Rerum Moscoviticarum Commentarii

by Sigismundus Herbersteinius

Sigismundus Herbersteinius

Rerum Moscoviticarum Commentarii

1556

editio: incognita
fons: [1]

Prologus.

Rerum Moscoviticarum Commentarii, Sigismundo Libero Barone in Herberstain, Neuperg & Guetenhag, autore.

Russia unde nomen habeat, variae extant opiniones.

Sunt enim qui eam a quodam Russo, fratre seu nepote Lech, principe Polonorum, perinde ac si ipse Rhutenorum princeps fuisset, nomen accepisse volunt.

Alii autem a quodam vetustissimo oppido, Russo dicto, non longe a Novuogardia magna. Quidam vero a fusco eius gentis colore.

Plerique nomine mutato, a Roxolania Russiam cognominatam esse putant. Verum eorum qui hasce asserunt opiniones, tanquam vero haud consonas, Mosci refutant, asserentes Rosseiam antiquitus appellatam, quasi gentem dispersam, seu disseminatam: id quod nomen ipsum indicat. Rosseia etenim, Rhutenorum lingua, disseminatio, seu dispersio interpretatur. quod verum esse,varii populi incolis etiamnum permixti, & diversae provinciae Russiae passim intermixtae ac interiacentes, aperte testantur.

Notum est autem historias sacras legentibus, disseminationis vocabulo etiam Prophetas uti, cum de dispersione populorum loquuntur.

Nec tamen desunt, qui Russorum nomen ex Graeca, atque adeo ex Chaldaica origine, non multum dissimili ratione trahant. a fluxu nimirum, qui Graecis est [ῥοῦς] vel a quadam quasi guttulata dispersione, quae Arameis dicitur Resissaia, sive Ressaia: quo modo Galli & Umbri a fluctibus, imbribus & inundationibus, hoc est, a Gall & Gallim, item ab Umber, Hebraeis sunt appellati, quasi dicas fluctuantes seu procellosos populos, vel scaturiginum gentem.

Sed undecunque tandem Russia nomen acceperit, certe populi omnes qui lingua Slavonica utuntur, ritum ac fidem Christi Graecorum more sequuntur, gentiliter Russi, Latine Rhuteni appellati, ad tantam multitudinem excreverunt, ut omnes intermedias gentes aut expulerint, aut in suum vivendi morem pertraxerint: adeo ut omnes nunc uno & communi vocabulo Rhuteni dicantur.

Slavonica porro lingua, quae hodierno die corrupto nonnihil vocabulo Sclavonica appellatur, latissime patet: ut qua Dalmatae, Bossnenses, Chroati, Istrii, longoque secundum mare Adriaticum tractu Forumiulii usque, Carni, quos Veneti Charsos appellant, item Carniolani, Carinthii, ad Dravum fluvium usque: Stirii vero infra Gretzium, secundum Mueram Danubium tenus, indeque Mysri, Servii, Bulgari, aliique Constantinopolim usque habitantes: Bohemi praeterea, Lusacii, Silesii, Moravi, Vagique fluvii in regno Hungariae accolae: Poloni item, & Rhuteni latissime imperantes, & Circasi Quinquemontani ad Pontum, denique per Germaniam ultra Albim in septentrionem Vuandalorum reliquiae sparsim habitantes utuntur. Hi etsi omnes se Slavos esse fatentur, Germani tamen a solis Vuandalis denominatione sumpta, omnes Slavonica lingua utentes, Vuenden, Vuinden, & Vuindisch, promiscue appellant.

Caeterum Russia montes Sarmaticos haud longea Cracovia attingit: & secundum fluvium Tyram, quem incolae Nistru vocant, ad Pontum Euxinum atque Borysthenem usque fluvium protendebatur: sed ante aliquot annos Albam, quae alias Moncastro appellatur, quaeque ad ostia Tyrae sita, sub ditione Vualachi Moldaviensis erat, Thurca occupavit.

Praeterea rex Thauriciae Borysthenem transgressus, lateque omnia vastans, duo ibi castra exaedificavit: quorum alterum Oczakovu nomine, non longe ab ostiis Borysthenis situm, nunc Thurca pariter occupat: ubi solitudines hodie sunt inter utriusque fluvii ostia.

Porro ascendendo iuxta Borysthenem, devenitur ad oppidum Circas, occidentem versus situm: atque inde ad vetustissimam civitatem Chiovuiam, quondam Russiae metropolim: ubi traiecto Borysthene, est provincia Sevuera, adhuc habitata: ex qua recta in orientem procedenti occurrunt Tanais fontes.

Longo deinde secundum Tanaim, ad confluxum scilicet Occae & Rha fluviorum, itinere emenso, transeundo denique Rha longissimo tractu in mare usque Septentrionale, post inde redeundo, circa populos regi Svuetiae subditos, & ipsam Finlandiam, sinumque Livuonicum, atque per Livuoniam, Samogithiam, Masovuiam denique & Poloniam usque revertendo, Sarmaticis tandem montibus terminatur, duabus duntaxat provinciis, Lithvuania scilicet & Samogithia interiectis: quae duae provinciae licet Rhutenis intermixtae sint, ac proprio idiomate rituque Romano utantur,earum tamen incolae ex bona parte sunt Rhuteni.

Principum qui nunc Russiae imperant, primus est, Magnus dux Moscovuiae, qui maiorem eius partem obtinet: secundus, magnus dux Lithvuaniae: tertius est rex Poloniae, qui nunc & Poloniae & Lithvuaniae praeest.

De origine autem gentis, nihil habent praeter annales infra scriptos: gentem scilicet hanc Slavonicam esse ex natione Iaphet, atque olim consedisse ad Danubium, ubi nunc Hungaria est & Bulgaria, & tum Norci appellatam: tandem dispalatam, & per terras dispersam, nomina a locis accepisse, utpote Moravui a fluvio: alii Ozechi, hoc est Bohemi: item Chorvuati, Bieli, Serbli, id est Servii, Chorontani dicti, qui ad Danubium consederant, a Vualachis expulsi, venientes ad Istulam, nomen Lechorum a quodam Lecho Polonorum principe, a quo Poloni etiamnum Lechi vocantur, acceperunt.

Alii Lithvuani, Masovienses, Pomerani: alii sedentes per Borysthenem, ubi nunc Chiovuia est, Poleni dicebantur: alii Drevuliani, in nemoribus habitantes: alii inter Dvuinam & Peti, dicti Dregovvici: alii Poleutzani, ad fluvium Poltae, qui influit Dvuinam: alii circa lacum Ilmen, qui Novuogardiam occupaverunt, sibique principem Gostomissel nomine constituerunt: alii per Desnam & Sulam fluvios, Sevueri, seu Sevuerski appellati: alii vero super fontes Volhe & Borysthenis, Chrivuitzi nominati: horum arx & caput Smolensco est.

Haec annales ipsorum testantur.

Qui initio Rhutenis imperaverint, incertum est. characteribus enim carebant, quibus res gestae memoriae mandari potuissent.

Posteaquam vero Michael rex Constantinopolitanus, literas Slavonicas in Bulgariam anno mundi 6406 misisset, tum primum, non ea duntaxat qua tum gerebantur, verum etiam quae a maioribus acceperant, & per longam memoriam retinuerant, scribi, inque Annales eorum referri coepta sunt: ex quibus constat, Coseros populum, a nonnullis Rhutenis tributi nomine aspreolorum pelliculas de singulis aedibus exegisse, item Vuaregos ipsis imperavisse.

De Coseris, unde, aut qui nam fuerint, nihil praeter nomen ex Annalibus: de Vuaregis itidem, certi quicquuam ab illis cognoscere non potui.

Caeterum cum ipsi mare Baltheum, & illud quod Prussiam, Livuoniam, indeque post ditionis suae partem a Svuetia dividit, mare Vuaregum appellarent: putabam equidem, aut Svuetenses, aut Danos, aut Prutenos, ob vicinitatem, principes illorum fuisse.

Iam vero, cum Vuagria, famosissima quondam Vuandalorum civitas & provincia, Lubecae & ducatui Holsatiae finitima fuisse, mareque hoc quod Baltheum dicitur, ab ea nomen, quorundam sententia, accepisse videatur: illudque ipsum, & finus illequi Germaniam a Dania, item Prussiam, Livuoniam, maritimam denique Moscovuitici imperii partem a Svuetia separet, & adhuc apud Rhutenos nomen suum retineat, atque Vuaretzokoie morie, hoc est, Vuaregum mare appelletur: ad haec, quod Vuandali ea tempestate potentes erant, Rhutenorum denique lingua, moribus atque religione utebantur: videntur itaque mihi Rhuteni ex Vuagriis, seu Vuaregis potius, principes suos evocasse, quam externis, & a religione sua, moribus, idiomateque diversis, imperium detulisse.

Cum itaque Rhuteni aliquando inter se de principatu contenderent, ac mutuis odiorum facibus inflammati, exortis denique gravissimis seditionibus decertarent: tum Gostomissel, vir & prudens, & magnae in Novuogardia authoritatis, in medium consuluit, ut ad Vuaregos mitterent, atque tres fratres, qui illic magni habebantur, ad suscipiendum imperium hortarentur. mox audito consilio, legatis missis, principes germani fratres accersuntur: venientesque eo, imperium ipsis ultro delatum, inter se dividunt.

Rurick principatum Novuogardiae obtinet, sedemque suam ponit in Ladoga, XXXVI miliaribus Germanicis infra Novuogardiam magnam.

Sinaus consedit in Albo lacu.

Truvuor vero in principatu Plescoviensi, in oppido Svuortzech.

Hosce fratres originem a Romanis traxisse, gloriantur Rhuteni: a quibus etiam praesens Moscovuiae princeps, se genus duxisse suum asserit.

Horum autem fratrum ingressus in Russiam, iuxta Annales, fuit anno mundi 6370.

Duobus sine haeredibus defunctis, principatus omnes Rurick superstes obtinuit, castra inter amicos & famulos divisit. moriens filium iuvenem Igor nomine, una cum regno commendat cuidam Olech propinquo suo: qui id, devictis muultis provinciis, auxit: arma in Graeciam usque transferens, Bisantium etiam obsedit. & cum triginta tribus annis regnasset, atque in caput seu cranium sui equi iam olim mortui, pede forte impegisset, vermis venenosi morsu laesus occubuit.

Mortuo Olech, Igor ducta ex Plescovuia uxore Olha, imperare coepit: qui cum exercitu suo longius progrediens, Heracleam & Nicomediam usque pervenisset, tandem bello superatus aufugit. post a Malditto Drevulianorum principe, in quodam loco Coreste nomine, ubi etiam sepultus est, occiditur. Filius autem Svuatoslaus, quem infantem reliquit, cum per aetatem imperare non posset, interim mater Olha regno praefuit: ad quam cum Drevuliani viginti internuncios misissent, cum mandatis, ut eorum principi nuberet: Olha nuncios Drevulianorum vivos obrui iussit: suosque interim legatos ad eos misit, nimirum si se principem & dominam expeterent, ut plures atque praestantiores procos mitterent. mox alios selectos quinquaginta viros ad se missos, in balneo combussit: aliosque legatos iterum misit, qui adventum suum annunciarent, iuberentque apparare aquam mulsam, aliaque ex more ad parentandum marito defuncto necessaria.

Porro ad Drevulianos cum venisset, maritum deplanxit, Drevulianos inebriavit, quinque millia illorum occidit. mox Chiovuiam reversa, exercitum conscripsit: contra Drevulianos progressa, victoriam reportavit, fugientes in castrum persecuta, obsidione ad integrum annum pressit. post interpositis conditionibus, tributum illis de qualibet domo, tres videlicet columbas, totidem que passeres imperat: acceptasque in tributum aves, continuo alligatis sub alas igneis quibusdam instrumentis, dimittit. avolantes columbae, ad aedes consuetas redeunt, revolantque, castrum incendunt. inflammato iam castro diffugientes, aut occiduntur, aut capti venduntur.

Occupatis itaque omnibus Drevulianorum castris, ulta mariti mortem, Chiovuiam revertitur.

Dein anno mundi 6463 in Graeciam profecta, baptismum sub rege Ioanne Constantinopolitano suscepit: commutatoque nomine Olhae, Helena vocata est: ac magnis post baptismum a rege muneribus acceptis, domum revertitur.

Haec prima inter Rhutenos Christiana fuit, ut Annales eorum testantur, qui eam Soli aequiparant. Sicuti enim sol ipsum mundum illuminat, ita & ipsa Russiam fide Christi illustrasse dicitur.

Svuatoslaum autem filium ad baptismum nequaquam perducere potuit. qui cum adolevisset, strenuus ac promptus statim omnes bellicos labores, periculaque consueta, non detrectavit: in bello nulla impedimenta, ne vasa quidem coquinaria, exercitui suo permisit. carnibus tostis duntaxat utebatur, humi requiescens, sella capiti subiecta.

Vicit Bulgaros, ad Danubium usque progressus: inque civitate Pereaslavu, sedem suam posuit, ad matrem atque consiliarios suos dicens: Haec enim sedes mea, in medio regnorum meorum: ex Graecia ad me adferuntur Panodocki, aurum, argentum, vinum, variique fructus: ex Hungaria, argentum & equi: ex Russia, Schora, cera, mel, servi.

Cui mater: Iam iam moritura sum, tu me ubicunque volueris sepelito. itaque post triduo moritur, atque a nepote ex filio Vuolodimero iam baptisato in numerum sanctorum refertur, diesque undecimus Iulii sacer illi dicitur.

Svuatoslaus, qui post obitum matris regnabat, divisit provincias filiis: Ieropolcho Chiovuiam, Olegae Drevulianos, Vuolodimero Novuogardiam magnam.

Nam Novuogardenses impulsu cuiusdam mulieris Dobrinae, Vuolodimerum principem impetrarunt. erat enim Novuogardiae civis quidam Calufcza parvus dictus, qui habuit duas filias, Dobrinam & Maluscham. Maluscha erat in gynaecio Olhae, quam impraegnaverat Svuatoslaus,& ex ea Vuolodimerum susceperat.

Svuatoslaus cum filiis prospexisset, pergit in Bulgariam, Pereaslavu civitatem obsidet, capitque: Basilio & Constantino regibus bellum denunciat. at hi legatis missis pacem poscebant, & quantum exercitum haberet, cognoscere ab eo propterea cupiebant, quod tributum daturos se iuxta numerum exercitus, sed falso, pollicebantur. mox cognito militum numero, exercitum scripserunt.

Post cum uterque exercitus convenisset, Rhuteni Graecorum multitudine terrentur: quos cum pavidos videret Svuatoslaus, inquit: Quia locum non video, Rhuteni, qui nos tuto capere posset: terram autem Russiae tradere inimicis, nunquam in animum induxi: fortiter contra illos pugnando,aut mortem oppetere, aut gloriam reportare, certum est.

Et enim si strenue pugnando occubuero, nominis immortalitatem: si vero fugiam, perpetuam inde ignominiam sum relaturus. & cum hostium multitudine circumventus effugere non liceat, stabo ergo firmiter, caputque meum in prima acie, pro patria, omnibus periculis obiiciam.

Cui milites: Ubi caput tuum, ibi & nostrum.

Mox confirmato milite, in adversum hostem raptus, magno impetu facto, victor evadit.

Terram dein Graecorum vastantem, reliqui Graeciae principes muneribus oppugnant. aurum autem & panadockmi (ut est in Annalibus) munera cum sprevisset, recusassetque, vestimenta autem & arma a Graecis iam denuo sibi missa accepisset: tanta eius virtute, Graeciae populi permoti, reges suos convenientes: Et nos, inquiunt, sub eiusmodi rege esse cupimus, qui non aurum, sed arma magis amat.

Appropinquante Constantinopolim Svuatoslao, Graeci magno se redimentes tributo, eum a finibus Graeciae avertunt. quem tandem anno mundi 6480, Cures princeps Pieczenigorum, ex insidiis interfecit. & ex cranio eius poculum faciens, auro circundato, literis in hanc sententiam signavit: Quaerendo aliena, propria amisit.

Mortuo S[v]uatoslao, quidam ex eius primoribus Svuadolt nomine, Chiovuiam ad Ieropolchum profectus, maximo eum sollicitans opere atque studio, quo Olegam fratrem regno expelleret, quod filium suum Lutam necasset.

Ieropolchus eius persuasione adductus, bellum fratri insert: exercitumque eius, Drevulianos scilicet, profligat.

Olega autem fugiens in quoddam castrum, a suis exclusus, impetuque sancto, ex quodam ponte detrusus ac deiectus, multis super eum cadentibus, misere adobruitur.

Ieropolchus castro occupato fratrem quaerens, corpus eius inter cadavera repertum, & ad suum conspectum allatum aspiciens: Svuadolte, inquit, ecce hoc tu concupivisti. post sepelitur.

Interfectum sepultumque Olegam, cum Vuolodimerus accepisset, relicta Novuogardia, ultra mare ad Vuaregos profugit.

Ieropolchus autem Novuogardiae suum locum tenentem imponens, totius Russiae monarcha efficitur.

Vuolodimerus Vuaregorum auxilio comparato, reversus, locum tenentem fratris Novuogardia expulit, fratrique bellum prior denunciat. sciebat enim, ipsum contra se arma sumpturum.

Interea temporis mittit ad Rochvuolochdam principem P[l]escovuiae (nam & ipse ex Vuaregis illuc commigraverat) & filiam suam Rochmidam uxorem petit. filia autem non Vuolodimero, quod eum ex illegitimo thoro natum sciebat, sed Ieropolcho fratri, quem brevi se pariter expetiturum putabat, nubere voluit.

Vuolodimerus, quod repulsam passus esset, Rochvuolochdae bellum infert: eumque una cum duobus filiis occidit. Rochmidam vero filiam sibi iungit, atque post Chiovuiam contra fratrem progreditur.

Ieropolchus cum fratre inire praelium cum non auderet, occlusit se Chiovuiae.

Vuolodimerus dum Chiovu oppugnat, occultum mittit nuncium ad Blud quendam Ieropolchi intimum consiliarium: quem patris appellatione dignatus, rationem interficiendi fratrem ex eo petit. intellecta petitione Vuolodimeri, pollicetur Blud semet dominum suum interfecturum, consulens Vuolodimero, castrum ut oppugnet: Ieropolchum autem monet, in castro ne maneat, exponens multos ex suis ad Vuolodimerum defecisse.

Ieropolchus consiliario suo fidem habens, fugit Roden, ad ostia Iursae, se que ibi adversus fratris vim tutum fore putat.

Vuolodimerus devicta Chiovuia, Roden exercitum transferens, longa & gravi obsidione Ieropolchum premit.

Post longa inedia exhausti, cum obsidionem tolerare diutius non possent, consulit Blud Ieropolcho, ut pacem cum fratre, se longe potentiore, faciat: Vuolodimero autem interim nihilominus nunciat, se sibi fratrem suum mox traditurum, adducturumque.

Ieropolchus secutus consilium ipsius Blud, fratris se arbitrio atque potestati permittit, conditionem hanc ultro offerens, nempe, quicquid ex gratia sua sibi rerum concessurus esset, in eo sese gratum futurum. Vuolodimero conditio oblata, haudquaquam displicet.

Mox Blud monet dominum, ut ad Vuolodimerum iret: quod tamen Vuerasco pariter Ieropolchi consiliarius prorsus dissuadet. sed huius consilium negligens, ad fratrem pergit. ingrediens per portam, a duobus Vuaregis, Vuolodimero interim ex quadam turri despiciente, occiditur. quo facto, fratris uxorem natione Graecam stupravit: quam Ieropolchus pariter, priusquam in uxorem duxisset, monialem impregnaverat.

Hic Vuolodimerus multa idola Chiovuiae instituit. primum idolum, Perum dictum, capite argenteo, caetera lignea erant. alia, Uslad, Corsa, Dasvua, Striba, Simaergla, Macosch, vocabantur: quibus immolabat, quae alias Cumeri appellabantur.

Uxores habuit plurimas. ex Rochmida autem suscepit Isoslaum, Ieroslaum, Servuoldum, & duas filias.

Ex Graeca, Svuetopolchum. Ex Bohema, Saslaum: item ex alia Bohema, Svuatoslaum, Stanislaum. Ex Bulgara, Boris & Chleb.

Habebat praeterea in alto castro trecentas concubinas: in Bielgrad, similiter trecentas: in Berestovuo, Selvui ducentas.

Vuolodimerus cum sine impedimento totius Russiae esset monarcha factus, venerant ad eum ex diversis locis Oratores, hortantes, ut se eorum sectae adiungeret. Varias autem cum videret sectas, misit & ipse Oratores suos, qui perquirerent conditiones ritus singularum sectarum. tandem cum aliis omnibus fidem Christianam Graeco ritu praetulisset, elegissetque, missis oratoribus Constantinopolim ad Basilium & Constantinum reges, Annam sororem, uxorem sibi si darent, se fidem Christi, cum omnibus subditis suis suscepturum: & restituturum illis Corsun, & alia omnia, quae in Graecia possideret, pollicetur. re impetrata, constituitur tempus, eligitur locus Corsun: quocum venissent reges, baptisatus est Vuolodimerus. commutato que nomine Vuolodimeri, Basilio illi nomen imponitur.

Nuptiis celebratis, Corsun una cum aliis, sicuti promiserat, restituit.

Haec acta sunt anno mundi 6469 a quo tempore Russia in fide Christi permansit.

Anna moritur XXIII anno post nuptias: Vuolodimerus vero anno post obitum uxoris quarto decessit. Is civitatem intra Vuolham & Occam fluvios sitam condidit, quam a suo nomine Vuolodimeriam nominavit, eamque Rhussiae metropolim constituit.

Inter sanctos tanquam Apostolus, solenni die videlicet 15 Iulii, quotannis veneratur.

Mortuo Vuolodimero, dissidentes inter se filii eius, varie de regno praesumentes, decertabant: adeo ut qui potentior esset, alios se inferiores imbecillioresve opprimeret, regnoque pelleret.

Svuatopolchus, qui principatum Chiovuiensem vi occupaverat, constituerat sicarios, qui fratres suos Boris & Chleb conficerent.

Interfecti, commutatis nominibus, hic David, ille vero Romanus vocati, in sanctorum numerum connumerati sunt: quibus etiam XXIIII dies Iulii sacer est constitutus.

Fratribus porro sic dissidentibus, nihil dignum memoria interim ab eis gestum est: nisi proditiones, insidias, simultates, intestinaque bella audire velles.

Vuolodimerus Sevuoldi filius, cognomento Monomach, universam Russiam rursus in monarchiam redegit, relinquens post se insignia quaedam, quibus hodierno die in inaugurandis principibus utunt. Moritur Vuolodimerus anno mundi 6633 nec post eum filii eius, neque nepotes quicquam posteritate dignum, usque ad tempora Georgii & Basilii, gesserunt: quos Bati rex Tartarorum bello vicit, interemitque: Vuolodimeriam, Moscovuiam, atque bonam Russiae partem exussit, & depraedatus est.

Ab eo tempore, anno scilicet mundi 6745 usque ad praesentem Basilium, omnes fere Russiae principes Tartarorum non solum tributarii erant, verum etiam Tartarorum arbitrio Rhutenis ambientibus singuli principatus deferebantur. Lites denique inter illos de successione principatuum, aut haereditatum gratia exortas, licet Tartari discernentes, cognoscentesque decidebant, nihilominus tamen bella saepe inter Rhutenos & Tartaros oriebantur: inter fratres aut varii tumultus, expulsiones & permutationes regnorum & ducatuum erant.

Nam dux Andreas Alexandri, impetrarat magnum ducatum: quem cum occupasset Demetrius, frater Andreas impetrato Tartarorum exercitu, illum expulit, multaque nepharia per Russiam perpetravit.

Item dux Demetrius Michaelis, interfecit apud Tartaros ducem Georgium Danielis. Asbeck Tartarorum rex, arrepto Demetrio, capitali eum poena affecit.

Contentio erat de magno ducatu Tvuerensi, quem dux Simeon Ioannis, cum a Tartarorum rege Zanabeck peteret, annuum ab eo tributum poscebat: quod ne penderet, primores largitione corrupti, pro eo intercedentes effecerant.

Deinde anno 6886, magnus dux Demetrius vicit bello magnum Tartarorum regem, nomine Mamaii. Item tertio anno post, eundem iam denuo usqueadeo fudit, ut plusquam tredecim millibus passuum terra cadaveribus obruta esset.

Anno post eundem conflictum secundo, superveniens Tachtamisch rex Tartarorum, Demetrium profligavit, Moscovuiam obsedit & occupavit. interempti ad sepeliendum octoginta uno rublo redimebantur: summa computata 3000 rublorum fuit.

Magnus dux Basilius, qui praesidebat anno 6907, Bulgariam, quae ad Vuolhiam sita est, occupavit, Tartarosque eiecit.

Is Basilius Demetrii reliquit unicum filium Basilium: quem cum non diligeret, quod Anastasiam uxorem, ex qua illum susceperat,adulterii suspectam haberet, magnum ducatum Moscovuiae non filio moriens, sed Georgio fratri suo reliquit.

Cum autem plerique Boiaronum filio eius, tanquam legitimo haeredi atque successori, adhaererent: animadvertens hoc Georgius, ad Tartaros properat: supplicat regi, ut Basilium accersat, atque utri iure ducatus debeatur, decernat.

Rex impulsu cuiusdam consiliarii sui, qui partes Georgii fovebat, praesente Basilio, cum sententiam pro Georgio diceret: provolutus ad genua regis asilius, orat, fas ut sit sibi loquendi.

Mox annuente rege, inquit: Quanquam tu sententiam super literis mortuis tulisti, spero meas tamen, quas mihi sigillo aureo communitas dedisti, quod velles me magno ducatu investire, adhuc vivas, longe maioris efficaciae atque authoritatis esse. rogatque regem, ut verborum suorum esset memor, promissisque stare dignetur.

Ad haec rex, iustius esse respondit, vivarum literarum promissa servare, quam mortuarum rationem habere.

Tandem Basilium dimittit, ducatuque investivit.

Moleste id ferens Georgius, exercitu congregato, Basilium expulit: quod Basilius susque deque tulit: seque in principatum Uglistz, sibi a patre relictum, recepit.

Georgius magno ducatu, quoad vixit, quiete potitus est, quem testamento nepoti suo Basilio legavit: quod Andreas & Demetrius, filii Georgii, ceu privati haereditate, graviter tulerunt. atque ideo Moscovuiam obsederunt.

Basilius, qui monasterium sancti Sergii ingressus erat, cum haec audiret, illico exploratores constituit: praesidiisque dispositis cavit, ne ex improviso opprimeretur.

Quod cum animadverterent duo illi fratres, inito consilio, certos currus armato milite complent, ac veluti mercibus onustos eo mittunt. qui hinc inde ducti, demum sub noctem iuxta vigilias constitere. Qua occasione adiutus miles, in tempesta nocte subito se curribus expediens, ex cubitores nihil periculi suspicantes invadit, capitque.

Capitur & Basilius in monasterio, atque excaecatus ad Ugliscz una cum coniuge mittitur.

Post Demetrius, ubi infestam sibi communitatem nobilium, eamque ad Basilium caecum deficere videt, mox Novuogardiam profugit, relinquens filium Ioannem: ex quo postea natus est Basilius Semeczitz, qui etiam me tum in Moscovuia existente, in vinculis detinebatur, de quo infra plura.

Demetrius autem dictus fuit cognomento Semecka, unde omnes ab eo descendentes Semeczitzi cognominantur.

Tandem Basilius caecus, Basilii filius, quiete magno ducatu potitus est.

Post Vuolodimerum Monomach, usque ad hunc Basilium, Russia carebat monarchis.

Filius autem huius Basilii, Ioannes nomine, felicissimus fuit. nam simul ubi Mariam, sororem magni ducis Michaelis Tvuerensis, uxorem duxisset, sororium expulit, & occupavit magnum ducatum Tvuerensem, deinde etiam Novuogardiam magnam: cui postea omnes alii principes, magnitudine rerum a se gestarum commoti, seu timore perculsi, serviebant.

Rebus deinde feliciter procedentibus, titulum magni ducis Vuolodimeriae, Moscovuiae & Novuogardiae sibi usurpare, monarcham denique se totius Russiae appellare coepit.

Hic Ioannes suscepit ex Maria filium Ioannem nomine, cui in consortem iunxerat filiam Stephani illius magni Vuaivodae Moldaviae: qui Stephanus Mahumetem Thurcarum, Matthiam Hungariae, & Ioannem Albertum Poloniae, reges prostraverat.

Mortua priore coniuge Maria, Ioannes Basilii alteram uxorem duxit, Sophiam, filiam Thomae, late quondam in Peloponneso regnantis: filii inquam Emanuelis, regis Constantinopolitani, ex Palaeologorum genere: ex qua suscepit quinque filios, Gabrielem, Demetrium, Georgium, Simeonem, & Andream: eisque vivens adhuc patrimonium divisit.

Ioanni primogenito monarchatum reservavit, Gabrieli Novuogardiam magnam consignavit, caeteris alia iuxta arbitrium suum attribuit.

Primogenitus Ioannes moritur, relicto filio Demetrio: quem avus inpatris mortui locum, iuxta consuetudinem monarchatu investiverat.

Aiunt Sophiam hanc fuisse astutissimam, cuius impulsu dux multa fecit. Inter caetera induxisse maritum perhibetur, ut Demetrium nepotem monarchatu moveret, in que eius locum praeficeret Gabrielem.

Persuasus namque dux ab uxore, Demetrium in vincula coniicit, detinetque. tandem moriens, eidem ad se adduci iusso: Chare, inquit, nepos, peccavi in Deum & te, quod carceribus mancipatum te afflixi, teque iusta haereditate spoliavi. iniuriam igitur a me tibi illatam, obsecro mihi remitte: liber abi, iureque tuo utere.

Demetrius hac oratione permotus, noxam avo facile condonat.

Egressus autem, Gabrielis patrui iussu comprehenditur, inque carceres coniicitur.

Alii fame illum ac frigore, pars fumo suffocatum putant.

Gabriel, vivente Demetrio, gubernatorem se gessit: eo vero mortuo, principatum tenuit, non inauguratus, Gabrielis duntaxat in Basilii nomine commutato.

Erat Ioanni magno duci ex (10: illustratio) Sophia, filia Helena, quam collocavit Alexandro magno duci Lithuaniae.qui postea rex Poloniae declaratus est.

Sperabant Lithuani iam gravissimas utriusque principis discordias eo matrimonio sopitas fore: at longe graviores inde exortae sunt.

In sponsalibus namque conclusum erat, ut templum Rhutenico ritu in castro Vuilnensi, destinato loco exaedificaretur, eique certae matronae ac virgines eiusdem ritus iungerentur. quae cum aliquanto tempore fieri negligerentur, sumit socer causam belli contra Alexandrum: & triplici exercitu instructo, contra eum progreditur. primum versus provinciam Sevueram in meridiem, secundum vero in Occidentem contra Toropecz & Biela instituit, tertium in medio versus Drogobusch & Smolenczko collocat. ab iis exercitum in subsidiis retinet, quo ei maxime, contra quem Lithvuanos pugnaturos animadverteret, succurrere posset.

Postquam autem ad fluvium quendam Vuedrasch uterque exercitus venisset, Lithuani duce Constantino Ostroskii maxima procerum & nobilium frequentia septo, ex quibusdam captivis numerum hostium ac ducum quoque cum cognovissent, magnam spem profligandi hostem concipiunt.

Porro cum fluviolus conflictu impediret, ab utrisque transitus seu vadum quaerit.

