sic ad causam sequitur causatum, unde sequitur si ferrum est quod cultellus potest esse.
Sed forte tu obiicies "quia lapides et ligna sunt causae domus; tamen de domo facta scio propter quid ipsa domus est materialiter per scientiam lapidum ⟨et⟩ lignorum; ergo per causam potentialem scio causatum quantum ad esse". Respondeo breuiter quod tu non scis domum esse propter lignum uel lapides nisi sciendo ea taliter se habere qualiter dicuntur causae actuales domus. Unde numquam propter scire lapides et ligna esse tu scires domum esse nisi tu scires ea taliter esse et cum talibus circumstantiis quod ad hoc sequeretur domum esse.
Tunc ad rationes.
1. Ad primam, dico quod licet saepe causae sint minus nobis notae quam causatum ⟨quantum⟩ ad quia est, tamen omnes causas per se oportet prius esse notas quantum possumus scire sufficienter propter quid effectus est; ideo causae non solum secundum naturam, sed etiam nobis sunt notiores quantum ⟨ad⟩ propter quid effectus est.
2. Alia ratio bene probat quod propter causas potentiales acceptas ut dicuntur potentiales non scimus causatum quantum ad esse.
3. Ad aliam, dico quod termini significantes causas bene praedicantur de terminis significantibus effectus, si non in recto, tamen in obliquo, ut quod domus est ex lapidibus et lignis, et quod dies est a sole; et hoc sufficit ad hoc quod causa fiat medium demonstratiuum.
4. Ultima ratio et etiam rationes post oppositum uadunt uiis suis.
Quaestio 10a
UTRUM EIUSDEM DEMONSTRABILIS POSSINT ESSE PLURES CAUSAE DEMONSTRATIVAE
Consequenter quaeritur, decimo, utrum eiusdem demonstrabilis possint esse plures causae demonstratiuae.
1. Arguitur quod sic, per Aristotilem*, qui prius dixit idem demonstrari per
plures causas, ut per causam finalem, et efficientem, et materialem, et
formalem.
2. Arguitur etiam per ipsum Aristotilem, prooemio Physicorum*, dicentem quod in habentibus principia, causas et elementa oportet aliud scire ex complexione eorum; modo scire est per demonstrationem; ergo demonstrationes fiunt per principia, causas et elementa; tamen Commentator* exponit quod per illa tria nomina, scilicet 'principia' 'causas', 'elementa', Aristotiles intendit quattuor genera causarum; ergo idem potest per plures causas demonstrari, et per plura genera causarum.
3. Item, propter quodcumque aliud est aliquid potest demonstrari propter quid est; sed unum et idem est propter plures causas; ergo unum et idem habet plures causas per quas potest demonstrari.
Oppositum uidetur uelle Aristotiles in fine istius secundi*.
Et probatur ratione: quia si eiusdem essent plures causae demonstratiuae, tunc non sequeretur ad effectum causa, ut dicit Aristotiles*; sed in demonstrationibus potissimis sequitur ad effectum causa sicut ex causa effectus, eo quod demonstrationes debent esse ex propriis et secundum quod ipsum; modo propria conuertuntur ad inuicem et se inuicem consequuntur.
Breuiter dico, cum Aristotile, quod duplices sunt demonstrationes. Quaedam
⟨sunt demonstrationes⟩ quia et a posteriori, et de illis non quaeritur, quia
satis apparet in unaquaque scientia quod ad eandem conclusionem ponuntur saepe
plura media quando sic a posteriori arguimus. Aliae sunt demonstrationes a
priori, siue per causas, et illae sunt duplices, quia quaedam sunt ex omnino
immediatis, aliae autem ex mediatis.
Modo statim ponendum est ⟨quod⟩ si demonstrationes fiant ex mediatis, possibile est eiusdem esse plures causas demonstratiuas, hoc est dictum quod eadem conclusio potest demonstrari per multa media causalia et per quodlibet illorum. Et hoc demonstrauit Aristotiles prius*, scilicet quod possumus probare tonitruum esse aut per causam efficientem aut finalem.
