Migne Patrologia Latina Tomus 96
Quaestiones in Octateuchum (Wicbodus), J. P. Migne
LAUS REGIS. ALLOCUTIO AD LIBRUM.
(1103B) CAROLUS REX FRANCORUM ET LONGOBARDORUM AC PATRICIUS ROMANORUM HUNC CODICEM AD OPUS SUUM SCRIBERE JUSSIT.
Quis digne indoctus metrorum versibus unquam
Rusticus explanet cujus praeconia passim
Latus concelebrat sub coeli cardine mundus,
Cujus ad imperium meruistis ordo carere,
Et capere nitidam longo post tempore pallam;
Coeperis ut limen aulae regalis adire,
Atque auro rutilo radiantem cernere sedem?
Incipe quamprimum largas persolvere grates,
Errorum quod nube cares, correctus haberis.
Dein prostratus veniam deposce precatu,
Lautorisque tui sollers patronus adesto.
Asperi aut impressa manus tenuando polivit.
(1103C)En habes in promptu, o rex, quod jusseras olim,
Suscipe, et o felix multos utaris [utare] per annos.
EPIGRAMMA OPERIS SUBSEQUENTIS.
O quam magna tuae clarent praeconia laudis,
Rex Carole, felix et notus in omnibus arvis.
Finibus extremis tua maxime jussio pollet.
Quis valet urbane laudes sermone polito
Fari, magne, tuas, coeli sub culmine claras?
Quis tua mixta canat mira pietate tropaea,
Divitiasque tuas longo quis carmine pandat?
Quis saltem poterit seriem enumerare librorum,
Quos tua de multis copulat sententia terris?
Sanctorum renovans Patrum conscripta priorum.
Nam quidquid sacrum divina volumina verbis,
(1103D)Eloquio sensuque docent, quod praedicat ipse
Antiquus mundi replicans exordia vates,
Seu ille historias texat, seu forte figuras.
Quod diversa retro multorum tempora regum
Post Ruth succiduo gesserunt ordine magnum,
Vel qui post reprobum Davidica regna Saulem
Ter quinquagenos scripserunt carmine psalmos.
Pacificus quidquid lata inter sceptra Salomon,
Obscurum sensu praeclara proverbia duxit,
Quodque bis octoni post se videre prophetae,
Quod clausum Job mitis ait cum vulnere aperto.
Esther quid memorem, et castae mendacia Judith?
Ornati cum fraude satraps accenditur oris,
Cum manet illudens obscenum femina lectum,
(1104B)Desectoque feros compescit vertice visus.
Quod melius cernens caecato in corpore Tobi,
Quae secreta videns perscripsit conditor Ezras,
Quidquid post priscam succedens gratia legem
Intonat, atque Novi miracula Testamenti.
Hinc hominis clamat facies, ait, inde leonis,
Et pernix aquila, et fortis certamine taurus.
Inde quater terni puris quod mentibus agni
Egerunt, toto spargentes semina mundo.
Bis septena pii quod spargit epistola Pauli,
Quod Petrus Jacobusque, quod Judas et ipse
Qui conspecta refert coeli secreta Joannes,
Quin et veridici quae plurima tractatores
Exposuere suis mysteria digna libellis,
Haec tu cuncta tenens animo sitiente bibisti.
(1104C)Nec si quid sacrum cecinere prophetae
Te latet, agnoscis leges, et commata servas.
Atque aliena tuo commendas carmina cantu.
Quid totum replicem? tu sensibus utere doctis,
Et quae nota tibi vel quae percepta legendo,
Ad virtutis opus studio converte regali.
At si de plebe quisquam livore perustus
Dixerit, iste quis est veterum qui carmina mutat,
Inscribitque levis epigrammata vana libellis?
Noverit hoc ipse quod nusquam culpa mutatur,
Cum non velle valet et major jussio cogit.
Denique jussa bona cum promulgantur agenda,
Qui complet sapiens, qui vult contemnere demens.
Quod si Virgilius, et vatum summus Homerus,
Censuram meruere novam post fata subire,
(1104D)Quam dat Aristarcus tua, Varrusque, Probusque.
Cur dedignetur quod jussus principe magno
Parvula excerpi Mosaica carmina bibli
Vuigbodus humilis nucarum mole piavi.
Haec tibi rex summe jussu compulsus herili,
Servulus, ut potui, devota mente dicavi.
Ratio VII dierum ordinatur.
Primus in orbe dies lucis primordia sumpsit.
Alter splendifluis coelum firmavit in oris.
Tertius undivagum mare dat cum germine terrae.
Quartus habet phoebum lunamque et sidera coeli.
Quintus plumigeras volucres piscesque natantes.
Sextus quadrupedes reptans hominesque sagaces.
(1105A)Septimus est Domino requies, his rite peractis.
Non quia cunctipotens humano more laboret,
Actibus aut fessus quaerat quiescere tandem
Qui semper requietus agit, faciensque quiescit.
Sed quod sacra quies typicis est operta figuris,
Multa gerat signis, et pandat mystica nobis.
Dicta Dei requies quod rebus jure creandis
Ipsa modus fuerit cunctis, et maxima finis.
Nam nova quaeque fiunt, jam tum ordinata probantur
Dicta Dei requies, quo Dominus ac redemptio Christus
In carne veniens, ac carnis vincla resolvens,
Hoc redeunte die felici morte quievit,
(1105B)Dicta Dei requies, quod nos post mille labores,
(1106A)Solus ubique fovens in se requiescere cogit.
Nec datur ulla quies miseris, nisi suscipit ipse.
Dicta quoque requies, mundana quod actio praesens
Post sex aetates quas mundus in ordine currit,
Otia percipiens aeterna pace quiescit.
Dicta quoque requies, quae nobis ultima sors est.
Nam vitae cursus, mundanae molis ad instar
Sex sunt aetates hominis, et septima mors est.
Prima tenet ortum generis infantia simplex,
Altera deinde pueritia mollis habetur,
Tertia quae sequitur ipsa vocitatur adulta,
Quarta gerit virtutis opem speciosa juventa,
Quinta senecta gravis et ultima tempora vergens,
Sexta venit senium quae vitae terminat aevum.
(1106B)Explicit.
INCIPIT LIBER QUAESTIONUM SUPER LIBRUM GENESIS EX DICTIS SANCTORUM PATRUM AUGUSTINI, GREGORII, HIERONYMI, AMBROSII, HILARII, ISIDORI, EUCHERII ET JUNILII. (1105)
(1105B)Discipulus. Primo omnium, praeceptor mi, inquiri mihi necesse est, quis hujus libri, qui Genesis apud nos dicitur, scriptor habeatur.
Magister. Sicut a majoribus nostris nobis insinuatum (1105C)atque traditum est, Moysen hujus operis scriptorem fuisse asserunt, id est quinque librorum qui, juxta Graecos, Pentateucum nominantur, cum non dicat hoc titulus, sed quasi de alio ipse refert: Dixit Dominus ad Moysen. Cujus exemplum in Novo Testamento Joannes sequens apostolus, ubicunque de se aliquid referre voluit, nomen suum studiose siluit, aiendo: Conversus Petrus vidit illum discipulum quem diligebat Jesus sequentem, etc. (Joan. XXI, 20.)
D. Genesis unde hoc nomen accepit?
M. LXX etenim Interpretes, Symmachus et Theodotion in principio transtulerunt, et in Hebraeo scriptum est Bresith, quod Aquila interpretatur in capitulo. Et ideo secundum sensum magis quam secundum verbi translationem, de Christo accipi potest, (1105D)qui tam in ipso fronte Geneseos, qui caput omnium librorum est, quam in principio Joannis evangelistae, coeli et terrae conditor approbatur. Unde et in Psalterio de seipso ait: In capite libri scriptum est de me (Psal. XXXIX, 8). Id est in principio Geneseos. Et in Evangelio, Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil (Joan. I, 3). Ideo sciendum quod liber hic apud Hebraeos Bresith vocetur, hanc habentes consuetudinem ut voluminibus ex principibus eorum nomina imponant.
In libro prohemiorum.
D. Genesis juxta fidem historiae quae describit?
M. Fabricam describit mundi et hominis conditionem, cataclysmum et divisionem terrae, confusionem (1106B)quoque linguarum, gestaque omnium patriarcharum usque ad ingressionem Israel in Aegyptum.
JUNILIUS.
D. Haec Scriptura, quae de praesenti saeculo loquens (1106C)significet, nosse cupio.
M. Quinque: aut generationem ejus, id est creationem, aut gubernationem, aut accidentia naturis, aut evenientia voluntatibus, aut subsequentes voluntatis eventus.
D. Quibus modis generationem saeculi haec Scriptura signavit?
M. Tribus: aut enim sola Dei voluntate factum aliquid scribitur, ut est: In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I, 1); aut voluntate simul et voce sive praeceptiva, ut est fiat lux et fiat firmamentum; sive deliberativa, ut est: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Aut voluntate, voce ac diffinitione, ut est: Crescite et multiplicamini et replete terram. Et iterum: Germinet terra herbam (1106D)virentem et ferentem semen juxta genus suum, et lignum fructiferum faciens fructus cujus semen in ipso sit. Et caetera quae post septimum diem usque in finem saeculi per partes operatur, ex illa enim definitione proveniunt.
D. Est in his tribus aliqua differentia?
M. Est, quia ea quae sola voluntate vel etiam voce sunt facta, noviter facta sunt, quae vero diffinitione, illis similia jam quae facta noviter diximus. Et rursus illa quidem in sex primis diebus; haec vero donec saeculum stabit.
D. Da ordinem per sex dies factarum rerum?
M. In ipso quidem principio conditionis facta sunt coelum, terra, angeli, aer, aqua.
D. Proba angelos et aquas et aerem factum.
(1107A)M. Facta quidem ex aliis Scripturae locis ostenduntur, ut est: Qui facit angelos suos spiritus (Psal. CIII, 4); et: Laudate eum, omnes angeli ejus (Psal. CXLVIII); et: Aquae quae super coelos sunt laudent nomen Domini, quoniam ipse dixit et facta sunt (Ibid., vers. V); et: Quoniam ipsius est mare et ipse fecit illud (Psal. XCIV, 5). Et aer in Scripturis sanctis coeli nomine solet ostendi, ut est: volucres coeli, cum certum sit aves in aere devolare. Coelum autem ostendimus factum. Quod vero praecesserunt ista caeteras creaturas, in angelis, ut Scriptura demonstrat, dum in laudibus et benedictionibus creaturis caeteris praeponuntur, est ratio; oportuit enim ut terrenas coelestis creatura praecesserit. De aquis vero ipsa Scriptura dicit, quod Spiritus Dei ferebatur super aquas.
(1107B)D. Sequere ordinem generationis.
M. In principio diei primae lux facta est, secunda vero factum firmamentum, tertia mare et terrae nascentia, quarta luminaria coeli, quinta natantia et volatilia, sexta reliqua animalia et homo.
D. Quae est in ipsarum creaturarum operatione distantia?
M. Quod quaedam ex nihilo facta sunt, ut coelum, terra, etc., quae usque ad completum primum diem diximus facta, quaedam vero ex jam factis primo die.
D. Da horum probationes.
M. Quoties Scriptura ex aliquo factas res cupit ostendere, aut palam significat, ut est producat terra et producant aquae et similia: aut certe ex subtili significatione verborum, ut cum dicit, fiat firmamentum, (1107C)utique significat fuisse aliquid fluidum ac liquidum, id est aquas, quae ut solidatae ostenderentur, firmamentum vocatum est, quod fiebat. Et rursus luminaria derivative appellavit, quae quarta die facta fuerunt, ut ex lumine primo die operato, facta monstraret. In his autem quae primo die facta sunt, neque aperte neque subtili verbo factum aliquid declaratur ex altero. Nihil enim post primum diem ostenditur ex non exstantibus factum, sola hominis anima; in quo et hoc attendendum, quia cum alia aut ex nihilo, aut ex jam factis facta sunt, solus homo ex utroque componitur.
D. Quas alias creaturis ascribimus differentias?
M. Quod ea quae primis sex diebus facta sunt, non naturaliter, nec ex similitudine provenerunt. Reliqua (1107D)vero quae fiunt, naturaliter ex divina diffinitione nascuntur, exceptis scilicet miraculis.
D. Da tertiam differentiam.
M. Quod creaturarum aliquae, id est rationales propter seipsas factae sunt, ut angeli et homines: reliqua vero non propter se, sed propter praedictos angelos aut homines facta esse noscuntur: homo vero principaliter secundum animam propter se intelligendus est factus, nam secundum corpus consequenter.
D. Quid enim, praeter angelos et homines aliae creaturae seipsis invicem non egebant?
M. Egebant quidem, non ad utilitatem, sed ad ornatum, utilia enim non sibi, sed angelis et hominibus (1108A)sunt, pro quibus etiam facta esse noscuntur. Ornatum vero etiam invicem praestant, quippe et coelum inornatum sine coelestibus luminaribus fuit, et luminaria ipsa ne superflue facta essent, videntium oculis indigebant. Et mare inornatum, donec aut locum suum receperit, aut animalibus impleretur. Et terra incomposita praeter habitantium vel nascentium usum, et irrationalia animalia sine hominis regimine inepta, herbae absente animalium usu superfluae. Ita omnia eguerunt invicem, vel his quae quotidie fiunt. Sed ut jam diximus, aliud est esse incompositum, aliud utile; incompositum enim aliquid per se utile alteri declaratur.
D. In ornamento ipso aliqua est differentia?
M. Est: nam aliqua in sex diebus ornata sunt, ut (1108B)coelum luminaribus, et terra herbis, et piscibus mare: quaedam vero donec mundus vivit ornantur, ut mare navigiis, et terra aedificiis et caeteris quae humano construuntur ingenio, et homo ipse scientia. Quaedam vero decorem suum in futuro recipient, ut corpus incorruptionem, et mortalia immortalitatem, et coeleste regnum habitationem sanctorum. Notandum autem in ornamentis, quod eorum quae vel ingenio vel artibus fiunt, in hominibus causa est, reliquorum autem in Domino.
D. Da quartam differentiam.
M. Quod quaedam simul et velut subito creata emerserunt, ut herbae, luminaria, natantia et volatilia, necnon terrena animalia et quadrupedia. Quaedam vero non simul, sed velut cum quadam mora, ut (1108C)mare, terra, homo; et ipse enim paulatim factus scribitur, sicut et cetera.
D. Da quintam creaturarum differentiam.
M. Quod quaedam eorum ratione ceteris praesunt, ut rationalia; quaedam vero usui habentur, ut coelestia luminaria, quaedam naturae necessitate obsequuntur, ut aves et quadrupedes et his similia.
D. Da sextam differentiam.
M. Quod ea quae ceteris praesunt, id est rationalia, voluntate ac ratione moventur; quae vero inrationabilia sunt, aut necessitate obsequuntur, aut natura moventur.
D. Ea quae ex aliquo facta sunt, quod materias habuerunt?
M. Sex, terram, aquas, aerem, ignem, lumen, (1108D)costam.
D. Da singulis origines suas.
M. Ex terra virentia plantaria, et animalia. Ex aquis firmamentum, mare, natantia, et volatilia. Simul autem ex terra, aquis, igne et aere omnia quae per successiones temporum renovantur. Ex lumine luminaria. Ex costa Eva.
D. Ignis quomodo probatur factus, aut unde, vel quando?
M. Factum quidem ex generali scriptura possumus adprobare cum dicitur de Deo: Qui fecit coelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt (Psal. CXLV, 6); quia utique etiam ignis in eis est, et ex speciali prophetia. Laudate Dominum, dracones et omnes (1109A)abyssi; ignis, grando, nix, glacies et spiritus procellarum (Psal. CXLVIII, 7). De quibus ante dixerat: Quoniam ipse dixit et facta sunt (Psal. CXLVIII, 5). Et rursus: Benedicite, omnia opera Domini, Domino; et subjunxit: Benedicite, ignis et aestus, Dominum (Dan. III, 57, 66). Utrum vero ex nihilo, sicut et alia factus sit, an ex aliquo dubitatur. Plures enim volunt coelestium luminarium esse particulam, quippe etiam nunc frequenter vidimus homines certo modo ignem ex solis radiis mutuari: Quod si ita est, primo die factus est. Sed sapientius hoc Scriptura lumen quam ignem vocavit, ut ex meliore usu nomen acciperet.
D. Da septimam creaturarum differentiam.
M. Quod omnia quae ex aliquo facta sunt, corpora (1109B)sunt. Incorporea autem neque ipsa ex aliquo, neque ex ipsis facta sunt aliqua. Haec vero incorporea accipienda sunt, non sicut Deus incorporeus dicitur, ejus enim comparatione nihil corporeum [ Leg. incorporeum] est, sicut nec immortale, nec invisibile. Alius enim modus est, quo haec verba solae divinitati conveniunt, alius quo de creaturis loquimur, sicut de animalibus vel angelis.
D. Quomodo Deus mundum fecerit possumus quaerere?
M. Hoc temerarie magis quam caute exquiritur. Nulli enim divinae creaturae modum homini licet agnoscere. Nam si sciret quis quomodo facta sunt aliqua ex nihilo, creatori utique scientia ac potentia par fuisset.
AUGUSTINUS. (1109C) D. Si omnia in numero, et mensura, et pondere Deus disposuit; ipsum numerum et mensuram et pondus ubi disposuit?
M. Numerus et mensura et pondus ipse est Deus. Ipse est enim numerus sine numero, a quo est omnis numerus. Ipse est mensura sine mensura, a quo est omnis mensura. Ipse est pondus sine pondere, a quo est omne pondus. Non enim creaturam extra se aut alicubi vidit; ut sicut homines, memoria retineret quae faceret. Omnis igitur creatura voluntas est creatoris, voluntas itaque creatoris non est extra naturam creatoris, hoc est ibi voluntas quo natura. Sic tamen aeterna est natura, sicut aeterna voluntas, non (1109D)enim accedit Deo aliqua nova cogitatio ad formandam creaturam. Proinde omnia in se Trinitas Deus disposuit, quia in se cuncta habuit quae fecit. Intelligitur et aliter, omnia in numero et mensura et pondere disposuit, id est ut omnia quae fecit, numerum et mensuram et pondus haberent.
Augustinus in libro I contra Manichaeos ita exorsus est.
More Manichaeorum multi imperiti et rustici, et ut ita dicam praesumptuosi, percunctare solent et objiciunt: Si in principio aliquo temporis fecit Deus coelum et terram; quid agebat antequam faceret coelum et terram [ vel ubi erat] et quid ei placuit (1110A)subito facere quod nunquam ante fecerat per tempora aeterna? His respondemus.
Deus in principio creavit coelum et terram, non in principio temporis, sed in Christo, cum verbum esset apud patrem, per quod facta et in quo facta sunt omnia. Sed si in principio temporis Deum fecisse coelum et terram credamus, debemus utique intelligere, quod ante principium temporis non erat tempus. Deus enim fecit et tempora. Et ideo antequam faceret tempora, non erant tempora. Non enim possumus dicere fuisse aliquod tempus quando Deus nondum aliquid fecerat, quomodo enim erat tempus quod Deus non fecerat, cum omnium temporum sit ipse fabricator. Et si tempus cum coelo et terra esse coepit, non potest inveniri tempus quo (1110B)Deus nondum fecerit coelum et terram. Cum autem dicitur: Quid ei subito placuit? sic dicitur quasi aliqua tempora transierint, quibus Deus nihil operatus est; non enim transire poterat tempus, quod nondum fecerat Deus, quia non potest esse operator temporum, nisi qui est ante tempora. Certe et ipsi Manichaei legunt apostolum Paulum et laudant et honorant, et ejus epistolas male interpretando multos decipiunt. Dicant ergo nobis quid dixerit apostolus Paulus: Agnitionem veritatis quae est secundum pietatem Dei in spe vitae aeternae, quam promisit non mendax Deus ante tempora aeterna (Tit. I, 1). Aeterna enim tempora quid ante se habere potuerant? Hoc ergo cogantur exponere, ut intelligant se non intelligere, cum temere volunt reprehendere quod diligenter (1110C)quaerere debuerunt.
Si autem non dicunt: Quid placuit Deo subito facere coelum et terram; sed tollunt inde, subito, et hoc tantum dicunt: Quid placuit Deo facere coelum et terram? Non enim coaevum Deo mundum istum dicimus, quia non ejus aeternitatis est hic mundus, cujus aeternitatis est Deus. Mundum quippe Deus fecit, et si cum ipsa creatura, quam fecit Deus tempora esse coeperunt, et ideo dicuntur aeterna tempora; non tamen sic sunt aeterna quomodo aeternus Deus est, quia Deus est ante tempora, qui fabricator est temporum, sicut omnia quae fecit Deus, bona sunt valde, sed non sic bona sunt, quomodo bonus est Deus, qui illa fecit; haec autem facta (1110D)sunt; nec ea genuit de seipso, ut hoc essent quod ipse est; sed ea fecit de nihilo, ut non essent aequalia, nec ei a quo facta sunt, nec filio ejus per quem facta sunt, justus [ Edit., justum] est enim. Si enim [ Edit., ergo] isti dixerint: Quid placuit Deo facere coelum et terram? Respondendum est eis, ut prius vim discant voluntatis humanae, qui voluntatem Dei nosse desiderant. Causas enim Dei voluntatis desiderant scire [ Edit., scire quaerunt], cum voluntas Dei omnium quae sunt ipsa sit causa. Si enim habet causam voluntas Dei, est aliquid quod antecedat voluntatem Dei, quod nefas est credere. Qui ergo dicit, quare fecit Deus coelum et terram? Respondendum est illi, quia voluit. Voluntas (1111A)enim Dei causa est coeli et terrae; et ideo major est voluntas Dei quam coelum et terra. Qui autem dicit; quare voluit facere coelum et terram; [ aut ubi erat antequam fierent?] majus aliquid quaerit quam est voluntas Dei. Nihil enim majus inveniri potest. Compescat ergo se humana temeritas, et id quod non est non quaerat, ne id quod est non inveniat; et si voluntatem Dei nosse quisquam desiderat, fiat amicus Deo. Certe si voluntatem hominis quis nosse vellet, cujus amicus non esset, omnes ejus imprudentiam aut stultitiam deriderent. Non enim quisque efficitur amicus Dei, nisi purgatissimis moribus, et illo fine praecepti de quo dicit Apostolus: Finis autem praecepti est charitas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta (I Tim. I, 5), quod isti si (1111B)haberent, non essent haeretici.
Quod autem sequitur in libro Geneseos: Terra autem erat invisibilis et incomposita, sic reprehendunt Manichaei, ut dicant: Quomodo in principio fecit Deus coelum et terram, si jam terra erat invisibilis et incomposita? Itaque cum volunt divinas scripturas prius vituperare quam nosse, etiam res apertissimas non intelligunt. Quid enim manifestius dici potuit, quam hoc dictum est: In principio fecit Deus coelum et terram, terra autem ipsa quam fecit Deus, invisibilis erat et incomposita. Antequam Deus omnium rerum formas locis et sedibus suis ordinata distinctione disponeret, antequam diceret, Fiat lux, et fiat firmamentum, et congregentur aquae, et appareat arida, etc., quae in eo libro per ordinem sic exponuntur, (1111C)quemadmodum ea parvuli possent capere. Quae omnia continent tam magna mysteria, ut quisquis ea didicerit, omnium haereticorum vanitatem vel doleat quia homines sunt, vel rideat quia superbi sunt.