Primi autem Mosci aliquot, superata ripa, Lithuanos ad pugnam lacessunt: atque illi haud timidi resistunt, eosque insequuntur, fugant, ultraque fluviolum pellunt. mox utrinque acies committuntur, praeliumque atroxoritur. Interea dum utrinque eodem ardore animorum acriter certarent, exercitus in insidiis collocatus, quem paucissimi Rhuteni adfuturum sciebant, ex latere in medios hostes inducitur. Lithuani metu perculsi, dilabuntur: imperator exercitus una cum plerisque nobilibus capitur: reliqui perterriti, castra hosti concedunt:se & arces, Drogobusch, Toropecz, & Biela pariter dedunt.

Exercitus vero, qui meridiem versus processerat, cui praeerat dux Machmethemin Tartarus rex Casani, forte Brensko civitatis praefectum, quem vernacula lingua Vuaivuodam vocant, comprehendit, Brenskoque civitate potitur.

Duo post germani fratres, Basilii patrueles, alter de Staradub , alter vero Semeczitz dicti, bonam partem provinciae Sevuerae possidentes, alioqui Lithvuaniae ducibus obedientes, imperio Mosci se tradunt.

Sic unico conflictu, & eodem anno adeptus erat Moscus, quae Vuitoldus magnus dux Lithvuaniae multis annis, maximisque laboribus obtinuerat.

Porro cum hisce captivis Lithvuanis, Moscus crudelius egit, gravissimis cathenis vinctos detinuit: egitque cum Constantino duce, ut relicto domino naturali, sibi serviret. qui cum aliam spem elabendi non haberet, conditionem accepit. obstrictusque avissimo iuramento, liberatus est.

Huic porro quamvis praedia possessionesque pro status sui conditione attributae essent, iis tamen placari ac detineri adeo non poterat, ut ad primam occasionem, per invias sylvas redierit.

Alexander rex Poloniae,magnus dux Lithvuaniae, qui perpetuo magis pace quam bello gaudebat, relictis omnibus provinciis & castris a Mosco occupatis, liberatione suorum contentus, pacem cum socero fecit.

Is Ioannes Basilii adeo fortunatus erat, ut praelio Novuogardenses, ad fluvium Scholona superarit. victos adegit, certis conditionibus propositis, se ut dominum & principem agnoscerent: magnam eis pecuniam imperavit: unde etiam constituens prius ibi locum tenentem suum, abiit. quo, exactis tandem septem annis, reversus, civitatem ingreditur auxilio archiepiscopi Theophili: incolas ad miserrimam servitutem redegit: arrepto argento & auro: ablatis denique omnibus civium bonis, inde ultra trecenta plaustra bene onusta abvexit.

Ipse semel duntaxat bello interfuit, cum principatus Novuogardiae & Tvuerensis occupabantur. alias praelio nunquam adesse solebat, & tamen victoriam semper reportabat: adeo, ut magnus ille Stephanus Moldavuiae palatinus, crebro in conviviis eius mentionem faciens, diceret: Illum domi sedendo & dormitando imperium suum augere, se vero pugnando quotidie vix limites defendere posse.

Ille etiam reges Casani ex voluntate sua constituit, aliquando captivos reduxit, a quibus tamen postremo senex maxima strage profligatus est.

Ille idem primus castrum Moscovuiae, suamque sedem, ut hodie cernitur, muro communivit.

Mulieribus porro usque adeo insensus erat, ut eius conspectu, si quae forte obviam sibi venissent, tantum non exanimarentur.

Pauperibus a potentioribus oppressis, iniuriaque affectis, aditus ad eum non patebat. in prandio plerunque adeo se potu ingurgitabat, ut somno opprimeretur. invitatis interim omnibus timore perculsis, silentibusque: experrectus, oculos tergere, ac tum primum iocari, & hilarem se convivis exhibere solebat.

Caeterum etsi potentissimus erat, Tartaris tamen obedire cogebatur.

Advenientibus namque Tartarorum Oratoribus, extra civitatem obviam procedebat, eosque sedentes stans audiebat. quam rem uxor eius Graeca tam graviter tulit, ut quotidie diceret, sese Tartarorum servo nupsisse: atque ideo hanc servilem consuetudinem, ut aliquando abiiceret, marito persuasit, ut aegritudinem Tartaris advenientibus simularet.

Erat in castro Moscovuiae domus, in qua habitabant Tartari, ut omnia quae Moscovuiae agerentur, intelligerent. quod cum ferre uxor pariter non posset, certos Oratores instituit, munera ampla Reginae Tartarorum mittit, supplicando, ut eam sibi domum concederet, donaretque: visione etenim divina commonitam, templum se eo loci aedificaturam: ita tamen, ut aliam domum Tartaris se assignaturam polliceretur.

Consentit hoc regina: diruitur domus, templumque eo loco extruitur. sic castro eiecti Tartari, domum aliam nec viventibus adhuc, nec mortuis iam ducibus consequi poterant.

Moritur autem Ioannes ille magnus, anno mundi 7014. cui filius Gabriel, postea Basilius dictus, magnus dux successit, habens in captivitate Demetrium nepotem ex fratre, qui avo adhuc vivente iuxta gentis consuetudinem legitimus monarcha creatus erat: & ob id vivo adhuc, atque etiam mortuo post nepote, solenniter Basilius creari monarcha noluit.

Patrem multis rebus imitatus est: ea quae sibi reliquerat pater, integra custodivit: ad haec multas provincias non tam bello, in quo erat in foelicior, quam industria, imperio suo adiecit. quemadmodum pater Novuogardiam magnam in servitutem suam redegerat, ita & ipse Plescovuiam, sociam urbem: item insignem principatum Smolenczko, qui plus quam centum annis sub ditione Lithvuanorum fuerat, adeptus est. mortuo etenim Alexandro rege Poloniae, etsi belli causam contra Sigismundum regem Poloniae & magnum ducem Lithvuaniae nullam haberet, tamen quia regem ad pacem magis quam bellum inclinatum, Lithvuanos vero bellum pariter abhorrentes videret, occasionem belli invenit.

Sororem videlicet suam, Alexandri relictam, dicebat ab eis minime pro dignitate tractari: Regem praeterea Sigismundum insimulabat, Tartaros contra se concitavisse.

Quare bellum indicit, Smolenczko obsidet, ad motis tormentis: nequicquam tamen oppugnat.

Interea Michael Lynczky, ex principum Rhutenorum nobili stemmate & familia ortus, qui quondam summam rerum apud Alexandrum tenebat, ad magnum ducem Moscovuiae profugit, quemadmodum infra patebit: mox Basilium ad arma hortatur, eique promittit, se Smolenczko, si iam denuo obsideretur, expugnaturum: ea tamen lege, ut sibi hunc principatum Moscus concedat.

Post cum ad conditiones a Michaele propositas assensus esset Basilius, atque Smolenczko gravi iam denuo premeret obsidione, Lynczky pactionibus, seu largitione verius urbe potitus, militiaeque praefectos omnes secum in Moscovuiam duxit: uno duntaxat excepto, qui ad dominum suum, nullo proditionis crimine sibi conscius, redierat. reliqui vero centuriones corrupti pecunia & muneribus, redire in Lithvuaniam non audebant: & ut culpae suae patrocinium praetenderent, iniecerunt metum militibus, dicentes, Si Lithvuaniam versus iter arripiemus, passim aut spoliabimur, aut occidemur. quo malo perculsi milites, omnes in Moscovuiam profecti sunt, stipendioque Principis aluntur.

Hac victoriae elatus Basilius, exercitum suum continuo in Lithvuaniam progredi iubet: ipse vero in Smolenczko manet.

Dein cum aliquot propinquiora castra & oppida deditione capta essent, tum primum Sigismundus rex Poloniae obsessis in Smolenczko, coacto exercitu auxilium, sed tardius, misit. mox occupato Smolenczko, ubi Lithvuaniam versus Mosci exercitum ire animadvertit, ipse Borisovu iuxta fluvium Beresina situm, advolat, atque inde exercitum suum Constantino Ostroskii duce dimittit. qui cum attigisset Borysthenem, circa Orsam oppidum, quod a Smolenczko XXIIII c distat, aderat tum iam exercitus Mosci circiter octoginta milia: Lithvuanicus autem non excedebat triginta quinque milia hominum, adiunctis tamen aliquot bellicis tormentis.

Constantinus mense Septembri die 8. anni 1514. strato ponte, peditem ultra Borysthenem, iuxta Orsam oppidum, transfert: equitatus autem angustum vadum sub ipso castro Orsae superat

Mox ubi dimidia pars exercitus Borysthenem transisset, nunciatur Ioanni Andreae Czeladin, cui summa rerum a Mosco erat commissa, ut hanc exercitus partem invaderet, contereretque.

At ille respondit: Si partem hanc exercitus oppresserimus, supererit altera pars, cui forte aliae iungi copiae possent, atque ita nobis maius periculum immineret. expectemus tantisper, dum totus exercitus transferatur: tantae enim sunt nostrae vires, ut sine dubio, nec magno labore, hunc exercitum aut opprimere, aut circumventum Moscovuiam usque, veluti iumenta agere possimus. Tandem, quod unicum restat, totam occupemus Lithvuaniam.

Interim appropinquabat exercitus Lithvuanicus, Polonis & externo milite mixtus: & cum quatuor millibus passuum ab Orsa processisset, uterque subsistit.

Moscorum duae alae longius ab exercitu recesserant, ut hostem a tergo circumvenirent: acies autem instructa in medio stabat, subductis quibusdam in fronte, qui hostem ad pugnam lacesserent.

Ex adverso Lithvuanus diversas copias, ordine longo collocabat. singuli etenim principatus, suae gentis copias, & ducem miserant. atque ita singulis suus in acie dabatur locus.

Tandem cohortibus in fronte constitutis, Mosci classicum canentes, primi in Lithvuanos impetum faciunt. illi haud timidi resistunt, eosque repellunt. quibus mox alii in auxilium missi, vicissim Lithvuanos in fugam convertunt. sic aliquoties utraque pars novis subsidiis aucta, alteram repellant.

Postremo maxima vi certatur. Lithvuani studio cedentes ad locum, ubi tormenta bellica collocaverant, ea in Moscos insequentes convertunt: extremamque aciem eorum in subsidiis arctius colloctam feriunt, turbant, dirimuntque.

Hoc novo belli genere Mosci, qui primos duntaxat in acie cum hoste confligentes, in periculo esse putabant, terrentur: turbatique, primam aciem iamiam fusam putantes, fugam capessunt. quos Lithvuani conversi, omnibus copiis effusis insequuntur, fugant, caeduntque.

Hanc caedem sola nox ac sylvae dirimerunt.

Est inter Orsam & Dobrovunam (quae quatuor miliaribus Germanicis distant) fluvius Cropivuna dictus: in cuius dubiis & altis ripis fugientes, tot Mosci submersi sunt, ut cursus fluminis impediretur.

Capti sunt in eo conflictu omnes militiae praefecti ac consiliarii: quorum praestantiores, Constantinus sequenti die lautissime accepit, dein ad Regem misit: qui per castra Lithvuanica sunt distributi.

Ioannes Czeladin cum aliis duobus praecipuis in gravescentis iam aetatis ducibus, habebatur in ferreis compedibus Vuilnae hos ego, cum a Caesare Maximiliano legatus in Moscovuiam missus essem, permittente Rege Sigismundo, accessi, eosque consolabar: aureos praeterea aliquot, obsecrantibus mutuo dederam.

Princeps porro accepta suorum clade, Smolenczko continuo relinquens, in Moscovuiam fugit: & ne castrum Drohobusch Lithvuani occuparent, incendi iubet.

Lithvuanicus excercitus recta Smolenczko civitatem contendit, sed capere eam non potuit: quod praesidiis impositis, Moscus eam bene firmatam reliquerat: & quod hyems impendens obsidionem impediebat: tum quod plurimi post conflictum praeda onusti, satis se effecisse rati, domum repetebant: denique quod neque Lithvuani, neque Mosci expugnare arces, aut vi capere norunt.

Exea autem victoria, praeter recuperata citra Smolenczko tria castra, Rex nihil reportaverat.

Anno post hunc conflictum quarto, misit in Lithvuaniam, exercitus Moscus, atque intra meatus Dvuinae fluvii & Poloczko castrum consedit: ac inde bonam exercitus partem, quae Lithvuaniam ab acta praeda caede & incendiis depopularetur, dimisit.

Albertus Gastold Poloczkii Vuayvoda una noctium egressus, flumine superato, acervum foeni [sic], quod ad longam obsidionem congesserant Mosci, incendit, hostem invadit: quorum alii caesi ferro, alii fugiendo submersi, alii capti, pauci evaserunt. caeteri, qui palantes Lithvuaniam vastabant, pars in locis diversis devicti, alii in sylvis errantes a colonis trucidati sunt.

Casan regnum Moscus quoque eo tempore, tam navali quam equestri exercitu erat aggressus: sed re infecta, amissis quampluribus militibus rediit.

Porro princeps ille Basilius, etsi in bello esset infoelicissimus, nihilominus tamen a suis semper, tanquam res foeliciter gereret, laudatur: & cum nonnunquam vix dimidia militum pars domum redierit, tamen ne unum quidem praelio esse amissum dictitant.

Imperio, quod in suos exercet, omnes facile universi orbis monarchas superat. & id quod pater incoeperat, ipse perfecit: nimirum omnes principes, & alios quo suis omnibus castris ac munitionibus exuit.

Certe fratribus suis germanis nec arces permittit, nec etiam confidit. omnes iuxta, dura servitute premit: adeo, ut quemcunque apud se in aula esse, aut in bellum ire, aut legationem aliquam obire iusserit, obire quodvis suis sumptibus cogatur: exceptis adolescentulis filiis Boiaronum, hoc est, tenuioris fortunae nobilium, quos paupertate oppressos, quotannis assumere, eos que in aequali stipendio proposito alere solet.

Porro quibus in annum sex aureos numerat, iis tertio quoque anno stipendium exolvitur: quibus autem in singulos annos dantur XII aurei, ii coguntur ad quodvis munus obeundum suis & sumptibus & equis aliquot, esse parati ac expediti. praestantioribus, qui legationem aut alia graviora officia obeunt, aut praefecturae, aut villae, aut praedia, habita cuiusque & dignitatis & laboris ratione, attribuuntur: de quibus tamen singulis certos annuos census Principi pendunt. mulcta duntaxat, quam a pauperibus aliquid forte delinquentibus extorquent, & quaedam alia illis cedunt.

Huiusmodi autem possessiones utendas plerunque ad sesquiannum permittit. si quemtamen singulari gratia, seu benevolentia complectitur, addit menses aliquot: sed elapso eo tempore, cessat omnis gratia, toto que sexennio ratis tibi erit deinceps serviendum.

Erat quidam Basilius Tretyack Dolmatovu, charus Principi, & inter intimos Secretarios habitus: quem cum legatum ad Caesarem Maximilianum decerneret, seque ut praepararet, iuberet: ac cum is viaticos se ac sumptibus carere diceret, mox in Bieloyessero captus, inque perpetuos carceres coniectus, tandem miserrime periit. cuius tam mobilia quam immobilia bona Princeps sibi vendicavit. & quamvis ter mille florenorum in prompta pecunia repererat, fratribus tamen ac haeredibus suis ne teruncium quidem dederat.

Hoc ita esse, praeter communem famam, Ioannes scriba, qui a Principe, ut mihi res in quotidianos vitae usus necessarios suppeditaret, constitutus erat, fatebatur: & qui illum simul, ubi captus erat, in sua custodia habebat: itidem duo Basilii fratres, Theodorus & Zacharias, qui nobis redeuntibus ex Mosaisco in Smolenczko procuratores erant dati, sic actam rem affirmabant.

Quicquid Oratores ad externos Principes missi, preciosi reportant, id Princeps in suum fiscum reponit, inquiens, aliam ipsis gratiam se facturum: quae talis est, ut supradixi.

Oratores enim, Knes Ivuan, Posetzen, Iaroslavuski, & Semen, id est Simeon, Trophimovu secretarius, a Caesare CAROLO Quinto, ad quem missi erant, donati gravibus torquibus aureis, cathenis, Hispanica & ea quidem aurea moneta: item a Caesaris fratre FERDINANDO archiduce Austriae, Domino meo, argenteis poculis, aureis & argenteis pannis, Germanica aurea moneta, cum redeuntes nobiscum in Moscovuiam venissent, Princeps continuo & cathenas & pocula, atque maiorem partem Hispanicorum aureorum illis ademit.

Eius rei veritatem cum ab Oratoribus inquirerem, alter timens ne Principem suum traduceret, constanter negabat: alter vero dicebat, Principem iussisse munera Regia ad se deferri, ut ea videat.

Post cum saepius eius rei meminissem, alter, aut ut mentiendi occasionem, si pernegaret: aut periculum, si forte veritatem fateretur, effugeret: me posthac frequentare desi[d]erat.

Aulici denique factum non negabant. sed respondebant: Quid tum, si alia gratia illis Princeps rependit?

Authoritate sua tam in spirituales quam seculares utitur, libere ac ex voluntate sua de omnium & vita & bonis constituit: consiliariorum quos habet, nullus est tantae authoritatis, qui dissentire, aut sibi in re aliqua resistere audeat.

Fatentur publice, voluntatem Principis, Dei esse voluntatem: & quicquid Princeps egerit, ex voluntate Dei agere. ob id etiam clavigerum & cubicularium Dei appellant, exequutorem denique voluntatis divinae credunt.

Unde Princeps ipse, si quando preces interponuntur pro captivo aliquo, aut re alia gravi, respondere solet: Cum Deus iusserit, liberabitur.

Ita similiter, si quispiam de re aliqua incerta & dubia quaerit, respondere communiter solent: Deus scit, & magnus Princeps.

Incertum est, an tanta immanitas gentis tyrannum principem exigat: an tyrannide Principis, gens ipsa tam immanis, tamque dura crudelisque reddatur.

A tempore Rurickh usque ad hunc praesentem Principem, non alio titulo usi sunt principes illi, quam Magnorum Ducum aut Vuolodimeriae, aut Moscovuiae, aut Novuogardiae, &c. praeter Ioannem Basilii, qui se dominum totius Russiae, & magnum Ducem Vuolodimeriae, &c. appellabat. Hic vero Basilius Ioannis sibi vendicat & titulum & nomen regium, in hunc modum: Magnus Dominus Basilius Dei gratia Rex & Dominus totius Russiae, & magnus Dux Vuolodimeriae, Moscovuiae, Novuogardiae, Plescovuiae, Smolenczkiae, Tvueriae, Iugariae, Permiae, Viackiae, Bulgariae, &c. Dominus & magnus Dux Novuogardiae terrae inferioris, & Czernigovuiae, Rezaniae, Vuolotkiae, Rschovuiae, Beloiae, Rostovuiae, Iaroslavuiae, Bielozeriae, Udoriae, Obdoriae, Condiniae, &c.

Porro cum omnes hunc Imperatorem nunc appellent, videtur necesarium, ut & titulum & causam huius erroris exponam.

Czar Rhutenica lingua regem significat. cum autem communi Slavonica lingua, apud Polonos, Bohemos, & alios omnes sumpta quadam consonantia, ab ultima, & ea gravi quidem syllaba Czar, Imperator seu Caesar intelligatur: unde omnes qui Rhuteni cum idioma seu literas non callent, item Bohemi, Poloni, atque etiam Slavi regno Hungarico subditi, alio nomine regem appellant,nempe Kral, alii Kyrall, quidam Koroll: Czar autem solum Caesarem, seu Imperatorem dici existimant: unde factum, ut Rhuteni interpretes audientes Principem suum ab externis nationibus sic appellari, coeperunt & ipsi deinceps Imperatorem nominare, nomen que Czar dignius esse quam Regis (licet idem significent) existimant.

Caeterum si evolvas omnes eorum historias, atque sacram scripturam, ubique Regis nomine Czar, Imperatoris vero Kessar reperies.

Eodem errore Imperator Thurcarum Czar appellatur, qui tamen non alio eminentiore quam Regis, hoc est, Czar titulo ab antiquo est usus.

Hinc Constantinopolim Czarigrad, quasi dicas Regiam urbem, Turcae Europaei, qui lingua Slavonica utuntur, appellant.

Sunt qui principem Moscovuiae Album Regem nuncupant. Ego quidem causam diligenter quaerebam, cur Regis Albi nomine appellaretur, cum nemo principum Moscovuiae eo titulo antea esset usus: imo consiliariis ipsis saepe data occasione, & aperte dixi, nos non Regem, sed Magnum ducem agnoscere. Plerique tamen hanc Regii nominis rationem esse putabant, quod sub imperio suo reges haberet: Albi vero rationem nullam habebant.

Credo autem, ut Persam nunc propter rubea tegumenta capitis Kisilpassa, id est, rubeum caput vocant: ita illos propter alba tegumenta, albos appellari.

Regis porro titulo utitur ad Romanum Imperatorem & Pontificem, regem Suetiae & Daniae, Magistrum Prussiae, Livoniae: &, ut accepi, ad Turcarum principem. ipse vero a nemine horum, nisi forte a Livonien[si/sibus] Rex appellatur.

Titulis autem antiquitus tribus circulis triangulo inclusis, uti solebant, quorum primus in supremo circulo hisce verbis continebatur: Deus noster trinitas, quae fuit ante omnia secula, pater, filius, & spiritus sanctus: non tamen tres dii, sed unus Deus in substantia.

In secundo, titulus Imperatoris Thurcarum erat, particula adiecta: Fratri nostro dilecto.

In tertio, titulus Magni ducis Moscovuiae, quo se regem, & haeredem ac dominum totius Russiae orientalis & meridionalis fatebatur, in quo communi formulae subiunctum vidimus: Misimus ad te nostrum fidelem consiliarium.

Ad regem autem Poloniae huiusmodi titulo utitur: Magnus Dominus Basilius, Dei gratia Dominus totius Russiae, & Magnus dux Vuolodimeriae, Moscovuiae, Novuogardiae, Smolenski, Tvueriae, Iugariae, Permia, Bolgaria, &c. omisso Regis titulo. neuter enim horum alterius literas novo titulo auctas, accipere dignatur.

Quod quidem nobis Moscovuiae existentibus acciderat, cum regis Sigismundi literas ad se missas, atque titulo ducis Masovuiae auctas, Moscus gravatim acceperat.

Scribunt quidam, Moscum a Pontifice Romano & a Caesare Maximiliano nomen expetiuisse, & titulum Regium.

Mihi verisimile non videtur: praesertim cum nulli homini infensior sit, quam summo Pontifici & quem non nisi Doctoris titulo dignatur. Caesarem autem Romanum non maiorem se existimat: ut ex literis suis apparet, in quibus nomem suum Imperatoris titulo praeponit.

Nomen item Ducis apud eos dicitur Knes: nec alium maiorem titulum, ut dixi, unquam habuerunt, adiuncta illa dictione, Magnus. nam omnes alii qui unicum principatum habebant, dicebantur Knes: qui vero plures principatus, atque alios Knes subiectos sub imperio habebant, Vueliki Knesi, id est Magni Duces appellabantur. neque alium gradum seu dignitatem habent post Boiaros, qui more nostro locum nobilium (ut supradixi) seu equitum tenent.

In Croacia vero primores similiter Knesi vocantur: apud nos vero, sicuti & in Hungaria, non [nno] nisi Comitum nomen obtinent.

Non dubitarunt mihi viri quidam principes dicere, imo ceu exprobrare, quod modernus Moscoviae princeps proferre soleat literas sanctae memoriae Imperatoris Maximiliani, quibus nomen Regium tributum sit patri eius Gabrieli, qui postea mutato nomine Basilius vocari maluit: quodque affirmet, me eas literas ad illum pertulisse. eamque ob causam factum est, ut in novissimis cum rege Poloniae tractatibus, aut Rex appellari, aut omnes pactiones irritas esse voluerit.

Etsi vero his sermonibus, tanquam nec veris,nec verisimilibus minime deberem commoveri: tamen eos non tam mea, quam optimi & clementissimi principis mei causa cogor refutare, cum videam etiam piissimos eius manes temere in invidiam vocari.

Non est obscurum, fuisse quandoque simultatem aliquam inter Maximilianum Imperatorem & Sigismundum Poloniae regem, ea nimirum tempestate, qua Sigismundus ducebat Stephani comitis Scepusiensis filiam.

Nam ideo fieri quidam interpretabantur, ut frater sponsae Ioannes, nuptiis Annae filiae Vuladislai regis Hungariae, autoritate et opera Sigismundi fratris potiretur: & per hoc impediretur, irritumque fieret ius successionis, quod Maximiliano, eiusve nepotibus in regnum Hungariae debebatur. Qua de causa sane Maximilianus sua referre existimabat, Moschum perpetuum Lithuanorum & Polonorum hostem, sibi habere coniunctum.

At posteaquam conventu ad Posonium habito, de Annae nuptiis inter Maximilianum & Vuladislaum, praesente & favente Sigismundo, convenit, extinctis subito & sublatis omnibus suspicionibus & simultatibus, tam arcte complexus est Sigismundum Maximilianus, ut non dubitaret quandoque dicere, (quod alibi quoque retulimus) se cum Sigismundo & ad superos & ad inferos esse iturum.

Etsi igitur fuit tempus, cum Maximilianus sibi Moschum foederatum esse vellet: tamen ei regium nomen nunquam tribuit: quod literis & instrumentis utrinque datis & acceptis, facile comprobari potest, si cui forte testimonium meum, etsi verum & fidele, minus ponderis habere videatur.

Cur vero hunc titulum ab Imperatore Maximiliano peteret Moschus, qui antequam quicquam inter eos negocii esset, non modo se ei parem, sed etiam superiorem videri voluit, nomen suum & titulum semper Imperatorio praeponens, sive loqueretur, sive scriberet: quod nunc quoque, ut dictum est, ceu mordicus retinetur?

At Regium nomen, ne ad Poloniae quidem regem scribens, post meum ex Moscovuia reditum usurpavit.

Hoc quidem in confesso est, quod ad Imperatorem, aut summum Pontificem scribens, se Regem & Dominum totius Russiae vocat.

Quin ne Imperatorio quidem nomine abstinet, si quas forte literas ex Ruthena lingua in Latinam versas adiungit: nimirum ipsis interpretibus vocem Czar, quae Regem significat, Imperatorem vertentibus. Atque hunc in modum idem se & regem & Imperatorem facit. Sed quod ab Imperatoribus, Maximiliano, eiusve nepotibus, creatus sit Rex, in Poloniae regum iniuriam, id nemo crediderit. Quorsum enim attineret, eum Regiam dignitatem, ut fama est, a summo Pontifice petere, si eam antea ab Imperatoribus accepisset? Atque haec quidem dicta sint pro Maximiliano Augusto, domino meo: qui Sigismundo regi, quoad vixit, certus & syncerus amicus fuit.

De me vero ipso quid dicam? Qua fronte quaeso fuissem ausus, toties & in Poloniam & in Lithuaniam currere ac recurrere, in regum Poloniae Sigismundi patris & filii conspectum venire, publicis Polonorum conventibus interesse, viros Principes intueri, si commodassem operam hac in re meam Principi meo, cuius nomine ac verbis, fraterne, amice, benigne ac benevole, & Regi & Ordinibus omnibus frequentissime detuli, quicquid a coniunctissimo, optimo, & clementissimo Imperatore deferri posset? Si nullum est secretum, quod non reveletur: certe si quid indignum officio meo admisissem, id dudum in lucem erupisset. Sed consolor me recti conscientia, qua nulla est consolatio firmior. Et acquiesco suaviter in Regum Poloniae gratia, ac caeterorum Poloniae ordinum benevolentia, quam mihi nunquam defuisse recordor.

Fuerunt forte tempora, quibus talia minore quam nunc invidia spargi potuissent. Sed haec seri hoc tempore, quid est aliud, quam quaerere modos, ad dissociandas coniunctissimorum Principum voluntates, quae omnibus studiis atque officiis copulandae & consolidandae essent? Videbantur acta transacta esse omnia, quae nemo non putabat ad reliquias Hungariae servandas, & ad amissa recuperanda, maximum momentum esse habitura. Verum quibus ea res & ante magno bono fuit, & amplius futura erat, hi sive Turcico, sive alio quopiam malo spiritu afflati, pactorumque & conventorum obliti, res novas & perniciosas moliuntur: non reputantes secum, in quantum discrimen & se ipsos, & vicinas provincias, ac in primis Hungariam, de universo nomine Christiano quam optime meritam, sint adducturi.

Modus Inaugurandi Principes

Morem, quo Principes Moscovuiae inaugurantur, sequens formula, quam non ita facile consecutus sum, tibi depinget: & qua usus est Magnus Dux Ioannes Basilii, cum suum nepotem Demetrium, ut antea memini, Magnum ducem de monarcham Russiae investiverat.

In medio templi divae Virginis, erigitur tabulatum, super quo tria sedilia, Avo scilicet, Nepoti, & Metropolitano collocantur.

Constituitur item suggestum, quod ipsi Nolai vocant: super quo Ducalis pileus, & Barma, hoc est ornamentum Ducale, ponuntur.

Post, ad constitutum tempus Metropolitanus, Archiepiscopi, Episcopi, Abbates, Priores, totusque conventus Ecclesiasticorum, solennibus ornamentis induti adsunt.

Magno itaque Duce cum Nepote templum ingrediente, canunt Diaconi: Multos annos uni Duci magno Ioanni, secundum consuetudinem.

Sub haec Metropolitanus cum toto clero canere incipit orationem divae Virginis, & sancti Petri confessoris, quem ipsi more suo Miraculosum appellant: qua finita, Metropolitanus, Magnus Dux, & Nepos, tabulatum ascendunt, inque sedilia collocata sedent, Nepote interim ab initio tabulati subsistente.

Tandem Magnus Dux in haec verba praefatur: Pater Metropolitane, ex divina voluntate, a nostris maioribus Magnis Ducibus antiqua & hactenus observata consuetudine, patres Magni Duces, filiis suis primogenitis consignabant Magnum Ducatum: & sicut eorum exemplo, genitor meus Magnus Dux, me coram se benedixit Magno Ducatu: ita ego quoque primogenitum meum Ioannem, coram omnibus Magno Ducatu benedixi.

Sed quia divina voluntate accidit, ut filius ille meus mortem obierit, superstes autem sit unigenitus Demetrius, quem mihi Deus loco filii mei dedit: hunc itaque ego pariter coram omnibus benedico, nunc, & post me, Magno Ducatu Vuolodimeriae, Novuogardiae, & caetera. super quibus & patrem eius benedixeram.

Sub haec Metropolitanus iubet Nepotem locum sibi assignatum accedere, & benedicit illi cruce, Diaconumque iubet orationes diaconorum recitare. ipse interim sedendo iuxta illum, capite inclinato quoque, orat: Domine Deus noster, Rex regum, Dominus dominantium, qui per Samuelem prophetam elegisti Dauid servum tuum,& inunxisti illum in Regem, super populum tuum Israel: tu nunc exaudi preces nostras, tuorum indignorum, & respice a Sanctuario tuo ad fidelem servum tuum Demetrium, quem elegisti, exaltare regem tuis gentibus sanctis, quem redemisti preciosissimo unigeniti filii tui sanguine: & inunge eum oleo laeticiae, protege eum virtute excelsi, pone super caput coronam de lapidibus preciosis, da illi longitudinem dierum, & in dextram sceptrum Regale: pone illum in sedem iustam, circunda illum omnibus armis iusticiae, fortifica illum in brachio, & subiice illi omnes linguas Barbaricas: & sit totum cor eius in timore tuo, qui te humiliter audiat: averte illum a fide mala, & demonstra illi saluum conservatorem mandatorum sanctae tuae universalis Ecclesiae, ut iudicet populum in iusticia, & iusticiam praestet pauperibus, conservetque filios pauperum, & consequatur dein regnum coeleste.

Postea clara voce loquitur: Sicuti est tua potentia, & tuum est regnum: ita & laus & virtus sit Deo patri, & filio,& spiritui sancto, nunc & in secula seculorum.

Finita hac oratione, imperat duobus Abbatibus Metropolitanus, ut sibi barma porrigant, quae una cum pileo, quodam tegumento serico (quod Schirnikoiu appellant) tecta erat.