Sed alia conclusio ponitur, quod si demonstratio fiat ex omnino primis et immediatis, et quod ipsa sit simplex syllogismus, tunc impossibile est eiusdem conclusionis esse plures causas demonstratiuas, id est plura media causalia. Causa huius est quia si media multiplicarentur, aut hoc esset propter diuersa genera causarum aut propter multitudinem causarum in eodem genere causae; sed neutro modo; igitur... ⟨et caetera⟩. Maior nota est sufficienti diuisione. Et minor probatur. Primo quod non propter diuersa genera causarum: quoniam illas sunt subordinatae ita quod una est causa alterius; uerbi gratia, finis est causa efficientis, et efficiens causa formae, et forma materiae; ideo si demonstraretur effectus per causam posteriorem in esse, demonstratio non esset simpliciter ex immediatis, immo adhuc esset petere de illo medio causali propter quid est, et esset illud medium demonstrabile per causam priorem; modo manifestum est quod propter huius modi diuersa genera causarum non multiplicantur ad eandem conclusionem demonstrationes ex simpliciter primis et immediatis.
Et notandum est quod in dicta conclusione ponebatur quod demonstratio esset simplex syllogismus, quia demonstratio si esset syllogismus compositus ex syllogismis posset esse ex immediatis ⟨et⟩ tamen ex multis mediis. Verbi gratia, ponamus A immediate ipsi B, et B ipsi C, et C ipsi D; et tunc ex immediatis per plura media possumus concludere quod omne D est A: uerbi gratia, 'omne B est A, omne C est B et omne D est C; ergo omne D est A', et omnes praemissae erant immediatas; et non est ibi simplex syllogismus, immo est duplex syllogismus uirtualiter.
Deinde idem declaratur quantum ad multitudinem causarum in eodem genere: quia uel illae sunt subordinatae, uel solum sunt actualiter ordinatae ad effectum, uel neutra est per se sufficiens; si sint subordinatae, reuertitur idem quod prius, quia per remotionem non erit demonstratio ex immediatis; si uero sint ⟨solum⟩ actualiter ordinatae ad effectum uel non sufficientes, tunc ex illis non fiet demonstratio potissima.
Ultima conclusio ponitur quod plures conclusiones possunt demonstrari per idem medium demonstrationibus ex immediatis. Et hoc fiet in casu in quo genus habet plures species immediate contentis sub eo. Verbi gratia, si triangulus demonstratur habere tres angulos aequales duobus rectis, oportet dare aliquid medium quod primo et immediate se habeat ad triangulum. Ponamus igitur quod illud medium sit 'A', ita quod ista sit immediata 'omnis triangulus est A'; illud 'A' non dicetur immediate nec secundum quod ipsum de speciebus trianguli, sed mediante 'triangulo', ideo de qualibet specie trianguli probatur per hoc medium 'triangulus', ut arguendo sic 'omnis triangulus est A, omnis isosceles est triangulus; ergo omnis isosceles est A', et consimiliter demonstraretur per idem medium 'A' de isopleuro et de quadrato, et exemplum est propositionis immediatae. Tamen uidetur mihi quod si demonstrationes sint ex secundum quod ipsum, hoc est dictum ex conuertibilibus, numquam idem esset medium ad plures conclusiones arguendo ex omnino immediatis, quia propter talia media sunt ad inuicem ordinata.
Istis uisis, rationes procedunt.
Primae enim arguebant quod fiant demonstrationes per plures causas et per propositiones immediatas uel per syllogismos.
Et rationes in oppositum arguebant quod hoc sit impossibile per syllogismos simplices et omnino ex immediatis; ideo nihil concludebant ad propositum.
Quaestio 11a
UTRUM NOTITIA PRIMORUM PRINCIPIORUM SIT NOBIS INNATA
Consequenter quaeritur, undecimo et ultimo, utrum notitia primorum principiorum sit nobis innata.
1. Arguitur quod sic, per Commentatorem, secundo Metaphysicae*, dicentem quod
prima principia sunt nobis naturaliter innata; igitur ... et caetera.
2.Item, uel sunt nobis innata uel per doctrinam acquisita; sed non ⟨sunt⟩ per doctrinam acquisita. Probatio: quia omnis prima acquisitio doctrinae fit nobis ex praeexsistente cognitione, primo huius*; modo notitia primorum principiorum non fit ex praeexsistente cognitione, quia tunc non essent prima principia, immo magis illa quorum non esset praeexsistens cognitio; ergo non acquiritur per doctrinam. Confirmatur: quia omnes sane concedunt prima principia absque hoc quod aliquis concedat ea, et ideo ⟨non⟩ per doctrinam acquiruntur.