Sequitur in illo libro: Et tenebrae erant super abyssum (Gen. I, 2), quod Manichaei [ vel sectatores eorum] reprehendunt dicentes: In tenebris ergo Deus erat antequam faceret lucem? Vere ipsi sunt in tenebris ignorantiae, et ideo non intelligunt lucem, in qua Deus erat antequam faceret istam lucem. Non enim noverunt isti lucem, nisi quam carneis oculis vident, et ideo istum solem quem pariter non solum cum bestiis majoribus, verum etiam cum muscis et vermiculis cernimus, illi sic colunt, ut particulam dicant esse lucis illius in qua habitat Deus. Sed nos (1111D)intelligamus aliam esse lucem in qua Deus habitat: unde est illud lumen de quo in Evangelio dicitur: Erat lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I, 9). Nam solis istius lumen non illuminat hominem, sed corpus hominis, et mortales oculos quibus nos vincunt aquilarum oculi, qui solem istum multo melius quam nos dicuntur aspicere. Illud autem lumen non inrationalium avium oculos pascit; sed pura corda eorum qui Deo credunt, et ab amore visibilium rerum et (1112A)temporalium se ad ejus praecepta complenda convertunt. Quod omnes homines possunt si velint, quia illud lumen omnem illuminat hominem venientem in hunc mundum. Ergo tenebrae erant super abyssum antequam lux ista fieret. Consequenter de hoc loco dicitur:
Et dixit Deus, fiat lux, quia ubi lux non est, tenebrae sunt, non quia aliquid sunt tenebrae, sed ipsa lucis absentia tenebrae dicuntur; sicut silentium non aliqua res est, sed ubi sonus non est, silentium dicitur. Et nuditas non aliqua res est, sed in corpore ubi tegumentum non est, nuditas dicitur. Et inanitas non est aliquid, sed locus ubi corpus non est, inanis dicitur. Sic tenebrae, ut jam diximus, non aliquid sunt; sed ubi lux non est, tenebrae dicuntur. Haec (1112B)ideo diximus, quia solent dicere: Unde erant ipsae tenebrae super abyssum, antequam Deus faceret lucem? quis illas fecerat, vel genuerat? aut si nemo fecerat vel genuerat eas, aeternae erant tenebrae? quasi aliquid sint tenebrae. Sed, ut dictum est, lucis absentia hoc nomen accepit. Sed quia ipsi fabulis suis decepti crediderunt gentem esse tenebrarum, in qua et corpora, et formas, et animas in illis corporibus fuisse arbitrantur; ideo putant quod tenebrae aliquid sint, et non intelligunt non sentiri tenebras, nisi quando non videmus; sicut non sentimus silentium, nisi quando non audimus. Sicut autem silentium nihil est; sic et tenebrae nihil sunt. Sicut autem isti dicunt gentem tenebrarum contra Dei lucem pugnasse; sic potest et alius similiter vanus (1112C)dicere, gentem silentiorum contra Dei vocem pugnasse. Sed illas vanitates modo non suscipimus refellere atque convincere; nunc enim ea quae reprehendunt in veteri testamento statuimus defendere, quantum ut res Dominus praestare dignetur, et in eis ostendere, contra veritatem Dei nihil valere hominum caecitatem. Sequitur.
Quod autem scriptum est: Et Spiritus Dei ferebatur super aquam (Gen. I, 2), sic solent Manichaei reprehendere, ut dicant: Aqua ergo erat habitaculum spiritus Dei, et ipsa continebat spiritum Dei? Totum conantur perversa mente pervertere, et excaecantur malitia sua. Cum enim dicimus, sol superfertur super terram, numquid hoc intelligi volumus, quod in terra sol habitet, et terra solem contineat? Et (1112D)tamen non sic Spiritus Dei ferebatur super aquam, sicut superfertur sol super terram, sed alio modo quem pauci intelligunt. Non enim per spatia locorum superferebatur aquae illi spiritus, sicut terrae sol superfertur, sed per potentiam invisibilis sublimitatis suae. Dicant autem nobis isti, quomodo his rebus quae fabricandae erunt, superferatur voluntas fabri. Quod si haec humana et quotidiana non comprehendunt, timeant Deum, et simplici corde quod non intelligunt quaerant, ne cum volunt verbis sacrilegis (1113A)concidere veritatem, quam videre non possunt, redeat illis securis in crura. Nam illa concidi non potest, quae incommutabilis manet; sed quaecunque plagae in illam emissae fuerint, repercutiuntur, et majori ictu redeunt in eos, qui caedere audent quod credere deberent, ut intelligere mererentur.
Deinde quaerunt, et insultando interrogant, unde erat ipsa aqua super quam ferebatur spiritus Dei; numquid enim superius scriptum est, quod Deus aquam fecerit? Hoc si pie quaererent, invenirent quemadmodum intelligendum esset. Non enim aqua sic appellata est hoc loco, ut haec a nobis intelligatur, quam videre jam et tangere possumus, quomodo nec terra quae invisibilis et incomposita dicta est, talis erat, qualis ista quae jam videri et tractari potest. (1113B)Sed illud quod dictum est: In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I, 1), coeli et terrae nomine universa creatura significata est, quam fecit et condidit Deus. Ideo autem nominibus visibilium rerum haec appellata sunt, propter parvulorum infirmitatem, qui minus idonei sunt invisibilia comprehendere. Primo ergo materia facta est confusa et informis, unde omnia fierent quae distincta atque formata sunt, quod credo a Graecis Chaos appellari. Sic enim et alio loco legimus dictum in laudibus Dei, Qui fecisti mundum de materia informi, etc., quod aliqui codices habent de materia invisa.
Et ideo Deus rectissime creditur omnia de nihilo fecisse, quia etiamsi omnia formata de ista materia facta sunt, haec ipsa tamen materia de nihilo facta (1113C)est. Non enim debemus esse similes istis, qui omnipotentem Deum non credunt aliquid de nihilo facere potuisse, cum considerant fabros et quoslibet opifices non posse aliquid fabricare, nisi habuerint unde fabricent. Et ligna enim adjuvant fabrum, et argentum adjuvat argentarium, et aurum aurificem, et terra figulum adjuvat, ut possit perficere opera sua. Si enim non adjuventur ea materia unde aliquid faciunt, nihil possunt facere, cum materiam ipsam non ipsi faciunt. Non enim faber facit lignum, sed de ligno aliquid facit, sic et caeteri omnes opifices. Omnipotens autem Deus nulla re adjuvandus erat, quam ipse non fecerat, ut quod volebat efficeret; si enim ad eas res quas facere volebat, adjuvabat eum aliqua res quam ipse non fecerat, non erat omnipotens; (1113D)quod sacrilegum est credere.
Informis ergo illa materia quam de nihilo Deus fecit, appellata est primo coelum et terra, non quia hoc jam erat, sed quia hoc esse poterat. Nam et coelum postea scribitur factum. Quemadmodum si semen arboris considerantes, dicamus ibi esse radices et robur, ramos, fructus, et folia; non quia jam sunt, sed quia inde futura sunt. Sic dictum est: In principio fecit Deus coelum et terram, quasi semen coeli et terrae, cum confusa adhuc esset coeli et terrae materia. Sed quia certum erat inde futurum esse coelum et terram, jam et ipsa materia coelum et (1114A)terra appellata est. Isto genere locutionis etiam Dominus loquitur, cum dicit: Jam non dico vos servos, quia servus nescit quid faciat dominus ejus. Vos autem dixi amicos, quia omnia quae audivi a Patre meo, nota feci vobis (Joan. XV, 15). Non quia factum erat, sed quia certissime futurum erat. Nam post paululum dicit illis: Adhuc multa habeo dicere vobis, sed non potestis portare modo (Joan. XVI, 12). Ut quid ergo dixerat: Omnia quae audivi a Patre meo nota feci vobis, nisi quia sciebat hoc se esse facturum? Sic etiam coelum et terra potuit dici materia unde nondum erat factum coelum et terra, sed tamen non aliunde faciendum erat. Innumerabiles tales locutiones in scripturis divinis inveniuntur, sicut in consuetudine sermonis nostri, cum id quod certissime futurum (1114B)speramus, dicimus: jam factum puto.
Hanc autem adhuc informem materiam etiam terram invisibilem et incompositam voluit appellari; quia inter omnia elementa mundi, terra videtur minus speciosa quam caetera. Invisibilem autem dixit propter obscuritatem, et incompositam propter informitatem. Eamdem ipsam materiam etiam aquam appellavit, super quam ferebatur Spiritus Dei, sicut superfertur fabricandis voluntas artificis; quod etsi paucorum intelligentia potest attingere, humanis tamen verbis nescio utrum a paucis hominibus possit exponi. Propterea enim non absurde etiam aqua dicta est ista materia, quia omnia quae in terra nascuntur, sive animalia, sive herbae, vel arbores, et his similia, ab humore incipiunt formari atque nutriri. (1114C)Haec ergo nomina omnia, sive coelum et terra, sive terra invisibilis et incomposita, et abyssus cum tenebris, sive aqua super quam Spiritus ferebatur, nomina sunt informis materiae; ut res ignota notis vocabulis insinuaretur imperitioribus; et non uno vocabulo, sed multis; ne si unum esset, hoc esse putaretur quod consueverant homines in illo vocabulo intelligere. Dicta est coelum et terra, quia inde futurum erat coelum et terra. Dicta est terra invisibilis et incomposita, et tenebrae super abyssum, quia informis erat, et nulla specie cerni aut tractari poterat, etiamsi esset homo qui videret atque tractaret. Dicta est aqua, quia facilis et ductilis subjacebat operanti, ut de illa omnia formarentur: sed sub his omnibus nominibus materia erat invisa et informis (1114D)de qua Deus condidit mundum.
In principio creavit Deus coelum et terram. Istud capitulum librorum omnium caput est; omnis namque Scriptura divina bipertita est, Vetus Testamentum et Novum. Alia quippe sunt ubi aeterna intimantur, ut est: In principio erat Verbum (Joan. I, 1). Alia facta narrantur, ut est: In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I, 1). Alia futura pronuntiantur, ut est: Cum venerit filius hominis in majestate sua (Luc. IX, 26). Alia vero sunt quae agenda praecipiuntur, cum dicitur: Diliges proximum tuum sicut teipsum, etc. (Matth. XXII, 39). Bipertita vero est, quia (1115A)sunt alia quae secundum figuram dicta sunt, ut est Cantica canticorum, et ut est: Audivit Adam vocem Domini Dei deambulantis in paradiso (Gen. III, 8); et alia sunt secundum rerum gestarum fidem, ut est: quod populus exiens de Aegypto, per mare pedibus ambulavit. Alia vero sunt quae utroque dicta sunt modo, ut est transitus maris Rubri, et miracula illa quae Dominus in Evangelio fecit.
In principio creavit Deus coelum et terram.
D. Inquirendum summopere est, in quo principio, utrum in principio temporis, an in principio, ut hoc esset initium creaturae ejus ex quo alia esse coeperunt, non enim coaeterna Deo semper fuerunt.
M. Dicamus quia in principio sibi coaeterno fecit Deus coelum et terram, in unigenito Filio qui est (1115B)sapientia Patris, de quo dicit Apostolus, Christum Dei virtutem et Dei sapientiam (I Cor. I, 24). Et in psalmo dicit: Omnia in sapientia fecisti (Psal. CIII, 24); et iterum dicit Apostolus: Quia in ipso condita sunt omnia quae in coelo sunt et quae in terra, visibilia et invisibilia (Col. I, 16).
D. Genesis principium est. Si in principio creavit Deus coelum et terram, angeli postmodum facti sunt. Si angeli ante facti sunt, non primo omnium creavit Deus coelum et terram.
M. Quando facta sunt simul sidera, ait Scriptura, laudaverunt me angeli mei voce magna. Quarta die facta sunt sidera, et jam erant angeli. Neque enim die tertio, neque secundo facti sunt. In his enim apparet quae facta sunt. Tertia die scilicet terra ab (1115C)aquis discreta est; secunda factum est firmamentum, ubi sol et luna discurrunt et sidera. Porro primus dies ipse est angelica natura, quae primo coeli nomine nuncupata est. Unde evidenter ostenditur primum diem spiritalem factum, id est angelicam naturam, et sic hoc coelum quod oculis cernimus. Nam quod ait. In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I, 1), non primo omnium, sicut ais, sed in principio, id est in Filio, imo per Filium, fecit Deus omnem spiritalem corporalemque creaturam, quae coeli et terrae nomine appellata est. Nam quod ipse sit principium, de se interrogantibus Judaeis quis esset, respondit: Principium qui et loquor vobis (Joan. VIII, 25). Primo igitur voluit coelum et terram velut quamdam (1115D)spiritalem corporalemque materiam dicere, et sic quemadmodum singillatim facta sunt ordinem tenere. Quod enim dixit coelum, hoc mihi dixisse videtur aquarum abyssum tenebrosam, Adae quodammodo fluitantem vitam, nisi convertatur ad creatorem, et fiat lux, et contempletur Trinitatem Deum esse indivisum. Neque enim ita dicimus, ut ista materia praecedat formam suam, sicut praecedit lignum arcas, et sicut praecedit vox verbum, neque enim tempore, sed origine. Igitur prima creatura lux, non ista quae quarta die facta est, sed spiritalis, id est angelica natura.
Hoc tamen intelligendum quod simul creavit coelum et terram et lucem, quia nihil interest nisi origo (1116A)tantum. Sicut homo duas parabolas cognitas simul non potest enarrare, ita et Dominus fecit, quia hoc prius enarravit quod originem habuit, et postea quod exinde factum fuit, quamvis utrumque simul fecisset, ut quod sola origine prius est in faciendo, prius sit ex tempore enarrando. Ergo dum oportebat ut scriptura sancta utrumque enarrasset, tam res gestas quam res enarratas, quod exinde factum est propter tardiorem intellectum, ut capere potuissent, quia res corporeae ex aliquo fiebant; quia nihil interest inter creationem coeli et terrae et lucis, nisi hoc tantum quod est inter verbum et vocem.
D. Cur non dixit, in principio fecit Deus coelum et terram, sed creavit?
M. Propter informitatem materiae.
(1116B)D. Da sensum spiritalem.
M. Principium Christus est, sicut ipse in Evangelio ait: Principium qui et loquor vobis (Joan. VIII, 25). In hoc igitur principio fecit Deus coelum, id est qui coelestia meditantur et quaerunt. In ipso fecit et carnales, qui terrenum hominem necdum deposuerunt.
D. Terra autem erat inanis et vacua (Gen. I, 2). Cur inanis et vacua?
M. Id est quia non erat a mari distincta; vacua, inquit, quia littoribus non erat circumdata, vel vicibus suis ornata, id est arboribus et animalibus.
Item spiritaliter: Terra scilicet carnis nostrae inanis et vacua erat, priusquam doctrinae acceperit formam.
D. Quare tenebrae dicuntur super faciem fuisse abyssi?
(1116C)M. Quia non erat lux quae superfunderetur; quod si esset, utique superesset.
Item, quia erat spissus aer carens luce diurna.
Aliter. Tenebrae erant super faciem abyssi, quia delictorum caecitas et ignorantiae profunda obscuritas corda nostra tegebat.
D. Quomodo spiritus Dei ferebatur super aquas, edissere?
HIERONYMUS. M. Pro eo quod in nostris codicibus scriptum est, ferebatur; in Hebraeo habetur merephet, quod nos appellare possumus, incubabat, sive confovebat in similitudinem volucris ova calore animantis. Ex quo intelligimus, non de spiritu mundi dici, ut nonnulli (1116D)arbitrantur, sed de Spiritu sancto, qui et ipse vivificator omnium a principio dicitur. Sic autem vivificator quasi conditor Deus: Emitte, ait, Spiritum tuum, et creabuntur (Psal. CIII, 30).
AUGUSTINUS. D. Spiritus Dei ferebatur super aquas: Localiter ferebatur sicut sol et sidera, an aliter?
M. Spiritus sanctus Deus est, qua in re non loco continetur, et distenditur, nec temporum mutationibus subjacet, sed est ubique praesens totus. Quomodo sane nominavit creaturam, cui superferri diceretur Spiritus sanctus, non localiter, sed potentialiter. Dominus non ex indigentia fecit opera sua, sed ex beneficentia, neque horum indiget quae fecit. Indigus (1117A)quippe atque egenus amor subjicitur rebus quas diligit. Ideo dictus est superferri creaturam Spiritus sanctus, quia non ex indigentia operatus est ipsam creaturam.
AMBROSIUS. D. Quomodo Spiritus Dei ferebatur super aquas?
M. Sicut ait Apostolus: Supereminentem, inquit, scientiam charitatis Dei. Et alibi ait: Superexaltat autem omnem intellectum. Ergo inchoatum aliquid ostendit super quod spiritus Dei ferri diceretur, non loco, sed omnia superante atque praecellente potentia. Duo quippe sunt propter quae amat Deus creaturam suam; ut sit et ut maneat. Ut sit formata, et maneat in praecepto Conditoris. Ut esset ergo, Spiritus Dei ferebatur super aquam; ut autem maneret, (1117B)vidit Deus quia bonum est. Quamobrem prius res informatas et postea spiritum sanctum nominavit, quia omnis exiguus amor rebus quas diligit subterponitur.
ITEM IN HEXAMERON AUGUSTINUS. D. De informitate materiae ut plenius et uberius exponas posco.
M. Verum et manifestum est omne mutabile ex aliqua informitate formari, simulque et manifestissima ratio docet, nullarum naturarum materiam esse potuisse, nisi ex Deo. Et licet dicat Scriptura: Qui fecisti mundum ex materia informi (Sap. XI, 15), non tamen informis materia formatis rebus tempore prior est, cum sit utrumque simul concreatum, et quod factum est et unde factum est. Sicut vox materia (1117C)verborum est, verba vero formatam vocem indicant. Ita creator Deus non priore tempore fecit informem materiam, et eam postea per ordinem quarumcumque naturarum quasi secunda consideratione formavit, sed non potuit non dividere scriptura loquendi temporibus quod Deus faciendi temporibus non divisit. Et nos cum dicimus materiam et formam, utrumque simul intelligimus, nec utrumque simul possumus enuntiare. Quod si spiritalis lux facta est, cum dixit Deus fiat lux, non illa vera patri coaeterna intelligenda est, per quam facta sunt omnia, sed illa de qua dici potuit, prior omnium creata est sapientia, quia per sapientiam non creatam facta est lux. Quo autem modo simul fieri potuerit, et quod illuminaretur (1117D)et ipsa illuminatio, ac diverso tempore narranda fuerint, paulo ante diximus cum de materia tractaremus.
AUGUSTINUS. D. Dixit quoque Deus fiat lux. In die dixit, an ante omnem diem? Si in die dixit, temporaliter dixit, si temporaliter dixit, per aliquam creaturam dixit, igitur non est prima creatura lux.
M. Nec in die dixit, nec temporaliter dixit, sed ante omnem profecto creaturam verbum suum genuit. Dictio itaque Dei verbum Dei est. Sed divina Scriptura parvulis congruens, et quodammodo eos lactans, ut proficiant, et cibum spiritalem capiant, voluit semper per omnem creaturae formationem (1118A)dictionem nuncupare. Ut si verbi causa requiramus quomodo facta est lux, audies, in verbo Dei erat ut fieret, quomodo et caetera per ordinem. Si requiras quomodo facta sunt; in verbo Dei erant ut fierent. Hinc est enim, dixit Deus fiat lux, neque enim corporalibus modis loquitur divina natura, nec quotiens dicitur dixit, totiens verbum formavit, unum enim verbum genuit coaeternum et consubstantivum sibi, in quo omnia ineffabiliter dixit.
ITEM. D. Dixit quoque Deus fiat lux. Lux autem haec est visibilis, an invisibilis?
M. Invisibilis enim dicitur, quia creatio angelica est, quam oculi nostri non valent prospicere. Ratio enim erat, ut die quarto sidera in coelo fabricasset, (1118B)quae oculi nostri potuissent prospicere.
D. Ista creatio angelica est temporalis an intemporalis?
M. Temporalis erat in angelis, intemporalis autem in Deo. Temporalis erat quod dictum intelligimus ab aeterno Deo expressum per verbum coaeternum, in creatura spiritali quam jam tunc fecerat cum dictum est, in principio creavit Deus coelum et terram. Sed ista locutio non tantum sine aliquo sono, sed etiam sine ullo corporali motu creaturae spiritalis, ejus menti atque rationi quodammodo infixa per verbum patris coaeternum. Sed multum atque difficillimum est capere quomodo dicitur deo non temporaliter jubenti, neque id temporaliter audiente creatura, qui contemplatione veritatis omnia excedit tempora, sed (1118C)intellectualiter sibimet impressa cum patri coaeterna sapientia tanquam intelligibilis locutionis, ad ea quae infra sunt transmittentis, ut fieret temporalis motus in rebus temporalibus sive formandis sive administrandis.
Item. Facta est inquit lux, id est creatio angelica, quia tunc coeperunt agnoscere vel intelligere creatorem suum.
D. Quare iterum non repetit, et fecit Deus lucem, sicut creaturas caeteras repetit quas creavit, ut in firmamento dicit: Fiat firmamentum. Et iterum: Fecit Deus firmamentum?
M. Necesse namque non erat ut dixisset: Fecit Deus lumen, quia intellectualis creatura erat, id est (1118D)angeli. Quando autem dicit: Fiat firmamentum, vel caetera in aliis creaturis, hoc in cognitione angelica dixit, quia nec mirum est si Deus sanctis angelis suis in prima lucis conditione ad se conversis, prius voluit ostendere quid erat deinceps facturus. Quando vero dicit: Et fecit Deus, id est in propria natura rerum, jam non erat hoc opus de angelis iterum repetere, quia illi tunc, sicut diximus, conversi fuerant ad cognoscendum creatorem suum. Cum enim aeterna illa et immutabilis, quae non est facta, sed genita sapientia, in spiritalem atque rationalem creaturam se transfert, sicut in animas sanctas, ut inluminati lucere possint, fit in eis quaedam luculenta rationis affectio, quae potest accipi, facta est lux, (1119A)cum dixerat Deus fiat lux, jam enim erat spiritalis creatio, quae coeli nomine significata est, cum scriptum sit: In principio creavit Deus coelum et terram. Non coeli corporei, sed coeli incorporei, in qua natura intelliguntur omnes sancti angeli.
GREGORIUS. Tales namque creati sunt angeli, ut si vellent, in beatitudinis luce persisterent; si autem nollent, etiam labi potuissent. Unde et Satan cum sequacibus legionibus cecidit; sed post ejus lapsum ita confirmati sunt angeli qui perstiterunt, ut cadere omnino non possint. Quod bene in ipso exordio Geneseos praesentis libri historica descriptione signatum est. Quia creavit Deus coelum quod postmodum vocavit firmamentum. Coeli ergo fuerunt, ut diximus, hi qui (1119B)prius bene sunt conditi, sed postmodum firmamentum appellati sunt, quia omnino jam ne caderent virtutem incommutabilitatis acceperunt.