Mox hanc tradit Magno duci, cruceque nepotem signat. Magnus autem dux eam super nepotem ponit.

Dein Metropolitanus inquit: Pax omnibus.

Cui diaconus: Domine oremus. tum Metropolitanus orans: Tibi unico regi aeterno, cui terrenum quoque regnum creditum: inclinate vos nobiscum, inquit, & orate omnia regnantem: Conserva illum sub protectione tua, contine illum in regno, ut semper bona & decentia agat: fac clarescat iusticia in diebus suis, amplificationeque sui dominii, & ut in tranquillitate eius quiete, sine discordia vivamus, in omni bonitate & puritate. & haec submissius.

Alta autem voce: Tu es Rex mundi, & servator animarum nostrarum: laus tibi patri, & filio, spirituique sancto, nunc & in secula seculorum, amen.

Tandem pileum Ducalem a duobus Abbatibus mandato sibi allatum, Magno duci porrigit: ad haec, cruce nepotem in nomine patris, & filii, & spiritus sancti signat. pileum porro Magno duce capiti nepotis imponente, Metropolitanus primum, dein archiepiscopus & episcopi accedentes, manu ei benedicebant.

His ordine peractis, Metropolitanus,& Magnus dux, nepotem sibi assidere iubent, paulisperque commorati surgunt.

Interea diaconus Letaniam (ut vocant) incipit, Miserere nostri Domine: nominans Ioannem magnum ducem. rursus alter chorus commemorat, magnum ducem Demetrium nepotem, & alios secundum consuetudinem. Finita Letania, orat Metropolitanus: O sanctissima domina virgo Dei genitrix. & post orationem Metropolitanus & magni duces consident. Sacerdos seu diaconus locum demonstrat, in quo legebatur Evangelium, altaque voce dicit: Multos annos Magno duci Ioanni, bono fideli Christi dilecto, Deo electo, & Deo honorando, Magno duci Ioanni Basilii Vuolodimeriae, Novuogardiae & totius Russiae monarchae, per multos annos.

Sub haec sacerdotes ante altare canunt: Magno duci multos annos. itidem in dextro ac sinistro choro diaconi canunt, Multos annos. tandem rursus diaconus alta voce, Multos annos magno duci Demetrio, bono fideli Christi dilecto, Deo electo & honorando: magno duci Demetrio Ioannis Vuolodimeriae, Novuogardiae, & totius Russiae multos annos.

Sacerdotes item apud altare, & in utroque choro intonant, Multos annos Demetrio.

Quibus peractis, Metropolitanus, Archepiscopus, Episcopi, & tota congregatio ordine, magnos duces accedunt, eosque honorifice consalutant. accedunt & filii magni ducis, inclinando & salutando magnum ducem.

Institutiones Magni Ducis iam inaugurati.

Simon Metropolitanus inquit: Domine & fili, magne dux Demetri divina voluntate, avus tuus magnus dux fecit tibi gratiam, benedixit te ducatu magno: & tu Domine & fili, habe timorem Dei in corde tuo: ama iusticiam, & iustum iudicium: obedias avo tuo mano duci, & curam de omnibus recte fidelibus ex toto corde habeto. & nos te Dominum filium suum benedicimus, & Deum oramus pro tua salute.

Dein Metropolitanus & magni duces surgunt, Metropolitanusque orans benedicit cruce magno duci, eiusque filiis. tandem Liturgia, hoc est sacro peracto, magnus dux avus se in suam habitationem confert.

Demetrius vero in ducali pileo & barma, ex aede divae Virginis, magna Boiaronum caterva, filiisque comitantibus, ad templum Michaelis archangeli pergit, ubi in vestibulo supra pontem a Georgio magni ducis Ioannis filio, ter dengis aureis aspergitur (per dengam genus monetae intellige) templumque ingresso, Sacerdotes letaniam orantes, secundum consuetudinem, cruce ei benedicebant, & iuxta sepulchra ac monumenta eum signo crucis signabant.

Dein templum egrediens, in porta a Georgio rursus dengis aureis aspergitur.

Post recta in templum annunciationis Mariae progreditur, ubi Sacerdotes pariter ei benedicebant, & a Georgio dengis ut antea aspergebatur. Peractis tandem iis, ad avum & matrem se contulit Demetrius.

Acta sunt haec anno mundi 7006. a nato autem Christo 1497. die quarta mensis Februarii.

Interfuerunt autem huic mandato magni ducis, & benedictioni Simonis metropolitani: Tychon archiepiscopus Rostovuiensis & Ioroslavuiensis: Nyphont Susdaliensis & Toruski: Vuasian episcopus Tvuerensis Prothasius, Resanensis & Muromski Afranius Columbnensis, Ieufimi, Sarki & Podonski episcopi.

Multi item Abbates & Priores, inter quos potiores Serapian, prior monasterii ad sanctam Trinitatem, divi Sergii & Makirii, Prior monasterii sancti Cyrilli: magnus denique conventus religiosorum & Ecclesiasticorum aderat.

Inter prandendum, muneris quasi loco oblatum erat cingulum latum auro, argento, gemmis preciosis confectum, quo cingebatur. mox Selgi quoque Pereaslavuski, hoc est, pisciculi ex lacu Pereaslavuiensi, halecibus non dissimiles, quorum & nomen habent.

Ideo autem id genus piscium putant afferri, quod Pereaslavu nunquam separabatur a Moscovuia, vel Monarchia.

Barmai est veluti torques latae formae, ex serico villoso, extrinsecus tamen auro & omnis generis gemmis concinne confectus: quem Vuolodimerus praefecto cuidam Caphae Ianuensi profligato ademit.

Pileus ipsorum lingua Schapka dictus, quo Vuolodimerus Monomach usus est, & quem gemmis ornatum, aureis item laminis, quasi quibusdam spirulis subinde sese vibrantibus, mire concinnatum reliquit. hactenus dixi de principe, qui maiorem partem Russiae tenet.

Caeteras Russiae partes nunc unus Sigismundus Poloniae rex, magnusque Dux Lithvuaniae tenet.

Caeterum cum regum Poloniae, qui originem suam ex Lithvuanis traxerunt, mentio fit, de genealogia eorum quaedam subiungenda videntur.

Praefuit magno Ducatui Lithvuaniae princeps quidam Vuitenen, quem cum famulus eius Gedemin, ut Polonorum annales referunt, occidisset, mox & ducatu & uxore potitus est: ex eaque inter plures alios, praecipuos duos suscepit filios, Olgird & Kestud.

Ex Kestud natus est Vuitoldus, quem alias Vuitovudum appellant: & Anna, Ianusii ducis Mazovuiae coniunx.

Vuitoldus reliquit unicam filiam Anastasiam, quae Basilio duci Moscovuiae in matrimonium collocata, Sophiaque nominata est: ex qua natus est Basilius, pater magni illius Ioannis, avus Basilii Rhutenorum principis, ad quem Orator missus fui.

Kestud porro ab Olgird fratre in carcerem coniectus, misere periit. Vuitoldus quoque, vir, quo maiorem Lithvuania non habuit, & ex baptismo Alexander dictus, 1430 moritur.

Olgird Gedemini filius, ex uxore Maria, principe Tvuerensi Christiana, inter alios filios Iagelonem suscepit.

Is regnandi cupiditate non solum regnum Poloniae, sed ipsam Hedvuigim quoque, quae tum diademate insignita regno praefuit, Vuihelmoque duci Austriae desponsata fuit, atque adeo parentibus primatibusque utriusque regni consentientibus, ante nubiles annos Regio more cum eo concubuisset, affectabat: missisque mox in Poloniam Oratoribus suis, regnum & Hedvuigim uxorem expetit.

Ut autem Polonos in suam sententiam pertraheret, votique compos fieret, inter alia fidem se Christi una cum fratribus suis, ducatibus item Lithvuaniae & Samogithiae suscepturum pollicetur: aliisque id genus promissionibus, Polonos in suam sententiam permovit, ut Hedvuigis horum authoritate adducta, atque etiam invita, rescisso priore matrimonii foedere, illi nuberet. quo facto, Iagelo ipse continuo Vuladislai nomine accepto baptisatur, in Regem coronatur, nuptiisque peractis Hedvuige uxore anno Domini 1386 potitur. qua tamen non longe post primo in partu mortua, Annam comitem Celeiae duxit uxorem: ex qua suscepit unicam filiam Hedvuigim, desponsatam Friderico iuniori Brandenburgensi.

Duxerat & anum quandam: qua pariter mortua, Rhutenam Andreae Ioannis ducis Chiovuiensis filiam Soncam, quae post assumpto ritu Romano, Sophia appellata est, duxit: ex eaque suscepit Vuladislaum & Casimirum filios.

Vuladislaus patri in regno successit, inque Hungariae regem, submoto legitimo haerede, Alberti regis defuncti filio Ladislao posthumo, coronatus, ad Vuarnamque lacum post a Thurcis oppressus est.

Casimirus, qui tum magnum Lithvuaniae ducatum tenebat, & qui Ladislao posthumo similiter regnum Bohemiae, forte fratris exemplo ductus, adimere voluit, fratri in regno Poloniae successit. dein eius Ladislai, Hungariae & Bohemiae regis sororem Elisabetham in uxorem duxit: ex qua suscepit filios,Vuladislaum Hungariae & Bohemiae regem, Ioannem Albertum, Alexandrum, Sigismundum, Poloniae reges: Fridericum Cardinalem, & Casimirum, qui in Sanctorum numerum relatus est.

Vuladislao erat Ludovicus filius & Anna filia.

Ludovicus in regno successit: Maria Philippi regis Castellae, archiducis Austriae, filia in uxorem ducta, a Thurcis in Mohacz anno 1526 oppressus est Anna FERDINANDO, Romanor[u]m, Hungariae & Bohemiae regi, archiduci Austriae nupsit: quatuor filiis, & undecim filiabus ex ea susceptis, Pragae tandem in puerperio, anno Domini 1547 moritur.

Ioannes Albertus sine coniuge obiit. Alexander Helenam, Ioannis magni ducis Moscovuiae filiam, duxit uxorem: sine liberis tamen decessit.

Sigismundus ex priore uxore Barbara, Stephani comitis Zepusiensis filia, suscepit Hedvuigin, Ioachimi Brandenburgensis Electoris coniugem.

Ex posteriore Bona, filia Ioamnis Sfortiae ducis Mediolani & Barii, suscepit Sigismundum secundum Poloniae regem, magnum Lithvuanie ducem: qui Elizabetham FERDINANDI Romanorum, Hungariae & Bohemiae regis &c. filiam, anno 1543 sexta die Maii uxorem duxit. quae tamen immatura morte, & sine prole, anno 1545 die Iunii decimaquinta decessit.

Duxit deinde Barbaram, ex domo Radavilorum:quae ante Gastoldo Lithvuano nupta fuerat, invitis parentibus: & subditis hoc matrimonium tam indigne ferentibus , ut rebellio eorum iam coepta, in perniciosam seditionem abiisset, si FERDINANDUS rex iniurias filie illatas ulcisci, quam earum memoriam deponere maluisset.

Hac vero mortua, idem Sigismundus ad redintegrandam cum Ferdinando coniunctionem & affinitatem conversus, coniugio sibi copulavit Catharinam, germanam sororem Elisabethae, quam Franciscus dux Mantuae viduam reliquerat.

Nuptiae celebratae sunt Cracoviae, 31 Iulii, anno 1553. Utranque sororem ego, tanquam Magister seu Praefectus Curiae,ad sponsum deduxi.

Semovites Mazovuiae dux, ex Alexandra Iagelonis sorore suscepit multos filios, filiasque. Filii sine liberis decesserunt.

Ex filiabus Czimburgis nupsit Arnesto austriae Archiduci, ex eoque genuit Fridericum Romanorum Imperatorem, patrem Maximiliani Imperatoris.

Ovuka Vuoleslao, Thesinensi duci, in matrimonium collocata est.

Amulia, Vuoguslao Stolpensium duci, qui nunc Pomeraniae dux appellatur, nupsit.

Anna vero, Michaeli duci Lithvuaniae: Catharina innupta obiit.

Porro Olgird atque Iagelonis fratres, nepotesque, item filiarum eiusdem liberos, Kestudis denique Casimiri, aliorumque Regum posteros, si quis ordine recensere vellet, in immensum tam numerosa proles excresceret: quae tamen ut subito aucta est, ita nunc in uno regis Poloniae iam mortui filio, Sigismundo secundo Poloniae rege, masculinus sexus residet.

Quoniam autem in mentionem posteritatis Gedemini, & regum exea stirpe incidimus, haud abs re visum est, si quae regnantibus Vuladislao Hungariae & Boemiae, ac eius fratre Sigismundo Poloniae regibus (Casimiri filiis) evenerunt, subiiceremus.

Posteaquam Vuladislaus regno Hungariae, concedente, & ius successionis sibi reservante Maximiliano Romanorum Imperatore potitus esset, & unicam tantum filiam iam consenescens haberet: Maximilianus, quo iussu cessionis aliqua arctiore coniunctione comfirmaretur, cum Vuladislao de matrimonio inter alterum nepotum suorum ex filio suo Philippo Hispaniarum rege, & Anna Vuladislai filia contrahendo, tractare coepit.

Nam Annae nuptias perdite ambiebat Ioannes Zapolitanus, filius Stephani Scepusiensis comitis: cuius summa fuerat apud Mathiam regem, atque adeo apud ipsum Vuladislaum authoritas.

Vehementer adnitente matre vidua, quae primarios quosque viros in Comitatibus & provinciis Hungariae, muneribus atque stipendiis annuis (quae sua lingua Iargalass vocant) inescatos, & ad quaevis obsequia obnoxios tenebat: nihil dubitans, quin horum studiis & suffragationibus, & matrimonium istud filio conficeret, & per hoc eidem regnum pararet. quibus mulieris machinationibus ingens deinde momentum addidere nuptiae, quae inter eius filiam, Ioannis sororem, & Sigismundum Poloniae regem factae sunt.

His rebus animadversis, Maximilianus hoc magis sibi, quod de matrimonio inter nepotem suum & Annam instituerat, urgendum esse ratus, cum exploratum haberet, Vuladislaum idem cupere, sed factione & studiis eorum qui Ioanni Zapolitano devincti erant, impediri: aleam sibi iaciendam, & Hungariam armis tentandam esse putavit. quo in bello ego primum militiae tyrocinium feci.

Sed cum hoc in armorum strepitu Ludovicum Vuladislao nasci contigisset, interpositis primum induciis, ad solidiorem pacem deventum est: quae deinde huc exiit, ut Vuladislaus cum filio iam coronato, & filia, ac huius frater Sigismundus Poloniae rex Viennam ad Maximilianum venirent: ubi factis cum Anna sponsalibus, & extinctis omnibus simultatibus, & suspicionibus, quibus ob ambitionem Ioannis Zapolitani indulgebatur, principes isti perpetuo foedere sunt coniuncti.

Sic autem Sigismundus rex tum Maximiliano Imperatori satisfecit, seque approbavit, ut idem aliquando me audiente diceret: Se cum hoc rege, quamcunque intendat, & ad superos, & ad inferos esse iturum.

De Ludovico vulgo dictum est, quod immaturo partu editus, immatura aetate uxori iunctus & barbatus fuerit: ac regno quoque immaturus, immaturam mortem obierit.

His vero addi potest, quod mors eius regno Hungariae, & omnibus vicinis, non minus immatura quam acerba fuerit.

Etsi vero salutaribus con filiis destituebatur Ludovicus, tamen optima eum in patriiam & subditos suos mente & affectione fuisse, & quibus ea servarentur rationibus quaesisse, constat.

Nam ubi cognovisset, Solimanum post Belgradum captum, novam & formidabilem expeditionem adversus se moliri, miserat adolescens Curiae suae magistrum Polonum cognomento Trepca, ad patruum suum regem Sigismundum: summis precibus oratum atque obtestatum, ut ne ad regni sui confinia accedere, ac secum capiendorum consiliorum causa convenire gravaretur.

Sed cum hoc praecise recusatum esset a Sigismundo, Trepca cum lachrymis dixisse fertur: Nepotem tuum rex nunquam deinde videbis, nec ullam ab eo legationem audies. Idque sic evenit.

Nam rege Sigismundo ab Hungariae finibus religionis praetextu longius ad Gedanum in Prussiam abeunte, nepos eius una cum eodem Trepca, illa funestissima clade, quam a loco Mohaciensem vocant, est absorptus.

Sed nunc ad Moscos redeo.

Basilio Ioannis de uxore ducenda deliberanti, consultantique, visum tandem fuit, ut potius subditi alicuius filiam, quam externam duceret: tum ut maximis parceret sumptibus, simul ne uxorem peregrinis moribus diversaque religione imbutam haberet. Huius autem consilii Georgius cognomento Parvus, principis & thesaurarius & consiliarius summus, author fuit. Putabat enim, principem, filiam suam uxorem ducturum. Sed tandem publico de consilio, Boiaronum filiae numero mille & quingentae, cum in unum locum conductae essent, ut ex illis quam vellet, eligeret: delectu princeps habito, Salomeam, Ioannis Sapur Boiaronis filiam, contra Georgii opinionem in uxorem elegerat.

Ex ea porro cum ad unum & viginti annos liberos non suscepisset, sterilitate uxoris offensus, eam eo anno quo nos Moscovuiam veneramus, nimirum 1526 in monasterium quoddam in Susdali principatu intrusit. huic Metropolitanus in monasterio lachrymanti, eiulantique, capillis primum abscissis, cum cucullam porrexisset, eam sibi iniici haec adeo non patiebatur, ut apprehensam, in terramque proiectam cucullam pedibus calcaverit. qua rei indignitate, Ioannes Schygona, unus ex primariis consiliariis, commotus, eam non solum acriter obiurgavit, sed flagello caecidit, superaddens: Tu ne voluntati Domini resistere audes? illiusque iussa capessere moraris? Hunc Salomea cum interrogaret, qua se authoritate caederet? mandato Domini, cum respondisset: animo illa tum fracto coram omnibus, quod cucullam invita atque coacta induat, protestatur, tantaeque iniuriae sibi illatae Deum ultorem invocat.

Salomea itaque in monasterium coniecta, cum princeps Helenam filiam Knes Basilii Lintzkii Caeci, iamque vita defuncti, fratris inquam ducis Michaelis Lintzkii, qui tum captivus detinebatur, uxorem duxisset: continuo fama exoritur, Salomeam gravidam, propeque partum esse. rumorem confirmabant duae matronae, primorum consiliariorum, Georgii parvi thesaurarii, & Iacobi Mazur cubicularii, uxores: aiebantque sese ex ore ipsius Salomeae audivisse, ut quae gravidam se, & prope partum esse fateretur.

Qua re audita, graviter commotus princeps, utramque a se repulit: alteram, Georgii uxorem, etiam verberibus affecit, quod tempestivius de hac re ad se non retulisset. Mox ut rem compertam haberet, Theodericum Rack consiliarium, & Potat secretarium quendam, ad monasterium in quo detinebatur, mittit: illisque, ut veritatem rei diligenter inquirerent, demandat. Quidam nobis tum Moscovuiae existentibus, sancte affirmabant, Salomeam filium Georgium nomine peperisse: nemini tamen infantem ostendere voluisse. Quin cognoscendae veritatis gratia, quibusdam ad se missis, dicitur respondisse, indignos illos esse, quorum oculi infantem viderent: dum in suam Maiestatem veniret, matris iniuriam ulturum. quidam vero eam peperisse, constanter negabant. Ambigua itaque ea de re est fama.

Basilii porro Linczkii ex Lithvuania profugi filiam, cur uxorem duxerit princeps, duas causas, praeterquam quod se ex ea liberos suscepturum sperabat, fuisse accepi: tum quod socrus genus suum duxisset ex familia Petrovuitz, quae magni quondam nominis in Hungaria erat, Graecorumque fidem sequebatur: tum quod Michaelem Linczkii, singulari dexteritate ac rara quadam fortitudine virum, patruum liberi habituri essent.

Habebat etenim princeps duos germanos fratres superstites, Georgium & Andream: atque ideo si forte liberos ex aliqua alia uxore susciperet, eos fratribus viventibus, parum tutos fore in regni administratione putabat. Michaele autem in gratiam recepto, libertateque donato, filios ex Helena susceptos, authoritate patrui in maiore quiete futuros non dubitabat, de cuius liberatione nobis praesentibus tractabatur: quem etiam vinculis solutum, liberisque custodiis honeste mandatum, vidimus tandem libertate donatum, interque caeteros Knesos testamento a principe nominatum, tutorem denique nepotum suorum Ioannis & Georgii institutum fuisse.

Sed postea principe mortuo, cum viduam regium thorum continuo cum quodam Boiarone cognomento Ovuczina contaminantem, inque mariti fratres uinculis constrictos saevientem, crudeliusque imperantem videret, eam, ut honestius & sanctius viveret, aliquoties sola pietate ac honestate adductus admonuerat: sed huius illa admonitionem adeo moleste impatienterque tulit, ut mox qua ratione emedio tolleretur, consilium quaereret. causaque reperta, Michaelem aiunt continuo proditionis crimine fuisse insimulatum, atque in carceres rursus coniectum, misere tandem periisse: viduam quoque non ita diu post veneno sublatam, Ovuczina vero adulterum in partes dissectum fuisse. Matre itaque e medio sublata, maior natu filius Ioannes, 1528 anno natus, in regno successit.

Religio.

Russia ut coepit, ita in hunc usque diem in fide Christi ritu Graeco perseverat.

Habuit Metropolitanum, quondam residentem in Chiovuia, dein in Vuolodimeria, nunc vero in Moscovuia.

Post, cum Metropolitae septimo quoque anno Russiam Lithvuanorum imperio subiectam inviserent, exactisque nummis inde redirent, hoc Vuitoldus, ne videlicet provinciae suae argento exhaurirentur, ferre noluit.

Convocatis itaque episcopis, proprium Metropolitanum constituit, qui nunc Vuilnae, metropoli Lithvuaniae, suam sedem habet: quae etsi Romanum ritum sequatur, plura tamen templa Ruthenici, quam Romani ritus, in ea cernuntur.

Caeterum metropolitae Rhuteni authoritatem suam a patriarcha Constantinopolitano habent.

Rhuteni in Annalibus suis aperte gloriantur, ante Vuolodimerum & Olham, terram Russiae esse baptizatam & benedictam ab Andrea Christi apostolo, quem ex Graecia ad ostia Borysthenis venisse ipsi affirmant: & adverso flumine ad montes, ubi nunc Chiovuia est, navigasse, atque ibi omnem terram benedixisse & baptizasse: crucem suam illic collocasse, praedixisseque magnam ibi Dei gratiam, multasque Ecclesias Christianorum futuras.

Post inde usque ad fontes Borysthenis pervenisse in Vuolok lacum magnum, & per fluvium Lovuat descendisse in Ilmer lacum: unde per fluvium Vuolchovu, qui ex eodem lacu fluit, Novuogardiam: inde fluvio eodem in Ladoga lacum, & Neva [Heva] fluvium atque in mare usque quod ipsi Vuaretzkoiae appellant, nos Germanicum, inter Vuinlandiam & Livuoniam, Romam navigando pervenisse.

Postremo in Peloponneso propter Christum, ab Ago Antipatro crucifixum fuisse. Haec Annales ipsorum.

Eligebantur quondam Metropolitae, item Archiepiscopi, convocatis omnibus Archiepiscopis, Episcopis, Abbatibus & Prioribus monasteriorum. inquirebatur vir sanctioris vitae per monasteria & heremos, eligebaturque. Hunc vero principem aiunt ad se certos convocare solere, atque ex eorum numero unum suo iudicio deligere.

Erat eo tempore, cum Cesaris Maximiliani Oratorem Moscovuiae agerem, Bartholomaeus Metropolita, vir sanctae vitae: cumque princeps violasset iuramentum, per se & ipsum Metropolitam duci Semesitz praestitum, & alia quaedam designasset, quae videbantur contra authoritatem illius esse, accessit principem, & inquit: Dum omnem authoritatem tibi usurpas, ideo officio meo praeesse non possum. Porrectoque sibi baculo suo, quem in modum crucis ferebat, officium resignat.

Princeps baculum cum officio sine mora suscipit, atque pauperem cathenis vinctum, continuo Bielogesero mittit.

Aiunt hunc ibi aliquandiu in vinculis fuisse: liberatum tamen post, privatumque, in monasterio reliquum vitae exegisse.

Huic metropolita Daniel quidam XXX fere annos natus, homo corpore robusto atque obaeso, facie rubenti, successit: qui ne ventri magis quam ieiuniis, vigiliis ac orationibus deditus videretur, quoties actum publicum esset celebraturus, sulphuris fumo tum faciem, ut impallesceret, inficere, atque ita pallo re imbutus, in publicum prodire solebat.

Sunt & alii duo Archiepiscopi in dominio Mosci, in Novuogardia, scilicet Magrici & Rostoff. item Episcopi Tvuerensis, Resanensis, Smolensis, Permiae, Susdali, Columnae, Czernigovuiae, Sari. Hi omnes Metropolitae Moscovuitico subiecti sunt. habent autem suos proventus certos ex praediis, & aliis extraordinariis, ut vocant, accidentalibus: castra autem, civitates, aut ullam administrationem secularem (ut vocant) non habent: carnibus perpetuo abstinent.

Abbates duos tantum in Moscovuia esse reperi: Priores vero monasteriorum plurimos, qui omnes arbitrio ipsius Principis, cui nemo resistere audet, eliguntur.

Priores quomodo eligantur, ex cuiusdam Varlami, Prioris Hutteniensis monasterii, anno 7034 instituti, literis, ex quibus capita rerum duntaxat excerpsi, apparet.

Principio fratres alicuius monasterii, Magno duci supplicant, ut idoneum Priorem eligat, qui eos divinis praeceptis instituat.

Electus autem, priusquam confirmetur a Principe, cogitur se iuramento atque inscriptione obstringere, quod velit in eo monasterio iuxta sanctorum patrum constitutionem pie & sancte vivere: omnes Officiales iuxta maiorum consuetudinem, consentientibus etiam senioribus fratribus, assumere: singulis officiis fideles praeficere, atque commodum monasterii diligenter procurare: de negotiis & rerum causis, cum tribus aut quatuor senioribus deliberare, factaque deliberatione, negotium ad totum Collegium fratrum referre, atque eorum communi sententia de rebus decernere, constituereque: non lautius privatim vivere, sed in eadem mensa perpetuo esse, & communi cibo cum fratribus uti: omnes census & reditus annuos diligenter colligere, ac in thesaurum monasterii fideliter reponere.

Haec sub magna poena, quam sibi infligere Princeps potest, item privatione officii, servaturum se promittit.

Obstringunt se iuramento quoque ipsi seniores fratres, praedicta omnia sese servaturos, ac Priori instituto fideliter & sedulo obtemperaturos.

Sacerdotes seculares ut plurimum consecrantur hi, qui diu apud ecclesias tanquam diaconi servierunt.

In diaconum autem nemo consecratur, nisi coniugatus. unde plerunque & nuptias celebrare, & in gradum Diaconatus simul ordinari solent.

Si vero sponsa alicuius diaconi male audit, tum in diaconum, nisi integrae famae uxorem duxerit, non consecratur.

Mortua coniuge, sacerdos a sacris obeundis prorsus suspenditur: si caste tamen vivit, officiis ac aliis rebus divinis, cum caeteris ecclesiae ministris, choro tanquam minister interesse potest.

Erat quidem antea consuetudo, ut vidui caste viventes, sine reprehensione sacra peragerent.

Sed nunc mos invaluit, ut nullus viduorum ad sacra facienda permittatur, nisi monasterium aliquod ingrediatur, iuxtaque regulam vivat.

Quicunque sacerdos viduus, ad secundas nuptias, quod cuique liberum est, transierit, is nihil habet cum clero commune: item nullus sacerdotum aut sacra obire, aut baptizare, aut alio quovis fungi munere audet, nisi diacono praesente.

Sacerdotes in ecclesiis primum tenent locum. Et quicunque illorum contra religionem aut officium sacerdotale quavis ratione fecerit, iudicio spirituali subiicitur.

Si vero furti aut ebrietatis accusatur, aut in aliud id genus vicii inciderit, a seculari magistratu, ut vocant, punitur.

Vidimus Moscovuiae ebrios sacerdotes publice verberari: qui aliud nihil querebantur, quam sese a servis, & non a Boiarone caesos esse.

Paucis retroactis annis, quidam Principis locum tenens, sacerdotem in furto deprehensum, laqueo suffocari fecit. quam rem Metropolita graviter ferens, ad principem defert.

Accersitus locumtenens, principi respondit: Iuxta antiquum patriae morem, furem, non sacerdotem se suspendisse. atque ita ille impune dimissus fuit.

Si sacerdos queritur coram laico iudice, se a quopiam laico esse caesum, (offensiones etenim omnes, ac iniuriarum genera, ad seculare iudicium spectant) tum iudex, si forte cognoverit huc ab illo lacessitum, aut quavis iniuria prius affectum fuisse, sacerdotem punit.

Sacerdotes plerunque ex contributione curialium sustinentur, assignanturque illis domunculae cum agris & pratis, unde victum suis aut famulorum manibus, instar vicinorum quaeritant.

Pertenues habent oblationes: aliquando ecclesiae pecunia datur ad usuram, de centum decem, eamque sacerdoti porrigunt, ne suis illum alere sumptibus cogantur.

Sunt etiam quidam, qui liberalitate principum vivunt.

Certe non multae parochiae reperiuntur, praediis ac possessionibus dotatae: exceptis episcopatibus, & quibusdam monasteriis.

Nulla parochia, seu sacerdotium confertur cuipiam, nisi sacerdoti.

In singulis autem templis unicum tantum altare, & in dies singulos unicum quoque sacrum faciendum putant.

Rarissime templum reperitur sine sacerdote, qui ter in hebdomada tantum sacra peragere obstringitur.

Vestitum prope laicorum habent, extra piretum paruum, & rotundum, quo rasuram tegunt, pileum amplum contra calorem & imbres superimponentes: aut pileo oblongo ex castorum pilis, colore griseo, utuntur.

Omnes, baculos quibus innituntur, deferunt, Possoch dictos.

Monasteriis praesunt, ut diximus, Abbates & Priores: quorum hos Igumenos, illos vero Archimandritas vocant.

Habent severissimas leges ac regulas: quae tamen sensim labefactae, iacent. Nullo solatii genere uti audent.

Cithara, aut aliud musices instrumentum, si apud aliquem repertum fuerit, gravissime punitur. Carne perpetuo abstinent.

Omnes, non solum principis mandato, sed & singulis Boiaronibus a principe missis parent.

Interfui, quum provisor meus a Priore quodam rem certam peteret: quam cum continuo non dedisset, verbera minabatur: quo audito, e vestigio rem petitam attulit.

Sunt plures, qui ex monasteriis in heremum se conferunt, ibique tuguriola faciunt, quae aut soli, aut cum sociis incolunt: victum ex terra & arboribus quaerunt, nimirum radices, & alios arborum fructus.

Hi autem Stolpniki appellantur. Stolp etenim columna dicitur. Domunculas autem angustas, & in altum erectas, columnis sustinent.

Metropolita, Episcopi, & Archiepiscopi, quamvis carnibus perpetuo abstinent: tamen cum invitant hospites laicos, aut sacerdotes,eo tempore quo carnibus vescuntur, habent, hanc praerogativam, ut carnes illis in suo convivio apponant, quod Abbatibus & Prioribus prohibitum est.

Mitras Archiepiscopi, Episcopi, & Abbates nigras & rotundas ferunt: solus autem Episcopus Novuogardiensis albam bicornem, more nostro fert.