3. Item, uel illa notitia est intellectui ⟨in⟩nata uel intellectus est in prima potentia ad huius modi notitiam; si dicatur primum, tunc habetur propositum; si secundum, tunc sequitur inconueniens, scilicet quod intellectus non magis erit determinatus ad assentiendum primis principiis si sibi praesententur quam suis oppositis, quod est manifeste falsum. Et patet consequentia: quia hoc est de ratione purae potentiae quod sit indeterminata et indifferens ad opposita, ut habetur nono Metaphysicae*.
Oppositum tamen arguitur, per Aristotilem, in isto secundo*, ⟨dicentem⟩ quod
notitia primorum principiorum est certissima et euidentissima, scilicet
nobilior et certior quam sit scientia quae est habitus conclusionum. Cum igitur
scientia quando eam habemus non lateat nos, absurdum esset dicere quod notitiam
principiorum indemonstrabilium, si haberemus eam, lateret nos, et tamen quam
plurimum homines primorum principiorum non percipiunt se habere notitiam; ergo
illam non habent innatam.
Item, ⟨arguitur⟩ auctoritate Aristotilis, tertio de Anima*, qui dicit intellectum a principio esse nudum tamquam tabula rasa in qua nihil est depictum; et dicit intellectum nullam notitiam habere nisi quod 'possibilis natus' est uocatus, quasi dicat quod est in prima potentia ad intelligere et nullum actum intelligendi habet innatum.
Notandum est quod habitus primorum principiorum indemonstrabilium non uocatur
'scientia', sed 'intellectus', pro tanto quia scientia, proprio nomine dicta,
est habitus per demonstrationem acquisitus; ideo principiorum indemonstrabilium
non est scientia proprie, sed eorum est habitus qui uocatur 'intellectus', non
quia sit ipsamet potentia intellectualis, sed pro tanto quia non uirtute
aliorum intellectorum assentit eis, sed uirtute propria tamquam est naturaliter
determinatus, sicut ignis est naturaliter determinatus ad calefaciendum si
occurrat ei combustibile. Sic autem non est intellectus determinatus ⟨ad⟩
assentiendum conclusionibus; ideo indiget doctrina ex praecognitione
determinante ipsum ad assentiendum dictis conclusionibus. Verum est tamen quod
intellectus non solum ad notitiam conclusionum, sed etiam principiorum indiget
ministerio sensus per quem praesentantur sibi intelligibilia. Tamen non est
credendum quod propter hoc sensus determinet intellectum ad assentiendum
principiis tamquam principale agens et principale determinans, quia tunc esset
nobilior intellectu; immo solum requiritur sensus tamquam ministrans et
praesentans intellectui obiectum.
Deinde etiam notandum est quod duplicia sunt principia indemonstrabilia. Quaedam sunt quorum rationes terminorum se manifeste includunt aut manifeste excludunt scito quid nominis. Alia sunt principia quorum rationes terminorum nec se manifeste includunt nec manifeste excludunt.
Modo principia de primo istorum modorum statim ab intellectu capiuntur cum sibi praesentantur, hoc est dictum quod intellectus statim assentit eis scito quid nominis illorum terminorum: uerbi gratia, quod aliquid est, quod homo est animal, quod albedo est color, quod idem non contingit simul inesse et non inesse, quod nullum rationale est irrationale, et sic de plurimis aliis.
Sed principia de secundo dictorum modorum non sic statim capiuntur ab intellectu; immo licet sint indemonstrabilia, tamen indigent primo iudicio sensus, et memoria et experientia: uerbi gratia, quod omnis ignis est calidus et quod omne rheubarbarum faciat choleram non statim concedit intellectus; unde posito quod numquam uidisses ignem uel, si uidisses, tamen non tetigisses, non esset intellectui tuo notum utrum omnis ignis sit calidus. Igitur ad huius modi principia firmiter concedenda ab intellectu praeexigitur sensus, memoria et experientia, tali modo quod primo a sensu tu cognoscis istum ignem esse calidum et statim intellectus consequenter iudicat ignem esse calidum, +et tamen numquam iudicat quod omnis alia uice tu sentis alium ignem calidum esse+, et sic multotiens habetur de plurimis memoria quod illi fuerunt calidi, et tunc si occurrit tibi alter ignis, quem tu non sentis, propter memoriam praeteritorum, iudicas illum esse calidum, et hoc est iam experimentale iudicium de non sensato.