ITEM GREGORIUS. Dixit Deus: Fiat lux et facta est lux (Gen. I, 3), et paulo post: Factum est vespere. Nequaquam sic in hac vita per exercitationem justitiae peccatum deseritur, ut in eadem justitia inconcusse maneatur. Quia etsi jam a cordis habitaculo culpam rectitudo eliminat, ipsa tamen culpa quae repellitur, cogitationis nostrae foribus assidens, ut sibi aperiatur pulsat. Quod Moyses spiritaliter innuit, cum facta corporaliter temporum momenta narravit: Facta est lux, atque paulo post subjiciens, factum est vespere. Creator quippe omnium humanae culpae praescius, (1119C)tunc expressit in tempore quod nunc versatur in mente. Lux quippe ad vesperum ducitur, quia nimirum lumen rectitudinis umbra sequitur tentationis. Sed quia electorum lux tentatione non exstinguitur, nequaquam nox, sed vespere facta perhibetur, quia nimirum saepe tentatio in corde rectorum lumen justitiae abscondit, sed non interimit, quasi ad pallorem trepidationis pertrahit, sed funditus non exstinguit.
AMBROSIUS. Dixit quoque Deus: Fiat lux, id est illuminatio credulitatis appareat. Prima enim die lucem fidei dedit, quia prima est in conversione fides, unde et ipsum primum praecepti mandatum est, Dominus Deus (1119D)tuus Deus unus est (Deut. IV, 6), propter quam fidem ipse Dominus visibiliter in mundo apparere voluit, jam tunc Deus juxta praescientiae suae gratiam divisit justos, id est filios Dei et lucis a peccatoribus tanquam a tenebris, istos vocans diem, illos noctem, nam quia in lucis nomine justi appellantur, audi Apostolum: Fuistis inquit aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino (Ephes. V, 8).
AUGUSTINUS. Et vidit Deus lucem quod esset bona (Gen. I, 4).
D. Si subito Deus vidit lucem quod esset bona, an antea nescivit, et visio ei contulit scientiam?
M. Omne enim opus praecedit voluntas, nam dum cogitamus quid operare debeamus, neque enim ignorans aliquid facit, dum cogitat qualiter fiant quae (1120A)facienda cogitando disposuit. Et cum hoc in hominem cadere non possit, ut aliquid ignorans faciat, quanto magis in Deum, qui omnia aeterno et stabili consilio suo quomodo voluit fecit? Nec aliter etenim facta et aliter facienda vidit; eo itaque modo vidit facta, quo viderat facienda.
D. Et vidit Deus lucem quod esset bona (Gen. I, 4). Quare lucem tantum laudavit, et non noctem?
M. Id est, quia nox adhuc nec dies factae erant, sed tantum lux angelica, quia indignum erat Deo rem informem laudare, quae adhuc formata non erat, sed rem illam quae formata erat laudavit, id est lucem angelicam.
AUGUSTINUS. D. Et divisit lucem a tenebris (Ibid.). Divisit, inquit (1120B)scriptura, lucem a tenebris: omne enim quod dividitur, et esse potest. Sicut ergo est essentia lucis, ita essentia tenebrarum. Et cur non dicit Scriptura, vidit Deus tenebras quod essent bonae, sicut de luce dictum est?
M. Deus bona et incommutabili voluntate creavit omnes angelos bonos, sed quia ex his quosdam per superbiam praesciebat casuros, per incommutabilitatem praescientiae suae divisit inter bonos et malos. Malos igitur appellans tenebras, bonos appellans lucem, in his dicens quia boni sunt, in illis nullatenus dicens, ne peccata quae erant tenebrae adprobare videretur.
ITEM ALIBI. D. Divisit lucem a tenebris. Quid est lucem a tenebris (1120C)dividere?
M. Id est, distinctio rei formatae ab informi.
D. Appellavitque lucem diem, et tenebras noctem (Gen. I, 5). Cur appellavit lucem diem et tenebras noctem? quae adhuc formata non erant?
M. Propterea enim appellavit lucem diem, quia dies circa speciem factae rei appellatus est; et tenebras noctem, quia nox ista quae nobis notissima est, facit eam esse absentia solis super terram, quia decidente sole, vocamus vesperam, inchoante mane vocamus diem. Nox autem hic privatio operis est, aut nox ipsa possibilitas appellata est, quae inest rebus factis, unde fieri potest, etiamsi non mutentur.
(1120D)D. Factumque est vespere et mane dies unus (Ibid.). Quomodo hoc intelligendum est?
M. Quid per vesperam nisi perfectio singulorum operum, et mane est inchoatio sequentium?
AUGUSTINUS. D. Primum enim diem astruis spiritalem esse creaturam, et quomodo habuit vespere et mane?
M. Omnis namque creatura antequam tempore suo fieret, in ipso Dei Verbo erat, prius ab angelis cognoscenda, et sic suo tempore facienda. Quapropter ipsa creaturae cognitio in semetipsa vespera erat, in Deo autem mane, quia plus videtur ipsa creatura in Domino, quam in seipsa videtur creatura. Plus scilicet videtur in arte qua facta est, quam in seipsa quae facta est. Propterea enim ait (1121A)evangelista Joannes: Quod factum est in ipso vita erat (Joan. I, 3, 4). Omnia igitur quae facta sunt et vitam non habent, in ipso Verbo Dei vita sunt, in seipsis non sunt vita. Coelum, terra, lapis, vitam non habent, et tamen in Domino vita sunt. Vivunt igitur in Deo sine initio, atque incommutabiliter omnes rationes creaturarum. Ac per hoc plus videntur ab angelis sanctis in Verbo Dei ubi sunt vita, quam in seipsa, quia scientia angelorum in comparatione Dei quodammodo vesperascit. Ergo in cognitione firmamenti secundus. In cognitione discretionis terrae ac maris tertius. In cognitione solis ac lunae vel stellarum, quartus. In cognitione reptilium, vel animalium, quintus. In cognitione jumentorum et ferarum vel ipsius hominis, sextus. Neque enim (1121B)diei unius quem intelligimus spiritalem creaturam, id est angelicam, sexies facta cognitio: sexies fecit propter senarii numeri perfectionem. Sed de numero et de senarii numeri perfectione aliquid tibi ex Scripturis sanctis colligam. Libens adesto, et te totum ad audiendum praepara. Unus in numeris dividi non potest, ab ipso enim surgit omnis numerus; ergo duo dividi possunt. Si pars ejus unus est, igitur divisio duorum in unum, divisio trium in unum. Quid aliud hic numerus ostendit nisi Trinitatem quae Deus est, quia quamvis tres sint personae, in una creduntur unitate naturae. Quaternarius duas partes habet. Nam quarta ejus unum est, media ejus duo. Unum videlicet et duo tria sunt. Ecce partes suas, nec ultra excrescit, nec complet, et (1121C)ideo imperfectus est numerus. Quinarius non habet nisi unum quod est quinta. Senarius igitur numerus perfectus est, quia partibus suis completur, habet enim unum quod est sexta, duo quod est tertia, tria quod est media: unum ergo duo et tria sex faciunt. Ideo propter hujus numeri perfectionem, sex diebus operatus est omnem creaturam. Tres hae partes senarii numeri demonstrant nobis Trinitatem Deum in trinitate numeri et mensurae et ponderis fecisse omnem creaturam. Plurimum valere senarii numeri perfectionem in Scripturis sanctis frequenter reperimus, praesertim in morte Domini simpla et in resurrectione ejus simpla. Mors itaque Domini nostri Jesu Christi non fuit in anima, sed in carne sola. Mors vero nostra non solum in carne, sed etiam in (1121D)anima. In anima propter peccatum, in carne vero propter poenam peccati. Ille vero quia peccatum non habuit in anima, non est mortuus nisi tantum in carne, et hoc propter similitudinem carnis peccati quod de Adam traxerat. Igitur simpla ejus mors fuit, nostra duplex. Est et simpla resurrectio ejus, resurrectio nostra duplex est. Mors carnis ejus et resurrectio ejus, mors carnis nostrae et resurrectio ejus, mors animae nostrae et resurrectio ejus. Duae mortes nostrae et duae resurrectiones nostrae, duae et duae quatuor sunt. Uni morti Domini et uni resurrectioni ejus adde et quatuor nostras, sex faciunt. Igitur simplum Domini et duplum nostrum tres sunt, (1122A)et tres partes habet, secundum quod supra diximus, senarius numerus. Nam XXXVI horae quibus Dominus fuit in inferno, huic simplo et duplo congruunt. XII igitur fuerunt diurnae, et XXIV nocturnae, XXIV ad duplam mortem nostram conveniunt, et illae XII horae ad mortem Domini simplam. Revera enim et nativitas ejus senarium numerum habet. XLVI annis aedifificatum esse templum astruunt Judaei in Evangelio, quod intelligitur de corpore Domini. XLVI anni pro diebus positi sunt. XLVI diebus dicunt infantem formari in utero, et subinde usque in diem parturitionis augmentari. Quadragies quippe seni fiunt CCLXXVI, qui faciunt menses novem et dies decem. Computa ergo ab octavo kal. Aprilis, quando passus est Dominus, tunc etiam creditur fuisse conceptus (1122B)usque in diem VIII Kal. Januarii, et reperies dies CCLXXVI, qui constat per senarium numerum. Quid de illa muliere in Evangelio quam XVIII annis incurvaverat Satanas, quam sanavit Dominus, dicimus quia et ipsi anni senarium numerum habent; ter igitur seni X et VIII. Illa igitur mulier intelligitur genus humanum, quam in sexta aetate saeculi a diaboli captivitate liberavit. Prima aetas ab Adam usque ad Noe. Secunda a Noe usque ad Abraham. Tertia ab Abraham usque ad David. Quarta a David usque ad transmigrationem Babylonis. Quinta a transmigratione Babylonis usque ad Joannem Baptistam et adventum Domini Salvatoris. Sexta quae nunc agitur, donec Excelsus veniat ad judicium. Sexto itaque saeculo reformatur genus humanum ad imaginem Dei. Profecto (1122C)enim anni XVIII non solum sex aetates, sed etiam tria tempora evidenter demonstrant. Unum scilicet ante legem, alterum sub lege, tertium sub gratia. Igitur et ipse annus senario numero continetur, habet enim dies CCCLXV et quadrans. Sexies quippe sexageni CCC sexageni, remanent profecto dies quinque et quadrans quinque dies sexti mensis, et tamen si illud quadrans pro die ponas, a parte totum sex faciunt. Ecce, quantum mihi Deus adjuvare dignatus est, de senarii numeri perfectione, et si non quantum volui, tamen quantum potui, reddidi rationem.
INCIPIT DE DIE SECUNDA DISPUTATIO. Dixit quoque Deus: Fiat firmamentum in medio aquarum et dividat aquas ab aquis (Gen. I, 6). AUGUSTINUS. (1122D) D. Ordo elementorum et pondus non sinit ut sit aquarum substantia super coelos, aqua enim cedit terrae, et aer cedit aquae, et ignis cedit aeri, nullo modo enim potest esse ut secundum elementum, quod est aqua, sit super quartum quod est ignis; et quomodo dictum est, fiat firmamentum in medio aquarum, et dividat aquas ab aquis?
M. Quomodo aut qualeslibet sint aquae illae quas Scriptura dicit super coelos esse, esse eas ibidem minime dubitemus. Sicut enim istae nubes quae utique sunt feruntur super aerem, ita fieri posse arbitror ut aquae tenues atque subtiles ferantur super coelum. (1123A)Nam ex hoc pondere elementorum multi philosophi resurrectionem carnis illudentes, non posse fieri inquiunt, ut homo qui utique ex terra factus est, sit in coelo; sed hos Veritas convincit, qui facit multa animalia terrena volare in aere, et ignem quod est utique quartum elementum, esse in terra. Ergo Dei potentia quae haec facere approbatur, facit ut homo et aquae sint super coelum. Sed talibus adversariorum disputationibus quidam cedens, laudabiliter conatus est demonstrare aquas super coelos, ut ex ipsis visibilibus conspicuisque naturis adsereret scripturae fidem. Et prius quidem quod facillimum fuit ostendit, et hunc aerem coelum appellari: propter quod dicimus serenum vel nubilum coelum, vel quod vocantur volatilia coeli. Cum ergo probasset hunc (1123B)aerem coelum dici, nulla alia causa etiam firmamentum appellatum voluit existimari, nisi quia intervallum ejus dividit inter vapores aquarum et istas aquas, quae corpulentius in terris fluitant. Ergo ex aere qui est inter vapores humidos, unde superiora nubila conglobantur, et maria subterfusa, ostendere ille voluit esse coelum inter aquam et aquam, quamquam possit videri non impedire propria pondera elementorum, quomodo etiam super illud sublime coelum possint esse aquae per illas minutias per quas etiam super hoc spatium aeris esse potuerunt. Ipsi quippe subtilissima ratione persuadent, nullum esse quamlibet exiguum corpusculum in quo divisio finiatur. Ac per hoc si potest aqua, sicut videmus, ad tantas guttarum minutias pervenire, ut super (1123C)istum aerem vaporaliter ferantur, cur non possit et super illud coelum levius minutioribus guttis et levioribus imminere vaporibus?
Quidam etiam nostri istos de ipsorum siderum qualitatibus et meatibus convincere moliuntur; idem namque asserunt stellam, quam Saturni appellant, esse frigidissimam, eamque per annos XXX signiferum peragere circulum. Quaeritur igitur ab eis, unde illa sit frigida, quae tanto ardentior esse deberet, quanto sublimiore coelo rapitur. Nam procul dubio cum rotunda moles circulari motu agitur, interiora ejus tardius eunt, exteriora celerius. Quae autem celerius, utique ferventius. Proinde memorata stella magis debuit calida esse quam frigida: (1123D)nimirum ergo eam frigidam facit aquarum super coelum constitutarum illa vicinitas. Quaeri etiam solet quae forma et figura coeli esse credenda sit, utrum coelum sicut spera undique concludat terram in media mundi mole libratam; an eam ex una parte desuper velut discus cooperiat. Sed aliquis ait: Quomodo non est contrarium his qui figuras sperae coelo tribuunt, quod scriptum est in litteris nostris: Qui extendit coelum sicut pellem? Cui responderi potest, quod pellis non solum in planum, verum etiam in rotundum sinum extenditur: nam et uter et vesica pellis est.
AMBROSIUS. (1124A) De motu etiam coeli nonnulli fratres quaestionem movent, utrum stet, an moveatur; quia si movetur, inquiunt, quomodo firmamentum? Hinc noverint nomen firmamenti non cogere, ut stare coelum putetur. Firmamentum enim non propter stationem, sed propter firmitatem, aut propter intransgressibilem terminum superiorum atque inferiorum aquarum vocatum intelligere licet. Hoc tamen intelligendum quod sidera circuunt, coelum autem firmum stat, ut poeta.
Nam coeli in aevum suum incontaminata materies. Naturam tamen aquarum illic jam non vaporali tenuitate, sed glaciali soliditate pendere aestimamus propter siderum naturas mitigandas, ne creaturas (1124B)Dei subterpositas nimio ardore concrement. Dicimus ergo de ipsis aquis quod conglobatae minimae guttae in unum, et faciunt collectionem unam, et propter gravitatem ponderis non eas suffert aer sustinere, sed ejus ponderibus ad imum diffundendo dat locum, haec est pluvia.
Ergo aerem, qui est inter vapores humidos, unde desuper nubila globantur, et maria subterfusa, volunt intelligere coelum esse inter aquam et aquam. Secundum vero coelum, quod per spiritum cernimus, unde animalibus plenus discus ille ad Petrum missus in extasi mentis descendit. Tertium vero coelum quod mente cognoscimus, ita secretum atque remotum, vel omnino mundatum, vel carnis sensibus abreptum, ut ea quae in illo coelo sunt, ipsam (1124C)Dei substantiam Verbum, per quod facta sunt omnia, in charitate Spiritus sancti ineffabiliter videre valeant.
ISIDORUS. Tandem insanire desinant haeretici, atque confusi agnoscant, quia qui cuncta potuit creare ex nihilo, potuit et illam aquarum naturam glaciali soliditate stabilire in coelo. Nam cum et ipsi dicant, volvi orbem stellis ardentibus refulgentem, nonne divina providentia necessario prospexit, ut intra orbem coeli et supra orbem redundaret aqua, quae illa ferventis axis incendia temperaret.
ITEM. Secunda, inquit, die disposuit Deus firmamentum, (1124D)id est solidamentum sanctarum Scripturarum, firmamentum enim in ecclesia, Scripturae divinae intelliguntur, quia coelum plicabitur sicut liber. Discrevitque super hoc firmamento aquas, id est coelestes populos angelorum, qui non opus habent hoc suscipere firmamentum, ut legentes audiant verbum Dei. Vident enim semper eum et diligunt; sed superposuit istud firmamentum legis suae, super inferiorum populorum infirmitatem, ut ibi suspicientes cognoscant qualiter discernant inter carnalia et spiritalia, quasi inter aquas superiores et inferiores. Factumque est vespere et mane dies secunda.
DE DIE TERTIA ORITUR QUAESTIO. (1125A) D. Dixit vero Deus: Congregentur aquae quae sub coelo sunt in locum unum, et appareat arida (Gen. I, 9). Hinc quoque oritur quaestio. Si totam terram aqua tegebat, non erat locus ubi aquae congregarentur, dum totam terram tegebat aqua. Et quomodo Scriptura dicit: Congregentur aquae quae sub coelo sunt in locum unum, et appareat arida?
M. Totam terram tegebat aqua sicut rarissima nebula, quae postea in unum redacta atque collecta est, ut possit terrae species apparere, quanquam et terra longe lateque subsidens, potuit concavas partes praebere, quae confluentes aquas susciperent, ut arida appareret.
AMBROSIUS. (1125B)Breviter admonemus, ut quem forte non movet quaerere quando species aquarum terrarumque creata sit; accipiant isto die non esse factum, nisi ut secernerentur haec duo. Nam illud quod dictum est, ante dierum enumerationem terra erat invisibilis et incomposita, cum commendaret Scriptura cujusmodi terram fecerat Deus, quia praedixerat, In principio creavit Deus coelum et terram, nihil aliud his verbis intelligendum est, quam materiae corporalis informitatem insinuare voluisse; si tamen tardo intellectui non subrepat, ut materiam et speciem, quia verbis Scriptura separat, conetur haec duo etiam tempore separare.
ITEM UBI SUPRA. (1125C)D. Congregentur aquae quae sub coelo sunt in locum unum, et appareat arida? Quid est ergo quod non ait, fiat arida visibilis vel aqua congregata?
M. Quia propinquiora sunt eidem informitati quam coelestia corpora, aut de his per numerationem dierum infirma rerum condiuntur, ideo noluit inferri, ut similiter cum superioribus fieri imperaret.
UNDE SUPRA. Spiritaliter. Tertia, inquit, die collegit in unum aquas inferiores salsas, hoc est homines infideles, qui cupiditatum tempestate et tentationum carnalium fluctibus quatiuntur, et in seipsis quasi amaritudo includuntur; segregavitque ab eis aridam, populum (1125D)scilicet fontem vitae sitientem. Obfixitque dehinc superborum limites, et coercuit eos ne turbulentis iniquitatum suarum fluctibus aridam, id est animam sitientem Deum conturbent, liceatque ei germinare bonorum operum fructus secundum genus suum, diligens proximum in subsidiis necessitatum carnalium, habens in se semen secundum similitudinem, ut ex sua infirmitate compatiatur ad subveniendum indigentibus. Producens et lignum forti robore, et fructiferum, id est beneficium ad eripiendum eum qui injuriam patitur de manu potentis, (1126A)praebendo protectionis umbraculum valido robore justi judicii. Sequitur:
Vocavitque Deus aridam terram, congregationesque aquarum appellavit maria (Genes. I, 10).
Hieronymus in libro Quaestionum Hebraicarum. Notandum quod omnis congregatio aquarum, sive salsae sint sive dulces, juxta idioma linguae hebraicae, maria nuncupentur. Frustra igitur Porphyrius evangelistas ad faciendum ignorantibus miraculum, eo quod Dominus super mare ambulaverit, pro lacu Genesareth mare appellasse calumniatur, cum omnis lacus et aquarum congregatio maria nuncupentur. Sequitur:
Et vidit Deus quod esset bonum, et ait: Germinet terra herbam virentem, etc., usque et factum est ita (1126B)(Gen. I, 11).
Et protulit terra herbam virentem, et facientem semen juxta genus suum. Quid hoc loco per herbam, nisi bona operatio ponitur; licet in conditione mundi ita historice factum teneamus: terram tamen ecclesiam figurasse non inconvenienter accipimus, quae in eo germinavit herbam virentem, in quo ad verbum Dei foecunda misericordiae opera protulit. Sequitur:
Lignumque faciens fructum juxta genus suum. Et habens unumquodque sementem secundum speciem suam (Gen. I, 11). Lignum secundum suam speciem semen producit, cum mens nostra ex se considerationem in alterum colligit, et recti operis germen parit. Hinc quidam sapiens dicit: Quod tibi non vis (1126C)fieri, alii ne feceris (Tob. IV, 16). Hinc in Evangelio dicit: Quaecumque vultis ut faciant vobis homines, et vos eadem facite illis (Matth. VII, 12); ac si aperte diceret: Speciem vestram in alterum respicite, atque ex vobismetipsis cognoscite quid vos oporteat aliis exhibere. Et sicut superius diximus terram significare ecclesiam, quae et verbi nos pabulo reficit, et patrocinii umbraculo custodit. Quae et loquendo pascit, et opitulando protegit, ut non solum herbam refectionis proferat, sed etiam cum fructu operis arborem protectionis.
AUGUSTINUS. D. Cum dixerit Deus, germinet terra herbam virentem et adferentem semen et ligna fructifera; ligna infructuosa vel spinas et tribulos quando fecit?
(1126D)M. Simul omnia Deus fecit, dicente Scriptura: Qui vivit in aeternum creavit omnia simul. Nullatenus igitur dicenda sunt infructuosa ligna, quae aliquo modo hominibus adferunt adjumenta. Quae et revera si non invenimus in eis aliquid ad edendum, invenimus aliquid ad medicamentum, invenimus ad adjutorium. Nam quantae utilitates sint in eis, ipse considera. Fructifera ligna ex fruendo dicta sunt, si ab omni ligno possumus habere adjutorium; jure nullum lignum dicimus infructuosum. Tribulos vero et spinas quamvis post peccatum hominis nascantur (1127A)ad laborem, dicente Scriptura: Spinas et tribulos pariet tibi; tamen non est dicendum tunc ea aboriri ex terra, quia jam erant utique ad pastus pecorum ac volatilium facta, non ad augendum hominis poenam producta.
Viditque Deus quod esset bonum, et factum est vespere et mane dies tertius (Gen. I, 13).
Quotiens tibi hoc verbum occurrerit, memento sententiae primi diei, quam posuimus ita: Si sic subito Deus vidit lucem, quod esset bona, etc.
INCIPIT DE DIE QUARTA. Dixit etiam Deus: Fiant luminaria in firmamento coeli, et illuminent terram (Gen. I, 14).