Vestes quotidianae Episcoporum sunt, sicut aliorum monachorum: nisi quod aliquando sericeas ferunt, & praesertim pallium nigrum, quod habet a pectore in utramque partem tres fimbrias [fibmrias] albas, inflexas instar rivuli fluentis: in significationem, quod ex corde & ore illorum fluunt rivuli doctrinae fidei, & bonorum exemplorum.

Hi ferunt baculum, quo innituntur, quem gentiliter Possoch appellant, in modum crucis.

Episcopus Novuogardiensis album fert pallium.

Caeterum Episcopi duntaxat circa res divinas, ac ipsam religionem pie procurandam ac promovendam sunt occupati: rem autem familiarem, & alia publica negotia, officialibus administranda committunt.

Habent in Catalogo certos Romanos Pontifices, quos inter sanctos venerantur: alios vero, qui post illud schisma fuerunt, execrantur, tanquam eos qui ab Apostolorum sanctorumque patrum, & septem Conciliorum ordinationibus defecerint, & tanquam haereticos & schismaticos appellant: eosdemque maiori odio prosequuntur, quam ipsos Mahumetanos.

Dicunt enim, septimo generali Concilio conclusum esse, ut ea quae in praecedentibus constituta ac determinata erant, in posterum quoque firma rata & perpetua essent:. nec unquam posthac cuiquam licere aliud Concilium aut indicere, aut accedere, sub poena anathematis. & hoc severissime servant

Erat quidam Metropolitanus Russiae, qui ad instantiam Eugenii Papae Synodum accesserat, ubi & Ecclesiae erant unitae: reversus in patriam capitur, omnibus bonis spoliatur, atque in carceres coniicitur: ex quibus tandem evasit.

Inter nos & illos fidei diversitatem esse, licet ex literarum exemplo cognoscere, quas Ioannes Metropolita Russiae ad Archiepiscopum, ut ipsi dicunt, Romanum, dederat, ut sequitur: Dilexi decorem tuum domine ac pater beatissime Apostolica sede ac vocatione dignissime qui ex remotis respicis ad humilitatem & paupertatem nostram,& alis dilectionis foves nos, & salutas nos sicuti tuos ex charitate, & interrogas specialiter de nostra fide vera & orthodoxa: de qua etiam audiens , ut nobis beatitudinis tuae Episcopus retulit, admiratus es.

Et quia tantus es, & taliis Sacerdos, propterea ego pauper saluto te, honorando caput tuum,& deosculando manus tuas & brachia.

Sis laetus,& a suprema Dei manu protectus: & det Dominus omnipotens tibi, tuis spiritualibus & nobis, ordinem bonum.

Nescio unde exortae sunt haereses, de vera salutis & redemptionis via: & mirari satis non possum, quis diabolorum tam malus ac invidus, tam veritati inimicus, ac mutuae benevolentiae adversarius fuerit, qui fraternam nostram charitatem a tota Christiana congregatione alienavit, dicens, nos non esse Christianos.

Nos profecto, Christianos vos ex Dei benedictione ab initio cognouimus, licet in omnibus fidem Christianam non servetis, & in multis diversi sitis: id quod ex septem magnis Synodis ostendam, in quibus fides orthodoxa & Christiana instituta est, ac prorsus confirmata, in quibus etiam tanquam septem columnis sapientia Dei domum sibi aedificavit.

In his praeterea septem Synodis, omnes Papae digni sunt habiti cathedra S. Petri, quia nobiscum sentiebant.

In primo autem Synodo erat Sylvester Papa, in secunda Damasus, in tertia Coelestinus, in quarta beatissimus Papa Leo, in quinta Vigilius, in sexta Oaphanius, vir honorandus, & in Sacris scripturis doctus: in septima S. Papa Adrianus, qui misit primus Petrum Episcopum & Abbatem monasterii sanctae Sabae: unde postea exortae sunt dissensiones inter nos & vos, quae pullularunt praecipue in antiqua Rana.

Sunt profecto mala multa, quae a vobis contra leges divinas ac statuta committuntur: de quibus pauca ad charitatem tuam scribemus.

Primum de ieiunio sabbathi, contra legem observato: secundo de ieiunio magno, in quo septimanam abscinditis, & carnes comeditis, ac propter carnium voracitatem homines ad vos allicitis.

Item, qui sacerdotes secundum legem ducunt uxores, illos vos reiicitis.

Item qui a presbyteris in baptismate inuncti sunt, illos vos iam denuo inungitis, dicentes, illa simplicibus sacerdotibus facere non licere, sed solis episcopis.

Item de azymis malis, quae manifeste Iudaicum servitium seu cultum indicant.

Et quod est caput omnium malorum, ut quae confirmata sunt per S. Synodos, ea vos coepistis permutare & pervertere, dicentes de spiritu sancto, quod non tantum a patre, sed & a filio procedat: & multa alia maiora, de quibus tua beatitudo ad Patriarcham Constantinopolitanum, fratrem suum Spiritualem, referre, & omnem diligentiam adhibere deberet, ut aliquando tollerentur isti errores, & ut unanimes essemus in concordia Spirituali. sicut dicit sanctus Paulus, informans nos: Oro vos fratres propter nomen Domini IESU CHRISTI, ut idem sentiatis, & dicatis, & non sit inter vos discordia, & sitis in eodem intellectu fortificati, & in eadem cogitatione.

De istis sex excessibus, quantum potuimus, ad vos scripsimus: deinceps & de aliis scribemus charitati tuae.

Si enim ita res se habet, sicuti audivimus, agnosces ipse nobiscum, transgredi per vos Canones sanctorum Apostolorum, & instituta magnarum septem Synodorum, in quibus erant omnes vestri primi Patriarchae, & concorditer dicebant, quod verbum vestrum esset vanum.

Et quod manifeste erretis, nunc palam redarguam.

In primis de ieiunio sabbathi, videtis quae de isto S. Apostoli docuerunt, quorum doctrinam habetis & maxime beatus Papa Clemens, primus post sanctum Petrum apostolum, ita scribit ex statutis Apostolorum, ut est in Canone LXIIII. de sabbatho dicens: Si Ecclesiasticus inventus fuerit, qui die Dominico vel sabbatho ieiunaret, praeter sabbathum magnum, degradetur: si autem secularis homo fuerit, excommunicetur, & ab Ecclesia se iungatur.

Secundum erat de ieiunio, quod vos corrumpitis.

Est Iacobitarum & Armeniorum haeresis, qui lacte & ovis in sancto ieiunio magno utuntur. quis enim verus Christianus audet ita facere & cogitare?

Legite Canones sextae magnae Synodi, in qua Oaphanius Papa vester, ea prohibet.

Nos profecto, cum resciveramus, in Armenia, & aliis quibusdam locis, ovis & caseo in magno ieiunio vesci, nostris illico mandauimus, ut ab eiusmodi cibo atque omni imolo daemoniorum abstinerent: a quibus si quis non abstineret, ab Ecclesia separaretur: si sacerdos, a sacris suspenderetur.

Tertius praeterea maximus est error & peccatum, de coniugio sacerdotum, quod ab illis qui uxores habent, sumere corpus Domini renuitis: cum sancta Synodus, quae fuit in Gangra, scribat in quarto Canone: Qui spernit sacerdotem, secundum legem uxorem habentem, & dicit, quod non liceat ex manibus eius accipere Sacramentum, sit anathema. Item Synodus dicit: Omnis diaconus, vel sacerdos dimittens propriam uxorem, privetur sacerdotio.

Quartum peccatum erat inunctio, seu confirmatio. Nonne ubique dicitur in Synodis: Confiteor unum baptisma, in remissionem peccatorum?

Si ergo est unum baptisma, erit & unum chrisma, & virtus eadem tam Episcopi quam sacerdotis.

Quintus est error de azymis: vi quidem error est principium & radix totius haeresis, sicuti demonstrabo. & quanquam necesse esset huc multas adducere scripturas, tamen id alias faciam, & in praesentiarum hoc tantum dicam: Quia azymi a Iudaeis fiunt in memoriam liberationis eorum, & fugae ex Aegypto: nos autem semel Christiani sumus, nunquam in labore Aegyptiorum fuimus, & huiusmodi Iudaeorum de sabbatho, azymis, & circuncisione observationes, nobis obmittendas esse mandatum est.

Et si aliquis sequatur unum ex illis, sicuti dicit sanctus Paulus, tenetur totam legem implere, eodem Apostolo dicente: Fratres, ego accepi a Domino, quod & tradidi vobis: quia Dominus in qua nocte tradebatur, accepit panem, benedixit, sanctificavit, fregit,& dedit sanctis discipulis, dicens, Accipite & manducate, &c. Considera quid dico. non dixit, Dominus accipiens azyma, sed panem.

Quod illo tempore nec azymi erant, nec Pascha fiebat, nec Dominus tunc comedebat Pascha Iudaeorum, ut daret azyma Apostolis, probabile est per hoc, quod Iudaeorum Pascha stando fit & comeditur: quod in Christi coena non fiebat, ut Scriptura dicit, Recumbentibus eis cum duodecim. item, Et discipulus recubuit super pectus ipsius in coena.

Nam quod ipse dixit, Desiderio desideravi hoc Pascha manducare vobiscum: Iudaeorum pascha non intelligit, quod ante semper comedebat cum ipsis.

Neque cum dicit, Hoc facite in meam commemorationem, necessitatem faciendi, tanquam Iudaeorum Pascha esset, imponit: neque azyma illis, sed panem dat, cum dicit, Ecce panis quem ego do vobis. similiter ad Iudam: Cui ego dabo panem intingens in sal, ipse est traditurus me.

Si autem dicitis istam rationem, quod nos celebramus in azymis, quia nulla est terrestreitas vel commixtio in divinis: cur divinitatis obliti estis, & sequimini ritum Iudaeorum, ambulantes in haeresi ipsius Iuliani, Machumeti, & Apollinaris Laodicensis, & Pauli Syrii Samosatensis, & Eutychii, & Diasterii, aliorumque qui erant in sexta Synodo depravatissimi haeretici,diabolicoque spiritu repleti?

Sextus denique error est, de Spiritu sancto. Quomodo enim dicitis, Credo in Deum patrem & filium, & spiritum sanctum, qui a patre & filio procedit?

Mirabile est profecto, & horrendum dictu: quod audetis fidem pervertere: cum ab initio per universum orbem, in omnibus Christianorum ecelesiis constanter canatur: Credo in spiritum sanctum, & Dominum vivificantem, & a patre procedentem, qui cum patre & filio simul adoratur & glorificatur.

Quare igitur vos non dicitis, sicuti alii Christiani omnes: sed additiones ponitis, & novam adducitis doctrinam? cum tamen Apostolus dicat: Si quis annunciaverit vobis, praeter ea quae vobis diximus, anathema sit.

Utinam vos non incurratis istam maledictionem. Difficile est enim, & horrendum, Dei scripturam, compositam per sanctos, permutare & pervertere. Nescitis quam maximus sit error.

Nam duas virtutes, duas voluntates, & duo principia de sancto spiritu adducitis, adimentes & parvi facientes eius honorem, & haeresi Machidoniae conformes estis: quod absit.

Oro, & me inclino ad sanctos pedes tuos, ut ab huiusmodi erroribus qui inter vos sunt, cesses, & maxime ab azymis abstineas.

Volui etiam aliquid scribere de suffocatis & immundis animalibus, & de monachis edentibus carnes: sed de his postea (si Deus voluerit) scribam.

Parce autem, propter maximam charitatem , quod de his rebus ad te scripsi. An autem sunt facienda illa quae fiunt, interroga scripturas, & invenies.

Rogo te Domine, ut scribas ad Dominum nostrum patriarcham Constantinopolitanum, & ad sanctos Metropolitas, qui verbum vitae in se habent, & sicut luminaria in mundo lucent.

Fieri enim potest, ut Deus per illos super huiusmodi erroribus inquirat, emendet & constituat. Deinde si tibi videbitur, mihi minimo inter alios omnes, rescribas.

Saluto te ego Metropolita Russiae, & alios omnes tibi subiectos clericos & laicos.

Salutant etiam te mecum S. Episcopi, Monachi & Reges, magni homines. Charitas spiritus sancti sit tecum, & cum omnibus tuis: Amen.

Sequuntur canones cuiusdam Ioannis Metropoliae, qui dicitur Propheta, quos raptim ut potui adsequi, adiungere volui.

Pueri in necessitate absque sacerdote baptisentur, Animalia, volucres, ab avibus vel feris lacerae, non comedantur: qui vero commederint, aut in azymis celebraverint, vel in septuagesima carne usi fuerint, vel animantium sanguinem voraverint, corrigantur. Aves, animalia suffocata, non comedantur.

Rhuteni cum Romanis in necessitate comedant, celebrent autem minime.

Rhuteni omnes Romanos non recte baptisatos, quia in aquam toti non sunt immersi, ad veram fidem convertant: quibus conversis, non statim Eucharistia, sicuti nec Tartaris, aliisve a fide sua diversis, porrigatur.

Imagines antiquae, & tabulae, super quibus consecrationes fiunt, non comburantur: sed in hortis, aut alio honorifico loco, ne iniuria afficiantur, aut dedecore, sepeliantur. si in loco sacro domum ex aedifiaveris, locus ubi erat altare, vacuus relinquatur.

Maritus monasterium ingressus, si eius uxor alteri nupserit, in sacerdotem consecretur.

Sacerdotes, hyberno tempore ex animalium, quibus vescuntur, pellibus, fermoralia ferant.

Non confessi, & aliena bona haud reddentes, ad communionem non admittantur.

Sacerdotes, & monachi, nuptiis chorearum tempore non intersint.

Sacerdos si sciens, personam iam tertio expetentem matrimonium coniunxerit, officio privetur.

Mater, filius baptizari volens, ieiunare non valentes, pro illis ieiunet.

Si maritus relicta priore uxore, alteram duxerit, vel uxor alteri nupserit, ad communionem nisi ad matrimonium redierit, non admittatur.

Nullus alienae fidei vendatur.

Sciens cum Romanis comedens, orationibus mundis mundetur.

Uxor, sacerdotis ab infidelibus capta, redimatur: & in matrimonium quia vim passa est reassumatur.

Mercatores & peregrini ad Romanorum partes proficiscentes, communione non priventur, sed ad eandem, iniunctis quibusdam pro poenitentes orationibus reconciliati admittantur.

In monasterio convivia, advocando mulieres, non habeantur.

Matrimonium non nisi publice, in Ecclesiis contrahatur.

Sequuntur quaestiones Cyrilli cuiusdam, ad episcopum Niphontem Novuogardiensem.

Quid si homo post communionem, ex nimia cibi aut potus repletione evomerit?

RESPONSUM [responsio ?] Quadraginta diebus ieiunando poeniteat. Si non ob repletionem, verum ex nausea, XX diebus: si vero alia levi ex causa, minus.

Sacerdos tale quiddam committens, XL diebus a divinis & abstineat, & ieiunet: sin alia levi ex causa per septimanam ieiunet: quin medone & carne ac lacte abstineat.

Si autem tertia aut quarta post communionem die evomerit, agat poenitentiam.

Sin aliquis Sacramentum evomerit, centum & viginti diebus poeniteat: si vero in infirmitate evomerit, tribus diebus: vomitum vero igni comburat, & centum Psalmos dicat: si autem canis vomitum devoraret, centum diebus ieiunet.

Si vasa terrea, vel lignea immunda fuerint, quid faciendum?

R. Orationibus mundis mundentur.

Quid pro anima defuncti faciendum?

R. Det grifnam unam pro quinque Missis, cum fumigationibus, panibus, & tritico cocto, quod dicitur Kuthia. Sacerdos vero habeat uinum proprium.

Quid si monacho infirmo, Seraphica veste induto, per octo dies nihil dederim ad edendum?

R. Bene factum, quia erat in Angelico ordine.

Quid si Latinus Rhutenico ritu initiari voluerit?

R. Intret ecclesiam nostram VII diebus: novum illi imponatur nomen, singulis diebus quatuor orationes eo praesente dicantur devote: abluat se einde in balneo, septem diebus carnibus & lactariis abstineat, octava die lotus ingrediatur ecclesiam.

Super quo quatuor illae orationes dicentur, mundis vestibus induatur, corona seu sertum super caput illi imponatur, chrismate inungatur, cereus illi in manus detur: dum Missa peragitur, communicetur, proque novo Christiano habeatur.

An aves, pisces, vel alia terrestria animalia, festis diebus interficere liceat?

R. Die Dominico, quia dies festus est, homo in ecclesiam eat: humanis vero necessitatibus exigentibus, occidantur.

An Sacramentum in hebdomada Palmarum consecratum, per totum annum servare liceat?

Responsum Servetur in vase mundo: sacerdos vero id in firmo porrigens, parum vini addat.

An aquam vino addere liceat, communicando infirmum?

Responsum Sufficit vinum tantum.

An infirmis daemoniacis, & mente captis, liceat dare Sacramentum?

R. Ora illorum tantum Sacramento tangantur.

An sacerdoti habenti uxorem in puerperio, quemadmodum super laicorum fit uxoribus, orationes dicere liceat?

R. Non. nam ea in Graecia non servatur consuetudo, nisi alius non inveniatur sacerdos.

Quid in die Exaltationis S. Crucis edendum?

Responsum Monachi piscibus non vescantur: laici vero eadem die deosculantes S. Crucem, carnes edere possunt, nisi forte in diem Veneris aut Mercurii inciderit.

An sacerdoti noctu cum uxore concumbent , mane ecclesiam ingredi licet?

R. Lavet prius eam partem quae sub umbilico est, ecclesiam ingrediatur, Evangelium legat: ad altare vero accedere, vel celebrare prohibeatur. Volens autem sacerdos diebus Solis & Martis celebrare, poterit die Lunae cum uxore concumbere, & sic deinceps.

An uxorem non habenti, Eucharistia porrigenda?

Responsum Dummodo per integram quadragesimam cum nupta alterius, aut bruto non coierit. An infantuli post baptismum communicandi?

Responsum In templo, dum sacra peraguntur, aut uespertinae preces cantantur, communicentur. Quo cibi genere in ieiunio maiore utendum?

R. Dominicis & sabbatis diebus, piscibus: aliis vero Ikhri, hoc est, piscium intestinis.

In maiori hebdomada, monachi mel edant, & bibant kvuas: id est, aquam acetosam.

In consecratione Kuthie, cerei quot sunt incendendi?

Responsum Pro animabus duo, tres vero pro salute viventis.

Kuthia quomodo conficienda?

Responsum Sint tres partes tritici cocti: quarta vero de pisis, fabis, & cicere, pariter coctis, condiantur melle, & zaccaro. adhibeantur etiam, si habentur, alii fructus. Kuthia autem hac, peractis exequiis, in ecclesia utantur.

Quando Bulgari, Polovuczi, & Czudi baptisandi?

Responsum Si quadraginta diebus ante ieiunent, & orationes mundae super illos dicantur: si vero Slavus fuerit, octo tantum diebus ieiunet.

Baptisans autem puerum, manicas bene succingat, ne dum immergit puerum, de lavacro baptismatis in veste aliquid remaneat. Puerpera quoque a partu quadraginta diebus, templum non ingrediatur.

An mulier post menstrua, communicanda?

Responsum Non communicetur, nisi prius sit lota.

An liceat ingredi habitaculum puerperae?

Responsum In locum ubi mulier peperit, nemo ante triduum ingrediatur. Quemadmodum enim alia immunda vasa, diligenter lavanda: ita habitationem illam orationibus esse prius mundandam.

An post occasum solis sepeliendum?

Responsum Occaso iam sole, nemo sepeliatur: est enim haec mortuorum corona, videre solem antequam sepeliantur. Plurimum autem meretur, qui ossa mortuorum & imagines antiquas condit.

An liceat marito, circa festum Paschae sumere Eucharistiam?

R. Si cum uxore per quadragesimam non concubuerit. Item, qui dentibus die Paschae ovum attigerit, aut ex cuius gingiua sanguis manaverit, eadem die a communione abstineat.

An liceat marito, proxima post communionem nocte cum uxore concumbere?

R. Licet diebus tamen Veneris, Sabbati, & Dominico, si depravati ingenii conceperit puerum uxor, parentes poeniteant. Si autem nobiles & magni nominis fuerint parentes, dent certas griffnas sacerdoti, ut pro eis oret.

Si forte lacerata papyrus, quae aliquid sacrarum literarum continebat, in terram proiecta fuerit, an eodem loco deambulare liceat?

R. Non.

An liceat lacte alicuius vaccae, eodem die quo vitulum edidit, uti?

R. Non, quia est sanguine mixtum: post biduum autem licebit.

Quando potest aliquis a sacris suspendi?

R. Sacerdos tempore ieiunii feminae alicuius amore flagrans, inque os eius linguam insertans, semen denique genitale libidine inflammatus spargens, a divinis per integrum annum abstineat: si vero ante sacerdotium tale quid commiserit, in sacerdotem non consecretur.

Laicus vero eiusmodi peccata ac flagitia designans, eo anno non communicetur.

An sit initiandus sacris is, ex quo aliqua uno duntaxat concubitu concepit?

R. Raro concipiunt ex primo coitu. decies autem si congressus fuerit, non consecretur.

Praeterea qui virgini stuprum obtulit, aut uxorem suam vitiatam primo concubitu animadverterit, in sacerdotem pariter non consecretur.

Divortium celebrans, quomodo poenitebit?

R. Perpetuo ab Eucharistia, nisi iamiam animam agens, abstineat.

Licebitne cuipiam in vita, pro animae suae salute exequias mortuorum obire? R. licet.

An coniunx coniugem, in perficienda poenitentia iuvare potest?

R. Non potest, tanquam frater fratrem.

An sacerdos ea die qua mortuum sepelivit, & deosculatus est, obire sacra debeat?

R. Non debet.

An puerpera deploratae valetudinis, communicari debet?

R. Dummodo ex eo loco, ubi enixa est, asportata, ac lota fuerit.

An liceat rem habere cum uxore eo loci, ubi sunt imagines sanctorum?

R. Accedens ad uxorem, nonne deponis crucem de collo? similiter nec in habitatione coram imaginibus, nisi bene reclusae & opertae fuerint, coire licebit.

An liceat illico a prandio, vel coena, antequam dormias, in templo orare?

R. Utrum melius, dormire, an orare?

Potestne sacerdos si ne sacerdotali habitu accedere aegrotum, eique porrigere Sacramentum? R. Potest.

Quomodo ducendae uxores?

R. Volens uxorem ducere, quadraginta, aut minus octo diebus, se ab aliis mulieribus contineat.

An mulieri quae facit abortum, poenitemdum?

R. Mulier non casu aliquo, sed temulenta, faciens abortum, poeniteat.

Item, quae viro suo aquam, qua ipsa se lavit, ad bibendum, ut se amet, dederit, sex hebdomadis ieiunet.

An carne & lacte eius vaccae, qua cum homo miscuit corpus, utendum?

R. Omnes, praeter excessorem, uti possunt.

An mulier consilio vetularum, quo concipiat, utatur?

R. Mulieres, antiquarum vetularum consilio, herbis, ut concipiant, utentes, & non potius sacerdotes, qui eas orationibus suis iuvent, accedentes, sex hebdomadis poeniteant, atque sacerdoti tres griffnas numerent.

Gravidam autem temulentus si laeserit, ita ut aborsum faciat, medio anno poeniteat.

Obstetrices quoque octo diebus ab aede sacra abstineant, dum orationibus mundentur.

Baptismus.

Baptizantur hoc modo. Nato infante, mox accersitus sacerdos, ante ianuam habitationis in qua est puerpera, certas stando recitat orationes, pueroque nomen imponit.

Dein XL communiter die, si forte puer aegrotet, defertur in templum, & baptizatur, ac ter in aquam totus immergitur: alioqui baptizatum non crederent.

Mox inungitur chrismate, quod consecratum est in hebdomada magna. inungitur denique myrrha, ut ipsi dicunt.

Aqua vero baptismatis singulis infantibus consecratur, & continuo post baptismum extra templi portam efunditur.

Semper in templo baptisantur infantes, nisi longinquitas loci nimia, aut frigus puero obesset: neque unquam aqua tepida, nisi pueris infirmis, utuntur.

Susceptores ex voluntate parentum assumuntur: & quoties praeeunte certis verbis sacerdote, diabolo renunciant, toties in terram expuunt.

Sacerdos etiam infanti capillos abscindit, eosque cerae etiam intricat, & in templo loco certo reponit. Non adhibent sal, neque salivam cum pulvere.

Sequitur Bulla Alexandri Papae, ex qua Baptismus Rhutenorum abunde constat.

Alexander Episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam.

Altitudo divini consilii, quod humana ratio nequit comprehendere, ex suae immensae bonitatis essentia, aliud semper ad salutem humani generis pullulans, tempore congruo, secreto mysterio, quod ipse Deus novit, opportuno, producit & manifestat: ut cognoscant homines, ex suis meritis, tanquam ab ipsis, nihil proficere posse, sed eorum salutem & omne donum gratiae ab ipso summo Deo & patre luminum provenire.

Sane non sine grandi & spirituali mentis nostrae laeticia accepimus, quod nonnulli Rhuteni inducatu Lithvuaniae, & alii ritu Graeco viventes, fidem tamen Christianam alias profitentes, qui Vuilnensem ac Chiovuiensem, Lutzeoriensem, & Mednicensem civitates & dioeceses, ac alia loca eiusdem ducatus inhabitant, sancto spiritu cooperante illustrati, nonnullos errores, quos hactenus, ritu & more Graecorum viventes, observarunt, penitus ab eorum mentibus & cordibus abdicare, & unitatem fidei Catholicae & Latinae Romanae Ecclesiae amplecti, & secundum ritum eiusdem Latinae & Romanae ecclesiae vivere desiderant & proponunt.

Sed quia more Graecorum, scilicet in tertia persona baptisati fuerunt, & nonnulli asserunt eos de novo baptisari debere, praedicti qui ritu Graeco hactenus vixerunt, & adhuc vivunt, tanquam antea rite baptisati, renuunt & recusant de novo baptisma suscipere.

Nos igitur, qui ex commisso nobis desuper, licet insufficientibus meritis, officio pastorali, cupimus singulas oves nobis commissas ad verum ovile Christi perducere, ut fiat ex illis unus pastor, & unum ovile, & ne sancta Catholica ecclesia diversa & deformia membra a capite discrepantia, sed conformia habeat, attendentes quod per foelicis recordationis Eugenium Papam quartum praedecessorem nostrum, in concilio per eum Florentiae celebrato, & in quo Graeci atque Armeni, una cum Romana ecclesia sentientes interfuerunt, definitum fuit, formam huius sacramenti Baptismatis existere,

Ego te baptizo in nomine patris & filii et spiritus sancti, amen: ac etiam per illa verba, Baptizetur talis servus Iesu Christi, in nomine patris & filii & spiritus sancti: vel, Baptizatur manibus meis talis, in nomine patris & filii & spiritus sancti: verum perfici baptisma. quoniam eius principalis causa, ex qua baptisma virtutem habet, sit sancta trinitas: instrumentalis autem sit minister, qui tradit exterius sacramentum, si exponitur actus qui per ipsum exercetur ministerium, eius sanctae trinitatis invocatione efficitur sacramentum: & propterea huiusmodi sacramenti, sic in tertia persona collati, reiterationem necessariam non existere: habita etiam super hoc cum fratribus nostris deliberatione matura, auctoritate Apostolica, nobis & aliis Romanis Pontificibus ab ipso Iesu Domino nostro per beatum Petrum (cui & successoribus eius Apostolatus, ministerii dispensationem commisit) tradita, tenore praesentium decernimus atque declaramus, omnes & singulos sic in tertia persona baptizatos, (38) volentes a ritu Graeco ad ritum & morem Latinae & sanctae Romanae ecclesiae venire, simpliciter & sine alia contradictione, aut etiam obligatione, vel coactione, quod iterum rebaptisentur: etiam cum intentione, quod alias ritus per orientales ecclesias servari soliti, haereticam pravitatem non concernentes observari possint: facta prius tamen per eos omnium errorum, rituum Graecorum, a Latina & Romana ecclesia, & illius ritu ac sanctis institutionibus deviantium, abiuratione, admittendos fore. exhortantes etiam per viscera misericordiae Dei nostri, omnes & singulos qui praedicto modo baptizati sunt, & ritu Graeco vivunt, ut abnegata omnium errorum, quae secundum morem & ritum Graecorum hactenus observarunt, quique ab immaculata & sancta Catholica, Latina & Romana ecclesia, & illius sanctorum patrum institutionibus approbatis devient, velint eidem Catholicae ecclesiae, illiusque salubribus documentis, pro animarum suarum salute & veri Dei cognitione adhaerere: & ne eorum sanctum propositum a quovis retardari possit, modo venerabili fratri nostro Episcopo Vuilnensi, in virtute sanctae obedientiae committimus & mandamus, quatenus omnes & singulos sic baptizatos, & ad unitatem praefatae Latinae ecclesiae venire, & errores praedictos abiurare volentes, ad praefatae Latinae ecclesiae unitatem, errorum huiusmodi abiurationem per se vel per alium, seu etiam alios seculares Praelatos, ecclesiasticos seu praedicatores, aut minorum ordinum regularis observantiae professores, doctos & probos, ac alios idoneos, quibus id duxerit committendum, recipiat & admittat: ac tam sibi quam illi, aut illis, cui vel quibus, quoties expedierit, id duxerit committendum, singulos praefatos, sic invenientes ab excessibus, propter observationem huiusmodi errorum, ac haeretica pravitate inde proveniente, nec non excommunicationis sententia, aliisque censuris & poenis ecclesiasticis, quos quomodolibet propter ea incurrent, dicta Apostolica auctoritate absolvendi, ac eis pro modo culpae poenitentiam salutarem iniungendi, aliaque in praemissis necessaria faciendi, plenam & liberam licentiam & facultatem concedimus, per praesentes.

Verum quia forsan difficile foret, praesentes nostras literas ad singula loca, ubi opus fuerit, referre: volumus, & eadem authoritate Apostolica decernimus, quod earundem literarum transsumptum, manu alicuius notarii publici subscripto, & sigillo praefati Vuilnensis seu alterius alicuius episcopi, vel praelati ecclesiastici munito, eadem fides prorsus adhibeatur in iudicio & extra, & alias ubilibet, ubi fuerit exhibitum vel ostensum, sicut ipsis literis originalibus adhiberetur, si forent exhibitae vel ostensae, non obstantibus costitutionibus & ordinationibus apostolicis, caeterisque contrariis quibuscunque.

Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae constitutionis, declarationis, exhortationis, commissionis, mandati, concessionis, voluntatis & decreti infringere, vel ei ausu temerario contraire.

Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri & Pauli apostolorum eius, se noverit incursurum.

Datum Romae, apud S. Petrum: Anno incarnationis Dominicae millesimo quingentesimoprimo, decimo Kalendas Septembres Pontificatus nostri anno nono.

Confessio.

Confessionem quamvis ex constitutione habent, vulgus tamen eam Principum opus esse, & praecipue ad nobiles dominos & praestantiores viros pertinere existimat.

Confitentur circa Paschatis festum, magna cordis contritione ac veneratione. Stat confessor, una cum confitente, in medio templo, vultu converso ad imaginem quandam, ad hoc constitutam.

Finita dein confessione, poenitentiaque iuxta delicti qualitatem iniuncta, ante ipsam imaginem subinde sese inclinant, signoque crucis frontem pectusque signant: magno denique gemitu clamant, IESU CHRISTE fili Dei, miserere nostri. Nam haec communis illorum est oratio.

Quibusdam pro poenitentia ieiunia, nonnullis certae quaedam precationes (Dominicam etenim orationem perpauci sciunt) iniunguntur: quosdam, qui gravius aliquid commiserint, aqua abluunt.

Ex profluente etenim aquam in Epiphania Domini hauriunt, eamque consecratam per totum annum in templo, pro mundandis & abluendis gravioribus peccatis servant.

Item peccatum die Sabbatho commissum, levius iudicant, minusque poenitentiae pro eo iniungunt.