Ultimo notandum ⟨est⟩ quod intellectus attendens quod in multis similiter se habuerit et quod nullae diuersae circumstantiae obstiterunt +a qualibet eorum si ignis inuenitur calidus considerat quod apparet causa dissimilitudinis quare arguitur sic de aliis+ ipse ex naturali inclinatione eius ad ueritatem format uniuersale principium et assentit ei tamquam sibi noto, scilicet quod omnis ignis est calidus.
Sed statim tu obiicies "quod nullum tale uidetur esse principium; quia per notitiam praecedentem declaratum est, scilicet per notitiam sensitiuam, et quia licet non sit probatum per demonstrationem, tamen uidetur esse probatum per exemplum uel inductionem: uerbi gratia dicendo 'iste ignis est calidus, et sic de multis aliis qui sensati sunt, et non est ⟨ratio⟩ quin ita sit de aliis; igitur omnis ignis est calidus'; modo ⟨quod ex⟩ scitis et concessis per argumentationem ⟨concluditur⟩ non debet poni principium".
Ad hoc respondetur, sicut dixi, quod sensus non est principale determinans intellectum, sed solum illi monstrans obiectum; immo intellectus per suam naturam determinatur ad concedendum principium; ideo illud est dicendum 'intelligibile principium'.
Et quando dicitur de inductione, dicendum est quod inductio non concludit gratia formae. Primo quia nullus potest inducere in omnibus ignibus singularibus; nullus enim tangit omnes, nec est possibile quod aliquis tangat omnes; et tamen non sequitur conclusio gratia formae nisi inductum sit in omnibus et sit scitum quod illa sunt omnia. Secundo etiam non ualet ad propositum additio istius clausulae 'et sic de aliis', quia illa clausula non est scita nec est certa intellectui nisi in quantum ipse potest formare uniuersale principium, quia iam tu ponis clausulam uniuersalem, scilicet quod ita est de omnibus aliis. Et ideo licet intellectus indigeat inductione, tamen illa non est sufficiens ad determinandum intellectum nisi intellectus per suam naturam esset ad hoc inclinatus et determinatus. Ideo adhuc talia uocantur 'principia intelligibilia', et sunt principia intellectiua ut scientiae et artes' sicut dicit Aristotiles, primo huius*.
Istis uisis, manifestum est quod sic dicendum est ad quaestionem. Debemus enim dicere quod actualis notitia principiorum non est nobis innata, sed acquisita, non tamen per doctrinam proprie, quia doctrina proprie dicta est ex notioribus habentibus potestatem determinandi intellectum ad assentiendum ei quod ante erat sibi dubitabile. Tamen dicendum est quod nobis est innata uirtus quaedam inclinata naturaliter et determinata ad assentiendum ueritati principiorum si sibi fuerint debite applicata, sicut ignis est naturaliter inclinatus ad comburendum cum sibi fuerit combustibile appositum, et illa uirtus nobis innata est intellectus humanus.
Tunc soluuntur rationes.
1. Ad auctoritatem Commentatoris*, dicendum est quod principia sunt nobis naturaliter habita, id est intellectus per suam naturam assentit eis quando debite praesentantur.
2. Ad aliam, dico quod non sunt innata nobis, nec per doctrinam proprie dictam acquisita; immo intellectus per suam naturam assentit eis sine indigentia alterius doctrinae, nisi tu accipias 'doctrinam', ualde improprie, pro ministerio sensus praesentanti obiectum intellectui.
3. Ad aliam, dico quod intellectus non est pura potentia, sicut prima materia, immo est de se actus specialis et forma corporis humani. Et ideo licet sit in potentia, quia carens actu secundo, tamen determinatus est ad actum secundum si obiectum fuerit praesentatum, sicut ignis non semper calefacit, et si caret bene actu illo secundo, tamen per actum suum primum est determinatus ad calefaciendum obiecto sibi praesentato.
ET SIC EST FINIS ILLIUS QUAESTIONIS, ET, PER CONSEQUENS, OMNIUM QUAESTIONUM
⟨TAM⟩ PRIMI LIBRI QUAM SECUNDI, ⟨TAM⟩ BONAE QUAM VALENTES MULTUM, A MAGISTRO
BYRIDANO PARISIUS COMPILATAE.