D. Non antea tempora fuerunt?
IN HEXAMERON. (1127B)M. Quis non videat quam obscure positum sit quarto die coepisse tempora, quasi superius triduum sine tempore praeterire potuerit, qui suae tamen creationis tempus habuerunt, siderum tamen distinctione illud triduum non habuerunt. Qualis etiam luna facta sit, utrum prima, an plena, multi loquacissime inquirunt. Sed plane dicam, sive primam sive plenam lunam Deus fecerit, fecisse perfectam. Omnis autem res quicquid progressu naturali per tempora congrua quodammodo prodit atque explicat, etiam ante continebat occultum, et si non specie vel mole corporis, vi tamen et ratione naturae; nisi forte arbor quae per hiemem pomis vacua foliisque nudata est, tunc imperfecta dicenda est. Nonnulli etiam multas stellas vel aequales soli, vel (1127C)etiam majores audent dicere, sed longius positas parvas videri. Et si ita est, cur istas per signa circumeuntes amplius venerantur? cur non eas signorum dominas esse perhibent? Etenim si regradationes illas siderum, vel fortasse tarditates non a sole fieri quisque contendat, sed aliis occultioribus causis, soli tamen isto in suis deliramentis quibus vim fatorum a veritate devii suspicantur, praecipuam tribuere potestatem ex libris eorum certe manifestum est. Quia vero terrenis et corporalibus illa corpora non ad ea quae ipsi tractant potentiora sunt, vel hinc aliquando cognoscant, quia cum multa corpora diversorum generum, vel animantium, vel herbarum et arbustorum, uno simul puncto temporis (1127D)seminentur, unoque puncto temporis innumerabilia multa nascantur, non tantum diversis, sed etiam hisdem terrarum locis tantae sunt varietates in progressibus, in actibus et passionibus eorum, ut vere isti, sicut dicitur, perdant sidera, si ita considerent. Fatendum ergo est, quando ab his vera dicuntur, instinctu quodam occultissimo dici, quem nescientes humanae mentes patiuntur. Quod cum ad decipiendos homines fit, spirituum seductorum operatio est, quibus quaedam vera de temporalibus rebus nosse permittitur, partim subtilioris sensus acumine, quia corporibus subtilioribus vigent, partim experientia callidiore, propter tam magnam (1128A)longitudinem vitae; partim a sanctis angelis, quod ipsi ab omnipotente Deo discunt, etiam jussu ejus sibi revelantibus, qui merita humana occultissimae justitiae sinceritate distribuit. Aliquando autem iidem nefandi spiritus etiam quae ipsi facturi sunt, velut divinando praedicunt. Sequitur:
Fecit quoque Deus duo magna luminaria; luminare majus ut praeesset diei, et luminare minus, ut praeesset nocti, et stellas, et posuit eas in firmamento coeli, ut lucerent super terram, et praeessent diei ac nocti, et dividerent lucem ac tenebras (Gen. I, 16).
D. Quomodo ista secundum sensum intelligenda sint, quaeso ut dicas?
ISIDORUS. M. Quarta namque die emicuerunt luminaria (1128B)firmamento legis infixa, id est evangelistae, doctores, Scripturam sanctam disputando cohaerentes, et omnibus inferioribus lumen sapientiae demonstrantes; prodiit etiam simul et caetera micantium siderum turba, id est diversarum virtutum in ecclesia numerositas, quae in hujus vitae obscuritate tamquam in nocte refulgentes, dividunt in hoc firmamento scripturae sensibilia et intelligibilia, quasi inter lucem perfectorum, et tenebras parvulorum, et sunt in signis virtutum et miraculorum; sunt etiam in tempora, et dies, et annos, quia praedicatores propriis temporibus vivunt et transeunt; verbum autem Domini stabit in aeternum.
D. Cur primo terra germinaverit, deinde sint facta luminaria?
(1128C)M. Quia post opera bona venit illuminatio lucis ad contemplandam speciem divinae virtutis.
Et vidit Deus quod esset bonum, et factum est vespere et mane dies quartus (Gen. I, 18).
D. Cur vespera vel mane nominavit, de nocte autem nihil indicavit?
M. Quid ergo aliud noctem dicamus, nisi absentiam lucis, quae inter vesperam et mane restare videbatur? An quia prima lux angelicam significavit creationem, qui contemplando creatorem suum, cum concordissima caritate, sine caecitate ignorantiae creatorem in perpetuum laudare non cessant. Sed tamen initio operis et fine lucide cognoverunt quod vespera et mane vocatur.
INCIPIT DE DIE QUINTA. (1128D) Dixit etiam Deus: Producant aquae reptile animae viventis, et volatile super terram sub firmamento coeli (Gen. I, 20).
D. Quid ergo est quod prius ornavit aquas de reptilibus, antequam terram de animalibus.
AMBROSIUS IN HEXAMERON. M. Ratio namque erat, ut quae prius visibilis apparuit, prius etiam ornatum suum reciperet. Aut quia in principio coelum recepit ornatum suum, id est de angelis quando creati fuerunt. Similiter autem et terra, quando eam de herbis vel de arboribus (1129A)vestivit. Ratio enim erat, ut aquae reciperent ornamentum suum de reptilibus, vel aer de volatilibus.
D. Quid est enim, quod saepe legimus de creatura coeli et terrae et maris, similiter quando creati sunt, vel quomodo, de aere autem nihil indicavit?
M. Non enim arbitrandum, ut ullum elementum in hac scriptura praetermisisset, nisi quia consuetudo est divinae Scripturae, coelum et terram totum mundum appellare, et ideo aestimandum est aerem ad coelum et terram pertinere. Et quidquid est humidum, vel vaporaliter expansum, hoc ad terram pertinet: quidquid vero tranquillum et quietum est, ad coelum pertinere dicitur. Et quod ita sit aer aquae similis, et ex ejus halationibus pinguescere probatur, ita ut spiritum procellae faciat, id est nebulam. Aer (1129B)namque coelo, in quo sunt luminaria, ita vicinus est, ut et ipse coeli nomen accipiat. Nam cum dicitur in psalmo: Laudate eum, coeli coelorum (Psal. CXLVIII, 4), satis apparet hunc aerem non solum coelum, sed etiam coelos dici, sicut dicuntur et terrae, cum una sit. Hos etiam aereos coelos quondam periisse diluvio, in quadam earum quae canonicae nuncupantur epistola legimus, quod nescio quemadmodum possit intelligi, nisi in aquarum naturam pinguioris hujus aeris qualitatem conversam. Oportebat ergo ut in creandis habitatoribus inferioris hujus mundi partis, qui saepe terrae nomine tota commemoratur, prius producerentur ex aquis animalia, postea vero de terra, et quod ita, ut jam supra diximus, sit aer aquae similis, ut ex ejus halationibus pinguescere (1129C)probetur. Ac per hoc non scriptum est: Producant aquae reptilia animarum vivarum, et producat aer volatilia volantia super terram; sed utrumque hoc animantium genus ex aquis productum esse narratur. Quidquid ergo aquarum sive labiliter undosum et fluidum est, sive vaporaliter tenuatum atque suspensum, ut illud reptilibus, hoc volatilibus appareat distributum, utrumque tamen humidae naturae deputatur. Et ideo sunt qui subtilissima consideratione quinque istos corporis sensus, secundum quatuor usitata elementa distinguunt, ut oculos ad ignem, aures ad aerem, purum dicant pertinere; olfactum autem ad aerem humidum, gustum vero ad corpulentos humores, tactum ad elementum terrenum; ac per hoc elementa omnia in omnibus esse, sed (1129D)unumquodque eorum ex eo quod amplius habet accepisse vocabulum. Ideo autem caloris privatione, cum corpus nimie frigescit, obtundi sensum; quia motus pigrescit qui ex calore inest corpori, dum ignis aerem, et aer humida, et humor terrena quaeque afficit, subtilioribus scilicet crassiora penetrantibus. Quanto autem quidque subtilius est in natura corporali, tanto est vicinius naturae spiritali. Anima tamen cui sentiendi vis inest, cum corporea non sit, per subtilius corpus agitat vigorem sentiendi. Habet itaque motum in omnibus sensibus per subtilitatem ignis, sed non in omnibus ad idem pervenit. In visu enim pervenit represso calore (1130A)usque ad ejus lucem. In auditu usque ad liquidiorem aerem. In olfactu transit ad aerem purum, et pervenit ad humidam exhalationem unde crassior haec aura subsistit. In gustu et hanc transit, et pervenit usque ad humorem corpulentiorem. Quo etiam penetrato atque trajecto, cum ad terrenam gravitatem pervenit, tangendi ultimum sensum agit. Non ergo ignorabat naturas elementorum, qui prius coelestia luminaria, deinde aquarum animantia, terrarum autem postrema narravit, non quod aerem praetermiserit, sed quia puriorem partem ejus coelo, pinguiorem vero terris nuncupat. Quod enim et tactu aquas ventosque sentimus, hoc est quod terrae solidum omnibus admiscetur elementis. In coelo ergo volant aves, sed isto quod psalmus etiam terrae (1130B)nomine includit. Non ita in firmamento, sed secundum firmamentum. Nec ignoro quosdam philosophos sua cuique elemento distribuisse animalia, ut terrena esse dicerent non tantum quae in terra repunt atque gradiuntur, sed aves etiam quod et ipsae in terra requiescant volando fatigatae; aerea vero animalia daemones esse, coelestia deos, quorum quidem nos partim luminaria, partim angelos dicimus. Aquis tamen pisces et sui generis belluas tribuunt, ut nullum elementum suis animalibus vacet. Distribuuntur enim elementa ad patiendum duo, humor et humus; ad faciendum autem alia duo, aer et ignis. Aer namque a confinio luminosi coeli usque ad aquarum fluida et nuda terrarum pervenit. Non tamen totum spatium ejus exhalationes humidae infuscant, (1130C)sed usque ad eum finem unde incipit jam terra nominari, sicut in psalmo, Laudate Dominum de terra (Psal. CXLVIII, 7). Superior vero pars aeris propter puram tranquillitatem coelo cui conlimatur, communi pace conjungitur, et ejus vocabulo connuncupatur; in qua fortassis parte, si fuerunt ante transgressionem suam transgressores angeli cum principe suo, nunc diabolo tunc archangelo, nonnulli nostri eos putant coelestes vel super coelestes angelos fuisse: non mirum si post peccatum in istam sunt detrusi caliginem. Ubi tamen et aer sit et humore tenui contexatur, qui commotus ventos et vehementius concitatus etiam ignes, et contractus nubila, et conspissatus pluviam, et congelantibus nubilis nivem, et turbulentius congelantibus densioribus nubilis grandinem, (1130D)et distentus serenum facit, occultis imperiis et opere Dei a summis ad infima universa quae creavit administrantis. Sed ut jam diximus, aer ex aqua fit, in aere enim volatilia coeli consistunt, unde aves coeli nominamus, et daemones in aere habitare dicuntur, et propterea eos suffert aer sustinere, quia aeream imaginem utuntur, et exinde impugnant humanum genus, quia statim quando creati fuerunt, de conspectu Dei projecti sunt. Unde Salvator in Evangelio ait: Vidi Satanam sicut fulgur cadentem de coelo. Ubi juste quaeritur quomodo cadere dicitur, si non stetit. Sed sciendum, quia non perseveravit in consortio sanctorum angelorum: sed statim quam (1131A)cito seipsum aspexit in claritate Dei, erexit se in superbiam, et dixit: Ascendam in coelum, et supra astra coeli exaltabo solium meum, sedebo in monte testamenti in lateribus aquilonis, ascendam super altitudinem nubium, similis ero Altissimo (Isa. XIV, 14). Et statim projectus est de altitudine coeli in aerem cum omnibus satellitibus suis, quia non persteterunt in divino amore, sicut illi qui firmati sunt, ut si velint peccare, non possint, quia ipsi in principio proprium arbitrium habuerunt sicut genus humanum videtur habere. Illi autem de proprio arbitrio lapsi, sententiam Dei acceperunt, ut si velint reparari, non possint.
D. Iterum dixit Deus, ille ab initio homicida fuit et in veritate non stetit (Joan. VIII, 44). Cur homicida?
(1131B)M. Quia primum Adam jugulavit in paradiso, quando poma edere suasit, et de immortalitate [ Forte immortali] factus est mortalis, et propterea humanum genus usque ad adventum Salvatoris jugulavit.
D. Quomodo in veritate non stetit?
M. Quia non meruit accipere, quod ei promissum fuerat, ut cum creatore suo in perpetuum cum reliquis angelis permansisset; sed projectus est in terram cum suis. Ubi sine dubio poenam patiuntur, quia in aere ignis sidereus eis dominatur, et sibi pro genere suo quasi quidam carcer deputatus est, quousque veniat tempus diei judicii, ut in ignem mittantur aeternum. Sequitur:
Creavitque Deus cete grandia et omnem animam (1131C)viventem atque motabilem, quam produxerant aquae in species suas et omne volatile juxta genus suum (Gen. I, 21).
D. Nosce cupio quando minimi pisces vel animalia, sive vermiculi quos Scriptura non meminit, creati fuerunt. Et dum ratio inquirenda est ab elephanto maximo usque ad vermiculum minimum unde veniant, dum Scriptura hic nihil indicavit.
M. Intelligendum enim est, quod quando Deus separavit aquas ab aquis, tunc minima animalia quae de aquis efficiuntur, in ipsis aquis natura illorum consistebat; et illi vermes qui in corporibus mortuorum sunt, in ipsis corporibus eorum habent vigorem nascendi, et pisces de aquis procreantur, dum dicit. Producant aquae reptile animae viventis
(1131D)D. Si aqua tegebat terram, an terra aquam quaeso ut dicas.
M. Aqua tegebat terram; quasi aliqua pars terrae elapsa fuerit super aquam, statim erupta est aqua, et in locum suum terra revertitur.
D. Quomodo in psalmo dicit quia ipse super maria fundavit eam, et super flumina praeparavit eam (Psal. XXIII, 2), si aqua terram tegebat?
M. De altiori terra hoc dicit, ubi montes esse videntur, aut de insulis illud dictum est, ubi terra altior est quam aqua. Sed magis hoc secundum sensum intelligendum est, quia simplices in Ecclesia (1132A)super prudentes fundati sunt. Vivae itaque aquae dicuntur illi, quia sustentant eos quos inferiores vel infirmiores se esse conspiciunt, quia quantum est inter lunam et sidera coeli, tantum est inter sanctam rusticitatem, et sanctam simplicitatem. Sequitur:
Benedixitque eis dicens: Crescite et multiplicamini et replete aquas maris (Gen. I, 22).
D. Quare ista animalia benedictionem accipere meruerunt sicut et homo?
M. Id est, ut intelligamus istam benedictionem in caeteris animalibus permanere.
Avesque multiplicentur super terram et factus est vespere et mane dies quintus.
INCIPIUNT QUAESTIONES DE DIE SEXTA Dixit quoque Deus, Producat terra animam viventem (1132B)in genere suo, jumenta et reptilia et bestias terrae, secundum species suas: factumque est ita (Gen. I, 24).
AMBROSIUS. D. Quaerendum nobis est si ista animalia venenosa in principio quando creata sunt, venenum habuerunt sicut nunc.
M. Hoc procul dubio sciendum quia sicut tunc creata fuerunt, ita permanent; sed tamen in principio nocendi non habuerunt potestatem, sicut probare possumus de serpentibus. Quando vipera invasit manum Pauli, et nihil ei nocuit, quia potestatem habuit invadendi, nocendi autem non habuit potestatem. Similiter de bestiis quando Daniel missus fuit in lacum leonum, tunc leones nihil illi nocuerunt; aut propterea ista animalia venenosa creata fuerunt (1132C)ad terrendum hominem, quem Deus praesciebat peccantem, ut intelligeret poenas infernales, quia alibi dicit: Vermes eorum non moriuntur, et ignis eorum non exstinguitur (Marc. IX, 44), quamobrem bestiae inter se semetipsas nocerent, dum de originali peccato non habent unde eis vindicta tribuatur.
AMBROSIUS. De creatione hominis. Et vidit Deus quod esset bonum et ait: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Et fecit Deus hominem ad imaginem Dei (Gen. I, 26).
D. Hoc primum breviter dicimus non indifferenter accipiendum, quod in aliis operibus dicitur, dixit Deus, Fiat, hic autem dixit Deus, Faciamus.
M. Ad insinuandum, ut ita dicam, pluralitatem (1132D)personarum, propter Patrem et Filium et Spiritum sanctum, quam tamen deitatis unitatem intelligendam statim admonuit dicens: Et fecit Deus hominem ad imaginem suam. Hic etiam illud non est praetereundum, quia cum dixisset ad imaginem nostram, statim subjunxit, et habeat potestatem piscium maris et caeterorum animalium rationis exspertium. Ut videlicet intelligamus hominem in eo ad imaginem Dei factum, in quo irrationalibus animalibus antecessit. Id autem est ipsa ratio exorta vel mens vel intelligentia. Licet enim subtilissime disseratur ipsam mentem hominis in qua factus est homo ad imaginem (1133A)Dei, quamdam scilicet rationalem vitam distribui in aeternae contemplationis veritatem, et in rerum temporalium administrationem; atque ita fieri quasi masculum et feminam, illa parte consulente, illa obtemperante. In hac tamen non recte dicitur imago Dei, nisi illud quod inhaeret contemplandae incommutabili Veritati, in cujus rei figura Paulus apostolus virum tantum dicit imaginem et gloriam Dei.
ALIBI ISIDORUS. Et fecit Deus hominem ad imaginem suam, id est ad aeternitatem et immortalitatem. Ad similitudinem vero, ut intellectum mentis habuisset, non ut animalia, qui nesciunt discernere inter bonum et malum.
ITEM AUGUSTINUS. (1133B)D. Quid sibi vult intelligi quod legitur in Genesi: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram.
M. In mente scilicet, id est in ratione et intelligentia. Ipsa itaque mens dum cogitat ea quae aeterna sunt, imago Dei dicenda est; cogitando aeterna, vir est, sicut dicit apostolus Paulus: Vir non debet velare caput suum (I Cor. XI, 7), cum sit imago gloriae Dei; id est quantumcunque se extenderit in id quod aeternum est, tanto magis inde formatur ad imaginem Dei; et ideo non est cohibenda, ut se inde contineat ac temperet. Quando vero ea agit vel cogitat quae sunt temporalia, mulier appellatur, tunc non est dicenda imago Dei, et propterea debet velare caput suum, ne nimium sit ad inferiora progressio, (1133C)ne cum licita agit, illicita concupiscat.
D. Et creavit Dominus Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei creavit illum; masculum et feminam creavit eos (Gen. I, 27). Quid est enim quod feminam dicit creare cum masculo, quae adhuc formata non erat?
M. Quia de Adam processura erat. Sic etenim in semente arboris multa occultantur; primo igitur in radice figitur, deinde in qualitate arboris, postea in effusione ramorum, et exinde in viriditatem foliorum et caetera. Ita et femina in corpore Adae latebat, quia de costa ejus fabricanda fuit. Sequitur.
Et benedixit eis dicens: Crescite et multiplicamini et replete terram, et subjicite eam, et dominamini (1133D)piscibus maris et volatilibus coeli, et universis animantibus quae moventur in terra (Gen. I, 28).
D. Quare homo istam benedictionem accipere meruit?
M. Ne inculpari videretur in procreandis filiis, ut declararet nullum exinde peccatum habere, si legitime nuberetur.
D. Si ergo Adam talis est creatus ut immortalis permaneret, cur eis dicitur: Crescite et multiplicamini?
M. Hoc namque intelligendum quia non secundum concupiscentiam carnis, neque ulla mala voluntate debuerunt filios procreare, nec sicut non in dolore pariunt filios, sed sicut quisque imperat membra sua aliquid exercere, vel manum in operando, (1134A)vel pedem in ambulando, ita et illi debuerunt in paradiso fetus procreare.
D. Si autem sic debuerunt fetus procreare, quid est quod in paradiso antequam projecti fuissent non coierunt simul ut filios procreassent?
M. Quia mox creata mulier trangressa est, et de alta immortalitate in ima profundi projecta est.
D. Quomodo ergo corpora illorum mutari debuerunt, si illi immortales permanerent?
M. Id intelligendum, quia si non peccassent, mori omnino non possent, sed corpora illorum sine mortalitate, postquam numerus ille impletus fuisset, juxta numerum angelorum in melius commutari debuerunt.
AUGUSTINUS. (1134B)D. Primus homo mortalis factus est an immortalis?
M. Mortalis secundum alia et immortalis secundum alia. Tale ergo corpus habebat primus homo, quale et nos, sed sine peccato. Non enim habebat legem in membris suis repugnantem legi mentis suae, quod utique meruit post praevaricationem. Igitur animale corpus habuit Adam, sed ut non senesceret nec deficeret per illius ligni virtutem quo sustentabatur, quod in paradiso vitae nomen acceperat; quapropter si Dei praeceptum servasset, obedientiae merito in illud corpus spiritale, quale sanctis in resurrectione promittitur, postmodum commutandum. Ac per hoc poterat non mori, si Dei piae obedientiae cohaesisset. Non enim factus fuerat, ut non possit (1134C)mori, sicut et caeterae naturae, quae omnino mori non possunt, sed ita ut obedientia immortalem, inobedientia mortalem faceret.
Item.
D. Si Adam immortalis aut mortalis fuit; et si mortalis quomodo immortalis? et si animalis quomodo spiritalis? aut quare cum caeteris animalibus in commune cibum sumpsit?
M. Mortalis erat et immortalis. Mortalis erat quia potuit mori; immortalis quia potuit non mori: quia si non peccasset, mori omnino non potuisset, postquam autem peccavit, mortalis factus est.
Iterum.
Mortalis erat et immortalis. Mortalis erat sua conditione, immortalis Dei beneficio quod ei praestabatur (1134D)a ligno vitae, a quo ligno cum peccasset, projectus est ut potuisset mori
D. Quid ergo est quod nos, qui per Christum renati sumus, ipsam immortalitatem non accepimus, quam Adam habuit ante peccatum?
M. Non enim hoc accepimus quod in Adam perdidimus, id est corpus animale; sed tanto melius accepimus, quanto spiritalis corporali praeponitur. Unde ait Apostolus: Seminatur corpus animale, surgit corpus spiritale (I Cor. XV, 44); non enim recepimus immortalitatem corporis spiritalis, sed recepimus justitiam, de qua per peccatum lapsus est Adam, de qua etiam dicit Apostolus: Renoramini igitur spiritu mentis vestrae, et induite novum hominem, (1135A)qui secundum Deum oreatus est in justitia et sanctitate veritatis (Ephes. IV, 23, 24). Renovabimur igitur a vetustate peccati, non in pristinum corpus animale, in quo fuit Adam, sed in melius, id est in corpus spiritale, cum efficimur [ Forte, efficiemur] aequales angelis Dei coelesti habitatione. Renovabimur etiam spiritu mentis nostrae secundum imaginem ejus qui creavit nos, quam peccando perdidit Adam. Renovabimur etiam carne cum hoc corruptibile induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit immortalitatem, ut sit spiritale corpus, in quod nondum mutatus est Adam, sed mutandus erat, quia in corpore portamus imaginem terreni hominis, in mente autem imaginem coelestis. Unde iterum ait Apostolus: Si est corpus animale, est (1135B)et spiritale, sicut scriptum est: Factus est primus homo Adam in animam viventem, novissimus Adam in spiritum vivificantem; sed non primum quod spiritale est, sed quod animale, deinde quod spiritale. Primus homo de terra terrenus, secundus homo de coelo coelestis. Qualis terrenus tales et terreni (I Cor. XV, 44-47). Induamus et imaginem ejus qui de coelo est. Imaginem autem terreni hominis ab exordio humani generis induimus, imaginem vero coelestis hominis nunc ex fide portamus, quam habere in resurrectione credimus.
D. Quare non benedixit arbores et herbas, sed hominem et animalia?
M. Ideo namque ista benedixit propter propagandam prolem, aut propter sexum masculini et feminini, (1135C)aut quia arbores sensum non habent sentiendi vel intelligendi. Animalia sentiunt et non intelligunt, homo quidem sentit et intelligit, ideo arboribus non dixit: Crescite et multiplicamini.
Dixitque Deus, Ecce dedi vobis omnem herbam afferentem semen super terram, etc., usque: Et factum est ita. Viditque Deus cuncta quae fecit et erant valde bona (Gen. I, 29).