Sunt complures & levissimae causae, propter quas in templum non admittuntur: solent tamen exclusi plerunque portis & fenestris templi astare, atque inde non minus videre & audire sacra, quam si in templo fuissent.

Is qui concubuerit cum uxore sua, & post constitutum tempus se non abluerit, ea die ingredi templum non audet.

Communio.

Communicant sub utraque specie, miscentes panem vino, seu corpus sanguine.

Sumit sacerdos cocleari ex calice portiunculam, porrigitque communicanti.

Quotiescunque aliquis in anno voluerit, modo confessus fuerit, sumere corpus Domini potest: alioqui tempus constitutum ad festum Paschatis habent.

Pueris septem annorum porrigunt sacramentum: dicuntque, tum hominem peccare.

Si puer infirmus fuerit, aut forte animam agere coeperit, ut de pane sumere non possit, infunditur ei gutta ex calice.

Sacramentum ad communicandum, non nisi dum sacrum fit, consecratur: pro infirmis autem consecratur die Iovis, in maiori hebdomada, & conservatur per totum annum.

Caeterum cum fuerit necesse, accipit inde portiunculam, quam vino imponit, & bene humectatam porrigit aegroto, dein parum aquae tepidae addit.

Nullus monachorum, nec sacerdotum, horas Canonicas, ut vocant, orat, nisi habeat imaginem praesentem: quam etiam nemo, nisi magna veneratione, attingit. qui eam autem in publicum profert, manu eam in altum tollit: quam omnes praetereuntes, aperto capite, cruce se signantes, inclinando, plurimum venerantur.

Libros Evangelii non nisi in locis honestis, tanquam rem sacram reponunt: neque manibus tangunt, nisi prius cruce se munierint, & capite aperto inclinatoque honorem exhibuerint: post, summa cum veneratione in manus sumunt.

Panem quoque, antequam verbis consuetis more nostro consecratus fuerit, circumlatum per ecclesiam, concoeptis verbis venerantur & adorant.

Festi Dies.

Festus dies viri praestantiores, peractis sacris epulis, ebrietate & vestitu eleganti venerantur: vulgus, domestici ac servi, plerunque laborant, dicentes, feriari & a labore abstinere dominorum esse.

Cives et mechanici, divinis intersunt: quibus peractis, redeunt ad laborem, sanctius putantes labori incumbere, quam bibendo, ludendo, & id genus rebus substantiam et tempus inaniter perdere.

Nam vulgo & plebi cervisiae & medonis potus prohibitus est: quibusdam tamen solennioribus diebus, utputa Natalis Domini, feriis Pascae, Pentecostes, et aliis quibusdam potare illis permissum est. quibus sane non propter divinum cultum, sed potum potius a labore abstinet.

Trinitatis festum celebrant die Lunae, in feriis Pentecostes. In octavam vero Pentecostes, festum omnium Sanctorum. Diem autem Corporis Christi, more nostro non venerantur.

Iurando ac blasphemando, raro nomen Dei usurpant. cum autem iurent, per osculum crucis dicta vel promissa firmant. Blasphemiae eorum, Hungarorum more, communes sunt Canis matrem tuam subagitet, &c.

Quoties se signo crucis signant, id manu dextra sic faciunt, ut frontem primum deinde pectus mox dextram, ac demum finistram pectoris partem punctim in formam crucis tangant. Quod si quis aliter ducat manum, eum non pro domestico fidei suae sed pro alieno habent: sicut me huius ceremoniae ignarum, ac aliter ducentem manum, hoc nomine notatum et obiurgatum esse memini.

Purgatorium.

Purgatorium nullum credunt: sed dicunt, unicuique vita defuncto, secundum meritum suum esse locum: piis quidem lucidum, cum angelis placidis: impiis autem obscurum & caeca caligine obductum, cum angelis terribilibus destinatum esse, in quo extremum expectant iudicium. ex loco & angelis placidis cognoscunt animae gratiam Dei, semper petunt extremum iudicium: aliae contra.

Neque animam a corpore separatam, poenis obnoxiam esse putant. nam cum anima in corpore se contaminaverit, cum corpore esse expiandam.

Quod autem pro defunctis funebre sacrum faciunt, credunt, eo posse tolerabiliorem animabus exorari ac impetrari locum, in quo facilius expectare futurum iudicium queant.

Aqua benedicta nemo se aspergit, nisi a Sacerdote aspergatur. Coemiteria pro sepeliendis corporibus non consecrant. aiunt enim, corporibus iniunctis & consecrates, terram ipsam, non corpora terra, consecrari.

Divorum Cultus.

Nicolaum Barensem inter sanctos in primis venerantur, deque eius plurimis miraculis quotidie praedicant: quorum unicum, quod non ante multos annos contigit, adiungere placuit.

Michael quidam Kysaletzki, vir magnus & strenuus, in quodam conflictu Tartarico quendam magni nominis Tartarum fugientem est persecutus: quem cum citato equi cursu assequi non posset, Nicolae (inquit) perduc me ad hunc canem.

Tartarus haec audiens, territus exclamat: Nicolae, si hic tuo auxilio me assequetur, nullum miraculum facies: si vero me alienum a tua fide, ab illius persecutione incolumem servaveris, tum magnu erit nomem tuum. aiunt Michaelis equum restitisse, Tartarumque elapsum.

Tartarum quoque deinceps Nicolao ob incolumitatem suam, in singulos vitae suae annos, certas mensuras mellis obtulisse: totidemque mensuras Michaeli pariter in memoriam liberationis suae, adiuncta etiam honoraria veste expellibus Madauricis, misisse.

Ieiunium.

Ieiunant in Quadragesima septem perpetuas septimanas.

Prima lactariis utuntur, quam Syrna, quasi caseacea, appellant: sequentibus vero septimanis omnes (extra peregrinantes) etiam piscibus abstinent.

Sunt qui diebus Dominicis & Sabbato cibum sumunt, reliquis diebus ab omni cibo abstineant.

Sunt item, qui diebus Solis, Martis, Iovis & Saturni, cibum sumunt, reliquis tribus quoque abstineant.

Reperiuntur etiam plurimi, qui diebus Lune, Mercurii & Veneris, panis frusto cum aqua sumpto contenti sunt.

Reliqua per annum ieiunia non ita stricte observant: ieiunant autem post octavam Pentecostes, quae illis est dies omnium Sanctorum, usque ad ferias Petri & Pauli: & dicitur ieiunium Petri.

Deinde habent ieiunium Divae Virginis, a prima Augusti usque ad Assumptionem Mariae.

Item ieiunium Philippi, sex septimanis in adventu Domini, & dicitur Philippi: quod initium eius ieiunii contingit festum Philippi, secundum eorum Calendarium.

Si denique festum Petri & Pauli, item Assumptionis, inciderit in diem Mercurii, aut Veneris, tum nec ea die carnibus vescuntur.

Nullius sancti vigiliam ieiunio venerantur, praeter decollationem S. Ioannis, quam XXIX Augusti quotannis observant.

Si denique in maiori ieiunio quadragesimae aliquis solennis dies, ut Annunciationis Mariae, inciderit, eo piscibus utuntur.

Monachis autem multo graviora & molestiora ieiunia imposita sunt, quos Kvuas, hoc est potu acetoso, & aqua cum fermento mixta, contentos esse oportet.

Sacerdotibus quoque aqua mulsa & cervisia eo tempore sunt prohibita: licet nunc omnes leges ac statuta diffluant, vitienturque.

Porro extra tempus ieiunii, die Sabbato vescuntur carnibus, Mercurii vero abstinent.

Doctores quos sequuntur, sunt: Basilius magnus, Gregorius, & Ioannes Chrysostomus: quem dicunt Slatausta, id est aureum os.

Concionatoribus carent. Satis esse putant, interfuisse Sacris, ac Evangelii, Epistolarum, aliorumque doctorum verba, quae vernacula lingua recitat Sacrificus, audivisse: ad hoc, quod varias opiniones ac haereses, quae ex concionibus plerunque oriuntur, sese effugere credunt, festos dies proximae septimanae die Dominico annunciant, publicamque confessionem recitant.

Principem porro ipsum quicquid credere aut opinari vident, id rectum, omnibusque sequendum esse statuunt.

Accepimus Moscovuiae, patriarcham Constantinopolutanum ad petitionem ipsius Mosci, misisse quendam monachum Maximilianum nomine, ut omnes libros, Canones, & singula statuta ad fidem pertinentia, in ordinem recto iudicio redigeret.

Quod cum fecisset, multisque & gravissimis erroribus animadversis, coram Principe pronunciasset, eum plane esse schismaticum, qui Romanum aut Graecum non sequatur ritum: haec inquam ubi dixisset, non multo post (etsi eum summa prosequeretur Princeps benevolentia) dicitur evanuisse, ac multorum opinione submersum esse.

Agebatur tertius annus, dum nos Moscovuiae essemus, quando Marcus Graecus mercator quidam ex Capha, hoc idem dixisse ferebatur: captumque pariter (licet pro eo tum Turcarum orator improbis quodammodo precibus intercederet) sublatum e medio fuisse.

Georgius Graecus cognomento Parvus, Thesaurarius, Cancellarius, supremusque consiliarius Principis, cum eandem causam quoque foveret, defenderetque, ab omnibus continuo officiis remotus, gratiaque Principis deciderat.

Sed enim eius opera carere Princeps cum haudquaque possset, rursus in gratiam receptus, sed diverso erat officio praefectus. fuit enim vir singulari doctrina, & multarum rerum experientia praeditus, qui cum matre Principis in Moscovuiam venerat: quem tantopere Princeps venerabatur, ut aegrotum semel cum ad se vocasset, primi nominis aliquot suis consiliariis demandaverat, ut illum in vehiculo sedentem, in suam habitationem usque ferrent.

Sed cum in aulam esset advectus, ac tot tamque altis gradibus portari se recusaret, depositusque vehiculo paulatim ad Principem ascenderet, hunc Princeps cum forte videret, stomachari graviter coepit, inque lectica collocatum ad se deferri iussit. tandem communicatis cum eo consiliis, negotioque confecto, in lectica virum per gradus deferendum iubet, semperque deinceps sursum ac deorsum portandum mandavit.

Religiosorum praecipua cura existit, ut quoslibet homines ad fidem suam perducant.

Monachi heremitae bonam iam olim idololatrarum partem, diu multumque apud illos verbum Dei seminantes, ad fidem Christi pertraxerunt.

Proficiscuntur etiamnum ad varias regiones Septentrionem versus & orientem sitas, quo non nisi maximis laboribus, famae ac vitae periculo perveniunt, neque inde aliquid commodi sperant, nec petunt: quin hoc unicum spectant, ut rem gratam Deo facere, & animas multorum devio errore abductas (morte aliquando doctrinam Christi confirmantes) in viam rectam revocare, ac eos Christo lucrificare queant.

Est etiam in Moscovuia praecipuum monasterium S. Trinitatis, quod XII miliaribus Germanicis Occidentem versus a Moscovuia civitate distat, ubi S. Sergius sepultus, multa miracula edere dicitur, admirabilique gentium ac populorum concursu pietateque celebratur.

Eo Princeps ipse saepe, vulgus vero quotannis certis diebus confluit, monasteriique liberalitate alitur.

Perhibetur olla cuprea ibi esse, in qua certi cibi, & ut plurimum olus coquitur.

Fit autem, ut sive pauci, sive multi eo venerint, semper tamen cibi tamtum remaneat, quo eius monasterii familia saturetur: adeo ut nihil unquam desit, neque superfluat.

Gloriantur Mosci, se solos vere Christianos esse: nos vero damnant, tanquam desertores primitivae Ecclesiae, & veterum sanctarum constitutionum.

Quod si quis nostrae religionis homo ultro ad Moscos transit, aut etiam invito domino ad eos profugit, quasi discendae & complectendae religionis eorum causa, eum negant dimitti, aut etiam repetenti domino reddi oportere: quod mihi etiam singulari quodam casu est compertum, quem huc inserendum putavi.

Civis quidam Cracoviensis primarius, mihi in Moscoviam eunti conmendarat, & pene invito tradiderat, quendam ex honesta Bethmanorum familia natum, nomine Erasmum, adolescentem non indoctum: potationi tamen usque adeo deditum, ut nonnunquam usque ad insaniam inebriaretur: meque frequenti sua ingurgitatione quandoque cogeret, ut ei conpedes iniciendos curarem.

Itaque erroris sui conscientia victus, associatis sibi Moscis tribus, et auriga meo Polono, nocte quadam e Moscovia urbe aufugit: & Occa fluvio tranato, versus Asoph iter intendit.

Quo comperto, Princeps continuo suos veredarios, quos illi Gonecz vocant, quoquo versum dimisit, ut ex fuga retraherentur.

Hi cum in excubitores, qui adversus continuas Tartarorum incursiones illis in locis dispositi sunt, incidissent, & exposito eis hoc casu effecissent, ut ipsi quoque ad perquirendos fugitivos obequitarent: in hominem obvium incidunt, qui se beneficio noctis deservisse diceret quinque equites, qui eum rectum iter ad Asoph sibi commonstrare coegissent.

Itaque excubitores vestigiis illorum insistentes, cum noctu ignem, quem incenderant, essent conspicati, equis illorum in pascuis circa locum pernoctandi errantibus, in modum serpentum taciti adrepunt, eosque longius propellunt.

Cum igitur experrectus auriga meus, equos longius digressos reducere vellet, ex herbis in eum prosiliunt: eique mortem, si vel minimam edat vocem, minantur, atque ita vinctum tenent.

Cumque rursum equos longius propellerent, eosque unus & alter & tertius reducere vellet, pari modo omnes ordine ex insidiis capiuntur, uno Erasmo excepto: qui se, cum in eum irruerent, stricta framea defendit, & Stanislaum (hoc erat aurigae nomen) inclamavit.

At cum is se captum & vinctum esse respondisset, abiecta framea, Erasmus: Nec ego,inquit, vobis captis, liber esse, aut vivere volo. atque ita sese dedidit, cum ab Asoph bidui itinere abessent.

Captivis reductis, cum petiissem a Principe, ut mihi mei restituerentur: respondit, Non licere cuiquam reddere hominem, qui ad Moscos percipiendae verae religionis causa (quam, ut dictum est, se solos tenere praedicant) accessit.

Aurigam tamen mihi mox restituit. Sed cum Erasmum reddere recusaret, dixi dispensatori nobis adiuncto, quem illi Pristavum vocant, male de Principe sensuros & locuturos homines, si Oratoribus famulos suos adimat.

Ne vero vel Princeps, vel ego culpari possemus, rogavi ut eum in conspectum consiliariorum suorum nobis praesentibus venire permitteret, ut illius voluntas ab ipsomet intelligeretur.

Hoc ubi assentiente Principe factum esset, percontabar Erasmum, an apud principem religionis ergo manere vellet?

Cum annuisset, ego ei: Si, inquam, lectum tibi bene straveris, bene decumbes.

Post Lithvuanus quidam, qui se familiae Comitis Nugarolis adiunxerat, cum eum a proposito dehortatus esset, hoc ab eo responsum tulit, quod meam severitatem timeret.

Ibi cum Lithvuanus ei dixisset, Num redire vellet, si eum Comes in familiam suam reciperet? Assensit.

Relata itaque ad Comitem re, cum idem ex me quaesisset, an consentirem? respondi, id ei per me liberum fore.

Cupiebam enim & ipse effingere, ne propinqui eius aliter hanc rem, atque acciderat, interpretarentur.

Porro ad Moscos raro confugere solent, nisi quibus alibi vivendi locus & securitas non est.

Qualis fuit nostris temporibus Severinus Nordvued, regis Daniae Christierni praefectus maris, homo quidem militaris, sed quodvis negotium in nomine daemonis auspicari solitus: de quo multa audivi, quae prudens praetereo.

Is cum Regem ob suam immanitatem Holmiae, quae caput regni Suetiae est, vernaculaque ipsorum lingua Stokholm appellatur, [.]incolis suis exosum esse, suaque sponte Daniae regno cessisse videret, munitum quendam locum in Gotlandia insula (quae duodecim miliaribus Germanicis patet) occupavit, ex qua mare Baltheum diu infestabat, nemini parcens, aeque amicos ac hostes spoliabat.

Tandem, ubi contra se tanquam communem quandam pestem omnes timeret, nullumque locum in quo ab insidiis tutus esse posset, videret: assumpto certo praedonum numero ad principem Moscoviae confugit, venitque certis navibus in fluvium Narva, ad arcem Mosci Ivuanovugorod.

Inde terrestri itinere Moscoviam, eo anno quo ego illic fui, deductus erat.

Caesaris autem Caroli Quinti intercessione dimissus, in obsidione Florentiae Italiae civitatis, in eius servitio globo ferreo traiectus occubuit.

De decimis.

Volodimerus mysteriis vivifici lavacri, Anno 6496 initiatus, decimas una cum Leone Metropolita, de omnibus rebus dandas instituit, propter pauperes, pupillos, infirmos, senes, advenas, captivos atque pauperes sepeliendos: iuvandos etiam eos, qui numerosam haberent sobolem, quibusue bona igni absumpta essent, ac sublevandam denique miserorum omnium inopiam, Monasteriorum pauperumque Ecclesias, & in primis propter defunctorum & vivorum refrigerium.

Idem Vuolodimerus potestati & iurisdictioni Spiritualium subiecit omnes Abbates, Presbyteros, Diaconos, & totum statum clericorum: monachos, moniales, & eas quae proscura ad Sacra conficiunt, quas Proscurnicas vocant: item uxores filiosque Sacerdotum, medicos, viduas, obstetrices, & eos qui miraculum ab aliquo Sanctorum acceperint, quive manumissi essent pro alicuius animae salute: ministros denique singulos monasteriorum & hospitalium, & qui monachorum vestes conficiunt.

Quicquid itaque inter praedictas personas simultatis seu discordiae exoritur, Episcopus ipse tanquam competens iudex, decernere & constituere potest.

Si vero inter laicos & hos, aliquid controversiarum oritur, iudicio communi decernitur.

Proscurnicae sunt mulieres iam effoetae, quae amplius menses non patiuntur: & quae panem ad sacrificandum, qui proscura dicitur, coquunt.

Episcopi etiam divortia, tam inter Knesos quam Boiarones, atque omnes seculares qui concubinas fovent, constituere debent.

Item ad Episcopalem iurisdictionem pertinet, si quando uxor marito non obsequatur, si quispiam in adulterio seu fornicatione deprehensus fuerit, si uxorem consanguineam duxerit, si coniunx coniugi quippiam mali machinetur.

Item divinationes, incantationes, venena, contentiones propter haeresim vel fornicationem susceptas: aut si filius parentes, sororesve acerbius increpaverit, laeseritve.

Praeterea Sodomitas, sacrilegos, mortuorum spoliatores, & qui ad incantandum de imaginibus Sanctorum, aut statua Crucis quicquam avulserint: qui canem, avem, aut aliud aliquod animal immundum in aedem sacram duxerint, aut comederint, punire.

Ad haec, singulas rerum mensuras ordinare, statuereque debent.

Nemo autem miretur, si praedicta Canonibus istis atque traditionibus diversa reperiantur.

Sunt enim non tam vetustate ipsa, alia quidem in locis aliis mutata, quam pecuniae studio pleraque depravata, vitiataque.

Princeps si quando Metropolitam convivio accipit, solet ei primum in accubitu locum, absentibus fratribus suis, deferre.

In funebri sacro, cum Metropolitam atque Episcopos invitaverit, eis ipse ab initio prandii cibum potumque porrigit: dein fratrem suum, vel principem aliquem virum, qui vices suas ad prandii usque finem suppleat, constituit.

Caeremonias illorum, quibus solenni tempore in templis utuntur, ut viderem, equidem impetraveram. Atque ita utroque legationis meae tempore, in festo Assumptionis Mariae, XV videlicet die Augusti, cum maius templum in arce frondibus arborum stratum, ingressus fuissem, vidi Principem ad dextram portae, qua ingressus erat, ad parietem aperto capite stantem, Posochque baculo (ut vocant) innitentem, ante se quendam Colpaack dextra tenentem: Consiliarios vero ad columnas templi, quo loci & nos deducti eramus, stantes.

In medio templi, super tabulato, Metropolita solenniter vestitus, mitramque rotundam superne imaginibus Sanctorum, inferne vero hermellinis pellibus ornatam gestans, stabat, Posochque baculo (quemadmodum Princeps) innitebatur, atque mox cantantibus aliis, ipse cum ministris suis orabat. dein chorum versus procedens, in laevam contra nostrum morem conversus, per minorem portam egreditur, praecedentibus Cantoribus, Sacerdotibus atque Diaconis: ex quibus unus in patena, super capite, panem iam ad sacrificandum praeparatum, portabat: alter vero, coopertum calicem: caeteri promiscue, sancti Petri, Pauli, Nicolai, Archangeli, imagines magna populi circumstantis acclamatione ac veneratione ferebant.

Quidam porro ex circumstantibus acclamabant, Domine miserere. alii fronte terram, more patrio, tangebant, flebantque. Varia denique veneratione ac cultu circumlata signa vulgus prosequebatur.

Post finito circuitu, per mediam chori portam ingressis, Sacrum, seu summum (ut vocant) officium coeptum est fieri.

Caeterum totum Sacrum, seu Missa, gentili ac vernacula lingua apud illos peragi solet.

Epistola praeterea, Evangelium pro tempore, quo magis a populo percipiantur, extra chorum, populo a stanti clara voce recitantur.

In priore mea legatione, eodem festo die, ultra centum homines in fossa arcis laborantes vidi: quod feriari non nisi Principes & Boiari, ut infra dicemus, solent.

Ratio contrahendi matrimonium.

Inhonestum ac turpe est adolescenti, ambire puellam, ut sibi in matrimonium locetur.

Patris est, iuvenem alloqui, ut ducat filiam suam. In haec autem verba plerunque proloqui solent: Cum mihi sit filia, vellem equidem te mihi generum.

Ad quae iuvenis: Si me, inquit, expetis generum, & tibi ita videtur, conveniam parentes meos, & de hac re ad eos referam.

Dein si parentes & proximi assensi fuerint, conveniunt, & de his quae pater filiae dotis nomine dare velit, tractant.

Mox dote constituta, nuptiis dies praescribitur.

Interea temporis sponsus ab aedibus sponsae usque adeo arcetur, ut si forte petierit, eam saltem ut videret, tum parentes respondere solent: Cognosce ex aliis qualis sit, qui eam norunt. certe nisi sponsalia prius maximis poenis firmata fuerint, ita ut sponsus non possit, etiam si vellet, sine gravi poena, eam repudiare, alias non datur illi accessus.

Dotis nomine dantur plerunque equi, vestes, framea, pecora, servi, & similia.

Invitati ad nuptias, pecuniam raro offerunt: munera tamen, seu donaria sponsae mittunt, quae singula sponsus diligenter notata reponit.

Finitis nuptiis, deprompta rursus ordine conspicit: atque ex iis, si quae placent, sibique usui futura videntur, ea mittit ad forum, iubetque singula ab his qui rebus praecia imponunt, aestimari: reliqua omnia & singula, singulis remittit, cum gratiarum actione.

Ea quae servavit, in anni spacio iuxta aestimationem, pecunia, aut alia aliqua re aequalis valoris compensat.

Porro si aliquis donum suum pluris fecerit, tum sponsus ad iuratos aestimatores continuo recurrit, illumque horum aestimationi standum esse cogit.

Item si sponsus post elapsum annum non satisfecerit, aut munus acceptum non restituerit, tum in duplo satisfacere tenetur.

Denique si alicuius donum iuratis aestimandum dare neglexerit, ex voluntate atque arbitrio eius qui dedit reponere cogitur.

Atque hunc morem vulgus ipsum in omni liberalitate, seu donationis genere observare solet.

Matrimonium ita contrahunt, ut quartum gradum consanguinitatis aut affinitatis non contingant.

Haereticum putant, germanos fratres, germanas ducere sorores. Item, nemo sui affinis sororem ducere in uxorem audet.

Observant etiam severissime, ne hi matrimonio implicentur, inter quos spiritualis cognatio baptismatis intercessit.

Si quis alteram uxorem ducit, fitque bigamus, concedunt id quidem, sed vix legitimum matrimonium esse putant.

Tertiam uxorem ducere, sine gravi causa non permittunt.

Quartam autem nec concedunt cuipiam, nec etiam Christianum esse iudicant.

Divortium admittunt, & dant libellum repudii: id tamen maxime celant, quod contra religionem ac statuta esse sciunt.

Principem ipsum Salomeam uxorem, propter sterilitatem repudiatam, in monasterium intrusisse, atque Helenam filiam Knes Basilii (47) Lynski duxisse, paulo ante diximus.

Ante aliquot annos etiam quidam dux Basilius Bielski ex Lithuania in Moscovuiam profugerat: eius uxorem iuvenem, & quam paulo ante duxerat, cum amici diutius apud se detinerent, (putabant enim illum amore ac desiderio adolescentulae rursus rediturum)

Bielski causam uxoris absentis in consilium Metropolitae refert, communicatoque consilio Metropolita inquit: Quando non tua, sed uxoris potius, atque adeo cognatorum culpa fit, ut cum ea esse tibi non liceat, equidem legis gratiam tibi faciam, teque ab ea absolvam.

Qua re audita, mox aliam ex principum Resanensium progenie natam duxit, ex qua etiam filios suscepit, quos nunc in magna apud Principem authoritate vidimus.

Adulterium non appellant, nisi quis alterius uxorem habuerit.

Tepidus est ut plurimum coniugatorum amor, praesertim nobilium & principum virorum: eo quod puellas nunquam ante visas ducunt: ac servitiis Principis occupati, deserere eas coguntur, aliena interim turpique libidine sese contaminantes.

Mulierum conditio miserrima est.

Nullam enim honestam credunt, nisi domi conclusa vivat, adeoque custodiatur, ut nusquam prodeat. Parum inquam pudicam existimant, si ab alienis externisue conspiciatur.

Domi autem conclusae, nent duntaxat, & fila trahunt: nihil prorsus iuris aut negotii in aedibus habent.

Omnes labores domestici servorum opera fiunt.

Quicquid mulierum manibus suffocatur, sive gallina, sive aliud aliquod animalium, id abhorrent tanquam impurum.

Qui vero pauperiores sunt, eorum uxores domesticos labores obeunt, & coquunt.

Caeterum cum viris absentibus forte,& servis, gallinas iugulare volunt, stant pro foribus, tenentes gallinam, aut aliud animal, & cultrum: praetereuntesque viros, ut ipsu interficiant, plurimum rogant.

Rarissime in templa, rarius etiam ad amicorum colloquia, nisi senes admodum sint, omnique suspicione careant, admittuntur.

Certis tamen & festivis diebus animi gratia concedunt uxoribus ac filiabus, ut in pratis amoenissimis conveniant,: ubi super quadam rota instar Fortunae insidentes, alternatim sursum ac deorsum moventur: aut alioqui funem appendunt, quo suspensae ac insidentes, hinc inde impulsae feruntur, moventurque aut denique quibusdam & certis cantilenis, manibus plaudentes se oblectant, choreas prorsus nullas ducunt.

Est Moscovuiae quidam Alemanus faber ferrarius, cognomento Iordanus, qui duxerat uxorem Rhutenam. ea cum apud maritum aliquandiu esset, hunc ex occasione quadam amice sic alloquitur: Cur me, coniunx charissime, non amas?

Respondet maritus: Ego vero te vehementer amo.

Nondum, inquit, signa habeo amoris.

Quaerebat igitur maritus, qualia signa vellet?

Cui uxor: Nunquam, ait, me verberasti.

Mihi sane verbera, inquit maritus, non videbantur signa amoris: sed tamen nec hac parte deero.

Atque ita non multo post, crudelissime eam verberavit: fassusque mihi est, longe maiore amore se a sua uxore posthac observatum fuisse. quam rem saepius exercuit: nobisque tum Moscovuiae existentibus, cervicem illi tandem & crura praecidit.

Sequuntur ordinationes a Ioanne Basilii Magno Duce, Anno mundi 7006 factae.

Quum reus fuerit in unum rublum condemnatus, solvat Iudici altinos duos, Notario octo dengas.

Si vero partes redeunt in gratiam, priusquam in locum duelli venerint, non minus Iudici & Notario solvant, ac si iudicium factum fuisset.

Si venerint in locum duelli, quem Ocolnick & Nedelsnick duntaxat decernere possunt, ibique forte in gratiam redierint, solvant Iudici, ut supra Ocolniko L. dengas, Nedelsnico similiter L. dengas, & duos altinos: Scribae quatuor altinos, & unam dengam.

Si vero venerint ad duellum, & alter victus fuerit, tum iudici reus quantum ab eo postulatur, solvat, Ocolniko det poltinam & arma victi, Scribae L dengas, Nedelsniko poltinam & quatuor altinos.

Si vero duellum committitur propter aliquod incendium, necem amici, rapinam vel furtum, tunc accusator si vicerit, ab reo accipiat quod petiit, Ocolniko detur poltina & arma victi, Scribae L dengae, Nedelsniko poltina, Vestono (est autem Veston, qui ambas partes praescriptis conditionibus ad duellum committit) quatuor altinos: & quicquid victus reliqui habuerit, vendatur, iudicibusque detur: corpore autem, iuxta delicti qualitatem puniatur.

Interfectores dominorum suorum, proditores castri, sacrilegi, plagiarii, item qui res in alterius domum clanculum inferunt, easdemque furto sibi ablatas dicunt, quos Podmetzchek vocant, praeterea qui incendio homines affligunt, quique manifesti malefactores fuerint, ultimo supplicio afficiuntur.

Qui primum furti convictus fuerit, nisi forte sacrilegii aut plagii accusetur, morte non est afficiendus, sed publica poena emendandus: hoc est, baculis caedendus, & poena pecuniaria a iudice mulctandus.

Si iterum in furto deprehensus fuerit, & non habuerit unde accusatori aut iudici satisfaciat, morte plectatur.

Si alioqui fur convictus, non habeat, unde accusatori satisfacere posset, caesus baculis, tradatur accusatori.

Si quis furti accusetur, & honestus aliquis vir iureiurando affirmet, illum antea quoque furti convictum, aut furti causa cuipiam reconciliatum fuisse, neglecto & omisso iudicio, morte afficiatur: de bonis eius fiat, ut supra.

Si aliquis vilis conditionis, aut suspectae vitae, furti insimuletur, vocetur in quaestionem. Si vero furti convinci non potest, datis fideiussoribus, dimittatur ad ulteriorem inquisitionem.

Pro scripto decreto, seu lata sententia, aestimatione unius rubli solvantur Iudici novem dengae: Secretario, qui sigillum habet, altinum unum: Notario, dengae tres.

Praefecti, qui non habent authoritatem, causa cognita, decernere ac sententiam ferre, hi alteram partium in aliquot rublis condemnent, dein decretum ad Iudices ordinarios mittant. quod si iustum ac aequitati consonum illis videtur, tum de singulis rublis, singuli altini Iudici, Secretario vero IIII dengae solvantur.

Quicunque alterum furti, spolii, seu homicidii accusare vult, Moscovuiam proficiscitur, petitque ut talis in ius vocetur.

Datur illi Nedelsnick, qui reo diem dicit, eundemque Moscovuiam perducit. Reus porro in iudicio constitutus, plerunque crimen sibi obiectum negat.

Si actor testes producit, tum ambae partes interrogantur, an dictis stare velint.

Ad id communiter respondent: Audiantur testes secundum iustitiam & consuetudinem.

Si contra reum attestantur, tum reus statim se opponit, & contra testimonia & personas excipit, dicens: Peto mihi decerni iuramentum, meque iustitiae divinae permitto, petoque campum & duellum.Atque illis ita, iuxta patriae consuetudinem, duellum decernitur.

Uterque quemvis alium, suo loco ad duellum constituere, armis item uterque instruere se quibuslibet potest, pixide & arcu exceptis.

Communiter autem loricas oblongas, aliquando duplices, thoracem, armillas, galeam, lanceam, securim, & ferrum quoddam in manu, instar pugionis, in utraque tamen extremitate acutum, habent: quo altera manu ita expedite utuntur, ut in quolibet congressu non impediat, neque manu cadat. eo autem in pedestri certamine plerunque utuntur.

Certamen primum ineunt lancea, dein aliis utuntur armis: cum multis annis Mosci cum externis aut Germanis, aut Polonis, aut Lithvuanis certantes, plerunque succubuissent.

Novissime autem cum Lithvuanus quidam XXVI annos natus, cum quodam Mosco, qui plusquam XX duellis victor evaserat, congressus, occisus esset: Princeps indignatus, illum ut videret, continuo accersiri iubet. quo viso, in terram expuit, & statuit, ne in posterum ulli externo duellum contra suos decerneretur.

Mosci plurimis ac diversis armis se onerant verius, quam armant: externi autem consilio magis quam armis tecti, congrediuntur.

Cavent in primis, ne manus conserant: quod Moscos plurimum brachiis lacertisque valere sciunt, sola industria ac agilitate illos tandem lassos vincere solent.

Utraque partium habet multos amicos atque fautores, certaminis sui spectatores: sed prorsus inermes, exceptis sudibus, quibus interdum utuntur.

Etenim si alteri horum videtur iniuria aliqua fieri, tum ad propulsandam eius iniuriam fautores ipsius accurrunt, mox etiam alterius: atque ita utrinque certamen spectantibus exoritur iucundum. agitur enim res capillis, pugnis, fustibus, sudibusque praeustis.

Unius nobilis testimonium plus valet, quam multorum vilis conditionis hominum.

Procuratores rarissime admittuntur, quisque causam suam exponit.

Princeps, quanquam severissimus sit, nihilominus tamen omnis iustitia, & palam fere, venalis est.

Audivi quendam consiliarium, qui iudiciis praeerat, fuisse deprehensum , quod ab utraque partium in quadam causa munera accepisset: & pro altero, qui plus dederat, iudicasset. quod factum, ad Principem delatus, non negabat: illum, pro quo iudicasset, hominem dicebat divitem, honesto loco, atque ideo magis huic quam illi inopi & abiecto credendum.

Tandem, quamvis Princeps sententiam revocassset, ridens tamen, illum impune dimisit.

Fortasse tantae avaritiae ac improbitatis causa est ipsa egestas, qua suos cum sciat Princeps oppressos, ad illorum facinora atque improbitatem, quasi impunitate proposita, connivet.

Pauperibus non patet aditus ad Principem, sed ad ipsos consiliarios tantum, & quidem difficillimus.

Ocolnick personam Praetoris, seu Iudicis a Principe constituti sustinet: alias supremus consiliarius, qui semper apud Principem versatur, eo nomine vocatur.

Nedelsnick, est commune quoddam eorum officium, qui homines in ius vocant, malefactores capiunt, carceribusque coercent. atque hi Nobilium numero continentur.

Coloni sex dies in septimana domino suo laborant, septimus veri dies priuato labori conceditur.

Habent aliquot privatos, & a dominis suis attributos agros, & prata ex quibus vivunt: reliqua omnia sunt dominorum.

Sunt praeterea miserrimae conditionis, quod illorum bona, nobilium ac militum praedae exposita sunt: a quibus etiam per ignominiam Christiani, aut nigri homunciones vocantur.

Nobilis, quantumvis pauper fuerit, turpe sibi tamen ac ignominiosum esse putat, si manu laboraret.

Hoc autem turpe non esse ducit, cortices, seu putamina fructuum, & praesertim melonum, allii, ac caeparum, a nobis & famulis nostris abiecta, de terra levare ac devorare.

Caeterum sicuti cibo parce, sic potu, ubicunque se occasio offert, immoderate utuntur.

Omnes fere tardi ad iram, item superbi in paupertate: cuius gravem comitem habent, servitutem.

Vestes oblongas, pileos albos apicatos ex lana coacta, qua penulas barbaricas confectas videmus, solidosque ex officina gestant. Vestibula aedium satis quidem ampla, & alta: fores vero habitationum humiles habent, ita ut ingressurus quispiam demittere se & inclinare cogatur.

Manuario qui vivunt labore, & operam suam vendunt, mercedem unius diei referunt dengam cum dimidia: artifex duas. neque hi strenue laborant, nisi bene verberati.

Audivi servitores aliquando conquestos, quod a dominis non essent probe verberati. Credunt se suis dominis displicere: signumque esse indignationis, si non verberentur.

De ingressu in alterius domum.

In singulis aedibus & habitationibus habent imagines sanctorum, pictas, aut fusas, loco honorificentiore. & cum alius alium accedit, ingresssus habitaculum, continuo caput aperit, ac ubi imago sit, circumspicit: qua visa, ter se crucis signo munit, caputque inclinans inquit: Domine miserere.

Dein salutat hospitem, his verbis: Deus det sanitatem. Mox porrectis manibus, deosculantur se mutuo, capitaque inclinant. dein continuo alter alterum intuetur, uter nimirum se magis inclinaret, demitteretque: atque ita ter quaterque alternatim caput inclinantes, honoremque mutuo exhibentes, quodammodo concertant.

Post sedent, negotioque suo confecto, hospes recta in medium habitaculi procedit, facie ad imaginem conversa: rursusque ter signo se crucis munit, prioraque verba inclinato capite repetit.

Postremo data acceptaque prioribus verbis salute, abit.

Si est alicuius authoritatis vir, illum tum hospes sequitur ad gradus usque: sin praestantior, longius comitatur, habita & observata cuiusque dignitate.

Mirabiles observant caeremonias. nulli etenim tenuioris fortunae homini licet intra portam domus alicuius praestantioris equitare.

Difficilis quoque pauperioribus ac ignotis aditus est, etiam ad vulgares nobiles: qui vel hoc nomine rarius in publicum prodeunt, quo maiorem authoritatem suique observantiam retineant.

Nullus etiam nobilis, qui paulo ditior est, ad quartam vel quintam domum pedes progreditur, nisi subsequatur equus.

Hyemis tamen tempore, cum equis, soleis carentibus, propter glaciem, absque periculo uti non possunt: aut quando aulam Principis, aut Divorum templa forte ingrediuntur, tum equos domi relinquere solent.

Domini intra privatos parietes semper sedent, raro aut nunquam inambulando quicquam tractant.

Mirabantur plurimum, dum nos deambulantes in diversoriis nostris, atque inter ambulandum negotia frequenter tractare viderent.

Veredarios Princeps, ad omnes ditionis suae partes, diversis in locis cum iusto equorum numero habet: ut cum cursor Regius aliquo missus fuerit, equum sine mora in promptu habeat. Est autem cursori liberum, ut quemcunque voluerit, eligat equum.

Mihi ex Novuogardia magna celeriter Moscovuiam proficiscenti, Magister postarum, qui illorum lingua Iamschnick appellatur, aliquando triginta, nonnunquam quadraginta, quinquagintave adduci mane primo curabat equos, cum ultra duodecim opus non haberem.

Unusquisque igitur nostrum,equum qui sibi commodus videbatur, sumebat: defessis dein illis, cum ad aliud in itinere diversorium, quod Iama appellant, pervenimus, continuo ephippio & freno retentis, permutavimus.

Licet cuilibet celerrimo uti equorum cursu: & si forte aliquis concidat, aut durare non possit, tum ex proxima quaque domo alium rapere, aut alioqui abs quovis obviam forte occurrente, Principis duntaxat cursore excepto, sumere impune quidem licet.

Equum porro in itinere viribus exhaustum, relictumque Iamschnick requirere, item alterum ei cui ereptus erat restituere, precium ratione itineris habita, persolvere solet.

Plerunque de X vel XX vuerst, numerantur sex dengae.

Eiusmodi porro veredariorum equis, servitor meus ex Novuogardia Moscovuiam, intervallo 600 vuerst, hoc est CXX Germancis miliaribus. LXXII horis pervenit. quod quidem eo magis mirandum est, cum equuli tam parvi sint, & longe negligentius quam apud nos curentur, tantos tamen labores perferant.

De moneta.

Monetam argenteam quadruplicem habent: Moscovuiticam, Novuogardensem, Tvuerensem, & Plescovuiensem.

Moscovuiticus nummus non rotunda, sed oblonga & ovali quodammodo forma, Denga dictus, diversas habet imagines. antiqua, in una rosae: posterior, hominis equo insidentis imaginem. in altera autem parte utraque scripturam habet.

Illorum porro centum, unum Hungaricalem aureum: Altinum sex dengae, Grifnam viginti, Poltinam centum, Rublum ducentae faciunt.

Novi nunc utrinque characteribus signati cuduntur, & quadringenti valent Rublum.

Tvuerensis utrinque scripturam habet, & valore Moscovuitico aequiparatur.

Novuogardensis in una parte Principis in solio sedentis, hominisque ex adverso sese inclinantis imaginem: in altera scripturam habet, atque Moscovuiticum valore in duplo superat.

Grifna porro Novuogardensis XIIII, Rublus autem ducentas vi[n]ginti duas dengas valet.

Plescovuiensis, caput bovis coronatum, in altera vero scripturam habet. Habent praeterea cupream monetam, quae Polani vocatur. horum sexaginta dengam Moscoviticam valent.

Aureos non habent, nec cudunt ipsi, sed Hungaricalibus fere, interdum etiam Renanis utuntur: preciumque eorum saepe mutant, praesertim cum externus auro aliquid mercaturus sit, tum continuo precium eius minuunt. si vero aliquo profecturus, auro indigeat, eius tum rursus precium augent.

Rigenzibusque rublis utuntur propter vicinitatem, quorum unus valet duos Moscovuiticos.

Moneta Moscovuitica est ex puro & bono argento: ea quamvis nunc quoque adulteratur. Non audivi tamen, ob hoc facinus in quempiam animadversum esse.

Omnes fere aurifabri Moscovuiae nummos cudunt: & quicunque affert massas argenteas puras, nummosque cupit, tum nummos & argentum appendunt, atque aequa lance librant.

Exiguum est, & constitutum precium, quod ultra aequale pondus solvendum est aurifabris, parvo alioqui laborem suum vendentibus.

Scripserunt quidam, provinciam hanc rarissime abundare argento: Principem praeterea, ne id exportaretur, prohibere.

Provincia sane argentum nullum habet, nisi quod (ut dictum est) importatur: nec Princeps usqueadeo efferre prohibet, sed cavet verius. atque ideo permutationem rerum facere, & alia, ut pelles, quibus abundant, aut quid aliud eiusmodi, pro aliis rebus dare, recipereque suos iubet, quo argentum & aurum in provincia retineat.

Vix centum annis utuntur moneta argentea, praesertim apud illos cusa.

Initio cum argentum in provinciam inferebatur, fundebantur portiunculae oblongae argenteae, sine imagine & scriptura, aestimatione unius rubli: quarum nulla nunc apparet.

Cudebatur etiam moneta in Galitz principatu. ea autem cum aequabili valore careret, evanuit.

Porro ante monetam, proboscide & auriculis aspreolorum, aliorumque animalium, quorum pelles ad nos afferuntur, utebantur: iisque vitae necessaria, ceu pecunia, emebant.

Numerandi ratione ea utuntur, ut res quascunque per Sorogk, aut Devuenosto, hoc est, aut quadragesimo aut nonagesimo numero, quemadmodum nos centesimo, numerent, dividantque.

Numerantes itaque subinde repetunt, multiplicantque, bis Sorogk, ter Sorogk, quater Sorogk: id est, quadraginta. aut bis, ter, quater Devuenosto, hoc est nonaginta.

Mille, gentili lingua Tissutzae: item decem millia, una dictione, Tma: viginti millia, Dvuetma: triginta millia, Tritma exprimunt.

Quisquis merces qualescunque Moscovuiam attulerit, eas continuo apud portitores, seu telonii praefectos, profiteri ac indicare cogitur: quas hi stata hora conspiciunt, aestimantque. aestimatas vero, nemo nec vendere nec emere audet, nisi prius fuerint Principi indicatae.

Porro Princeps si quicquam emere voluerit, tum mercatori interim res suas nec indicare, nec cuiquam licitari eas integrum est. quo fit, ut mercatores interdum diutius detineantur.

Neque etiam cuivis mercatori, praeter Lithvuanos, Polonos, aut illorum imperio subiectos, Moscovuiam venire liberum est.

Nam Sutensibus, Livuoniensibus, & Germanis ex maritimis civitatibus, Novuogardiae duntaxat: Thurcis vero & Tartaris Chloppigrod oppido, quo nundinarum tempore diversi homines ex remotissimis locis confluunt, mercaturam exercere ac mercari concessum est.

Quando vero Legati ac Oratores Moscovuiam proficiscuntur, tum omnes undecunque mercatores in illorum fidem ac protectionem suscepti, Moscovuiam & libere, & sine portoriis ire possunt, ac etiam consueverunt.

Maior pars mercium sunt massae argenteae, panni, sericum, panni sericei & aurei, uniones, gemmae, aurum filatum. interdum viles etiam quasdam res suo tempore portant, ex quibus non parum lucri referunt.

Saepe etiam accidit, ut rei alicuius desiderio omnes teneantur: quam qui primus attulerit, plus iusto lucratur.

Dein cum plures mercatores earundem rerum magnam copiam advexerint, tanta nonnunquam vilitas consequitur, ut is qui res suas quamplurimo vendiderat, easdem rursus vilescente precio emat, magnoque suo commodo in patriam reducat.

Merces vero quae inde in Germaniam portantur, sunt pelles, & cera: in Lithvuaniam & Thurciam, corium, pelles, & albi longi dentes animalium, quae ipsi Mors appellant, quaeque in mari septentrionali degunt, ex quibus manubria pugionum Thurci affabre conficere solent. nostrates piscium dentes esse putant, & nominant.

In Tartariam vero sellae, frena, vestes, corium: arma autem & ferrum non nisi furtim, aut ex singulari Praefectorum permissione exportantur, ad alia loca intra Orientem & Septentrionem.

Panneas tamen & lineas vestes, cultellos, secures, acus, specula, marsupia, aut quid aliud eiusmodi ducunt.

Mercantur fallacissime ac dolosissime: nec paucis verbis, ut quidam scripserunt.

Quin dum precium afferunt, ac rem minoris dimidio precio in fraudem venditoris licentur: mercatores nonnunquam non uno tantum aut altero mense suspensos ac incertos detinent, verum ad extremam desperationem quosdam perducere solent.

Caeterum qui mores illorum tenet, dolosaque verba, quibus precium rei imminuunt, tempusque extrahunt, non curat, aut dissimulat: is res suas sine aliquo dispendio vendit.

Civis quidam Cracoviensis, ducentos centenarios cupri aduexerat, quos Princeps emere voluit, & mercatorem tamdiu detinuit, ut is tandem fastidio affectus, rursus versus patriam cuprum reduceret. Porro cum aliquot miliaribus ab urbe adesset, subordinati quidam illum sequuntur, eiusque bona, ac si portorium non solvisset, inhibent, interdicuntque.

Mercator reversus Moscovuiam, apud consiliarios Principis de iniuria sibi illata conqueritur. illi audita causa, mox se ultro constituunt medios: ac negotium sese transacturos, si gratiam petat, pollicentur.

Mercator callidus, qui sciebat Principi ignominiosum fore, si eiusmodi merces ex ditione sua reducerentur, ac si non reperiretur quispiam qui tantas merces mercari & exolvere posset, non ullam gratiam petit, sed iustitiam sibi administrari postulat.

Tandem cum viderent adeo obstinatum, ut qui abduci a proposito non posset, neque illorum dolo aut fraudi cedere vellet, cuprum Principis nomine emunt: ac persoluto iusto precio, hominem dimittunt.

Externis singulas res carius vendunt: ita ut quae uno ducato alioqui emunt, ea quinque, octo, decem, interdum viginti ducatis indicent.

Quanquam ipsi vicissim, aliquando rem raram ab externis decem, aut quindecim florenis mercentur, quae vix unum aut alterum valet florenum.

Porro contrahendis rebus, si quid forte dixeris, aut imprudentius promiseris, eorum diligenter meminerunt, praestandaque urgent: ipsi vero, siquid vicissim promiserint, minime praestant.

Item, quamprimum iurare incipiunt, aut obtestari, scias illico dolum subesse. animo enim fallendi ac decipiendi iurant.

Rogaveram quendam consiliarium Principis, ut me in emendis certis pellibus, ne deciperer, iuvaret: qui ut facile operam mihi suam erat pollicitus, ita rursum diutius me suspensum tenuit.

Voluit proprias mihi obtrudere pelles. ad haec alii ad illum concurrebant mercatores, praemia pollicentes, si eorum merces bono mihi venderet precio.

Ea est enim mercatorum consuetudo, ut in emptione ac venditione medios se constituant, atque utrique partium acceptis separatim muneribus, operam suam fidelem polliceantur.

Est ampla & murata domus non longe ab arce, Curia dominorum mercatorum dicta, in qua habitant mercatores, mercesque suas reponunt: ubi sane piper, crocus, sericii panni, & id genus aliae merces, longe minoris quam in Germania, venduntur.

Hoc autem tribuendum est rerum permutationi.

Nam dum Mosci pelles alioqui vili precio comparatas, plurimi aestimant: externi vicissim, forte illorum exemplo, merces suas parvo quoque emptas opponunt, cariusque indicant. quo fit, ut utrique aequali permutatione rerum facta, res praesertim pro pellibus acceptas, mediocri precio, & sine lucro vendere possint.

Pellium magna est diversitas.

Zebellinorum enim nigredo, longitudo & densitas pilorum, maturitatem arguunt.

Item si congruo tempore, quod in pellibus aliis pariter observatur, capiantur, precium augent.

Citra Vstyug & Dvuinam provinciam rarissime, circa Peczoram vero saepius & praestantiores reperiuntur.

Madauricae pelles ex diversis partibus, ex Sevuera bonae, ex Helvetiis meliores, ex Svuetia vero optimae afferuntur.

Illic tamen maior est copia. Audivi, aliquando Moscovuiae repertas Zebellinorum pelles fuisse, quarum aliae XXX, aliae vero XX aureis venditae sunt. At eiusmodi ego nullas potui videre.

Hermelinorum pelliculae ex pluribus pariter locis inversae afferuntur, quibus tamen plerisque emptoribus imponitur. Habent signa quaedam circa caput & caudam, ex quibus agnoscuntur, an congruo tempore sint captae. Nam simul ubi hoc animal captum fuerit, excoriatur, pellisque invertitur, ne attritis pilis deterior fiat.

Si quod non suo tempore captum fuerit, pellisque ideo bono ac nativo colore careat, tum ex capite (ut dictum est) & cauda, certos pilos tanquam signa, ne incongruo tempore captum agnoscatur, evellunt, extrahuntque, atque ita emptores decipiunt. singulae autem tribus fere, quatuorve dengis venduntur: paulo ampliores carent ea albedine, quae alioqui pura in minoribus apparet.

Vulpinae,& praesertim nigrae, ex quibus plerunque tegmina capitis facere solent, plurimi fiunt. decem enim nonnunquam XV aureis venduntur.

Aspreolorum pelliculae ex diversis quoque partibus afferuntur, ampliores tamen ex Sibier provincia: nobiliores vero aliis quibuslibet, ex Sch[uv]uaii, non longe a Cazan.

Porro ex Permia, Vuiatka, Ustyug, & Vuolochda, fasciculis semper X numero colligatae afferuntur: quarum in singulis fasciculis duae sunt optimae, quas Litzschna appellant: tres aliquanto deteriores, quas Crasna vocant: quatuor, quas Pocrasna: una, & ea quidem ultima, Moloischna dicta, omnium est vilissima.

Harum singulae una, aut duabus dengis emuntur. Ex his meliores & selectas, in Germaniam & alias provincias, mercatores magno suo commodo portant.

Lyncium pelles, parvi: luporum vero, ab eo tempore quo in Germania ac Moscovuia in precio esse coeperunt, plurimi fiunt. Luporum praeterea terga longe in minore, quam apud nos, sunt precio.

Castorum pelles apud illos habentur in magno precio: omnesque iuxta ex his, quod nigro, eoque nativo sint colore, fimbrias vestium habent.

Pellibus domesticorum catorum, mulieres utuntur.

Est quoddam animal, quod gentili lingua Pessetz vocant: huius pelle, quod plurimum caloris adferre corpori solet, in itinere, seu profectionibus utuntur.

Vectigal, seu portorium omnium mercium, quae vel importantur, vel exportantur, in fiscum refertur. De qualibet re, aestimatione unius rubli, penduntur septem dengae: extra ceram, de qua non solum iuxta aestimationem, sed pondus quoque, vectigal exigitur. De quolibet autem pondere, quod gentiliter Pud appellant, quatuor dengae penduntur.

De mercatorum itineribus, quibus in importandis ac exportandis mercibus, ac per diversas Moscovuiae regiones utuntur, infra in Chorographia Moscovuiae, copiose explicabo.

Usura communis est: quam licet magnum peccatum esse dicant, ab ea tamen nemo fere abstinet.

Est autem quodammodo intolerabilis, nimirum de quinque semper unum: hoc est, de centum viginti.

Ecclesiae mitius, ut dictum est, videntur agere, quae decem pro centum (ut vocant) accipiunt.

Nunc Chorographiam Principatus & dominii magni Ducis Moscouuia aggrediar, puncto in Moscovuia principali civitate constituto: ex qua progressus, circumiacentes atque celebriores duntaxat principatus describam. Etenim in tanta vastitate, provinciarum omnium nomina exacte indagare non potui. Quare civitatum, fluminum, montium, quorundamque locorum celebrium nominibus contentus sit Lector.

Urbs Moscovuia itaque, Russiae caput & metropolis, ipsaque provincia, & qui hanc praeterlabitur fluvius, unum idemque nomen habent, vernaculaque gentis lingua Mosqvua appellantur.

Quod nam autem caeteris nomen praebuerit, incertum. Verisimile tamen est, ea a fluvio nomen accepisse. Nam etsi urbs ipsa olim caput gentis non fuerit, Moscorum tamen nomen veteribus non ignotum fuisse constat.

Porro (60) Mosqvua fluvius in Tvuerensi provincia, LXX fere supra Mosaisko vuerst (est autem vuerst, Italiam fere miliare) haud procul a loco qui Oleschno dicitur, fontes suos habet: indeque emenso LXXXX vuerst spacio, ad Moscovuiam civitatem decurrit: receptisque in se aliquot fluviis, Orientem versus, Occam fluvium illabitur.

Caeterum sex supra Mosaisko miliaribus, primum navigabilis esse incipit: quo loco materia ad fabricandas domos, aliosque usus ratibus imposita, Moscovuiam defertur.

Infra autem civitatem merces aliaque quae ab externis hominibus importantur, navibus advehuntur.

Tarda autem in fluvio, atque difficilis, propter gyros, seu maeandros, quibus multis incurvatur, navigatio est: praesertim inter Moscovuiam & Columnam civitatem, tribus ab eius ostiis passuum millibus in littore sitam:ubi CCLXX vuerst spacio, flexionibus multis longisque navigantium cursum impedit atque remoratur.

Fluvius non admodum piscosus, ut qui praeter viles & vulgares, nullos pisces habeat.

Moscovuia quoque provincia, nec lata nimis, nec fertilis est: cuius foecunditati, ager ubique arenosus, qui mediocri siccitatis aut humiditatis excessu segetes enecat, plurimum obest.

Accedit ad haec, immoderata asperaque nimis aeris intemperies, qua hyemis rigore solis calorem superante, sata quandoque ad maturitatem non perveniunt.

Etenim tam intensa ibi nonnunquam sunt frigora, ut quemadmodum aestatis tempore apud nos aestu nimio, sic ibi frigore immenso terra in hiatum discedat: aqua etiam tum in aerem effusa, sputumque ex ore proiectum, anteaquam terram contingat, congelantur.

Nos ipsi, cum anno 1526 eo pervenissemus, ramos fructiferarum arborum, rigore hyemis anni praecedentis prorsus periisse vidimus: quae eo anno adeo dura fuit, ut complures veredarii (quos ipsi Gonecz vocant) in vehiculis gelu concreti, reperti sint.

Fuere qui tum pecora Moscovuiam, funibus alligata, ex proximis pagis ducerent: vique frigoris oppressi, una cum pecoribus perierunt.

Praeterea multi circulatores, qui cum ursis, ad choreas edoctis, in illis regionibus vagari solent, tum mortui in viis reperti sunt.

Quin & ursi ipsi, fame eos stimulante, relictis sylvis, passim per vicinas villas discurrebant, inque domos irruebant: quorum conspectum atque vim cum rustica turba fugeret, frigore foris misere peribat.

Atque tanto frigori, aestus quoque nimius quandoque respondet, ut anno Domini 1525, quo immoderato solis ardore omnia fere sata exusta fuerunt, tantaque annonae caritas eam siccitatem consecuta est, ut quod tribus antea dengis emebatur, id XX, aut XXX post emeretur. plurimi pagi & sylvae, frumentaque nimio aestu incensa conspiciebantur.

Quorum fumus ita regionem oppleverat, ut prodeuntium hominum oculi graviter fumo laederentur: & absque fumo caligo quaedam oboriebatur, quae multos obcaecaverat.

Totam porro regionem non ita diu admodum sylvosam fuisse, ex magnarum arborum truncis, qui etiamnum extant, apparet: quae quamvis agricolarum studio ac opera satis culta sit, iis tamen quae in agris proveniunt exceptis, reliqua omnia ex circumiacentibus provinciis eo afferuntur. nam frumento quidem, oleribusque communibus abundat: cerasa dulciora, nucesque (avellanis tamen exceptis) in tota regione non reperiuntur.

Aliarum arborum fructus habent quidem, verum insuaves.

Melones autem singulari cura ac industria seminant. terram fimo permixtam in aereolas quasdam altiores componunt, inque eas semen calore nimio suffocetur, per fimum terrae mixtum faciunt: in frigore vero nimio, laetaminis calor seminibus reconditis praestat auxilium.

Melle Moscovuia provincia, ferisque (leporibus tamen exceptis) caret.

Animalia nostris longe minora sunt, neque tamen cornibus (ut quidam scripsit) carent.

Vidi enim ibi boves, vaccas, capras, arietes, cornuta omnia.

Iam vero civitas Moschovuia, inter alias civitates Septentrionales, Orientem versus multum porrigitur: quod nobis in profectione nostra, observatu haud difficile fuit.

Nam cum Vienna egressi, recta Cracoviam, atque inde centum fere Germanicorum miliarium itinere, in Septentrionem progressi fuissemus, itinere tandem in Orientem reflexo, Moscovuiam, si non in Asia, tamen in extremis Europae, qua maxime Asiam contingit, finibus sitam pervenimus.

De qua re infra in Tanais descriptione plura dicam.

Urbs ipsa lignea est, satisque ampla: quae procul etiam amplior, quam re ipsa sit, apparet. nam horti, areaeque in qualibet domo spaciosae, magnam civitati accessionem faciunt: quam fabrorum, aliorumque opificum igni utentium, in fine civitatis longo ordine protensae aedes, inter quas sunt prata & agri, etiam magis adaugent.

Porro non procul a civitate domunculae quaedam apparent, & trans fluvium villae, ubi non multis retroactis annis, Basilius Princeps satellitibus suis novam Nali civitatem (quod eorum lingua Infunde sonat) exaedificavit, propterea quod cum aliis Ruthenis medonem & cervisiam bibere, exceptis paucis diebus in anno, prohibitum sit, iis solis bibendi potestas a Principe sit permissa: atque eam ob rem, ne caeteri illorum convictu corrumperentur, ab reliquorum consuetudine sunt seiuncti.

Haud procul ab urbe sunt aliquot Monasteria, quae vel sola procul spectantibus una quaedam civitas esse videntur.

Porro vasta civitatis magnitudo facit, ut nullo certo termino contineatur, nec muro, fossa, propugnaculisve commode sit munita.

Plateae tamen quibusdam in locis, trabibus per transversum ductis, obstruuntur: adhibitisque custodibus ad primam noctis factem ita obfirmantur, ut nemini noctu aditus post statam horam illac pateat: post quam qui deprehensi forte fuerint a custodibus, aut verberantur, spolianturque, aut in carcerem coniicitur, nisi forte noti honestique viri fuerint. Hi enim a custodibus ad sua deduci solent.

Atque tales custodiae qua liber in civitatem patet aditus, locari solent.

Nam reliquam urbis partem Mosqua alluit, in quem sub ipsa urbe, Iausa fluvius illabitur, qui ob altas ripas raro vadari potest.

In hoc molendina complura, in publicum civitatis usum constructa sunt. hisque fluuiis civitas nonnihil munita esse videtur: quae praeter paucas lapideas aedes, templa & monasteria, prorsus lignea est.

Aedium in ea urbe numerum vix credibilem referunt.

Aiebant enim, sexto ante adventum nostrum in Moscovuiam anno, Principis iussu aedes conscriptas fuisse, eorumque numerum 41500 superasse.

Civitas haec tam lata ac spaciosa, admodum lutosa est. quamobrem in vicis ac plateis, aliisque celebrioribus locis, pontes passim extructi sunt.

Est in ea castrum, ex lateribus coctis constructum, quod ab una parte Mosqvua, ab altera Neglima flumine alluitur.

Neglima autem ex paludibus quibusdam manat, qui ante civitatem circa superiorem castri partem ita obstruitur, ut in stagni formam exeat: indeque decurrens, fossas castri replet, in quibus sunt molendina: tandemque sub ipso castro, ut dixi, Mosqvuae fluvio iungitur.

Castrum autem tanta magnitudine est, ut praeter amplissimas ac magnifice extructas ex lapide Principis aedes, Metropolitanus episcopus, item Principis fratres, Proceres, aliique quam plurimi, spaciosas in eo aedes ligneas habeant.

Ecclesiae ad haec in eo multae, ut amplitudine sua civitatis propemodum formam referre videantur. Hoc castrum roboribus tantum initio circundabatur: atque ad magni Ducis Ioannis, Danielis filii, tempora usque, paruum ac ignobile erat.

Is enim Petri Metropolitae suasu, primus sedem Imperii eo transtulit. Nam Petrus amore Alexii cuiusdam, qui ibi sepultus claruisse miraculis dicitur, eo loci sedem sibi prius elegerat: eoque mortuo, atque ibidem sepulto, cum ad eius tumulum miracula pariter fierent, locus ipse religionis ac sanctitatis quadam opinione adeo celebris factus est, ut posteri Principes omnes, Ioannis successores, ibi Imperii sui sedem habendam esse duxerint.

Nam mortuo Ioanne, eiusdem nominis filius, sedem ibi retinuit: ac post eum Demetrius, post Demetrium Basilius, is qui ducta Vuitoldi filia, Basilium Caecum post se reliquit.

Ex quo Ioannes, eius Principis pater, apud quem Oratorem egi (qui primus castrum muro cingere coepit) natus est: cui operi tricesimo ferme anno post, supremam manum eius posteri imposuere.

Eius castri propugnacula basilicae, cum Principis palatio, ex latere ab hominibus Italis, quos propositis magnis praemiis Princeps ex Italia evocaverat, Italico more extructa sunt.

Multae autem, ut dixi, in hoc sunt ecclesiae, ligneae ferme omnes: duabus tamen insignioribus, quae ex lateribus extructae sunt, exceptis: quarum altera divae Virgini, al[t]era divo Michaeli est sacra.

In templo divae Virginis sepulta sunt duorum Archiepiscoporum corpora, qui, ut Principes eo suam Imperii sedem transferrent, ibique Metropolim constituerent, autores fuere: eamque maxime ob rem in divorum numerum sunt relati.

In altero templo principes vita defuncti humantur.

Construebantur, nobis praesentibus, plura etiam templa ex lapide.