D. Cum Deus omnia bona creaverit, nihilque sit quod non ab illo sit conditum, unde malum?
AUGUSTINUS. M. Malum natura non est, sed privatio boni hoc nomen accepit: denique bonum potest esse sine (1135D)malo, malum non potest esse sine bono, nec potest esse sine malo ubi non fuerit bonum, ac per hoc dicimus et angelum bonum et angelum malum. Sed bonum quod angelus, malum quod vitium: bonum quod homo, malum quod vitiosus. Ideoque quando dicimus bonum, naturam laudamus; quando dicimus malum, non naturam, sed vitium quod est bonae naturae deprehendimus.
Factumque est vespere et mane dies sextus (Gen. II, 1). Sequitur:
Igitur perfecti sunt coeli et terra et omnis ornatus eorum.
INCIPIT DE DIE SEPTIMA. (1136A) HIERONYMUS. Et complevit Deus die sexta opera sua quae fecit.
Pro die sexta in Hebraeo diem septimam habet. Artavimus igitur Judaeos, qui de otio sabbati gloriantur, quod jam tunc in principio sabbatum dissolutum sit, dum Deus operatur in sabbato, complens opera sua in eo et benedicens ipsi diei, quia in illo universa compleverit.
D. Benedixit, inquit, diei septimo et sanctificavit illum (Gen. II, 3). Cur benedixit diem septimum, in quo nihil creavit?
M. Ne forte indigens apparere videretur, sicut homo post laborem fessus dicit: Deo gratias, perfeci opus meum. Non enim Deus ita fecit, sed benedixit (1136B)diei in quo nihil creavit, ut demonstraret quod ei nullus fuit labor cuncta creare, quia tantum dixit Deus fiat et facta sunt, et ideo ipse in die septimo requievit, ut nos in ipsos faceret requiescere.
AUGUSTINUS. D. Cum requies non sit nisi post laborem, cur Deus requiescere dicitur; an et ipse opere fatigatus est, ut requiescere diceretur?
M. Non in aliqua creatura tanquam ejus bono indigens requievit Deus, sed in seipso. Denique non in aliquo dierum, sed post sexti diei opera requiescere legitur: unde liquido apparet, nullam creaturam Deum per indigentiam, sed sola bona voluntate fecisse. Quod si in aliqua creatura requiesceret, aliquam creaturam indigens faceret. Ergo quia nullam (1136C)creaturam indigens fecit, in nulla requievit creatura. Nam quod dicit Scriptura requievisse Deum in die septima ab omnibus suis operibus quae fecit, hoc intelligi posse arbitror, quod non ipso bono indigens, quo sit beatior, requieverit, sed ipsum diem septimum, id est angelicam naturam adduxisse ad requiem suam, ut viderent, scilicet in Deo, sicut omnem formandam creaturam, ita et illud viderent, quod nullam creaturam per indigentiam fecisset, sed sola bonitate. Hoc enim arbitror posse intelligi requiem Dei. Intelligitur et aliter requies Dei, id est, cum nos post bona opera requiescere facit, secundum illum modum quem Deus dicit ad Abraham: Nunc cognovi quod timeas Deum (Gen. XXII, 12), id est cognoscere te feci. Ita et hic intelligitur requiescere (1136D)Deus, cum sanctis suis requiem praestat.
Item aliter.
Requiescere dicitur Deus a condendis novis creaturis, quia post editionem sex dierum operum, nullam deinceps condidit creaturam. Nam quod ait: Pater meus usque modo operatur et ego operor, non novam condens creaturam intelligitur, sed quam condidit administrando.
JUNILIUS. Septimo die requievisse dicitur Deus, non a creando, cum quotidie ex ejus dispositione ac providentia omnis creatura renovetur, ut constat. Sed (1137A)hoc significatum est, quod post illos sex dies, nullam mundo incognitam substantialem speciem aut naturam novam inexpertamque creaverit; dies namque iste primus, ipse est secundus, ipse est novissimus, quia repetitio est diei septimi.
D. Quare non benedixit diem in quo lucem angelicam creavit vel illum in quo omnia perfecit?
M. Non enim sanctificans [ Forte, sanctificavit] diem in quo hoc facere inchoavit, neque eum in quo hoc perfecit, ne illis vel faciendis vel factis, actio ejus gaudium fuisse videretur: sed eum in quo ab ipsis in semetipso requievit, et nobis eam per diem septimum ostendit. Ipse tamen illa requie nunquam caruit, sed significans non percipere requiem suam, nisi post perfectionem operis; et ideo (1137B)in hac die vespera non successisse cognoscitur, quia requies nostra per perfectionem operis sine fine in gaudio erit. Sequitur:
Istae generationes coeli et terrae quando creatae sunt in die quo fecit Dominus coelum et terram, et omne virgultum agri, antequam oriretur in terra, omnemque herbam regionis priusquam germinaret (Gen. II, 4).
D. Inquirenda est ratio si ista omnia in uno die facta fuerunt, aut per sex dies, sicut Scriptura commemorat. Et si per sex dies facta fuerunt, quomodo ergo sancta Scriptura vera est quae dicit: Qui vivit in aeternum creavit omnia simul (Eccli. XVIII, 1)?
M. Ille namque secundum substantiam rerum simul creavit omnia, nam secundum speciem formae, non simul creavit omnia; sicut mater infantem nutriens (1137C)in gremio suo, exspectat ut convalescat, ita Dominus tarditatem humani ingenii exspectavit. Nam in principio apud ipsum cuncta creata fuerunt, sed non statim in speciem venerunt. Quando vero dixit: In principio creavit Deus coelum et terram, tunc omnia sicut diximus apud ipsum facta sunt, quidquid [ Leg. quaeque] de coelo et terra oritura fuerunt, quamvis per sex dies secundum speciem dividere voluisset, sicut dicit quarto die sidera in coelo posuisse, tamen primo die apud ipsum in coelo facta sunt, quae die quarto in speciem venerunt. Quia sicut in grano sementis multa occultantur, radix, cortex, folia, fructus, vel multa alia quae de ipsa arbore veniunt, ita apud Deum ista omnia prius occultabantur, quae postea in speciem venerunt.
(1137D)D. Ergo si simul omnia creavit, quomodo verum est quod legitur: Pater meus usque modo operatur et ego operor (Joan. V, 17).
M. Perspiciat peritia tua, quia quamvis tunc creasset omnia simul, quotidie tamen gubernat in rigando, in plantando, in aedificando, vel in caeteris rebus. Nam sicut homo qui agrum exercet, si illum dimittit, incultus remanet; ita et mundus a Deo creatus sine Dei gubernatione esse non potest, secundum apostolum Paulum: Neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat; sed Deus qui incrementum dat (I Cor. III, 7).
Alii enim istos septem dies septem dona gratiae Spiritus sancti intelligere volunt, id est, spiritum sapientiae (1138A)et intellectus, spiritum consilii et fortitudinis, spiritum scientiae et pietatis, et spiritum timoris Domini. Dicunt namque per spiritum sapientiae fecisse Deum coelum et terram. Per spiritum intelligentiae fecisse firmamentum et separasse aquas ab aquis. Per spiritum consilii segregasse aquas ab arida, et germinare terram fecisse. Per spiritum fortitudinis posuisse luminaria in firmamento coeli, ut dividerent diem ac noctem. Per spiritum scientiae ornare aquas de reptilibus et aerem de volatilibus. Per spiritum pietatis vestire terram de animalibus, et hominem creare et caetera quae sequuntur. Per spiritum timoris Domini die septimo opus suum sanctificasse.
Ita et nos debemus ista septem dona Spiritus sancti (1138B)in nobis imitari. Per spiritum namque sapientiae coelum et terram facere, id est coelestia meditari et terrena derelinquere, vel lucem a tenebris separare, id est opera nostra perfecta a tenebris pravorum operum.
Per spiritum intelligentiae debemus facere firmamentum inter aquas inferiores et superiores, id est disciplinam sanctam inter vitia et virtutes, ut non declinemus ad vitia.
Per spiritum consilii debemus aquas separare ab arida, id est homines reprobos ab anima sitienti verbum Dei.
Per spiritum fortitudinis debemus ponere luminaria in firmamento coeli, id est dilectionem Dei et (1138C)proximi, quia dixit S. Joannes: Qui odit fratrem suum, in tenebris est (I Joan. II, 1).
Per spiritum scientiae debemus aquas ornare de reptilibus et caetera, id est de arcano cordis nostri vocem ad coelum mittere; sicut pisces pennulis suis in altum saltum tribuunt, et volucres coeli in aere volitant, ita et nos sensum nostrum ad superiora levare oportet.
Per spiritum pietatis debemus facere serpentes et pecora et caetera, id est, ut simplicitatem ac prudentiam habeamus discernendi inter bonum et malum; et fructum bonorum operum agentes, qualiter valeamus imitari exempla sanctorum, vel ipsam veritatem ad cujus imaginem facti sumus.
Per spiritum timoris Domini debemus requiescere (1138D)in requie vitae aeternae, quia Initium sapientiae timor Domini est (Psal. CX, 10).
D. Istae generationes coeli et terrae quando creatae sunt in die quo fecit Dominus Deus coelum et terram (Gen. II, 4). Superius septem dies numerati sunt, nunc unus dies dicitur quo fecit Deus coelum et terram, et omne virgultum agri, et omnem herbam regionis.
M. Hujus diei nomine, secundum prophetiam, omne tempus hujus vitae significatur, in quo coelum et terra factum est, id est in quo creaturae visibiles disponuntur, administrantur, atque existunt. Hinc est quod Moyses et distincte per dies singulos condita omnia retulit, et tamen simul omnia creata subjunxit dicens (1139A)Istae generationes coeli et terrae quando creatae sunt, in die quo fecit Dominus Deus coelum et terram, et omne virgultum agri antequam oriretur in terra, omnemque herbam regionis. Qui enim diversis diebus creatum coelum et terram, virgultum herbamque narraverat, nunc uno die factum manifestat, ut liquido ostenderet quod creatura omnis simul per substantiam exstitit condita, quamvis non simul per speciem processit. Sequitur:
Non enim pluerat Dominus super terram, et homo non erat qui operaretur terram: sed fons ascendebat de terra, irrigans universam faciem terrae (Gen. II, 5).
AUGUSTINUS. D. Si universam terram rigabat, ergo et montes rigabat, (1139B)quia montes utique terra sunt; si montes rigabat, diluvium erat. Et quomodo terra germinaverat herbam virentem et facientem semen? aut quomodo homo habitabat in terra, si universam terram aqua tegebat?
M. Fons positus est singularis pro plurali numero; hoc enim si sollicite requiras, in Scripturis sanctis frequenter reperies. Habes nempe in psalmo: Misit in eos muscam caninam et comedit eos, et ranam et exterminavit eos (Psal. LXXVII, 46), dum utique nec una musca nec una rana fuerint. Et alibi: Venit locusta (Psal. CIV, 34), non ait locustae, sed locusta. En habes singularem numerum pro plurali, secundum illud quod ait nobilissimus poetarum: . . . . . Uterumque armato milite complent. (1139C)Porro autem propter unitatem naturae dictum est fons, ut in eo omnes fontes intelligamus qui sunt in terra, quia quodammodo omnes ex unius abyssi natura emanant. Nam quod ait: irrigabat universam faciem terrae; non totam terram rigabat, sed partem. A toto enim partem significat. Quemadmodum dicimus, Christus mortuus est, Christus resurrexit, cum non mortuus fuerit, nec resurgeret nisi secundum carnem. Aut ut Ambrosius ait: Fons appellatus est, qui accepto humoris adjutorio, irrigabat universam superficiem terrae. Aut postquam paradisus plantatus est, restagnata est illa abruptio aquarum, et ille fons divisus est per rivulos, ad irrigandam universam faciem terrae, sicut nunc videmus ire (1139D)aquas per alveos fluminis, alveosque rivulorum, et ex eorum excessu vicina perfundere loca; sic et tunc quasi de uno fonte multi processerunt. Aut unus fons appellatus est, et in quodam sinu terrae occultatur, et inde omnes fontes parvi et magni progrediuntur.
D. Quid est enim quod fons iste manifeste non invenitur, qui irrigare videatur universam faciem terrae?
M. Forsitan propter peccatum primi hominis parentis nostri Adam iste fons abstractus est, ut auferat ubertatem a terra, et majorem laborem exerceret humanum genus.
ITEM ALIBI ISIDORUS (1140A) Fons ascendebat de terra irrigans universam faciem terrae. Terra, mater Domini virgo Maria rectissime appellatur, de qua scriptum est: Aperiatur terra et germinet Salvatorem (Isa. XLV, 8). Quam terram irrigavit Spiritus sanctus, qui fontis et aquae nomine in Evangeliis significatur.
DE INSPIRATIONE HOMINIS. Formavit igitur Dominus hominem de limo terrae (Genes. II, 7).
D. Primo enim quod de limo terrae Deus hominem finxit solet habere quaestionem, qualis ille limus fuerit, vel quae materia nomine limi significata sit? quod quaeso mihi quoque aperias.
M. Solent enim inimici veterum librorum omnia (1140B)carnaliter intuentes, et propterea semper errantes, etiam hoc mordaciter reprehendere, quod de limo Deus hominem finxit. Dicunt enim: Quare de limo fecit Deus hominem? an defuerat ei melior et coelestis materia unde hominem faceret, ut de labe terrae naturam fragilem mortalemque formaret? Non intelligentes primo quam multis significationibus vel terra vel aqua in Scripturis ponatur. Limus enim aquae et terrae commistio est. Dicimus enim tabidum et fragile et morti destinatum corpus humanum post peccatum esse coepisse. Non enim in nostro corpore isti exhorrescunt nisi mortalitatem quam damnatione meruimus. Quid autem mirum aut difficile Deo, etiamsi de limo istius terrae hominem fecit, tale tamen corpus ejus efficere quod corruptioni non subjaceret, (1140C)si homo praeceptum Dei custodiens, peccare noluisset. Si enim speciem coeli ipsius de nihilo vel de informi materia dicimus factam, quia omnipotentem artificem credimus, quid mirum si corpus, quod de limo qualicunque factum est, potuit ab omnipotenti artifice tale fieri, ut nulla molestia, nulla indigentia cruciaret hominem ante peccatum, et nulla corruptione tabesceret? Itaque superflue quaeritur unde homini corpus Deus fecerit. Si tamen nunc de corporis formatione dicitur, sic enim nonnullos nostros intelligere accepi, qui dicunt posteaquam dictum est: Finxit Deus hominem de limo terrae, propterea non additum ad imaginem et similitudinem suam, quoniam nunc de corporis formatione (1140D)dicitur. Tunc autem homo interior significabatur, quando dictum est. Fecit Deus hominem ad imaginem Dei. Sed etiam si nunc quoque hominem ex corpore et anima factum intelligamus, ut non alicujus novi operis inchoatio, sed superius breviter insinuati, diligenter retractatio isto sermone explicetur. Si ergo, ut dixi, hominem hoc loco ex corpore et anima factum intelligamus, non absurde de ipsa commistione limi nomen accepit. Sicut enim aqua terram colligit et conglutinat et continet, quando ejus commistione limus efficitur, sic anima corporis materiam vivificando, in unitatem concordem conformat, et non permittit labi et resolvi.
(1141A)D. Quaeri autem merito potest, causales illae rationes quas mundo indidit, cum primum simul omnia creavit, quomodo sint institutae? utrum ut quemadmodum vidimus, cuncta nascentia et fruticum et animalium in suis conformationibus atque incrementis pro diversitate generum diversa spatia peragerent temporum? aut quemadmodum creditur factus Adam sine ullo progressu incrementorum, virili aetate continuo formarentur, sicut aqua in vinum conversa, et virga in serpentem. Sed cur non utrumque illas credimus habuisse, ut hoc ex eis futurum esset quod facturo placuisset. Nam multa secundum inferiores causas futura sunt; sed si ita sunt, in praescientia Dei vere futura sunt. Si autem ibi aliter sunt, ita potius futura sunt sicut ibi sunt, (1141B)ubi qui praescit falli non potest. Nam futura senectus dicitur in juvene, sed tamen futura non est, si ante moriturus est.
M. Hoc autem ita erit sicut se habent aliae causae, sive mundo contextae, sive praescientia reservatae. Nam secundum quasdam futurorum causas moriturus erat Ezechias, cui Deus addidit XV annos ad vitam (Isa. XXXVIII, 5), id utique faciens, quod ante constitutionem mundi se facturum esse praesciebat, et in sua voluntate servabat. Ibi enim erat non solum ut ita Adam fieri posset, verum etiam ut ita eum fieri necesse esset. Tamen non facit Deus contra causam, quam sine dubio volens praestituit, quia contra suam voluntatem non facit. Si autem non omnes causas in creatura primitus condita praefixit, (1141C)sed aliquas in sua voluntate servavit, non sunt quidem illae quas in sua voluntate servavit, ex istarum quas creavit necessitate pendentes; non tamen possunt esse contrariae quas in sua voluntate servavit, quia Dei voluntas non potest sibi esse contraria. Istas ergo sic condidit, ut ex illis esse illud cujus causae sunt possit, sed non necesse sit. Illas autem sic abscondit, ut ex eis esse necesse sit hoc quod ex istis fecit ut esse possit. Sequitur:
ITEM AUGUSTINUS D. Et flavit in faciem ejus flatum vitae (Gen. II, 7). Quomodo istum flatum recipimus, si Deus incorporeus est?
M. Hoc manifeste sciendum est quia sicut non (1141D)manibus corporis finxit, ita nec faucibus labiisve sufflavit. Credendum tamen est atque intelligendum, neque ullo modo dubitandum, quod recta fides habet, animam sic esse a Deo, tanquam rem quam fecerit, non tanquam naturae cujus ipse est, sive genuerit, sive quoquomodo protulerit. Non de revolutionibus autem animarum quomodo se habeat vel non habeat philosophorum opinio, catholicae tamen fidei non convenit credere animas pecorum in homines aut hominum in pecora transmigrare. Nam illa quae feruntur accidisse ut quidam quasi recordarentur in quorum animalium corporibus fuerint, aut falsa narrantur, aut ludificationibus daemonum hoc in eorum animis factum est. Si enim contingit in (1142A)somnis, ut fallaci memoria quasi recordaretur se homo fuisse quod non fuit, aut egisse quod non egit, quid mirum si quodam Dei justo occultoque judicio sinuntur daemones in cordibus etiam vigilantium tale aliquid posse.
Manichaei autem, qui se Christianos vel putant vel putari volunt, in hac opinione translationis vel revolutionis animarum eo sunt illis gentium philosophis, vel si qui alii vani homines hoc putant, deteriores et detestabiliores, quod illi animae naturam a Dei natura discernunt. Isti autem, cum aliud nihil esse dicant animam quam ipsam Dei substantiam, atque id omnino quod Deus est, non trepidant eam tam turpiter commutabilem dicere, ut nullum sit herbae seu vermiculi genus, ubi eam non esse commixtam, (1142B)vel quo revolvi non posse mirabili opinentur insania. Proinde quoniam pars cerebri anterior, unde sensus omnes distribuuntur, ad frontem collocata est, atque in facie sunt ipsa quasi organa sentiendi, ideo scriptum arbitror, quod in faciem Deus sufflaverit hominis flatum vitae. Anterior quippe pars posteriori merito praeponitur, quia et ista ducit, illa sequitur, et ab ista sensus, ab illa motus est, sicut consilium praecedit actionem. Et quoniam corporalis motus qui sensum sequitur, sine intervallis temporum nullus est, agere autem intervalla temporum spontaneo motu nisi per adjutorium memoriae non valemus; ideo tres tanquam ventriculi cerebri demonstrantur. Unus anterior ad faciem, a quo sensus omnis; alter posterior ad verticem, a quo motus (1142C)omnis; tertius inter utrumque, in quo memoriam vigere demonstrant; ne cum sensum sequitur motus, non connectat homo quod faciendum est, si fuerit quod facit oblitus. Unde ergo sit ipsa, id est de qua velut materia Deus hunc flatum fecerit quae anima dicitur, dum quaeritur, nihil corporeum debet occurrere; sicut enim Deus omnem creaturam, sic anima omnem creaturam corpoream naturae dignitate praecellit; per lucem enim et aerem quae in ipso quoque mundo praecellentia sunt corpora, magisque habent faciendi praestantiam quam patiendi corpulentiam, sicut humor et terra, tanquam per ea quae spiritui similiora sunt corpus administrat. Nuntiat enim aliquid lux corporea: cui autem nuntiat, non est hoc quod illa, et haec est anima cui nuntiat, non (1142D)illa quae nuntiat. Et cum affectiones corporis moleste sentit, actionem suam qua illi regendo adest, turbato ejus temperamento impediri offenditur, et haec offensio dolor vocatur. Et aer qui nervis infusus est, paret voluntati ut membra moveat, non autem ipse voluntas est. Namque aliud esse animam, alia haec ejus corporalia ministeria, vel vasa, vel organa, vel si quid aptius dici possunt. Hinc evidenter elucet, quod plerumque se vehementi cogitationis intentione avertit ab omnibus, ut prae oculis patentibus recte valentibus multa posita nesciat. Nam et obliviscitur aliquando, et unde veniat et quo eat, et transit imprudens villam quo tendebat, natura sui corporis (1143A)sana, sed sua in aliud evocata. Omne quippe corpus in omne corpus mutari posse credibile est, quodlibet autem corpus mutari posse in animam credere absurdum est. Illud vero videamus utrum forsitan verum esse possit, quod certe humanae opinioni tolerabilius mihi videtur, Deum in illis primis operibus, quae simul omnia creavit, etiam animam creasse causaliter, secundum quam fieret cum faciendum esset corpus humanum. Nam neque illud quod dictum est, ad imaginem suam, nisi in anima; neque illud quod dictum est, masculum et feminam, nisi in corpore recte intelligimus. Credatur ergo si nulla Scripturarum auctoritas seu veritas contradicit, hominem ita factum sexto die, ut corporis quidem causa in elementis mundi, anima vero jam ipsa (1143B)crearetur. Sicut cum primus conditus est dies, et creata lateret in operibus Dei, donec eam suo tempore sufflando, hoc est inspirando formato ex limo corpori insereret. Quod si ita est, fatebimur non in eo rerum genere animam primitus creatam ut esset praescia futuri operis sui vel justi vel iniqui. Neque enim ex his tantum laudandus est Deus, quibus praescientiam dedit, cum recte laudetur etiam quia pecora creavit, quibus est natura humana praestantior, etiam in ipsis peccantibus. Natura quippe hominis ex Deo est, non iniquitas qua se ipse involvit, male utendo libero arbitrio, quod tamen si non haberet, in natura rerum minus excelleret. Cogitandus est quippe homo juste vivens, etiam non praescius futurorum, et ita videndum est, excellentia (1143C)voluntatis bonae quam non impediatur ad recte vivendum et qui placendum, quod ignarus futuri vivit ex fide. Hujusmodi ergo creaturam quisquis esse nolit in rebus, contradicit Dei bonitati; quisquis autem poenas eam non vult luere pro peccatis, inimicus est aequitati. His enim omnibus divinae Scripturae testimoniis, quam esse veracem nemo dubitat, nisi infidelis et impius; ad illam sententiam ducti sumus, ut diceremus Deum ab exordio saeculi primum simul omnia creavisse; quaedam conditis jam ipsis naturis, quaedam praecognitis causis, sicut non solum praesentia, verum etiam futura fecit Omnipotens, et ab eis factis requievit, ut eorum deinceps administratione atque regimine crearet etiam ordines temporum (1143D)et temporalium. Nunc tamen de anima quam Deus inspiravit homini sufflando in ejus faciem, nihil confirmo, nisi quia ex Deo sic est, ut non sit substantia Dei, et sit incorporea; id est, non sit corpus, sed spiritus; non de substantia Dei genitus, nec de substantia Dei procedens, sed factus a Deo; nec ita factus, ut in ejus naturam natura illa corporis vel inrationalis animae verteretur.