Regionis coelum adeo salubre est, ut ibi ultra Tanais fontes, praesertim in Septentrionem, ac etiam magna ex parte Orientem versus, memoria hominum, nulla unquam pestis saevierit.

Habent tamen interdum intestinorum & capitis morbum quendam, pesti haud dissimilem, quem ipsi Calorem appellant. eo qui corripiuntur, paucis diebus pereunt.

Is morbus in Moscovuia nobis existentibus, grassabatur, unumque ex familiaribus nostris absumpsit. atque cum in tam salubri regione degant, si quando in Novuogardia , Smolentzko, & Plescovuia pestis saevit, quoslibet illinc ad se venientes, regione sua metu contagii excludunt.

Gens Moscovuiae caeteris omnibus astutior & fallacior esse perhibetur, fluxa in primis in contractibus fide: cuius rei ipsi haud ignari, si quando cum externis commercia habent, quo maiorem fidem obtineant, non Moscovuitas se, sed advenas esse simulant.

Longissimus in Moscovuia dies in solstitio aestivali XVII horarum, cum tribus quartalibus, esse dicitur.

Certam poli elevationem tum ex nemine potui cognoscere: quamvis quidam LVIII graduum se accepisse, incerto tamen autore, diceret.

Ipse tandem facto per Astrolabium periculo, utcunque solem nono die Iunii in meridie observavi LVIII graduum.

Ex qua observatione, computatione hominum harum rerum peritorum, deprehensum est, altitudinem poli L graduum esse: longissimum autem diem, XVII horarum, & unius quartalis.

Moscovuia loco principali descripta, ad reliquas Magni Ducis Moscovuiae subiectas provincias progrediar, ordine primum Orientem versus servato: dein per Meridiem & Occidentem atque Septentrionem circumeuntes, recta in Orientem aequinoctialem deveniemus.

Vuolodimeria civitas magna primum occurrit, quae castrum ligneum sibi coniunctum habet. Haec a tempore Vuolodimeri, qui postea Basilius dictus est, usque ad Ioannem Danielis filium, Russiae metropolis fuit.

Est autem inter Vuolgam & Occam, magna duo flumina, triginta sex a Moscovuia in Orientem miliaribus Germanicis sita, loco adeo fertili, ut ex uno tritici modio saepe XX, nonnunque XXX modii proveniant.

Eam Clesma fluvius alluit, caetera sylvae magnae vastaeque cingunt.

Clesma porro quatuora Moscovuia miliaribus Germanicis oritur, multisque ibi molendinis celebris ac commodus est: qui infra Vuolodimeriam, usque ad Murom oppidum, in Occae littore situm, spacio duodecim miliaribus navigatur, Occaeque fluvio iungitur.

A Vuolodimeria viginti quatuor miliarium recta in Orientem, in vastis sylvis principatus olim fuit: cuius populi Muromani vocabantur, animalium pellibus, melle & piscibus abundantes.

Novuogardia inferior civitas, ampla & lignea, cum castro, quod Basilius praesens monarcha ad Vuolgae & Occae fluviorum confluxum ex lapide in scopulo exaedificavit.

Aiunt quadraginta miliaribus Germanicis eam a Murom abesse, in Orientem. quod si ita est, centum miliaribus Novuogardia a Moscovuia distabit.

Regio fertilitate, rerumque copia Vuolodimeriam aequat.

Atque hic Christianae religionis hac quidem parte terminus est. nam licet princeps Moscovuiae ultra Novuogardiam hanc, castrum, cui Sura nomen est, habeat: tamen interiectae gentes, quae Czeremissae appellantur, non Christianam, sed Machumeti sectam sequuntur.

Porro ibi & aliae gentes sunt, Mordvua nomine, Czeremissis permixtae, quae cis Vuolgam, ad Suram, bonam regionis partem occupant.

Czeremissae enim ultra Vuolgam in Septentrione degunt: ad quorum differentiam, qui circa Novuogardiam habitant, Czeremissae superiores, seu montani, non a montibus quidem, qui ibi nulli sunt, sed a collibus potius, quos accolunt, nuncupantur.

Sura fluvius Mosci & Casanensis regis dominium dividit, qui ex Meridie veniens, vigintiocto miliaribus infra Novuogardiam, cursu in Orientem flexo, Vuolgam influit. in quorum confluxu, ad alterum littus, iis Basilius princeps castrum erexit, idque a suo nomine Basilovugorod nominavit: quod postea multorum malorum seminarium extitit.

Haud procul inde est Moscha fluvius, qui & ipse ex Meridie profluens, Occam supra Murom illabitur, non longe ab oppido Cassimovugorod, quod Moscus Tartaris habitandum concessit.

Horum mulieres arte quadam ungues, decoris causa, nigro colore inficiunt: ac aperto capite, passisque crinibus perpetuo incedunt.

A Moscha fluvio Orientem & Meridiem versus, ingentes occurrunt sylvae, quas Mordvua populi, qui proprio idiomate utuntur, ac Principi Moscovuiae subiecti sunt, inhabitant. Eos quidam idololatras, alii Mahometanos esse volunt.

Hi in pagis passim habitant, agros colunt, victum ex ferina carne & melle habent, pellibus abundant preciosis: duri in primis homines. nam & Tartaros latrocinantes saepe fortiter a se propulsarunt, pedites fere omnes, arcubus oblongis conspicui, sagittandique peritia praestantes.

Rezan provincia inter Occam & Tanaim fluvium sita, civitatem ligneam non longe a ripa Occae habet.

Erat in ea castrum, quod Iaroslavu vocabatur: cuius nunc, praeter vestigia, nihil extat.

Haud procul ab ea civitate, Occa fluvius insulam facit, quae Strub dicitur, magnus olim ducatus, cuius Princeps nemini subiectus erat.

Columna ex Moscovuia inter Orientem & Meridiem, seu (ut alii volunt) in Orientem hyemalem civitas occurrit. Dein Rezan, quae a Moscovuia triginta sex miliaribus Germanicis distat.

Haec provincia caeteris omnibus Moscovuiae provinciis fertilior est: in qua, ut aiunt, singula grana frumenti binas quandoque, pluresve spicas proferunt: quarum culmi tam dense accrescunt, ut nec equi facile transire, nec coturnices inde evolare possint.

Mellis, piscium, avium, ferarumque ibi magna copia, arborumque fructus longe Moscovuiae fructibus nobiliores: gens audacissima, bellicosissimaque.

Ex Moscovuia ad hoc usque castrum, ultraque spacio XXIIII fere miliarium Germanicis fluit Tanais, loco qui Donco dicitur: ubi mercatores in Asoph, Capham, & Constantinopolim euntes, naves suas onerant: quod plerunque fit in autumno, pluviosa anni parte. nam Tanais ibi aliis anni temporibus non ita aquis abundat, ut oneratas naves bene ferre queat.

Dominabatur Rezan quandoque Basilius magnus dux, qui sororem Ioannis Basilii magni ducis Moscovuiae duxerat, ex eaque Ioannem & Theodorum susceperat.

Mortuo Basilio, Ioannes filius succedit: qui ex uxore Knes Theodori Babitz filia, Basilium, Theodorum & Ioannem filios genuit. ex quibus, mortuo patre, maximi natu duo filii, dum quisque sibi imperium vendicare nititur, in campis Razanensibus congressi: armis decertarunt: in qua pugna alter occubuit. nec multo post, qui victor fuerat, in eisdem campis moritur, in cuius rei memoriam, signum crucis ex robore ibi erectum est.

Minimus natu, qui ex tribus fratribus adhuc supererat, cognita fratrum suorum morte, adiunctis sibi Tartaris, principatu, pro quo fratres decertaverant, quemque mater adhuc possidebat, vi poritur: quibus peractis, cum Duce Moscovuiae agit, ut quemadmodum maiores sui nemini obstricti, cum principatum libere tenuissent, possedissentque, ita se quoque imperare sineret.

Dum haec pacisceretur, ad magnum Principem delatus est, quod regis Tauricae, quo cum Principi bellum erat, filiam uxorem expeteret. quam ob rem cum a Principe vocatus fuisset, metu adventum tardat, protrahitque. tandem a Simeone Crubin, uno ex consiliariis suis persuasus, in Moscovuiam proficiscitur: ubi Principis iussu captus, liberis custodiis mandatur.

Subinde Princeps matre illius eiecta, & in monasterium intrusa, castrum cum principatu occupat: & ne aliqua quandoque secessio Rezanensium fieret, bonam eorum partem per diversas distribuit colonias.qua re totius principatus vires labefactatae corruerunt.

Porro cum anno Domini 1521 Tartari prope Moscovuiam castra posuissent, Ioannes per tumultum e custodia elapsus, in Lithvuaniam profugit: ubi etiam tum exulabat. Tulla oppidum quadraginta fere miliaribus Germanicis a Rezan distat, a Moscovuia vero in Meridiem triginta sex: estque ultimum oppidum ad campestria deserta, in quo Basilius Ioannis castrum ex lapide construxit, quod fluvius eiusdem nominis praeterlabitur.

Uppa vero alius fluvius, ab ortu castrum alluit. Tullaeque fluvio iunctus, Occam supra Vuorotinski viginti fere miliaribus Germanicis influit. a cuius ostiis haud ita procul, Odoyovu castrum situm est. Porro oppidum Tulla, etiam Basilii tempore proprium principem habebat.

Tanais fluvius famosissimus, qui Europam ab Asia disterminat, octo ferme a Tulla in Meridiem miliaribus nonnihil in Orientem deflectendo, oritur, non ex Ripheis montibus, ut quidam prodidere: sed ex Ivuanovuosero, hoc est, Ioannis lacu ingenti,qui in longitudine & latitudine circiter 1500 vuerst patet: inque sylva, quam quidam Okonitzkilies, alii Iepiphanovulies appellant, ortum habet. Ex hoc lacu Schat & Tanais, magna duo flumina, emergunt.

Schat in Occidentem, Uppa fluvio in se recepto, Occam inter Occidentem & Septentrionem influit. Tanais autem primo cursu recta in Orientem fluit, atque inter Casan & Astrachan regna sex vel septem miliaribus Germanicis a Vuolga fluvio labitur: dein reflexo in Meridiem cursu paludes facit, quas Maeotidis vocant.

Ad eius porro fontes proxima civitas est Tulla, supra ostia vero tribus fere in littore miliaribus Asoph civitas, quae prius Tanas vocabatur. supra hanc quatuor dierum itinere Achas oppidum est, ad eundem fluvium situm, quem Rutheni Don appellant.

Hunc ab optimorum piscium copia singulari, item amoenitate, quod utraque fluminis ripa diversis herbis, radicibusque suavissimis, ad haec arboribus fructiferis plurimis, variisque in modum horti, quasi industria quadam exculta atque consita sit, satis laudare non possunt.

Et quod tanta ferarum, quae parvo negotio sagittis conficiuntur, ibi sit copia: ut per ea loca iter facientes, ad vitam sustentandam nulla alia re, igni tantum saleque excepto, indigeant.

In his partibus non miliaria sed dierum itinera observantur.

Ego quantum coniectura assequi potui, a fontibus Tanais ad eius ostia usque, terrestri itinere recta eundo, sunt octuaginta fere miliaria Germanica.

A Donco, quo loco Tanaim primum navigabilem esse dixi, vix viginti diebus navigando, pervenitur Asoph, civitatem Turcis tributariam: quae quinque, ut aiunt, diaetis ab Isthmo Tauricae, quem alias Praecop vocant, distat.

In ea multarum ex diversis orbis partibus gentium insigne est emporium: quo ut omnibus, cuiuscunque nationis sint, liber patet accessus, libera etiam vendendi emendique cuilibet datur copia: ita civitate egressis omnibus, quidlibet impune facere licet.

De aris autem Alexandri & Caesaris, quas plerique scriptores in his locis fuisse commemorant, vel earum ruinis, nihil certi ex indigenis, aliisque qui ea loca saepissime peragrarunt, cognoscere potui. Milites quoque, quos Princeps ad Tartarorum excursiones explorandas, & coercendas, quotannis ibi in praesidiis habere solet, super hac re a me interrogati, nihil se unquam tale vel vidisse, vel audivisse responderunt.

Circa ostia tamen minoris Tanais, quatuor ab Asoph diaetis, iuxta locum Velikiprevuos ad S[anctos] montes, statuas imaginesque quasdam marmoreas & lapideas vidisse se, non negabant.

Minor porro Tanais in Sevuerski principatu oritur, unde Donetz Sevuerski vocatur, tribusque diaetis supra Asoph in Tanaim illabitur.

Caeterum qui ex Moscovuia in Asoph terrestri itinere proficiscuntur, hi Tanai, circa Donco, vetus & dirutum oppidum, traiecto, a meridie nonnihil in orientem reflectuntur: quo loci, si recta ab Tanais ostiis linea ad eius fontes ducatur, Moscovuiam in Asia, non in Europa sitam reperies.

Msceneck palustris locus est, in quo olim castrum erat, cuius etiam num vestigia extant.

Circa hunc locum adhuc quidam in tuguriolis habitant, qui necessitate imminente, in paludes illas, ceu castrum refugiunt.

Ex Moscovuia in Msceneck, meridiem versus eundo, sexaginta fere miliaria Germanica sunt: ex Tulla fere triginta.

A Msceneck decem & octo fere miliaribus ad partem sinistram, Occa fluvius oritur: qui primum in Orientem, dein in Septentrionem, postremo in Orientem aestivalem (ut ipsi vocant) cursum suum dirigit. atque ita Occa, Msceneck forma circuli propemodum dimidiati claudit: multaque subinde oppida, Vuorotin scilicet, Coluga, Cirpach, Corsira, Columna, Rezan, Casimovugorod, & Murom alluit: tandemque Vuolgam infra Novuogardiam inferiorem ingreditur, sylvisque utrinque clauditur, quae melle, aspreolis, hermelis & martibus plurimum abundant.

Campi omnes quos alluit, fertilissimi sunt: nobilissimus in primis piscium copia fluvius, cuius pisces caeteris Moscovuiae fluminibus praeferuntur, maxime qui circa Murom capiuntur.

Habet praeterea pisces quosdam peculiares, quos ipsi sua lingua vocant Beluga, mirae magnitudinis, sine spinis, capite & ore amplo, Sterlet, Schevuriga, Osseter: postrema tria Sturionum genera: & Bielaribitza, hoc est, album pisciculum nobilissimi saporis. horum maximam partem ex Vuolga eo devenire putant.

Ex Occae porro fontibus duos alios fluvios oriri [oririri] aiunt, Sem & Schosna: quorum Sem, Sevuera principatum perfluit: oppidumque Potivulo praeterlapsus, (67) in Desna fluvium, qui Czernigo oppidum interlabitur, atque infra Chiovuiam in Borysthenem fertur, influit: Schosna autem recta in Tanaim defertur.

Corsira in ripa Occae fluminis oppidum est, sex miliaribus supra Columnam. Habebat aliquando sui iuris dominum: qui cum ad Principem Basilium, tanquam qui in necem eius conspirasset, delatus fuisset, eamque ob rem sub venationis praetextu a Principe vocatus fuisset, illeque armatus (nam a quodam, ne inermis iret, admonitus fierat) cum ad Principem in venatione venisset, neque tum admissus esset, sed cum Michaele Georgii Principis Secretario ad vicinum oppidum Czirpach ire, ibique se operiri iusssus esset: ubi a Principis Secretario ad bibendum invitatus, idque (ut solet) pro Principis sui incolumitate, cum in eas insidias quas nullo modo evitare posset, se prolapsum esse sentiret: accersito sacerdote, haustoque poculo moritur. atque ita nephario hoc facinore, Basilius Czirpach oppido, octo miliaribus a Corsira ad Occam fluvium sito, ubi etiam loco plano minerae ferri effodiuntur, potitus est.

Coluga oppidum ad Occam fluvium triginta sex miliaribus a Moscovuia abest, quatuordecim a Czirpach.

Fiunt ibi affabre caelata pocula lignea, aliaeque e ligno res ad cultum domesticum pertinentes: quae inde in Moscovuiam, Lithvuaniam, aliasque circumiacentes regiones passim deferuntur.

Solet ibi Princeps quotannis praesidia sua contra incursiones Tartarorum habere.

Vuorotin principatus eiusdem nominiis, cum civitate & castro, tribus supra Colugam miliaribus, non procul a littore Occae sito, nomen habet.

Hunc principatum Ioannes Knes Vuorotinski cognomento possidebat, vir bellicosus, ac multarum rerum experientia excellens, quo duce Basilius princeps praeclaras saepe ex hostibus victorias reportaverat.

Sed anno 1521, quo tempore rex Tauricae Occa traiecto, magno exercitu Moscovuiam, ut supra dictum est, invaserat, ad eumque coercendum & reprimendum Demetrius Knes Bielski, homo iuvenis, cum exercitu a Principe missus fuisset, isque Ioannis Vuorotinski, aliorumque sanis consiliis neglectis, viso hoste turpi se fugae mandasset: Principeque post Tartarorum discessum, de fugae autoribus diligenter inquirente, Andrea Principis fratre (qui revera eius fugae autor fuerat) aliisque absolutis, Ioannes Vuorotinski non solum in summam venit Principis indignationem, sed captus etiam, atque principatu suo exutus est.

Postremo dimissus quidem fuit ex custodia, ea tamen conditione, ne Moscovuia unquam egrederetur. Hunc nos quoque inter primarios viros Moscovuiae, in aula Principis vidimus.

Sevuera magnus principatus est, cuius castrum Novuogrodek, haud ita diu Sevuerensium principum, priusquam hi ab Basilio principatu exuerentur, sedes erat. eo ex Moscovuia dextrorsum in Meridiem, per Colugam, Vuorotin , Serensko & Branski, centum quinquaginta miliaribus Germanicis pervenitur: cuius latitudo ad Borysthenem usque protenditur.

Vastos desertosque passim campos habet: circa Branski autem sylvam ingentem.

Castra oppidaque in eo sunt complura: inter quae Starodub, Potivulo, Czernigovu, celebriora sunt. Ager quatenus colitur, fertilis est. Sylvae hermellis, aspreolis & martibus, melleque plurimum abundant. Gens propter assidua cum Tartaris praelia, valde bellicosa.

Caeterum Basilius Ioannis, ut alios plerosque, ita hunc quoque principatum sibi subiecit, hoc modo.

Erant duo Basilii ex fratribus nepotes: horum alter cognomento Semetzitz, castrum Novuogrodek: alter vero Staradub civitatem tenebat. Potivulo autem Demetrius quidam Princeps possidebat .

Porro Basilium Semetzitz, cum strenuus in armis, eamque ob rem Tartaris terrori esset, tanta regnandi libido invaserat, ut principatum solus expeteret. neque quievit, donec Basilium Staradubski afflictissimum redderet: eoque depulso, provinciam suam occuparet. quo eiecto, Demetrium alia via aggressus est: quem apud Principem detulit, tanquam qui animum deficiendi a Principe haberet.

Qua re Princeps commotus, Basilio mandat, uti Demetrium, quacunque arte captum, ad se Moscovuiam mitteret. Huius itaque fraude Demetrius in venatione circumventus fuit.

Praemiserat enim Basilius equites quosdam ad castri sui portas, qui eum fuga evadere conantem exciperent, a quibus tum captus, in Moscovuiam deductus, atque in vincula coniectus fuit.

Hanc iniuriam filius, quem unicum habebat, Demetrius, adeo moleste tulit, ut ad Tartaros confestim confugeret. Utque patri illatam iniuriam celerius graviusque ulcisceretur, Christiana fide abnegata, in Machumeti ritum circumciditur.

Interim dum apud Tartaros ageret, accidit, ut puellam quandam venustissimam deperiret: qua cum alias potiri non posset, invitis eam parentibus clam abduxit.

Eam rem servi, qui cum eo circumcisi fuerant, puellae propinquis clam indicarunt: a quibus quadam nocte subito oppressus, cum puella sagittis conficitur.

Basilius Princeps audita filii ipsius Demetrii fuga ad Tartaros, senem arctioribus vinculis constringi iubet. qui non multo post morte filii apud Tartaros cognita, carcere moeroreque confectus, eodem anno qui a nato Christo MDXIX erat, obiit.

A[t]que haec omnia Basilio Semetzitz autore facta sunt: cuius impulsu antea quoque Princeps & Corsirae dominum & germanum suum fratrem, captos in carcere occidit.

Caeterum quemadmodum saepe fieri solet, ut qui aliis insidias struunt, in easdem tandem ipsi incidant: ita & huic Semetzitz contigit.

Nam ipse quoque apud Principem defectionis crimine insimulatus est.

Eam ob rem cum Moscovuiam vocatus fuisset, illeque, nisi publicae fidei literae Principis & Metropolitae iuramento confirmatae, sibi prius mitterentur, eo se venturum pernegaret: missis acceptisque ex sententia literis, XVIIII Aprilis, MDXXIII anni Moscovuiam cum venisset, honorifice muneribus etiam oblatis a Principe exceptus fuit: sed paucos post dies captus, in carcerem coniicitur, ubi & tunc detinebatur.

Causam captivitatis suae hanc fuisse aiunt, quod literas ad regem Poloniae, quibus se ad eum deficere velle scripserat, praefecto Chiovuiensi misisset: qui resignatis literis, cum iniquum eius erga principem suum animum cognovisset, continuo eas Principi (69) Moscovuiae misit.

Alii vero rationem magis verisimilem afferunt. Solus enim Semetzitz in toto Mosci Imperio supererat, qui castra & principatus possidebat: quibus, ut facilius hunc eiiceret, tutiusque imperaret, perfidiae crimen, quo ille e medio tolleretur, in illum excogitatum est.

Ad quod alludens morio quidam, quo tempore Semetzitz Moscovuiam ingrediebatur, scopas & palam circumferebat. qui cum interrogaretur, quid sibi hoc apparatu vellet?

Imperium principis nondum prorsus purgatum esse, respondit: nunc vero commodum tempus verrendi adesse, quo feces omnes eiiciendae forent.

Hanc provinciam Ioannes Basilii, Alexandri magni Ducis Lithvuaniae exercitu ad Vuedrosch fluvium profligato, primus imperio suo adiecit.

Porro Sevuerenses principes genus suum a Demetrio magno Duce Moscovuiae ducunt. Erant Demetrio filii tres, Basilius, Andreas, & Georgius.

Ex his Basilius natu maximus, iuxta patrias leges, patri in regno successit. Ex aliis duobus, Andrea videlicet & Georgio, Sevuerenses principes generis sui originem traxerunt.

Czernigovu triginta miliaribus a Chiovuia, totidem vero a Potivulo abest. Potivulo vero distat a Moscovuia centum quadraginta miliaribus Germanicis a Chiovuia sexaginta, a Branski trigintaocto. Haec ultra sylvam magnam, quae vigintiquatuor miliaribus in latitudinem protenditur, sita est.

Novuogrodeck decem octo miliaribus distat a Potivulo, a Staradub quatuordecim: Staradub a Potivulo triginta duobus miliaribus.

Euntibus ex Potivulo in Tauricam, per solitudinem fluvii Sna, Samara & Ariel occurrunt: ex quibus posteriores duo latiores, profundioresque sunt: in quibus traiiciendis dum viatores diutius nonnunquam detinentur, a Tartaris saepe circumveniuntur, capiunturque. post hos Koinskavuoda & Moloscha fluvii occurrunt, quos novo quodam traiectionis genere superant: resectas arbusculas in fasces colligant, quibus se suaque imponunt, atque ita remigantes secundo fluvio in alterum littus deferuntur.

Alii huiusmodi fasces equorum caudis alligant, qui flagris impulsi, natantes in ulterius littus, homines secum trahunt, transferuntque.

Ugra fluvius profundus & lutosus, non longe a Drogobusch in sylva quadam oritur, interque Colugam & Vuorotin in Occam exoneratur. Is fluvius olim Lithvuaniam a Moscovuia dividebat.

Demetriovuitz oppidum & castrum inter Meridiem & Occidentem, decem & octo miliaribus abest a Vuiesma, a Vuorotim circiter viginti.

Smolentzko civitas Episcopalis, ad Borysthenem fluvium sita, castrum in ulteriore fluminis littore Orientem versus habet, roboriibus constructum, quod plurimas domos in civitatis formam complectitur.

Hoc qua in collem porrigitur (nam parte alia Borysthene alluitur) fossis, ad haec stipitibus acutis, quibus hostium incursus arcetur, munitum: Basilius Ioannis saepius gravissime oppugnavit, nunquam tamen illud vi capere potuit. At postremo militum, praefectique cuiusdam Bohemi, de quo supra in historia Michaelis Linski dictum, proditione eo potitus est.

Civitas in valle sita, colles circumquaque fertiles habet, sylvisque vastissimis cingitur, ex quibus pellium diversarum magnus proventus.

Templum in castro divae Virgini sacrum, alia vero aedificia lignea: in civitatis suburbio Monasteriorum e lapidibus constructorum ruinae complures videntur.

Ex Moscovuia porro ad Smolentzkum, inter Meridiem & Occidentem euntibus, decem & octo miliarium itinere, Mosaisko primum occurrit: inde viginti sex, Vuiesma: post decem & octo, Drogobusch: atque inde totidem, in Smolentzko pervenimus, totumque hoc iter octuaginta miliaribus Germanicis constat: quamvis Lithvuani & Moscovuitae centum computent. Ego tamen ter loca illa peragravi, nec plura observavi.

Hunc principatum Basilio imperante, Vuiltoldus magnus Dux Lithvua[n]iae Moscis anno 1413 ademerat.

Eundem Basilius Ioannis anno1514, die XXX Iulii, Sigismundo regi Poloniae eripuit.

Drogobusch & Vuiesma, castra & oppida lignea sunt, ad Borysthenem sita, quae olim sub dominio Principum Lithvuaniae erant.

Est sub oppido Vuiesma eiusdem nominis fluvius, qui haud procul inde, duobus videlicet vuerst, in Borysthenem fertur: solentque oneratae mercibus naves inde Borysthenem devehi, atque post vicissim adverso Borysthene Vuiesmam usque portari.

Mosaisko quoque castrum & oppidum ligneum, circa quod magna diversicolorum copia leporum est: soletque Princeps quotannis venationes suas ibi habere, atque nonnunquam diversorum Principum Oratores audire: sicuti nobis in Moscovuia existentibus, Lithvuanos Oratores audivit: nosque eo pariter ex Moscovuia accersitos, ubi mandatis Principum nostrorum confectis dimissi fuimus.

Porro imperium principum Moscovuiae, tempore Vuitoldi, quinque aut sex miliaribus ultra Mosaisko protendebatur.

Biela principatus, cum castro & civitate eiusdem nominis, ad fluvium Opscha, in vastis sylvis sexaginta miliaribus Germanicis magis in Occidentem a Moscovuia distat: a Smolentzko triginta sex, a Toropetz triginta.

Huius olim Principes ex Gidemino oriundi erant: sed Casimiro rege Poloniae imperante, Iagellonis filii hunc principatum obtinebant. quo tempore, Basilius princeps Bielae, qui alias Bielski appellatur, ad Ioannem patrem Basilii defecit, se suaque illi subdidit: uxoreque sua in eo motu in Lithvuania relicta, aliam, ut supra dictum est, in Moscovuia duxit: ex qua tres suscepit filios, quos nos apud Principem vidimus, e quorum numero Demetrius propter patris sui authoritatem in mano precio honoreque habebatur.

Porro hi tres fratres, quamvis ex Bielski paterna haereditate vivebant, eiusque annuis redditibus alebantur, eo tamen ire non audebant. nam Moscovuiae princeps, Bielski principatum illis ademit, titulumque sibi usurpabat.

Rsovua Demetrii civitas, cum castro, recta in Occidentem viginti tribus miliaribus abest a Moscovuia: castrum, a quo Princeps titulum sibi usurpat, ad fluvium Vuolga situm est, habetque latissimam ditionem.

Est & alia Rsovua centum quadraginta miliaribus a Moscovuia, a Vuelikiluki viginti, totidem a Plescovuia, quae deserta appellatur.

Ultra Rsovuam Demetrii, per certa miliaria progrediendo in Occidentem, est sylva Vuolkonzki dicta, ex qua quatuor fluvii oriuntur.

In ea sylva est palus, quae Fronovu vocatur: ex qua fluvius non ita magnus duobus fere miliaribus in lacum quendam Vuolgo influit: unde rursus aquarum multitudine adauctus emergit, Vuolgaque sumpto a lacu nomine vocatur: qui multis paludibus emensis, multis etiam fluminibus in se receptis, viginti quinque, vel (ut alii volunt) septuaginta ostiis in mare Caspium, a Ruthenis Chvualinsko morie appellatum, & non in Pontum, ut quidam scripsit, exoneratur.

Porro Vuolga a Tartaris Edel, a Ptolemaeo Rha vocatur: tantaque inter hunc & Tanaim in campestribus est vicinitas, ut septem duntaxat miliaribus distare affirment.

Quas autem civitates & oppida praeterlabatur, suo loco referemus.

In eadem sylva decem fere a palude Fronovuo miliaribus est Dnyepersko pagus: circa quem oritur Borysthenes, qui ab incolis Dnieper vocatur, quem nunc Borysthenem dicimus.

Haud procul ab eo loco est monasterium sanctae Trinitatis, ubi oritur alius fluvius priore maior, Niepretz per diminutionem dictus.

Ambo autem hi fluvii inter fontes Borysthenis & paludem Fronovuo confluunt, quo loco Moscovuitarum & Chloppiensium merces navibus impositae, in Lithvuaniam deferuntur: solentque mercatores ibi in monasterium ceu diversorium divertere.

Porro quod Rha & Borysthenes non ex iisdem fontibus, iuxta quorundam opinionem, oriantur, cum ex aliis, tum ex complurium mercatorum certa relatione, qui in illis partibus rem fecerunt, compertum habeo.

Borysthenis autem cursus hic est, ut primum Vuiesmam Meridiem versus alluat: mox reflexo in Orientem cursu, oppida Drogobusch, Smolenczko, Orscham, & Mogilef praeterlabatur: indeque rursus in meridiem tendens, Chiovuiam, Circassos & Otzakovu contingit. ubi deinceps in pontum exoneratur, videtur eo loco mare formam lacus habere: & Otzakovu quasi in angulo est ad ostia Borysthenis.

Nos enim ex Orscha in Smolenczko venimus, ubi impedimenta nostra navibus usque Vuiesmam deduximus: & tantum inundabat, ut Monachus Comitem a Nugaroli, & me scapha piscatoria per sylvas longe devexerit: equi vero natando pluries superarunt itinera.

Dvuina lacus a fontibus Borysthenis decem fere miliaribus, & totidem a palude Fronovuo distat.

Ex eo fluvius eiusdem nominis versus Occidentem, qui a Vuilna viginti miliaribus abest, ac dein in Septentrionem decurrit, & prope Rigam metropolim Livuoniae mare Germanicum (quod Rutheni Vuareczkoie morie vocant) illabitur: alluit Vuitepsko, Polotzko, Dunenburg: & non perfluit Plescovuiam, ut quidam scripsit. Livuonienses hunc fluvium ex bona parte navigabilem, Duna appellant.

Lovuat quartus fluvius, caeteris tribus minime comparandus, oritur inter lacum Dvuina, & paludem Fronovuo, aut ex ipsa palude. non potui equidem eius fontes, etsi haud procul a Borysthenis fontibus distant, prorsus explorare.

Est autem ille fluvius, ut eorum Annales habent, in quem Sanctus Andreas apostolus ex Borysthene per siccum naviculam traduxit, & qui emensis quadraginta fere miliaribus, Vuelikiluki alluit, inque Ilmen lacum influit.

Vuolock civitas & castrum in Occidentem aequinoctialem viginti (72) quatuor miliaribus distat a Moscovuia, a Mosaisko duodecim fere, a Tvuer viginti.

Huius loci titulum Princeps sibi usurpat, soletque quotannis ibi animum, falconibus lepores infectando, relaxare.