RELIQUAE QUAESTIONES DE NATURA ANIMAE. D. Insufflavit in facie ejus spiraculum vitae. Per spiraculum vitae quid intelligere debemus?
M. Hoc est animam facere, sicut per Isaiam dicit: Spiritus ex me procedit, et Omnem flatum ego feci (Isa. LVI, 16).
(1144A)D. Quid est enim quod anima, quae innocens creata est, in corpus introivit, quod Deus praesciebat peccaturum?
M. Absit hoc recipiendum, ut propterea anima creata fuisset, ut in corpus quod Deus praesciebat peccaturum introisset, et ad hoc reservata esset, quia si sic esset, Deus auctor peccati fuisset; sed non est ita. Magis autem intelligendum atque recipiendum, quod Deo inspirante, ipsa voluntaria introisset in corpus administrandum ipsum, quia per animam sentitur corpus, quia si anima non est, corpus mortuum est.
D. Quid ergo est anima? aut si est aliqua res unde animae fiant, quid ipsa est? quod nomen ejus? quae species? quem usum in rebus conditis tenet? (1144B)vivit, an non? Si vivit, quid confert universitatis affectibus? beatamne vitam ducit, an miseram? Quid ergo anima? coelum non est, neque terra, neque aer, neque ignis, non aqua, non Deus, non sidera, non visus, non auditus, non gustus, vel caetera, quod enumerare longum est, quae in coelo sunt et in terra. Unde ergo est anima?
M. Anima ex Deo data est et ex nihilo facta, quia homo qui de terra factus est, in terram revertitur. Similiter nives et procellae, quae ex aqua fiunt, et aer sumit de terra, in aquam revertuntur, et iterum de terra ex qua sumpta sunt in aerem. Anima vero non habet ullum elementum ad quod revertatur, nisi ad creatorem suum postquam de corpore (1144C)exierit, ut ipso moderante recipiat quod meretur.
D. Inquirenda est ergo ratio unde homini anima veniat quando nascitur?
M. Alii dicunt quod sicut caro de carne nascitur, ita anima de anima nascatur; sed hoc Scriptura non narrat ullo loco, unde anima homini veniat quando natus est, neque de ipsa anima mulieris, quomodo ei data fuisset, sicut narrat de carne quomodo facta est.
Alii vero melius sentiunt, quod unicuique homini anima a Deo data sit, quando natus est, sicut in Isaia scriptum est: Spiritus ex me procedit, et omnem flatum ego feci (Isa. LVII, 16), id est omnem animam. Et sicut in psalmo scriptum est: Qui finxit singillatim (1144D)corda eorum (Psal. XXXII, 15). Et alii temerarie dicunt, quod tunc animae omnium creatae fuissent, quando simul omnia fecit, et in quodam loco occultantur, donec homo natus sit, et tunc ei data sit anima ex Deo. Sed hoc non est in rebus nostris considerandum quid vel sinat, vel non sinat, quomodo anima data sit homini: quod Scriptura non narrat ullo loco, nos non possumus discernere quod veritas tacuit, et nihil aliud sonat Scriptura de hac re, nisi hoc tantum, quomodo anima a Deo data sit.
D. Ergo Salvator noster unde habuit animam?
M. Non de Adam, sed unde Adam, id est ex Deo, quia quamvis de propagine peccati descenderit, tamen de propagine peccati non concepit, quia nec (1145A)ipsa erat caro peccati, sed similitudo carnis peccati. Non enim inde accepit reatum moriendi
D. Et anima, quando de hoc corpore migraverit, est corporalis an incorporalis?
M. Incorporalis quidem est.
D. Quomodo ergo portatur, si incorporalis est?
M. Incorporea quidem similis corporibus.
D. Et ubi portatur? ad locum corporeum, an incorporeum?
M. Ad loca incorporea similia corporalibus.
D. Quaeritur ergo si potest anima absque corpore inter angelos in perpetua beatitudine consistere sine defectu, quid ergo opus est ut iterum surgat corpus, ut illam tunc immortalem induat, quam nunc mortalem deposuit?
(1145B)M. Inest quidem corporis administratio, quo retardatur animus ut non in illud summum pergat, donec consurgat corpus, ut quod nunc ei in sarcina est, tunc sit in gloria.
D. Quid ergo opus est, ut parvuli qui parentes habent Christianos patrem et matrem, iterum renascantur per aquam baptismatis?
M. Quia unusquisque in originali peccato nascitur, et nisi renatus sit per aquam baptismatis, non potest introire in regnum Dei.
DE PLANTATIONE PARADISI. Hieronymus in libro Quaestionum ita: Et plantavit Dminus Deus paradisum in Eden contra orientem. Pro paradiso, hortum habet, id est gan. Porro Eden deliciae interpretantur, pro quo Symmachus (1145C)transtulit, paradisum florentem. Nec non quod sequitur, contra orientem, in Hebraeo mimizra scribitur, quod Aquila posuit ἀπὸ ἀρχῆς et nos, ab exordio, possumus dicere. Symmachus vero ἐκ πρῶτης, Theodotion ἐν πρώτοις, quod et ipsum non orientem, sed principium significat. Ex quo manifeste comprobatur quod priusquam coelum et terram Deus faceret, paradisum ante condiderat, sicut legitur in Hebraeo. Plantaverat autem Dominus Deus paradisum in Eden a principio.
AUGUSTINUS IN HEXAMERON. Et plantavit Deus paradisum in Eden ad orientem et posuit ibi hominem quem finxit (Gen. II, 8). Non ignoro de paradiso multos multa dixisse, tres tamen (1145D)de hac re quasi generales sunt sententiae. Una eorum qui tantummodo corporaliter paradisum intelligi volunt, alia eorum qui spiritaliter tantum, tertia eorum qui utroque modo, et corporaliter et spiritaliter. Breviter ergo dicam, tertiam mihi fateor placere sententiam. Plantaverat ergo Deus paradisum in deliciis, hoc est ad orientem, et posuit ibi hominem quem finxerat, sic enim scriptum est, quia sic factum est, ut quidam sapiens ait, quod in quodam loco iste paradisus plantatus est, ubi homo terrenus habitare potuit. Nam paradisus spiritaliter intelligitur, ubi nunc animae sanctorum de corpore exeuntes pergunt, in cujus figuram iste paradisus plantatus fuit, secundum rerum gestarum fidem. Illud plane (1146A)quod sequitur: Et lignum vitae in medio paradisi lignumque scientiae boni et mali, diligentius considerandum est ne cogatur in allegoriam, ut non ista ligna fuerint, sed aliud aliquid nomine ligni significent. Dictum est enim de sapientia, lignum vitae est amplectentibus eam (Prov. III, 18). Verumtamen cum sit Hierusalem aeterna in coelis, etiam in terra civitas qua illa significaretur condita est. Et Sara et Agar quamvis duo Testamenta significarent, erant tamen etiam quaedam duae mulieres. Et cum Christus per ligni passionem fluento spiritali nos irriget, erat tamen petra quae aquam sitienti populo ligno percussa manavit. De qua dicitur: Petra autem erat Christus (I Cor. X, 4), non sicut ille vitulus saginatus qui minore filio revertente in epulas caesus est. (Luc. (1146B)XV, 23). Ibi quippe ipsa narratio figurarum est, non rerum gestarum figurata significatio. Sed illud etiam in rebus gestis factum est, hoc autem tantum in figuris praedictum. Sic et sapientia idem ipse Christus, lignum vitae est in paradiso spiritali, quo misit de cruce latronem. Creatum est autem quod eam significaret lignum vitae etiam in paradiso corporali, nec sine mysteriis rerum spiritalium corporaliter praesentatis, voluit hominem Deus in paradiso vivere. Erat ergo ei in lignis caeteris alimentum, in illo autem sacramentum, quid significans nisi sapientiam, de qua sic dictum est: Lignum vitae amplectentibus eam? quemadmodum de quo diceretur: Petra manans est sitientibus eum. Illud quoque addo quanquam corporalem cibum, talem tamen illam arborem praestitisse, (1146C)quo corpus hominis sanitate stabili firmaretur, non sicut ex alio cibo, sed nonnulla inspiratione salubritatis occulta. Profecto licet usitatus panis aliquid tamen amplius habuit, cujus una colliride homini Deus ab indigentia famis dierum XL spatium vindicavit. Sequitur:
Nunc videamus: de ligno scientiae boni et mali, cur istud nomen acceperit, quia valde bona omnia Deus creavit. Id dinoscendum boni et mali quantum fuisset inter obedientiae bonum et inobedientiae malum, quasi inde transgressus esset, malum illi esset; si vero servasset praecepta conditoris sui, bonum illi fuisset, quoniam si transgressus non fuisset, experimentum poenae non didicisset.
(1146D)D. Et fons ascendebat de loco voluptatis, ad irrigandum paradisum, qui inde dividitur in quatuor capita, vel in quatuor partes, quomodo intelligendum est?
AUGUSTINUS. M. Ne quis ex hoc moveatur quod de his fluminibus dicitur, aliorum esse fontes notos, aliorum autem prorsus incognitos; cum id potius credendum sit, quoniam locus ipse paradisi a cognitione hominum est remotissimus, inde quatuor aquarum partes dividi, sicut fidelissima Scriptura testatur. Sed ea flumina, quorum fontes noti esse dicuntur, alicubi isse sub terras, et post tractus prolixarum regionum, locis aliis erupisse, ubi tanquam in suis fontibus (1147A)noti esse perhiberentur. Nam hoc solere nonnullas aquas facere quis ignorat?
ITEM AUGUSTINUS. Flumen autem quod procedebat ex Eden, id est ex deliciis, et voluptate, et epulis, quod flumen a propheta significatur in psalmo ubi ait: Torrente voluptatis tuae potabis eos (Psal. XXXV, 9), dividitur, inquit, in quatuor partes, et quatuor virtutes significat, prudentiam, fortitudinem, temperantiam, justitiam. Dicitur autem Physon ipse esse Ganges, Geon autem Nilus, quod etiam in Jeremia propheta animadverti potest, nunc aliis nominibus appellantur, sicut nunc Tiberis dicitur fluvius qui prius Albula dicebatur. Tigris autem et Euphrates etiam nunc eadem nomina (1147B)tenent. Quibus tamen nominibus virtutes, ut dixi, spiritales significantur, quod etiam ipsorum nominum interpretatio docet, si quis Hebraeam linguam vel Syram consideret, sicut Hierusalem, quamvis sit visibilis et terrenus locus, significat tamen civitatem pacis spiritaliter, et Sion quamvis sit mons in terra speculationem tamen significat. Et hoc tamen in Scripturarum allegoriis ad spiritalia intelligenda saepe transfertur. Et ille qui descendebat ab Jerusalem in Jericho, sicut dicit, et in via vulneratus, saucius et semivivus relictus est a latronibus (Luc. X, 30), utique loca ista terrarum, quamvis secundum historiam in terra inveniantur, spiritaliter cogit intelligi.
(1147C)Prudentia ergo quae significat ipsam contemplationem veritatis, ab omni ore humano alienam, quia est ineffabilis, quam si eloqui velis, parturis eam potius quam paris, quia et ibi audivit Apostolus ineffabilia verba quae non licet homini loqui. Haec ergo prudentia terram circuit, quae habet aurum et carbunculum et lapidem prasinum, id est disciplinam vivendi, quae ab omnibus terrenis sordibus quasi decocta enitescit, sicut aurum optimum, et veritatem quam nulla falsitas vincit, sicut carbunculi fulgor nocte non vincitur, et vitam aeternam quae viriditate lapidis prasini significatur propter vigorem qui non arescit.
Fluvius autem ille qui circuit terram Aethiopiam multum calidam atque ferventem, significat fortitudinem (1147D)calore actionis alacrem atque impigram.
Tertius autem Tigris vadit contra Assyrios, et significat temperantiam, quae resistit libidini multum adversanti consiliis prudentiae, unde plerumque in Scripturis, Assyrii adversariorum loco ponuntur.
Quartus fluvius non est dictum contra quid vadat, aut quam terram circumeat; justitia enim ad omnes partes animae pertinet, quia ipsa ordo et aequitas animae est, qua sibi tria ista concorditer copulantur. Prima prudentia, secunda fortitudo, tertia temperantia et in statuta copulatione atque ordinatione justitia.
RECAPITULATIO. De paradiso, fonte ac fluminibus, et ligno vitae. (1148A) ISIDORUS. Plantaverat autem Dominus Deus paradisum voluptatis a principio. Paradisus Ecclesia est, sic enim de illa legitur in Canticis canticorum: Hortus conclusus est soror mea (Cant. IV, 12). A principio autem paradisus plantatur, quia Ecclesia catholica a Christo principio omnium condita esse cognoscitur. Fluvius de paradiso exiens, imaginem portat Christi, de paterno fonte fluentis, qui irrigat Ecclesiam suam verbo praedicationis et dono baptismi; de quo bene per prophetam dicitur: Dominus Deus noster fluvius gloriosus exsiliens in terram sitientem. Quatuor autem paradisi flumina quatuor sunt Evangelia ad praedicationem (1148B)in cunctis gentibus missa. Ligna fructifera omnes sancti sunt, fructus eorum opera eorum. Lignum vitae sanctus sanctorum utique Christus, ad quem quisque si porrexerit manum, vivet in aeternum. Lignum autem scientiae boni et mali, proprium est voluntatis arbitrium, quod in medio est positum ad dinoscendum bonum et malum, de quo qui relicta gratia Dei gustaverit, morte morietur. Sequitur:
D. Tulit ergo Dominus Deus hominem, et posuit eum in paradiso voluptatis, ut operaretur et custodiret illum (Gen. II, 15). Quid, rogo, operaretur? quid custodiret? paradisum, an aliud aliquid?
M. Ista sententia duplicem intelligentiam parit. Sive enim operaretur homo paradisum, id est in (1148C)paradiso aliquid operaretur, non necessitate victus, sed delectatione operabatur. Adhuc non peccaverat, nec ei terra spinas et tribulos germinaverat, ut in sudore faciei suae ederet panem suum. Hoc nempe meruit post peccatum. Ante peccatum igitur, non indigentia, non necessitate, sed sola, ut diximus, voluntate operabatur paradisum per agriculturam, et custodiebat per disciplinam, non contra bestias, neque contra aliqua animalia paradisum custodiebat; sed sibi scilicet, ne amitteret peccando, quod custodire potuerat obediendo. Sive ipsum hominem ponens Deus in paradisum ut operaretur et custodiret, ut tutus esset; quodlibet horum dicatur, sive homo operaretur paradisum per agriculturam, et custodiret (1148D)per disciplinam, sive ipsum hominem Deus operaretur ut bonus esset ac tutus; quodlibet horum intelligas, rationem habet juxta utrumque intellectum. Sequitur:
Praecepitque ei Dominus dicens: ex omni ligno paradisi comede, de ligno autem scientiae boni et mali ne comedas; in quacunque die comederis ex eo, morte morieris (Gen. II, 16).
AUGUSTINUS. D. Cum Deus minaretur homini mortem die quo cibum vetitum tetigerit, cur non eodem die mortuus fuerat, sicut Scriptura dicit: In quacunque die comederis ex eo, morte morieris?
M. Quatuor esse mortes sancta Scriptura manifestissime (1149A)ostendit. Prima mors est animae quae suum deserit creatorem, cum enim deseruerit peccat. Sine, inquit Dominus in Evangelio, mortuos sepelire mortuos suos (Matth. VIII, 22). Ecce habes secundum animam sepelientes mortuos, et quos sepeliunt secundum carnem mortuos. Haec itaque sententia duas mortes manifestissime ostendit, unam animarum, alteram corporum. Tertia solius est animae, quam dum ex corpore exierit patitur, secundum illud quod in Evangelio de illo divite legimus: Pater Abraham, inquit dives, mitte mihi Lazarum, ut digito suo refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma (Luc. XVI, 24). Quarta autem mors, cum anima receperit corpus, ut in ignem mittatur aeternum, secundum illud quod Dominus in Evangelio de futuro (1149B)judicio dicit: Ite in ignem aeternum, et reliqua. Die itaque quo peccavit Adam, in anima mortuus est; sicut enim corpus vivit ex anima, ita anima, ut beate vivat, ex Deo. Ergo defuncta anima Adae jure dicitur mortua, ex qua tres postea secutae sunt mortes. Ut enim hae subsequerentur prima praecessit, quia eo die quo peccavit Adam, in anima mortuus est.
D. Quomodo poterat mortem timere Adam, quam nullatenus sciebat?
M. Sicut enim nos scimus resurrectionem, quam nunquam experti sumus, nec vidimus, ita et ille sciebat mortem. Scientes igitur quod exiens anima a corpore faciat mortem, et dum reversa fuerit in corpus suum faciat resurrectionem; ecce scimus resurrectionem, quam nunquam experti fuimus. Sic (1149C)et ille sciebat utique mortem non adhuc per experientiam, sed per scientiam. Sciebat quippe quid esset vivere, et per privationem vitae sciebat utique mortem. Sic sciuntur tenebrae per privationem lucis, et scitur silentium per privationem vocis: ita sciebat Adam mortem per privationem vitae. Sequitur:
AUGUSTINUS. D. Dixit quoque Dominus: Non est bonum esse hominem solum, faciamus ei adjutorium simile sui (Gen. II, 18). Quomodo hoc intelligendum?
M. Certe si a me quaeratur ad quam rem fieri oportuerit hoc adjutorium, nihil aliud probabiliter occurrit, quam propter filios procreandos, sicut adjutorium semini est in terra, ut virgultum ex utraque nascatur. Nec video quid prohibere potuerit, ut (1149D)essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae, ut sine ullo inquieto ardore libidinis, sine ullo labore ac dolore pariendi, fetus ex eorum semine gigneretur. Non ut morientibus parentibus filii succederent, sed ut illis qui genuissent, in aliquo formae statu manentibus, ex ligno vitae quod ibi plantatum erat, corporalem vigorem sumentibus, et illi qui gignerentur ad eumdem perducerentur statum, donec certo numero impleto, si juste omnes obedienterque viverent, fieret in aeternam vitam commutatio, sicut considerari potest et de Enoch, qui filiis genitis Deo placens, non mortuus, sed translatus est. Cur ergo et Adam et Eva, si juste viventes caste filios procreassent, (1150A)non eis possint transtatione non morte succedentibus cedere. Quae cum ita sint, cur non credamus eos ante peccatum ita genitalibus membris ad procreandos filios imperare potuisse, sicut caeteris quae in quolibet opere anima sine ulla molestia et quasi pruritu voluptatis movet, ut eo nutu imperarent membris, quibus fetus exoritur, quo pedibus cum ambulatur, ut neque cum ardore seminaretur, neque cum dolore pareretur. Nunc vero transgrediendo praeceptum, motum legis illius, quae repugnat legi mentis in membris, conceptae mortis habere meruerunt. Et quid hac poena justius, quam ut non ad omnem nutum serviat corpus, id est suus famulus animae, sicut Domino suo detrectavit ipsa servire.
Formatis igitur Dominus Deus de humo cunctis (1150B)animantibus terrae et universis volatilibus coeli, adduxit ea ad Adam (Gen. II, 19). Et reliqua.
D. Nunquidnam sic adduxit Deus ad Adam cuncta animalia et universa volatilia coeli, quomodo adducunt aucupantes aut venantes ad retia? An forsitan vox de nube facta jussionis, quam intelligerent tanquam rationales animae, et ea audita, nihilominus obedierunt.
M. Non hoc acceperunt animalia aut volatilia, ut sint ratione capaces, per quam obedire possint Creatori suo; in suo tamen genere obtemperant Deo, non rationabili voluptatis arbitrio, sed sicut movet ille omnia temporibus opportunis, non ipse temporaliter motus. Movet itaque seipsum sine tempore et loco, movit creatum spiritum sine loco temporaliter. Praecedit (1150C)igitur substantia quae tantum temporaliter movetur. Praecedit itaque substantia quae nec temporaliter nec localiter movetur, illam quae temporaliter movetur; idem spiritus conditus movet seipsum per tempus sine loco, movetur corpus per tempus et locum. Spiritus vero creator movet seipsum sine tempore et loco. Igitur spiritus rationalis, qui est in hominibus, seu irrationalis, etiam et jussis movetur. Sed rationalis habet intelligentiam per quam judicare possit utrum jussis consentiat, an non consentiat: animalia vero aut volatilia non acceperunt hoc judicium; pro suo tamen genere atque natura jussu aliquo tacta propelluntur. Unde angelica natura, jussa Dei perficiens, movet jussis omne genus animantium, ducens quo illa nesciunt. Si homines possunt nonnulla (1150D)animalium genera mansueta facere, ita ut quasdam voluntates hominum facere videantur, quanto magis hoc angeli possunt?
D. Quae causa facit ut Deus, quem astruis moveri, non moveatur in tempore, aut spiritus creatus qui movetur in tempore, non moveatur et loco?
M. Deus qui instituit tempora, et est ante tempora, nihil in eo est praeteritum aut futurum, nullum consilium novum, nullaque cogitatio nova, quasi scilicet sit nova et accedens. Nam si accedit Deo aliquid, jam non immutabilis; igitur immutabilis Deus est, nihil illi accedit, nulla nova cogitatio, nullum novum consilium. Ideo non movetur in tempore, (1151A)corpora vero sua in locum movendum descendunt de coelo et ascendunt in coelum. Spiritus itaque hominum movetur in tempore reminiscendo praeterita, futura exspectando, aliqua nova discendo. Neque enim cum recordor aliquam lectionem aut aliquam civitatem, sic commotus est spiritus meus cogitando, ut haec recordaretur ex tempore, ita motus est et loco. Quod si in loco movetur, an in coelo, an in terra movetur? quia sine coelo et terra nullus est locus. Ubi enim fuit ipse spiritus, in coelo an in terra, ut videret ipsam lectionem vel ipsam civitatem? Ergo si in nullo loco vidit, ut recordaretur, in seipso vidit. Et quia initium habet, cogitatio est omne quod initium et tempus habet. Igitur secundum supradictam rationem spiritus creatus per tempus moveri (1151B)potest, non per locum. Spiritus vero creator sine tempore et loco, corpus autem et tempore et loco. Sequitur:
Immisit ergo Dominus soporem in Adam, et tulit unam de costis ejus, usque haec vocabitur virago, quia ex viro suo sumpta est (Gen. II, 21).
HIERONYMUS. Et misit Dominus Deus exstasim super Adam; pro exstasi, id est mentis excessu, in Hebraeo habet tardema, quod Aquila καταφορὰν, Symmachus κάρον, id est gravem et profundum soporem interpretati sunt. Denique sequitur, et dormivit, idipsum verbum et in Jonae stertentis somno positum est (Jon. I). Sequitur:
Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea, haec vocabitur mulier, quoniam ex viro sumpta est (1151C)(Gen. II, 23). Non videtur in Graeco et in Latino resonare [ Edit., sonare] cur mulier appelletur, quia ex viro sumpta sit; sed etymologia in Hebraeo sermone servatur, vir quippe is, mulier issa. Recte igitur ab is appellata est mulier issa. Unde et Symmachus pulchre etymologiam etiam in Graeco voluit custodire dicens: Haec vocabitur, ἀνδρὶς ὅτι ἐκ τοῦ ἀνδρὸς ἐλήφθη. Quod nos Latine possumus dicere: Haec vocabitur virago, quia ex viro sumpta est. Porro Theodotion aliam etymologiam suspicatus est dicens: Haec vocabitur assumptio, quia ex viro assumpta est. Potest quippe issa secundum varietatem accentus et assumptio intelligi.
Quod si quaeritur de facta post muliere, quomodo (1151D)se habeat causalis illa conditio, utrum jam id habeat, ut secundum eam necesse esset ex virili latere feminam fieri, an hoc tantum habebat ut fieri posset; ut autem ita fieri necesse esset, non ibi jam conditum, sed in Deo erat absconditum. Dicam quid mihi videatur. Omnes istae naturae usitatissimos cursus habent, quasdam naturales leges suas. Ex his velut primordiis rerum, omnia quae gignuntur suo quoque tempore exortus processusque sumunt, finesque et decessiones sui cujusque generis. Unde fit ut de grano tritici non nascatur faba, vel de homine pecus. Super hunc autem motum cursumque rerum naturalem potestas (1152A)Creatoris habet apud se posse de his omnibus facere aliud quam eorum quasi seminales rationes habent. Horum et talium modorum rationes non tantum in Deo sunt, sed ab illo etiam rebus creatis inditae atque concretae. Ut autem lignum de terra excisum, aridum, perpolitum sine ulla radice, sine terra et aqua repente floreat et fructum gignat, dedit quidem naturis quas creavit, ut ex eis et haec fieri possint. Verumtamen et alio modo dedit ut non haec haberent in motu naturali, sed in eo quo ita creata essent, ut eorum natura suae voluntati amplius subjaceret. Habet ergo Deus in seipso absconditas quorumdam factorum causas, quas rebus conditis non inseruit. Ibi est et gratia per quam salvi fiunt peccatores. Nam quod attinet ad naturam iniquam, sua (1152B)voluntate depravatam, recursum per semetipsam non habet, sed per Dei gratiam. Propter quod mysterium gratiae ejus Apostolus (Ephes. III, 9) absconditum dixit, non in mundo, sed in Deo, qui universa creavit. Quamobrem omnia etiam quae ad hanc gratiam significandam non naturali motu rerum, sed mirabiliter facta sunt, eorum etiam causae in Deo absconditae fuerunt. Quorum si unum erat, quod ita mulier facta est de latere viri, et hoc dormientis, non habuit hoc prima rerum conditio, quando sexta die dictum est: Masculum et feminam fecit eos, ut femina omnino sic fieret, sed tantum hoc habuit, quia et sic fieri possit. Nec contra causas quas voluntate instituit, mutabili voluntate aliquid faceret: quid autem fieret ut aliud omnino futurum non esset, absconditum (1152C)erat in Deo qui universa creavit
ITEM AUGUSTINUS. De anima mulieris. Quoniam de carne mulieris quemadmodum facta sit Scriptura narravit, tacuit autem de anima, multo magis nos fecit intentos ut de hoc mundo refelli possint sive non possint, qui credunt animam de anima hominis, sicut de carne carnem, fieri a parentibus in filios utriusque rei transfusis seminibus. Hinc enim primitus ad hoc moventur, ut dicant, quod unam animam Deus fecerit, quam sufflavit in faciem hominis, quem de pulvere finxerat; et ut ex illa jam caeterae creentur animae hominum, sicut ex illius carne omnis etiam caro hominum. Huic suspicioni facile (1152D)occurritur. Si enim propterea putant animam mulieris ex anima viri factam, quia non scriptum est quod in mulieris faciem sufflaverit Deus, cur credunt ex viro animatam quoque feminam, quando nec id quidem scriptum est.
Ac primum illud firmissime teneamus, animae naturam non in naturam corporis converti, ut quae jam fuit anima, fiat corpus: nec in naturam animae irrationalis, ut quae fuit anima hominis, fiat pecoris: nec in naturam Dei, ut quae fuit anima, fiat quod Deus est.
(1153A)Illud etiam non minus certum esse debet, animam non esse nisi creaturam Dei.
Nunc itaque et illud consideremus, utrum neutram confirmet sententiam, sed utrique possit accommodari, quod scriptum est. Per unum hominem peccatum introivit in mundum, et per peccatum mors; et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt (Rom. V, 12). Ex his enim verbis Apostoli qui defendunt animarum propaginem, sententiam suam sic astruere moliuntur. Si secundum solam carnem, inquiunt, potest intelligi peccatum vel peccator, non cogimur in his verbis ex parentibus animam credere. Si autem, quamvis per illecebram carnis, non tamen peccat nisi anima, quomodo accipiendum est quod dictum est: in quo omnes peccaverunt, si non ex (1153B)Adam etiam anima sicut caro propagata est? Verissime quidem ac veracissime scriptum est: Caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus carnem (Gal. V, 17); sed tamen carnem sine anima concupiscere nihil puto, quod omnis doctus atque indoctus non dubitet. Ac per hoc concupiscentiae ipsius carnalis causa non est in anima sola, sed multo minus est in carne sola, ex utraque enim fit; ex anima scilicet, quod sine illa delectatio nulla sentitur, ex carne autem, quod sine illa carnis delectatio non sentitur. Carnem itaque concupiscentem adversus spiritum dicit Apostolus, carnalem procul dubio delectationem quam de carne et cum carne spiritus habet, adversus delectationem quam solus habet. Nam cum spiritus membris corporis imperat, ut huic desiderio (1153C)serviant, quo solus accenditur, velut cum adsumitur codex, cum aliquid scribitur, legitur, disputatur, auditur, cum denique panis frangitur esurienti, obedientiam caro exhibet, non concupiscentiam movet. His atque hujusmodi desideriis, quibus sola anima concupiscit, cum adversatur aliquid, quod eamdem animam secundum carnem delectet, tunc dicitur caro concupiscere adversus spiritum, quod contra peccatum militant sub gratia constituti, non ut non sit in eorum corpore quandiu ita mortale est, ut mortuum jure dicatur, sed ut non regnet. Non autem regnat, cum desideriis ejus non obeditur, secundum hanc sententiam, nec rem absurdissimam dicimus, quod caro sine anima concupiscat, nec Manichaeis consentimus, (1153D)qui cum viderent carnem non posse sine anima concupiscere, aliam quamdam animam suam ex alia natura Deo contraria carnem habere putaverunt.
D. Nec alicui animae non esse necessariam Christi gratiam dicere cogimur, cum dicitur nobis, quid meruit anima infantis, unde illi perniciosum sit non percepto baptismo exire de corpore?
M. Quibus respondetur, animas quidem corporibus hominum Deum novas singillatim dare, ad hoc ut de carne peccati, de originali peccato veniente, recte vivendo, carnalesque concupiscentias sub Dei gratia subigendo, meritum comparent, quo cum ipso corpore in melius transferantur tempore resurrectionis: (1154A)sed necesse esse ut cum membris terrenis atque mortalibus, maximeque de peccati carne propagatis miro modo coaptentur, ut ea primitus vivificare, post etiam aetatis accessus regere possint, tanquam oblivione praegraventur, quae si esset quodammodo indigestabilis, creatori tribuitur. Cum vero paulatim ab hujus oblivionis tempore anima resipiscit, quid ei obest illam velut somno paululum immergi, unde paulatim evigilans in lucem intelligentiae emergat? Sed antequam per aetatem possit secundum spiritum vivere, necesse habet mediatoris sacramento, ut quod per ejus sacramentum et fidem nondum potest, per eorum qui diligunt fiat. Quid ergo, aliquis ait, si hoc non curaverint sui vel infidelitate, vel negligentia, an forte nihil oberit? (1154B)quid ergo prodest ei cui subvenitur? Hi pro causa sua quid respondere possint, qui secundum Scripturas sanctas, vel quod apud eas inveniatur, vel quod eis non adversetur conantur asserere, animas novas non de parentibus tractas corporibus dari, nondum me audisse vel alicubi legisse confiteor; sed etiam si vincant, non certando, sed probando, qui animarum traducem affirmant, non erit tamen consequens, ut etiam Christi anima ex illius praevaricatoris traduce venisse credenda sit. Nam corpus Christi, quamvis ex carne feminae sumptum sit, quae de illa carnis peccati propagine concepta fuerat; tamen quia sic ex ea conceptus est, quomodo fuerat illa concepta, nec ipsa erat caro peccati, sed similitudo carnis peccati. Denique si a me quaeratur, unde acceperit animam (1154C)Christus Jesus, malim quidem hinc audire meliores, atque doctiores, sed tamen pro meo captu libentius responderim, non de Adam, sed unde Adam, id est ex Deo. Est in Epistola quae scribitur ad Hebraeos, locus quidam diligenti consideratione dignissimus. Cum enim per Melchisedech, in quo hujus rei figura praecesserat, discerneretur sacerdotium Christi a sacerdotio Levi: Videte ergo, inquit, qualis hic est, cui et decimam partem Abraham dedit de primitiis patriarcha (Hebr. VII, 4), non autem et ille ibi decimatus est, cujus caro inde non fervorem vulneris, sed materiam medicaminis traxit. Nam cum ipsa decimatio ad praefigurandam medicinam pertinuerit, illud in Abrahae carne decimabatur quod curabatur, non illud unde curabatur. Eadem namque caro non Abrahae (1154D)tantum, sed ipsius primi terrenique hominis simul habebat et vulnus praevaricationis et medicamentum vulneris, in eo quod inde sine opere concupiscendi de Virgine assumptum est, propter mortis sine iniquitate consortium, et sine falsitate resurrectionis exemplum. Hic forte dicent, sicut potuit ibi esse secundum carnem et non decimari, cur non etiam secundum animam sine decimatione potuerit? quia in corporis semine potest esse vis invisibilis, quae incorporaliter numeros agit, non oculis, sed intellectu discernenda ab ea corpulentia quae visu tactuque sentitur. Sed quid laborem in re, quae persuaderi (1155A)verbis nemini forsitan potest, nisi tantum ac tale ingenium sit, quod sit legentis praevolare conatum, nec tamen totum exspectare sermone.
Breviter ergo colligam si potuit et de anima id fieri, quod cum de carne diceremus, forsitan intellectum sit, ita est de traduce anima Christi, ut non secum labem praevaricationis adtraxerit. Si autem sine isto reatu potuit inde esse, non est inde. Jam de caeterarum animarum adventu, utrum ex parentibus an desuper sit, vincant qui potuerint: ergo adhuc inter utrosque ambigo, et moveor aliquando sic, aliquando autem sic, salvo eo duntaxat, ut vel corpus esse animam, vel aliquam corpoream qualitatem sive coaptationem, si ita dicenda est, quam Graeci harmoniam vocant, nec quolibet ista garriente, me crediturum (1155B)esse confidam, adjuvante Domino mentem meam, moneo sane quantum valeo, si quos ista praeoccupavit opinio, ut animas credant ex parentibus propagari, quantum possunt se ipsos considerent, et interim sapiant corpora non esse animas suas, nulla enim propior natura est, qua possit Deus incorporaliter cogitari, quam ea quae ad ipsius imaginem facta est, et nihil est vicinius, quam ut a credente quod anima corpus sit, etiam Deus corpus esse credatur.
D. Nunquid quia opus erat Adae ut ei conjux fieret, aliter non poterat fieri, nisi ut dormienti costam detraheret, ex qua conjux aedificaretur?
M. Poterat et aliter fieri, sed ideo congruentius judicavit ut sic fieret, unde aliquid significaretur. Sicut enim dormienti Adae costa detrahitur et conjux (1155C)efficitur, ita et Christo morienti de latere sanguis effunditur, ut Ecclesia construatur. Communicatione namque corporis et sanguinis Christi, efficitur Ecclesia conjux Christi. Sequitur:
D. Quid sibi vult quod dicit Adam: Quamobrem relinquet homo patrem et matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una (Gen. II, 24). Et beatus Paulus apostolus hoc capitulum ponens exposuit dicens: Sacramentum magnum hoc est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia (Ephes. V, 31). Sed quomodo reliquerit Patrem, cum una substantia sit Patri? Aut ubi esse poterit Pater sine Filio, cum de ipso Filio qui est sapientia dicitur: Qui attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter (Sap. VIII, 1) ?
(1155D)M. Ergo si ibi est Filius ubi est Pater, non potest esse Pater sine Filio, nec Filius sine Patre, quia scilicet sicut inseparabiles sunt in natura, ita et separabiles in personis. Sic enim ipse Filius dicit in Evangelio: Qui me misit mecum est. Quomodo igitur derelinquit Patrem, et adhaeret uxori suae, id est Ecclesiae, nisi eo modo quo dicit Apostolus: Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo; sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens. Igitur ipsa forma est servilis acceptio, et exinanitio, et ipsa exinanitio quanquam non sit divinitatis abolitio aut naturae amissio, tamen propter (1156A)formam servi in qua dinoscitur apparuisse, jure dicitur Patrem reliquisse. Sed reliquit et matrem, synagogam scilicet, veteri testamento carnaliter inhaerentem, et adhaesit uxori suae, id est Ecclesiae, ut pace novi testamenti, essent duo in carne una. Sequitur:
ITEM AUGUSTINUS. Et erant nudi Adam et uxor ejus, et non pudebat illis (Gen. II, 25). Verum est omnino, nuda erant corpora duorum hominum in paradiso conversantium, nec pudebat eos. Quid enim puderet, quando nullam legem senserant in membris suis repugnantem legi mentis suae? quae illos poena peccati post perpetrationem praevaricationis secuta est, usurpante inobedientia prohibitum, et justitia puniente commissum. Quod antequam fieret nudi erant, ut dictum est, et (1156B)non confundebantur. Nullus erat motus in corpore, cui verecundia deberetur; nihil putabant velandum, quia nihil senserant refrenandum. Quemadmodum propagaturi essent filios, jam antea disputatum est: non tamen eo modo credendum est, quo propagaverunt posteaquam crimen admissum praedicta ultio consecuta est, cum priusquam morerentur, jam in corpore inobedientium hominum justissimo reciprocatu inobedientium membrorum tumultum mors concepta versaret.
Serpens autem erat callidior cunctis animantibus quae erant super terram, quae fecerat Dominus Deus: qui dixit ad mulierem, Cur praecepit vobis Deus ne comederetis de omni ligno paradisi, usque ad id, Aperientur oculi vestri, et eritis sicut dii, scientes (1156C)bonum et malum (Gen. III, 1).
AUGUSTINUS. D. Quomodo serpens loqui poterat in paradiso, cum aliquibus pareat irrationabile esse animal?
M. Serpens per se loqui non poterat, nec quia hoc a creatore non acceperat assumpsit, nisi nimirum illum diabolus utens, et velut organum per quod articulatum sonum emitteret. Per illum nempe verba faciebat, et tamen hoc etiam ille nesciebat. Natura igitur rationis expers subditur naturae rationali, sed tamen non totum quod vult ex ea vel in ea facit, sed quantum a Deo acceperit.
D. Et si non intelligunt serpentes, quomodo audiunt verba Marsorum, ut ad incantationes eorum de speluncis exeant suis?
(1156D)M. Licet intellectum non habeant, tamen sensu corporis nullatenus carent. Habent enim visum, auditum, gustum, odoratum. Et ideo quamvis audiant verba Marsorum, nequaquam tamen intelligunt; non enim obediunt intelligendo, sed ut de antris ad verba Marsorum exeant, permittente Deo, coguntur a diabolo, unde datur testimonium de illo primo facto, quia primum hominem per serpentem decepit in paradiso.
AMBROSIUS. D. Cur per istud animal permisit eum tentari?
M. Non mirum est si per serpentem tentatur, per quem diabolus praefiguratur; quia ipse antiquus hostis (1157A)iniquissimam habet voluntatem, et aequissimam potestatem, quia semper habet voluntatem malefaciendi, nihil habet potestatis nocendi sine Dei permissu.
D. Quare permisit tentari, quem consensurum praesciebat?
M. Dicam quantum vel donat sapere vel sinit dicere, non mihi videtur magnae laudis fuisse hominem, si propter a possit bene vivere, quia nemo male vivere suaderet, cum et in natura posse, et in potestate habeat velle non consentire suadenti. Cur itaque tentari non sineret, quem consensurum esse praesciebat, cum id facturus esset propria voluntate per culpam, et ordinandus esset illius aequitate per poenam. Sic autem quidam moventur de hac primi (1157B)hominis tentatione, quod eam fieri permiserit Deus, quasi nunc non videant universum genus humanum diaboli insidiis sine cessatione tentari. Cur et hoc permittit Deus? an quia probatur et exercetur virtus, et est palma gloriosior non consensisse tentatum, quam non potuisse tentari?
Rursum qui supra.
Talem inquiunt faceret hominem qui nollet omnino peccare. Ecce nos concedimus meliorem esse naturam, quae omnino peccare nollet, concedant et ipsi non esse malam naturam, quae sic facta est ut possit non peccare si nollet. Illa quippe est in sanctis angelis, haec in sanctis hominibus. Qui autem sibi partes iniquitatis elegerunt, laudabilemque naturam culpabili voluntate depravatam, non quia praesciti sunt, (1157C)ideo creari minime debuerunt. Nam Deus nec justitia cujusquam recti hominis eget, quanto minus iniquitate perversi. Cum enim ratio certa demonstrat duo quaedam non aequalia bona, sed unum superius, alterum inferius, non intelligunt tardi corde cum dicunt utrumque tale esse, nihil aliud se dicere quam solum illud esse. Ac sic cum aequare volunt genera bonorum, numerum minuunt. Quis autem istos audiret si dicerent, quoniam excellentior sensus est videndi quam audiendi, ut quatuor oculi essent et aures non essent. At enim si Deus vellet, etiam isti boni essent: quanto melius hoc Deus voluit, ut quod vellent essent; sed boni infructuose, mali autem impune non essent. Sed praesciebat quod eorum fuisset voluntas (1157D)mala. Praesciebat sane, et quia falli non potest ejus praescientia, ideo non ipsius, sed eorum est voluntas mala.
D. Cur eos creavit, quos tales futuros esse praesciebat?
M. Quia sicut praevidit quid mali essent facturi, sic etiam praevidit de malis factis eorum quid boni ipse esset facturus. Sic enim eos fecit, ut essent aliis exercitationis adminuculum et timoris exemplum. Ergo inquiunt est aliquid in operibus Dei quod alterius malo indigeat quo proficiat ad bonum. Itane sic obduraverunt et excaecati sunt homines nescio quo studio contentionis, ut non audiant vel videant, quibusdam punitis, quamplurimi corrigantur? Quis (1158A)enim paganus, quis Judaeus, quis haereticus non in domo sua quotidie probet, ex quo opere divinae providentiae in eos veniat imponendae commotio disciplinae. Magna opera Domini, exquisita in omnes voluntates ejus (Psal. CX, 2). Praevidit bonos futuros et creat, praevidit malos futuros et creat. Seipsum ad fruendum praebens bonis, multa munerum suorum largiens et malis, nihil sibi consulens, nec de operibus bonorum et bonis consulens etiam de poenis malorum.
Iterum.
Si quaeritur cur serpentem diabolus tentare permissus sit, non sit mirum, cum daemonia in porcos intrare Christus ipse permiserit (Matth. VIII, 31). Magis de ipsa natura diaboli scrupulosius quaeri solet, (1158B)quam totam haeretici quidam offensi molestia malae voluntatis ejus, alienare conantur a creatura summi et veri Dei, et alterum ei dare principium, quod sit contra Deum. Non enim valent intelligere omne quod est, in quantum aliqua substantia est, et bonum esse, et nisi ab illo Deo vivo a quo omne bonum est, esse non posse. Malum vero voluntate inordinate moveri, bona inferiora superioribus praeponendo. Atque ita factum est ut rationalis creaturae spiritus sua potestate propter excellentiam delectatus, tumesceret superbia, per quam caderet a beatitudine spiritalis paradisi, et invidentia contabesceret. In quo tamen bonum est hoc ipsum quod vivit et vivificat corpus sive aereum, sicut ipsius diaboli vel daemonum spiritus, sive hominis anima cujusvis etiam (1158C)maligni et perversi. Nonnulli enim dicunt ipsum diabolo fuisse casum a supernis sedibus, quod inviderit homini facto ad imaginem Dei. Porro autem invidia sequitur superbiam, non praecedit; non enim causa superbiendi est invidia; sed causa invidendi superbia. Cum igitur superbia sit amor excellentiae propriae, invidia vero sit odium felicitatis alienae, quid inde nascatur satis in promptu est. Amando enim quisque excellentiam suam, vel paribus invidet, quod ei coaequentur; vel superioribus, quod eis non coaequetur. Superbiendo igitur invidus, non invidendo quisque superbus est. Initium autem figmenti Domini a propheta dictus est, quod fecit ut illudatur ab angelis ejus. Non quia ipsum primitus condidit, sed quia (1158D)cum sciret eum ad hoc propria voluntate futurum, ut bonis noceret, creavit eum ad hoc, ut de illo bonis ipse prodesset, hoc est enim ut illudatur ab angelis ejus. Quoniam sic illuditur, cum sanctis prosunt tentationes quibus eos depravare conatur, et ideo initium figmenti ad illudendum. Per serpentem vero locutum fuisse diabolum, ipse usus quotidianus docet; nam serpentes, sicut superius dictum est, magis moventur carminibus hominum, quam ullum genus aliud animantium, quia haec non parva testatio est naturam primitus humanam, serpentis seductam esse colloquio. Hoc autem permittuntur daemones ad primi facti memoriam commendandam, quod sit eis quaedam cum humano genere familiaritas.
(1159A)D. Potuit eos ista tentatio de paradiso ejicere an non?
M. Id intelligendum quod non potuit, si non se elevassent in vanam gloriam, quando eis contrarius hostis promisit dicens: Si comederitis ex eo, aperientur oculi vestri, et eritis sicut dii. Sic namque scriptum est: Ante ruinam exaltabitur cor.
RECAPITULATIO. ISIDORUS. Serpens autem ille sapientior omnium bestiarum indicat diabolum, qui inde serpens dicitur, quod volubili versetur astutia. Sed quid est quod ipse per mulierem decepit et non per virum? quia non potest ratio nostra seduci ad peccandum, nisi praecedente delectatione in carnali infirmitatis affectu, qui magis (1159B)debet obtemperare rationi tanquam viro dominanti, hoc enim in unoquoque homine geritur, in occulto quodam secretoque conjugio. Suggestionem quippe serpentem accipiamus. Mulierem vero animalem corporis sensum, rationem autem virum. Ergo quando occurrit mala suggestio, quasi serpens loquitur, sed sola cogitatio oblectatur illius suggestionis, ut refrenante ratione consensus explendi operis non succedat, sola mulier videtur comedisse illicitum. Quod si ipsum peccatum etiam et mens perpetrandum decernat, jam vir deceptus est, jam mulier cibum dedisse viro videtur. Inlecebri enim consentire, de ligno prohibito manducare est. Tunc quippe jure a vita beata tanquam a paradiso expellitur homo, peccatumque ei imputatur, etiamsi non sequatur effectus, (1159C)quia etsi non est in factis culpa, in consensu tamen retinetur conscientia. Haec secundum anagogen. Caeterum juxta metaphoram, poterit callidus ille serpens haereticorum versutiam designare. Nonnulli enim loquacius atque subtilius promittunt illicita curiositate secretorum adapertionem atque scientiam boni et mali, et in ipso homine tanquam in arbore quae plantata est in medio paradisi eam dinoscentiam demonstrare. Contra hunc serpentem clamat Apostolus cum dicit: Metuo ne sicut serpens Evam seduxit versutia sua, sic sensus vestri corrumpantur (II Cor. XI, 3). Seducitur verbis hujus serpentis carnalis nostra concupiscentia, et per illa decipitur Christianus Adam non Christus. Dicit ergo iste ad mulierem: (1159D)Cur praecepit vobis Deus, ut non comederetis ex omni ligno paradisi? sic et haereticorum curiosa cupiditas, sic praedicatores pravi, ad diligendam erroris fallaciam, auditorum carnalium corda succendunt, dicentes: Quare fugitis scientiam habere latentem (Prov. IX, 19)? nova semper exquirite, boni malique scientiam penetrate. Unde illa in Salomone mulier haereticorum speciem tenens dicit: Aquae furtivae dulciores sunt, et panis absconditus suavis (Prov. IX, 17). Subjecit deinde idem serpens. Quacunque die comederitis ex eo, statim aperientur oculi vestri, et eritis ut dii, scientes bonum et malum. Sic et omnes generaliter haeretici divinitatis meritum profitentur, atque scientiae pollicitatione decipiunt et reprehendunt eos, (1160A)quos simpliciter credentes invenerunt. Et quia omnino carnalia persuadent, quasi ad carnalium oculorum apertionem conantur adducere, ut interior oculus obscuretur. Sequitur:
ISIDORUS. Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum, etc., tulitque de fructu ejus et comedit (Gen. III, 6).
Mulier comedit antea, non vir, ideo quia carnales facilius persuadentur ad peccatum, nec tam velociter spiritales decipiuntur. Sequitur:
Deditque viro suo et comedit. Utique quia post delectationem carnalis concupiscentiae nostrae, etiam ratio nostra subjicitur ad peccandum.
Cumque cognovissent se esse nudos, consuerunt folia ficus, et contegerunt se (Gen. III, 7).
ISIDORUS. (1160B) Qui saeculum asperum amplectuntur, qui prurigine voluptatis carnalis uruntur, quique decepti haeretica pravitate, et gratia Dei nudati sunt, tegmenta mendaciorum tanquam folia fici colligunt, facientes sibi succinctoria pravitatis, cum de Domino vel Ecclesia mentiuntur. Et ut ait Gregorius: Adam namque post peccatum inobedientiae mox pudenda contexit, quia contumeliam carnis invenit, et qui auctori suo esse subditus noluit, jura carnis subditae quam regebat amisit, ut in seipso videlicet inobedientiae suae confusio redundaret, et superatus disceret quid elatus amisit. Sequitur:
AUGUSTINUS. D. Adduxit Deus ad Adam cuncta animalia et volatilia, (1160C)vidensque ea, imposuit nomina . . . . et de muliere paulo post dicitur: Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum ad vescendum. Ecce Scriptura manifestissime ostendit amborum oculos apertos fuisse. Nec est enim fas dicere primos homines caecos factos. Et cur post paululum, post ligni vetiti tactum eadem Scriptura dicit: Aperti sunt oculi amborum?
M. Nisi oculos apertos haberent, nec ille animalibus nomina imponeret, nec illa videret ligni pulchritudinem. Hoc quippe verum est, quia oculos apertos habebant, et tamen nisi ad aliquid essent clausi, nullatenus Scriptura diceret: Aperti sunt oculi amborum. Aperti scilicet, non ad aliud nisi ad invicem cognoscendum, (1160D)ut esset lex in membris repugnans legi mentis, ut etiam in ipsis membris esset non voluntarius motus, justa scilicet vindicta Dei, ut homo qui noluit Deo esse subjectus, non haberet subditum corpus. Ergo in id aperti sunt oculi amborum ut moverentur concupiscentialiter membra. Sequitur.
AUGUSTINUS. Et cum audissent vocem Domini Dei deambulantis in paradiso ad auram post meridiem, absconderunt se Adam et Eva uxor ejus a facie Domini in medio ligni paradisi (Gen. III, 8).
D. Rogo ergo edissere quid sit illa Dei deambulatio?
M. Absit enim ut Deus qui est Trinitas, ex hoc (1161A)quod ejus dicitur deambulatio, corporeus aut localis esse credatur. Omne locale corpus est utique, et omne corpus locale est. Deus vero incorporea res est, nec corporaliter movetur, neque loco continetur, neque de loco ad locum transfertur. Est nempe ejus deambulatio intelligenda per aliquam creaturam facta, quam creaturam hominem ex ipsius circumstantia Scripturae intellectum a majoribus recolo.
ITEM GREGORIUS. Cum audisset Adam vocem Domini deambulantis in paradiso ad auram post meridiem, abscondit se inter ligna paradisi. Nonnunquam per angelos verbis simul et rebus loquitur Deus, cum quibusdam motibus insinuat hoc quod sermonibus narrat. Neque enim Adam post culpam in divinitate videre Deum potuit, (1161B)sed increpationis verba per angelum audivit.
D. Sed quaerendum nobis est, quid sit quod post peccatum hominis Dominus in paradiso jam non stat, sed ambulat?
M. Hoc patenter datur intelligi, quod, irruente culpa, se a corde hominis motum demonstrat. Quid est quod ad auram post meridiem, nisi quod lux ferventior veritatis abscesserat, et peccatricem animam culpae suae frigora constringebant. Ad auram namque post meridiem primus homo post culpam absconsus invenitur, quia enim meridianum calorem charitatis perdiderat, jam sub peccati umbra quasi sub frigore aurae torpebat, sicut de eodem peccante homine scriptum est, quia secutus est umbram. Charitatis enim calorem perdiderat, et verum solem (1161C)homo deseruit, et sub umbra se interni frigoris abscondit. Unde et voce ejusdem Veritatis dicitur: Abundabit iniquitas, refrigescet charitas multorum (Matth. XXIV, 12). Increpavit ergo Adam deambulans, ut caecis mentibus nequitiam suam non solum sermonibus, sed etiam rebus aperiret; quatenus peccator homo et per verba quod fecerat audiret, et per deambulationem amisso aeternitatis statu notabilitatis suae inconstantiam cerneret, et, per auram fervore charitatis expulso, torporem suum animadverteret, et per declinationem solis cognosceret quod ad tenebras propinquaret.
Qui supra.
D. Vocavit autem Dominus Adam, et dixit: Ubi es? (Gen. III, 1.) Quod est quod Dominus post lapsum requirit (1161D)Adam, Ubi es? Nunquid divina potentia nesciebat ad quae post culpam servus latibula fugerat, cui nihil latet?
M. Hoc procul dubio credendum, quia omnia nuda et aperta sunt oculis ejus. Sed quia vidit culpa lapsum, etiam sub peccato velut ab oculis Veritatis absconditum, quia tenebras erroris ejus non approbat, quasi ubi sit peccator ignorat, eumque et vocat et requirit dicens: Adam, ubi es? Per hoc quod vocat, signum dat quia ad poenitentiam revocat, per hoc quod requirit aperte insinuat quia peccatores jure damnandos ignorat. Hoc namque loco desperati (1162A)ad spem redeant, quia et ipsi impii ad spem indulgentiae provocantur.
Qui ait: Audivi vocem tuam in paradiso, et timui eo quod nudus essem, et abscondi me. Qui dixit: Quis enim indicavit tibi quod nudus esses, nisi quod ex ligno de quo tibi praeceperam ne comederes, comedisti? Dixitque Adam: Mulier quam dedisti mihi sociam, dedit mihi de ligno et comedi.
GREGORIUS. Sciendum summopere est quod quatuor modis peccatum perpetratur in corde, quatuor consummatur in opere. In corde namque suggestione, delectatione, consensu et defensionis audacia perpetratur. Fit enim suggestio per adversarium, delectatio per carnem, consensus per spiritum, defensionis audacia per elationem. (1162B)Culpa enim quae terrere mentem debuit, extollit, et dejiciendo elevat, sed gravius elevando supplantat. Unde et illam primi hominis rectitudinem antiquus hostis his quatuor ictibus fregit. Nam, ut supra diximus, serpens suasit, Eva delectata est, Adam consensit, qui etiam requisitus confiteri culpam per audaciam noluit. Hoc vero in humano genere quotidie agitur, quod actum in primo parente nostri generis non ignoratur. Serpens suasit, quia occultus hostis mala cordibus hominum latenter suggerit. Eva delectata est, quia carnalis sensus ad verba serpentis mox se delectatione substernit. Assensum vero Adam mulieri praepositus praebuit, quia dum caro in delectationem rapitur, etiam a sua rectitudine spiritus infirmatus inclinatur. Et requisitus (1162C)Adam confiteri culpam noluit, quia videlicet spiritus quo peccando a Veritate disjungitur, eo ruinae suae audacia nequius obduratur. Per timorem quippe Adam semetipsum absconsurus fugerat, sed tamen requisitus innotuit quantum etiam timens tumebat. Cum enim ex peccato praesens poena metuitur, et amissa Dei facies non amatur, timor iste ex tumore est, non ex humilitate. Hisdem etiam quatuor modis peccatum consummatur in opere. Primo namque latens culpa agitur, postmodum vero etiam ante oculos hominum sine confusione reatus aperitur, dehinc et in consuetudinem ducitur, ad extremum quoque vel falsae spei seductionibus, vel obstinatione miserae desperationis enutritur. Sequitur:
Et dixit Dominus ad mulierem: Quare hoc fecisti? (1162D)quae respondit: Serpens decepit me (Gen. III, 13).
GREGORIUS. Adhoc quippe requisiti fuerant, ut peccatum quod transgrediendo commiserant, confitendo delerent. Unde et serpens ille persuasor, qui non erat revocandus ad veniam, non de culpa est requisitus. Interrogatus itaque homo est ubi esset, ut post perpetratam culpam resipisceret, et confitendo agnosceret quam longe a conditoris sui facie abscessit; sed adhibere sibimet utrique defensionis solatia, quam confessionis elegerunt. Cumque excusare peccatum voluit vir per mulierem, mulier per serpentem, auxerunt (1163A)culpam quam tueri conati sunt: oblique Adam Dominum tangens, quod ipse peccati eorum auctor exstiterit qui mulierem fecit; Aeva culpam ad Dominum referens, qui serpentem in paradiso posuisset. Qui enim ore diaboli fallentis audierant, Eritis ut dii, quia Deo esse similes in divinitate non quiverant, ad erroris sui cumulum Deum sibi similem facere in culpa conati sunt. Sic ergo reatum suum dum defendere moliuntur, addiderunt, ut culpa eorum atrocior discussa fieret, quam fuerat perpetrata. Unde nunc quoque humani generis rami ex hac adhuc radice amaritudinem trahunt. Et cum de vitio suo quisque arguitur, sub defensionum verbis, quasi sub quadam arbore foliis abscondit, et velut quaedam excusationis suae opaca secreta, faciem conditoris fugit, dum (1163B)non vult cognosci quod fecit. In qua videlicet occultatione non se Domino, sed Dominum abscondit sibi. Agit quippe ne omnia videntem videat, non autem ne ipse videatur, quia unicuique peccatori exordium illuminationis est humilitas confessionis.
Dixit Dominus ad serpentem: Quia fecisti hoc, maledictus es inter omnia animantia et bestias terrae. Super pectus tuum gradieris et terram comedes cunctis diebus vitae tuae. Inimicitias ponam inter te et mulierem et semen tuum et semen illius. Ipsa conteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo ejus (Gen. III, 14).
HIERONYMUS IN HEBR. QUAEST. In Hebraeo ita habet: Super pectus tuum gradieris, id est ut calliditates et versutias cogitationum ejus aperiret, quod omnis gressus ipsius nequitiae (1163C)esset et fraudis. Sed et id quod sequitur: Terram manducabis: pro terra aphar scriptum est, quod nos favillam possumus et pulverem dicere. Ipse servabit caput tuum, et tu servabis calcaneum ejus; melius habet in Hebraeo: Ipse conteret caput tuum, et tu insidiaberis ejus calcaneo, quia et nostri gressus praepediuntur a colubro, et Dominus conteret Satan sub pedibus nostris velociter.
ITEM RECAPITULATIO. Dicitur postea serpenti: Maledictus eris inter omnia animantia, super pectus tuum et ventrem gradieris. Nomine etenim pectoris significatur superbia mentis, nomine autem ventris, ut LXX transtulere, significantur desideria carnis; his enim duabus rebus serpit diabolus ad eos quos vult decipere, id est (1163D)aut terrena cupiditate et luxuria, aut superbiae insana ruina.
Et terram manducabis. Id est ad te pertinebunt quos terrena cupiditate deceperis.
Omnibus diebus vitae tuae. Id est omni tempore quo agis hanc potestatem, ante illam ultimam poenam judicii.
Inimicitias ponam inter te et mulierem, et semen tuum et semen illius (Gen. III, 15). Semen diaboli perversa suggestio est, semen mulieris fructus est (1164A)boni operis, quo perversae suggestioni resistitur. Ipsa caput illius conteret, si eum mens in ipso initio malae suggestionis excludit. Ille insidiatur calcaneo ejus, quia mentem quam prima suggestione non decepit, decipere in finem tendit. Quidam autem hoc quod dictum est: Inimicitias ponam inter te et mulierem, de Virgine, de qua Dominus natus est, intellexerunt, eo quod illo tempore ex ea Dominus nasciturus ad inimicum devincendum, et ad mortem, cujus ille auctor erat, destruendam, promittebatur; nam illud quod subjunctum est: Ipse conteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo ejus, hoc de fructu ventris Mariae, qui est Christus, intelligunt. Id est, Tu eum supplantabis ut moriatur, ille autem victor resurget, et caput tuum conteret, quod est mors. Sicut (1164B)et David dixerat ex persona Patris ad Filium: Super aspidem et basiliscum ambulabis, et conculcabis leonem et draconem (Psal. XCIX). Aspidem dixit mortem, basiliscum peccatum, leonem antichristum, draconem diabolum.
HIERONYMUS IN EODEM LIBRO. Multiplicans multiplicabo tristitias tuas et gemitus tuos (Genes. III, 16). Pro tristitia et gemitu in Hebraeo dolores et conceptus habetur, et ad virum conversio tua. Pro conversione Aquila societatem, Symmachus appetitum vel impetum transtulerunt.
ALIBI ISIDORUS. De poena autem mulieris quid significet quod ei dicitur, in dolore paries filios, nisi quia voluptas carnalis cum aliquam malam consuetudinem vult (1164C)vincere, patitur in exordio dolores, atque ita per meliorem consuetudinem parit bonum opus quasi filios. Quod vero adjecit: Et conversio tua ad virum tuum, et ipse tui dominabitur, hoc significat, quod illa voluptas carnalis, quam cum dolore reluctaverat, ut faceret consuetudinem bonam, jam ipsis erudita doloribus, cautior sit, et ne corruat, obtemperat rationi, et libenter servit quasi viro jubenti, vocaturque dehinc mater vivorum, id est recte factorum, quibus contraria sunt peccata quae nomine mortuorum significantur.
Adae vero dixit: Quia audisti vocem uxoris tuae plus quam me, maledicta terra in opere tuo; in laboribus comedes eam cunctis diebus vitae tuae, spinas et tribulos germinabit tibi, et comedes herbas terrae. Et (1164D)reliqua usque Terra es et in terram ibis (Gen. III, 17).
HIERONYMUS. Maledicta terra in operibus tuis. Opera hic non ruris colendi, ut plerique putant, sed peccata significant, ut in Hebraeo habetur, et Aquila non discordat dicens, Maledicta humus propter te, et Theodotion, Maledicta Adama in transgressione tua.
GREGORIUS. D. Maledicta terra in opere tuo. Cum maledictionis jaculum divina vox gravi astruat ultione plectendum, (1165A)ita ut regni quoque coelestis aditum claudat, quid est quod nunc, peccante homine in terrae maledictione, divina voce hoc quod homo facere prohibetur, infertur?
M. Sciendum est quod Scriptura sacra duobus modis maledictum memorat. Aliud videlicet quod approbat, aliud quod damnat. Aliter enim maledictum profertur judicio justitiae, aliter livore vindictae. Maledictum quippe judicio justitiae ipso homini peccanti prolatum est cum audivit: Maledicta terra in opere tuo (Gen. III, 17). Maledictum justitiae judicio profertur, cum ad Abraham dicitur: Maledicam maledicentibus tibi (Gen. XII, 3). Rursum quia maledictum non judicio justitiae, sed livore vindictae promitur, voce Pauli praedicantis ammonemur, qui (1165B)ait: Benedicite et nolite maledicere (Rom. XII, 14). Et rursum: Neque maledici regnum Dei possidebunt (I Cor. VI, 10). Deus ergo maledicere dicitur, et tamen maledicere homo prohibetur, quia quod homo agit malitia vindictae, Deus non facit nisi examine et virtute justitiae. Nam et sancti viri cum maledictionis sententiam proferunt, non ad hanc ex voto ultionis, sed ex justitiae examine erumpunt. Intus enim subtile Dei judicium aspiciunt, et mala foras exsurgentia quia maledicto debeant feriri se cognoscunt, et eo in maledicto non peccant, quo ab interno judicio non discordant. Hinc est quod Petrus in offerentem sibi pecunias Simonem, sententiam maledictionis intorsit dicens: Pecunia tua tecum sit in perditionem (1165C)(Act. VIII, 20). Qui enim non ait est, sed sit, non indicativo sed optativo modo se haec dixisse signavit. Hinc Helias duobus quinquagenariis ad se venientibus dixit: Si homo Dei sum, veniat ignis de coelo et consumat vos (IV Reg. I, 10). Quorum utrumque sententia quanta veritatis ratione convaluit, terminus causae monstravit. Nam et Simon aeterna perditione interiit, et duos quinquagenarios desuper veniens flamma consumpsit. Virtus enim subsequens testificatur qua mente maledictionis sententia promitur. Cum enim et maledictionis innocentia permanet, et tamen eum qui maledicitur usque ad interitum maledictio absorbet, ex utriusque partis fine colligitur, quia ab uno et intimo judice in reum sententia sumpta jaculatur.
ISIDORUS. (1165D) Jam vero per sententiam, quae in virum infertur, ratio nostra arguitur, quae et super peccati concupiscentia seducta, a paradiso beatitudinis remota, habet maledictiones terrenae operationis, habet et dolores temporalium curarum, quasi spinas et tribulos. Sic tamen dimittitur a paradiso beatitudinis, ut operaretur terram, id est ut in corpore isto laboret, et collocet sibi meritum redeundi ad vitam beatam, quae paradisi nomine significatur; possitque aliquando manum porrigere ad arborem vitae et vivere in aeternum. Manus autem porrectio bene significat crucem (1166A)vel cruciatum poenitentiae, per quam vita recuperatur aeterna. Sequitur.
GREGORIUS. Terra es et in terram ibis (Gen. III, 19), primus namque homo ita conditus fuit ut manente illo decederent tempora, nec cum temporibus ipse transiret. Stabat ergo in momentis decurrentibus, quia nequaquam ad vitae terminum per dierum incrementa tendebat. Stabat tanto robustius, quanto semper stanti ardentius inhaerebat; at ubi vetitum contigit, mox offenso Creatore coepit ire cum tempore, unde ei dictum est: Terra es et in terram ibis, statu videlicet immortalitatis amisso, cursus eum mortalitatis absorbuit, et dum a juventute ad senium, a senio traheretur ad mortem, transeundo didicit quid stando (1166B)fuit. Cujus nos quia de propagine nascimur, radicis amaritudinem quasi in virgulto retinemus. Jam quia ex illo originem ducimus, ejus cursum nascendo sortimur, ut eo ipso quotidiano momento quo vivimus incessanter a vita transeamus. Et vivendi nobis spatium unde crescere creditur inde decrescat. Quia dum infantia ad pueritiam, pueritia ad adolescentiam, adolescentia ad juventutem, juventus ad senectutem, senectus transit ad mortem; cursus vitae praesentis ipsis augmentis ad detrimenta impellitur, et inde semper deficit, unde se proficere in spatium vitae credit. Fixum etenim statum hic habere non possumus, ubi transituri venimus. Atque hoc ipsum nostrum vivere quotidie a vita transire est. Quem (1166C)videlicet lapsum primus homo ante culpam habere non potuit, quia tempora eo stante transibant, sed postquam deliquit, in quodam se quasi lubrico mutabilitatis posuit; et quia cibum comedit vetitum, status sui protinus invenit defectum.
HIERONYMUS. Et vocavit Adam nomen uxoris suae Aeva, eo quod mater sit omnium viventium (Gen. III, 20). Aeva quippe vita interpretatur, sive calamitas, de quo poeta [Prudentius] ita cecinit:
Aeva columba fuit, tunc candida, nigra deinde.
Facta per angurium malesuada fraude venenum.
Tinxit et innocuum maculis sordentibus Adam.
Dat nudis ficulla draco mox tegmina victor.
(1166D)Fecit quoque Dominus Deus Adam et uxori ejus tunicas pelliceas, et induit eos, et ait: Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est, sciens bonum et malum. Nunc ergo videte, ne forte mittat manum suam et sumat etiam de ligno vitae et comedat, et vivat in aeternum (Gen. III, 21).
AUGUSTINUS. D. Cum Deus unus sit, dicente Scriptura: Audi, Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est: quomodo hic dicit: Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est? nobis enim pluralitatem insinuat.
(1167A)M. Deus enim quamvis unus sit, tamen Trinitas est, Pater scilicet, et Filius, et Spiritus sanctus. Unus ex nobis dictum est, propter pluralitatem personarum, sciens bonum et malum: ac si diceret, Sicut nos scimus inter bonum obedientiae et malum inobedientiae, ita nunc Adam intelligit quia non solum non fuit factus qualis fieri debuit, sed nec quod factus fuerat conservavit. Accepit etiam tunicam pelliciam divino nutu, quo indumento corporis mortalitas significari solet in historia. In allegoria autem a carnalibus sensibus abstractae voluptates, quae carnaliter viventem divina lege consequuntur et contegunt, quasi aliquando ad Deum converteret, possitque aliquando manum porrigere ad arborem vitae, id est ad Christum, et vivere in aeternum.
(1167B)Ejecitque Adam Dominus Deus de paradiso, ut operaretur terram de qua sumptus est, collocavitque ante paradisum voluptatis Cherubim, flammeum gladium atque versatilem, ad custodiendam viam ligni vitae (Gen. III, 24).
HIERONYMUS. (1168A) Non ut alii putant quod ipsum Adam quem ejecerat, Deus habitare fecerit contra paradisum voluptatis. Sed quod, illo ejecto, ante fores paradisi cherubim et flammeum gladium posuerit ad custodiendum paradisi vestibulum, ne quis possit intrare.
ISIDORUS. Per flammeam frameam, id est per temporales tribulationes peccata sua agnoscendo et gemendo, et per cherubim, id est plenitudinem scientiae, quae est charitas, perveniet ad arborem vitae Christum, et vivet in aeternum. Cherubim namque plenitudo scientiae interpretatur, framea vero versatilis posita ad custodiendam viam ligni, vitae temporales, ut (1168B)diximus, poenae intelliguntur. Nemo enim potest pervenire ad arborem vitae, nisi per has duas res, tolerantiam videlicet molestiarum et plenitudinem scientiae, id est per charitatem Dei et proximi, plenitudo enim legis charitas.