Vuelikiluki castrum & civitas in Occidentem a Moscovuia centum quadraginta miliaribus, a Novuogardia magna sexaginta fere, a Poloczko autem triginta sex miliaribus distat, hac etiam itur ex Moscovuia in Lithvuaniam.

Toropecz est castrum, cum civitate, inter Vuelikiluki & Smolenzko, ad confinia Lithvuaniae, distat a Luki decem & octo fere miliaribus.

Tvuer, sive Otvuer, amplissima olim ditio, una ex magnis Russiae principatibus ad Vuolgam fluvium sita, triginta sex miliaribus Occidentem aestivalem versus, distat a Moscovuia: habetque civitatem magnam, quam Vuolga interfluit. in altera autem ripa, qua Tvuer Moscovuiam spectat, castrum habet, ex cuius opposito Tvuertza fluvius Vuolga influit: quo equidem in Otvuer navigio perveni, & altero die Rha fluvium navigavi.

Porro civitas haec Episcopalis sedes erat, vivente Ioanne Basilii patre, quo tempore Tvuerensem Principatum magnus Dux Boris moderabatur. Cuius postea filiam Mariam princeps Moscovuiae Ioannes Basilii uxorem duxerat: ex eaque Ioannem primogenitum, ut supra dictum, susceperat.

Boris autem mortuo, Michael filius successit: qui postea a sororio suo magno Duce Moscovuiae principatu depulsus, exul in Lithvuania moritur.

Tersack oppidum decem miliaribus a Tvuer: eius dimidia pars sub Novuogardiae, altera Tvuerensi dominio erat, duoque ibi Locumtenentes imperabant.

Oriuntur ibi quoque, ut supra dixi, duo fluvii, Tvuertza & Sna: hic Novuogardiam in Occidentem, ille in Orientem decurrit.

Novuogardia magna, amplissimus totius Russiae principatus est, patrio sermone Novuigorod, quasi Nova civitas, seu Novum castrum dicitur.

Quicquid enim muro cinctum, roboribus munitum, aut alioqui septum est, Gorod appellant.

Est autem ampla civitas, quam Vuolchovu fluvius navigabilis interfluit, qui ex Ilmen lacu vix duobus vuerst supra civitatum emergens in lacum Neoa, quem nunc Ladoga, ab oppido quod ei adiacet, appellant, illabitur.

Novuogardia porro in Occidentem aestivalem, a Moscovuia centum viginti miliaribus abest. quanquam sunt qui centum duntaxat computant: a Plescovuia triginta sex, a Vuelikiluki quadraginta, ab Ivuanovuogorod totidem.

Caeterum civitas haec olim dum floreret, suique iuris esset, latissimam ditionem in quinque partes distributam habebat: quorum quaelibet pars non solum de publicis ac privatis rebus cognoscendis, ad ordinarium ac competentem suae partis magistratum referebat, verum in sua duntaxat civitatis regione contrahere res quascunque, ac commode cum aliis civibus suis conficere poterat: nec licebat cuiquam, ad aliquem alium eiusdem civitatis magistratum, quacunque in re provocare.

Eoque tempore totius Russiae maximum ibi erat emporium, ingens enim mercatorum turba undique ex Lithvuania, Polonia, Svuetia. Dania, ipsaque Germania eo confluebat, civesque ex tam frequenti multarum gentium concursu, opes suas copiasque augebant.

Quin & nostra tempestate licet Germanis suos ibi habere quaestores, seu rationarios. Imperium eius magna ex parte in Orientem & Septentrionem extenditur. Livuoniam, Finlandiam, atque Nordvuegiam fere contingebat.

Eius loci mercatores, cum uno eodemque vehiculo Augusta Vindelicorum profectus eo pervenissem, me impense rogarunt, ut vehiculum quo tam longum iter emensus fuissem, in aede ipsorum sacra perpetuae memoriae ergo relinquerem.

Habuit etiam Novuogardia principatus ad Orientem, Dvuinam & Vuolochdam: ad Meridiem vero dimidiam partem Tersack oppidi, non longe a Tvueria.

Et quamvis hae provinciae, quod fluviis & paludibus oppleantur, steriles sint, commodeque habitari non possint: nihilominus ex ferarum pellibus, melle, cera, & piscium copia magnum quaestum faciunt.

Principes porro, qui ipsorum Reipublicae praeessent, suo arbitrio ac voluntate constituebant, imperiumque augebant, vicinas gentes quavis sibi ratione devinciendo, ac stipendio tanquam autoramento quodam proposito in sui defensionem obstringentes.

Ex eiusmodi gentium, quarum opera Novuogardenses in conservanda Republica sua utebantur, societate factum est, ut Mosci suos se ibi Praesides habere gloriarentur, Lithvuanique vicissim eos sibi tributarios assererent.

Hunc principatum dum Archiepiscopus ipse consilio ac autoritate sua administraret, Ioannes Basilii Moscovuiae Dux invaserat, septem perpetuos annos gravi eos bello premens.

Tandem mense Novembri, anno Domini 1477. ad fluvium Scholona conflictu Novuogardenses superans, certis quibusdam conditionibus ad deditionem eos compulit, praefectumque suo nomine urbi imposuit.

Cum autem absolutum in hosce imperium nondum se habere putaret, neque sine armis id se assequi posse cerneret, sub religionis praetextu, ac si a Ruthenico ritu deficere volentes, in fide contineret, Novuogardiam venit, eamque hac simulatione occupavit, inque servitutem redegit: Archiepiscopum, cives, mercatores, externos, omnibus bonis spoliavit: trecentosque currus inde auro, argento, gemmisque onustos, ut quidam scripsere, Moscovuiam abduxit.

Equidem Moscovuiae diligenter de hac re percontabar, accepique longe plures currus praeda onustos inde abductos fuisse.

Neque mirum. Nam capta civitate Archiepiscopum, ditiores & potentiores omnes, secum Moscovuiam abduxerat, inque horum possessiones, subditos suos quasi novas colonias remiserat.

Ex illorum itaque possessionibus, praeter communes redditus, maximum quotannis vectigal in Fiscum percipit.

De Archiepiscopatus quoque proventibus, cuidam Episcopo tum a se constituto, parvam duntaxat reddituum portionem concesserat: quo mortuo, sedes Episcopalis diu vacabat.

Tandem ad maximam civium ac subditorum petitionem, ne perpetuo Episcopo carerent, rursus quendam, nobis tum praesentibus, instituerat.

Novuogardenses olim idolum q[u]oddam, nomine Perun, eo loci quo nunc est monasterium, quod ab eodem idolo Perunzki appellatur, collocatum, in primis colebant, venerabanturque.

Dein baptismate assumpto, id loco motum, cum in flumen Vuolchovu deiecissent, adverso dicitur fluvio natasse:& circa pontem auditam fuisse vocem, Haec vobis Novuogardenses in mei memoriam. simulque cum dicto, fustem quendam mox in pontem proiectum fuisse.

Solet etiamnum contingere, ut certis anni diebus haec vox Perun audiatur: qua audita, subito eius loci cives concurrunt, seque fustibus mutuo caedunt. tantusque inde tumultus quoque oboritur, ut vix magno Praefecti labore sedari possit.

Accidit praeterea, ut Annales eorum referunt, dum Novuogardenses Corsun Graeciae civitatem ad septem perpetuos annos gravi obsidione premerent, interim uxores eorum morae pertaesae, tum etiam de salute ac adventu maritorum dubitantes, servis nuberent.

Expugnata tandem civitate, quum victores mariti ex bello reversi, aereas portas superatae urbis, ac magnam quandam campanam, quam ipsi in cathedrali eorum Ecclesia vidimus, secum attulissent: servique dominos, quorum uxores duxerant, vi repellere conarentur: domini indignitate rei commoti, depositis, cuiusdam consilio, armis, lora & fustes tanquam in mancipia arriperent: quibus servi territi, inque fugam conversi, loco quodam qui etiamnum Chloppigrod, hoc est Servorum castrum dicitur, se reciperent, defenderentque. Verum victi, meritis a dominis suppliciis affecti fuere.

Habet Novuogardia in solstitio aestivali longissimum diem XVIII horarum, & ultra.

Regio multo frigidior est, ipsa Moscovuia. Gentem quoque humanissimam ac honestam habebat: sed quae nunc proculdubio peste Moscovuitica, quam ei commeantes Mosci secum invexerunt, corruptissima est.

Ilmen lacus, qui in antiquis Ruthenorum scriptis Ilmer vocatur, & quem alii Limidis lacum appellant, est supra Novuogardiam duobus vuerst: in longitudinem XII, in latitudinem vero VIII miliaribus Germanicis patet: duosque, praeter alios, celebriores fluvios excipit, Lovat & Scholona.

Is ex quodam lacu emergit. unum vero emittit Vuolchovu, qui Novuogardiam interlabitur: emensisque triginta sex miliaribus, Ladoga lacum ingreditur.

Is in latitudinem sexaginta, longitudinem centum fere miliaribus, insulus tamen quibusdam interiectis, patet: effunditque magnum fluvium Neoa, qui Occidentem versus in Germanicum mare sex fere miliaribus decurrit. ad cuius ostia, sub dominio Mosci, in medio flumine situm est castrum Oreschak, quod Germani Nutemburg appellant.

Russ, olim antiqua Russia dicta, antiquum oppidulum est, sub ditione Novuogardiae, a qua duodecim, ab Ilmen vero lacu tredecim miliaribus distat.

Habet salsum fluvium, quem ampla fossa in modum lacus cives coercent, indeque aquam per canales pro se quisque in aedes suas derivant, salque coquunt.

Ivuanovugorod castrum Ioannes Basilii, a quo etiam nomen accepit, ad ripam Nervuae fluvii, lapide exaedificavit. Est ibi quoque ex adverso in altera ripa Livuoniensium castrum, quod ab eodem fluvio Nervua appellatur. Haec duo castra Narvua fluvius interlabitur, dominiumque Novuogardensium ab Livuoniensi dividit.

Porro Narvua fluvius navigabilis, ex eo lacu quem Rutheni Czutzko, seu Czudin, Latini Bicis, seu Pelas, Germani vero Peiifues appellant, emergit: duobusque in se receptis fluviis, Plescovuia & Vuelikareca, qui venit ex Meridie, Opotzka oppidum, Plescovuia a dexteris relicta, praeterfluit. Facilis autem ex Plescovuia in mare Baltheum esset navigatio, nisi scopuli quidam, non longe ab Ivuanovugorod & Narvua, impedimento essent.

Plescovuia civitas ad lacum sita est, ex quo eiusdem nominis fluvius emergit, ac per mediam civitatem decurrit sex miliaribus in lacum, quem Rutheni Czutzko vocant, exoneratur.

Sola autem Plescovuia, in toto Mosci dominio, muro cingitur: estque in quatuor partes divisa, quarum singulae suis moenibus continentur. Quae res quibusdam occasionem erroris praebuit, ut eam quadruplici muro cinctam esse dicerent. Huius civitatis ditio, seu principatus, gentiliter Pskovu, seu Obskovu vocatur.

Olim amplissima, suique iuris erat: sed eam tandem Ioannes Basilii anno Domini MDIX. quorundam sacerdotum proditione occupavit, atque in servitutem redegit. item campanam, ad cuius pulsum Senatus ad rempublicam constituendam cogebatur, abstulit: ipsisque per colonias alio deductis, introductisque in eorum locum Moscis, libertatem eorum prorsus imminuit. Unde factum, ut pro cultioribus, atque adeo humanioribus Plescovuiensium moribus, corruptiores in omnibus fere rebus Moscovuiensium mores sint introducti.

Tanta enim in contractibus Plescovuiensi[u]m erat integritas, candor, & simplicitas, ut omni verbositate in fraudem emptoris omissa, uno tantum verbo res ipsas indicarent.

Plescovuienses autem, ut etiam hoc obiter adiiciam, in hunc usque diem caesarie non Ruthenorum, sed Polonorum more, bifurcata utuntur.

Distat autem Plescovuia in Occidentem triginta sex miliaribus a Novuogardia, ab Ivuanovugorod quadraginta, totidem a Vuelikiluki. Per hanc quoque civitatem ex Moscovuia & Novuogardia itur Rigam, Livuoniae metropolim, quae sexaginta miliaribus a Plescovuia distat.

Vuotzka regio inter Occidentem & Septentrionem sita, viginti sex, aut ad summum triginta miliaribus abest a Novuogardia, inque sinistra castrum Ivuanovugorod relinquit.

In hac regione hoc prodigii loco refertur: animalia, cuiuscunque generis in eam inducta fuerint, colorem suum in albedinem mutare.

Locus hic postulare videtur, ut rationem locorum & fluviorum circa mare, usque ad fines Svuetiae perstringam.

Nervua fluvius, quemadmodum supra dixi, Livuoniam a Mosci ditione dividit: a quo si ab Ivuanovugorod secundum littus maris, Septentrionem versus progrediare, Plussa fluvius occurrit, ad cuius ostia Iamma castrum situm est.

Duodecim miliaribus ab Ivuanovugorod, a Iamma totidem, spacio quatuor miliarium, occurrit castrum & fluvius eiusdem nominis Coporoia: inde ad fluvium Neoa, & castrum Oreschack, sex miliaria numerantur: ab Oreschak vero ad fluvium Corela, unde civitas nomen accepit, sunt septem miliaria.

Atque inde tandem itinere duodecim miliarium pervenitur ad fluvium Polna, qui dominium Mosci a Finlandia, quam Rutheni Chainska Semla vocant, quae sub ditione Regum Svuetiae est, dividit.

Est & alia Corela praeter iam nominatam, provincia, quae suum territorium atque idioma habet, sexaginta fere & amplius miliaribus a Novuogardia in Septentrionem sita.

Ea quamvis a finitimis quibusdam gentibus (76) tributum exigit, nihilominus & ipsa regi Svuetiae item, & Mosco, ratione dominii Novuogardensis, tributaria est.

Solovuki insula in Septentrionem, inter Dvuinam & Corelam provinciam, a continenti octo miliaribus in mari sita est: quae quantum a Moscovuia distet, propter crebras paludes, sylvas, & vastas solitudines, certa intervalli ratio non habetur.

Quamvis sint qui eam 300 miliaribus a Moscovuia, a Bieloiesero autem 200 abesse dicat.

Sal in ea insula copiosus decoquitur. Estque ibi monasterium, in quod mulierem aut virginem ingredi, grande piaculum est.

Est etiam ibi piscatio copiosa piscium, quos indigenae Selgi vocant, quos nos haleces esse putamus. Aiunt hic Solem aestivali solstitio perpetuo, duabus tantum horis exceptis, splendere.

Dimitriovu civitas cum castro, a Moscovuia, ab Occidente in Septentrionem parum deflectendo, duodecim miliaribus distat. Hanc Georgius magni Ducis frater, tunc possidebat.

Eam Iachroma fluvius, qui Sest fluvium influit, praeterlabitur. Porro Sest Dubnam, qui in Vuolgam exoneratur, excipit.

Unde tanta fluviorum commoditate, magnae ibi mercatorum opes, qui merces ex Caspio mari per Vuolgam, labore non ita magno, in diversas partes, atque adeo Moscovuiam usque inducunt.

Bieloiesero civitas cum castro, ad lacum eiusdem nominis sita est.

Sonat autem Ruthenis Bieloiesero, albus lacus.

Porro civitas non est in ipso lacu sita, ut quidam retulerunt: paludibus tamen ita undequaque cingitur, ut inexpugnabilis esse videatur. Qua re ducti Principes Moscoviae, thesauros ibi suos recondere solent.

Abest autem Bieloiesero in Septentrionem centum miliaribus a Moscovuia, totidemque a Novuogardia magna. Duae vero viae sunt, per quas ex Moscovuia itur Bieloiesero. altera propinquior per Uglitz, hyemali tempore, aestate per Iaroslavu altera.

Utraque autem via, propter crebras paludes, & sylvas fluviis obsitas, haud commode, nisi stratis pontibus, concretis glacie, conficitur. quo fit, ut ibi locorum difficultate miliaria sint breviora.

Accedit ad hanc itineris difficultatem, ut propter crebras paludes, sylvas, ac undique concurrentes fluvios, loca inculta sint, nullisque civitatibus frequentata.

Lacus ipse duodecim miliaribus in longitudinem, totidemque in latitudinem patet: in quem trecenti, ut fertur, & sexaginta fluvii exonerantur. Unus autem Schocksna tantum ex eo emergit, qui quindecim miliaribus supra Iaroslavu, & quatuor infra Mologam oppida, Vuolgam influit.

Pisces qui ex Vuolga in hunc fluvium ac lacum perveniunt, meliores fiunt: imo tanto nobiliores, quanto diutius in eo fuerint, redduntur. In quibus agnoscendis ea est piscatorum peritia, ut pisces in Vuolgam reversos, captosque, quanto tempore in eo fuerint, agnoscant.

Huius loci indigenae proprium habent idioma: quamvis nunc ferme omnes Ruthenice loquantur. Longissimum hi diem in Solstitio aestivali dicuntur habere, decem & novem horarum.

Retulit nobis quidam haud parvi nominis vir, se primo vere, cum arbores iam frondescerent, celeri cursu ex Moscovuia Bieloieserum contendisse: superatoque Vuolga fluvio, reliquum itineris, quod omnia ibi nivibus glacieque oppleta essent, vehiculis confecisse.

Et quamquam longior ibi hyems sit, fruges tamen eo, quo in Moscovuia, tempore & maturescunt, & colliguntur.

A lacu Bieloiesero, intra teli iactum, est alius lacus sulphur proferens: quod fluvius quidam ex eo manans, ceu spumas supernatantes, affatim secum defert. Inscitia tamen populi, eius ibi nullus usus est.

Uglitz civitas cum castro, at littus Vuolgae sita est: distatque a Moscovuia viginti quatuor, a Iaroslavu triginta, a Tvuer quadraginta miliaribus. Caeterum haec praedicta castra sunt in meridionali Vuolgae ripa, civitas vero ex utraque parte.

Chloppigrod locus, in quem Novuogardensium servos confugisse supra dixi, duobus miliaribus distat ab Uglitz.

Haud procul inde castrum nunc demolitum conspicitur, ad fluvium Mologa, qui ex Novuogardiae magnae ditione octuaginta miliaribus fluens, Vuolgam ingreditur: in cuius ostiis est eiusdem nominis civitas & castrum, a quo duobus miliaribus in eiusdem fluminis ripa Chloppigrod ecclesia tantum sita est.

Eo loci nundinae in toto Mosci dominio, quarum etiam alias memini, sunt frequentissimae. eo etenim, praeter Svuetenses, Livuonienses, atque Moscovuitas, Tartari, aliaeque quam plurimae gentes, ex Orientalibus Septentrionalibusque partibus confluunt, quae rerum tantum permutatione utuntur.

Rarus enim, ac ferme nullus apud has gentes est auri, argentive usus. Vestes factas, acus, cultellos, coclearia, secures, aliaque eiusmodi, ut plurimum pellibus permutant.

Pereaslavu civitas & castrum, a Septentrione aliquantum vergens in Orientem, vigintiquatuor miliaribus abest a Moscovuia: sita autem est ad lacum, in quo, ut in insula Solovuki, Selgi pisciculi, quorum supra memini, capiuntur.

Ager satis fertilis est, & copiosus, in quo perceptis frugibus, Princeps venatione tempus fallere solet. Est in eodem agro lacus, ex quo sal decoquitur. Per hanc civitatem proficiscuntur, quibus Novuogardiam inferiorem, Castroma, Iaroslavu, & Uglitz eundum est.

In his partibus vera itinerum ratio propter crebras paludes & sylvas haberi non potest. Est etiam ibi Nerel fluvius, ex lacu quodam profluens, qui supra Uglitz Vuolgam influit.

Rostovu civitas & castrum, Archiepiscopalis sedes, cum Bieloiesero & Murom, inter praecipuos & antiquiores Russiae principatus, post Novuogardiam magnam habetur.

Eo ex Moscovuia, recta per Pereaslavu itur, a qua decem miliaribus distat. Sita est ad lacum, ex quo Cotoroa fluvius, qui Iaroslavu praeterlabitur, emergit, Vuolgamque influit.

Soli natura fertilis est, piscibus in primis ac sale abundans. Regio hec olim secundogenitis magnorum Ducum Russiae propria erat: quorum posteri novissime per Ioannem Basilii patrem ea depulsi, exutique sunt.

Iaroslavu civitas & castrum ad ripam Vuolgae, distat a Rostovu duodecim miliaribus recta itinere ex Moscovuia sumpto.

Regio satis fertilis est, ea praesertim parte, qua vergit ad Vuolgam: quae etiam, quemadmodum Rostovu, secundogenitorum Principum erat: quas monarcha ipse vi oppressit.

Et quanquam provinciae Duces, quos Knesos appellant, adhuc supersint: titulum tamen Princeps, Knesis velut subditis regione concessa, (78) sibi usurpat.

Tres autem Knesi secundogenitorum posteri, quos Rutheni Ioroslavuski appellant, eam regionem possident.

Primus est Basilius, is qui nos ex hospitio ad Principem duxit, & reduxit.

Alter est Simeon Foederovuitz, a Kurba patrimonio suo Kurbski dictus, homo senex, sobrietate singulari, ac ipsa vitae rigiditate, qua ab ineunte aetate usus est, valde exhaustus. multis enim annis esu carnis abstinuit: piscibus quoque Solis, Martis & Saturni tantum diebus vescebatur: Lunae vero, Mercurii & Veneris, ab eisdem ieiunii tempore abstinebat. hunc magnus Dux aliquando per Permiam, in Iuhariam, ad longinquas gentes debellandas, cum exercitu supremum Imperatorem mittebat. qui bonam eius itineris partem, propter nivis magnitudinem, pedes confecit: quibus dissolutis, reliquum itineris navigiis peregit, & montem Petzoram transgressus.

Ultimus est Ioannes cognomento Possetzen, qui Principis sui nomine Oratorem apud Carolum Caesarem in Hispaniis agebat, & nobiscum reversus est: qui adeo pauper erat, ut vestes, & Kolpackh (quod capitis tegumentum est) aliunde (quod certo scimus) pro conficiendo itinere commodato sumeret.

Quare multum errasse videtur, qui scripsit, hunc Principi suo in quacunque necessitate triginta milia equitum ex ditione, seu patrimonio suo mittere posse.

Vuolochda provincia, civitas & castrum, in qua Episcopi Permiae sedem quidem suam, sed sine imperio habent, ab eiusdem nominis fluvio nomen accepere. sita est inter Orientem & Septentrionem, ad quam ex Moscovuia per Iaroslavu itur.

Abest autem a Iaroslavu quinquaginta miliaribus Germanicis a Bieloiesero fere quadraginta. Regio tota palustris & sylvestris est. unde fit, ut exactam itineris rationem propter crebras paludes & fluviorum anfractus, hoc quoque in loco viatores observare non possint. Quo enim magis progrediare, hoc plures & inviae paludes, fluvii ac sylvae occurrunt.

Porro Vuolochda fluvius in septentrionem, civitatem praeterlabitur: cui Suchana fluvius ex lacu cui Koinzki nomen est, emergens, octo miliaribus infra civitatem iungitur, nomenque Suchanae retinet, atque inter Septentrionem & Orientem labitur.

Vuolochda provincia olim sub ditione Novuogardiae magnae erat, quae cum castrum natura loci firmum habeat, aiunt Principem partem thesauri sui illic reponere solere.

Eo anno quo nos Moscovuiae eramus, tanta illic erat annonae caritas, ut unus quo ipsi utuntur frumenti modius, XIIII dengis venderetur: qui alioqui in Moscovuia IIII, V, aut sex dengis emi solet. Vuaga [W/Vvaga] fluvius piscosus, inter Bieloiesero & Vuolochdam, in paludibus densissimisque sylvis oritur, ac Dvuinam fluvium influit.

Fluvii accolae, quod panis usu fere careant, venatione vivunt. Capiuntur autem ibi vulpes nigrae, & coloris cinericei. Porro compendiario itinere inde ad provinciam & fluvium Dvuina pervenitur.

Ustyug provincia, a civitate & castro, quae ad fluvium Suchana sita sunt, nomen accepit. a Vuolochda abest centum miliaribus, a Bieloiesero centum quadraginta. Haec prius ad ostia fluvii Iug, qui ex Meridie in Septentrionem fluit, sita erat.

Postea propter loci commoditatem, ad dimidium (79) fere miliare supra ostia posita est, vetusque nomen adhuc retinet. Nam Ruthenis Usteie ostium est: unde Ustyug, quasi ostium Iug dicitur.

Haec provincia olim subiecta erat Novuogardiae magnae, in qua rarus & propemodum nullus panis usus: piscibus & feris pro cibo utuntur. Sal ex Dvuina habent.

Idioma quoque proprium, quamvis Ruthenico magis utuntur.

Zabellinorum ibi pelles nec multae, nec admodum excellentes: aliarum tamen ferarum pellibus abundant, vulpinis praesertim nigris.

Dvuina provincia & fluvius ab Iug & Suchana fluviorum confluxu Dvuinae nomen accepit. nam Dvuina Ruthenis duo, vel bini sonat.

Is fluvius emensis centum miliaribus Oceanum Septentrionalem, qua Svuetiam & Nordvuegiam alluit, atque a terra incognita Engraneland dividit, ingreditur.

Haec provincia in ipso Septentrione sita, olim Novuogardensium ditionis erat.

Numerantur autem a Moscovuia ad Dvuinae ostia trecenta miliaria: quamvis ut antea dixi, in regionibus quae trans Vuolgam sunt, propter crebras paludes, fluvios, ac vastas sylvas, itineris ratio observari non potest: coniectura tamen ducimur, ut vix ducenta miliaria esse putemus. quandoquidem ex Moscovuia in Vuolochdam, ex Vuolochda in Ustyug, in Orientem aliquantulum: ex Ustyug postremo per Dvuinam fluvium recta in Septentrionem pervenitur.

Haec provincia, praeter Colmogor castrum, & Dvuinam civitatem, quae inter fontes & ostia in medio propemodum sita est, castrumque Pienega in ipsis Dvuinae ostiis situm, oppidis & castris caret.

Pagos tamen complures habere dicitur, qui propter terrae sterilitatem longe latque distant. Victum hi ex piscibus, feris, ferarumque pellibus quaerunt, quibus omnis generis abundant.

In maritimis huius regionis locis, ursos albos, & eos pro maiori parte in mari degentes reperiri aiunt: quorum pelles in Moscovuiam saepius deferuntur.

Ego binas mecum, prima mea in Moscovuiam legatione, reportavi.

Regio haec sale abundat.

Itinerarium ad Petzoram, Iugariam, & Obi usque fluvium.

Principis Moscovuiae ditio longe in Orientem, & aliquanto in Septentrionem, ad loca quae sequuntur, protenditur:super qua re scriptum quoddam, quo eius itineris ratio continebatur, lingua Ruthenica mihi oblatum fuit, quod & transtuli, & hic certa ratione subiunxi.

Quanquam qui ex Moscovuia eo proficiscuntur, ab Ustyug & Dvuina, per Permiam, usitato magis & compendiario itinere utantur.

A Moscovuia ad Vuolochdam quingenta vuerst numerantur, a Vuolochda ad Ustyug dextrorsum secundo fluvio, & Suchana, cui iungitur, descendendo, sunt quingenta vuerst, quibus sub Streltze oppido duobus vuerst, sub Ustyug coniungitur fluvio Iug, qui fluit ex Meridie: a cuius ostiis usque ad fontes, ultra quingenta vuerst computantur.

Caeterum Suchana & Iug postquam confluxerint, amissis prioribus nominibus, Dvuinae nomen assumunt.

Per Dvuinam deinceps quingenta vuerst, ad Colmogor pervenitur: a quo infra itinere sex dierum, Dvuina sex ostiis Oceanum ingreditur.

Atque huius itineris maxima pars navigatione constat. nam itinere terrestri a Vuolochda usque ad Colmogor, traiecto Vuaga, sunt mille vuerst.

Haud procul a Colmogor, Pienega fluvius, qui ab Oriente a dextris fluit: emensisque septingentis vuerst, Dvuinam illabitur.

Ex Dvuina ad locum qui dicitur Nicolai, per Pienegam fluvium ducenta vuerst, pervenitur, ubi itinere dimidii vuerst naves in fluvium Kuluio transferuntur.

Kuluio vero fluvius ex eiusdem nominis lacu in Septentrione oritur, a cuius fontibus iter sex dierum est, usque ad ostia, ubi Oceanum ingreditur.

Navigatione secundum dexterum littus maris, sequentes possessiones praeterleguntur: Stanuvuische, Calunczscho, & Apnu.

Circumnavigataque Chorogoski Nosz promontorio, & Stanuvuische, Camenckh & Tolstickh, tandem in fluvium Mezen, quo sex dierum itinere ad eiusdem nominis pagum in ostiis fluvii Piesza situm pervenitur. per quem rursus a sinistra Orientem aestivalem versus ascendendo, trium hebdomadarum itinere Piescoya fluvius occurrit.

Unde translatis per quinque vuerst, in duos lacus navibus, geminae patent viae: quarum altera, parte sinistra in fluvium Rubicho, per quem in fluvium Czircho pervenitur, ducit.

Alii via altera, & breviore, ex lacu naves recta in Czircho deferunt: a quo nisi tempestate detineantur, trium hebdomadarum spacio in fluvium ostiaque Czilme, magnum Petzora fluvium, qui eo loci duarum vuerst latitudine extenditur, influentem deveniunt: quo delapsi, sex dierum itinere ad oppidum & castrum Pustoosero, circa quod Petzora sex ostiis Oceanum ingreditur, pervenitur.

Huius loci accolae, simplici ingenio homines, anno Domini MDXVIII primum baptismum susceperunt.

A Czilmae ostiis, usque ad ostia fluvii Ussa, per Petzoram eundo, est iter unius mensis. Ussa autem fontes suos habet in monte Poyas Semnoi, qui ab ortu aestivali ad laevam est, fluitque ex ingenti eiusdem montis saxo, quod Camen Bolschoi vocant.

Ab Ussae fontibus, usque ad eius ostia, ultra mille vuerst numerantur. Porro Petzora a Meridionali hac hyemali parte fluit, a quo ex Ussae ostiis ascendendo, usque ad ostia Stzuchogora fluvii, est iter trium hebdomadarum.

Qui hoc itinerarium conscripserant, dicebant, inter Stzuchogore & Potzscheriema fluviorum ostia se quievisse: atque ad vicinum castrum Strupili, quod ad littora Ruthenica in montibus ad dextram situm est, comeatum, quem ex Russia secum portaverant, deposuisse.

Ultra Petzora & Stzuchogora fluvios ad montem Camenipoias, item mare, insulas vicinas, castrumque Pustoosero, variae & innumerae gentes sunt, quae uno ac communi nomine Samoged (quasi diceres seipsos comedentes) nuncupantur.

Apud hos magnus proventus avium, diversorumque animalium, ut sunt zabellini, martes, castores, hermelli, aspreoli, & in Oceano Mors animal, de quo supra, praeterea vess.

Item albi ursi, lupi, lepores, equivuoduani, cete, piscisque nomine Semfi, aliique quamplurimi.

Hae vero gentes in Moscovuiam non veniunt: sunt enim ferae, quae aliorum hominum coetum, vitaeque societatem refugiunt.

Ab Stzuchogorae ostiis adverso flumine usque ad Poiassa, Artavuische, Cameni, maioremque Poiassa, iter trium hebdomadarum.

Porro ad montem Camen trium dierum ascensus est, a quo descendendo ad fluvium Artavuischa, inde ad Sibut fluvium, a quo castrum Lepin, a Lepin ad Sossam fluvium pervenitur.

Huius fluvii accolae Vuogolici nuncupantur. Sossa autem a dexteris relicto ad fluvium Oby, qui oritur ex Kitaisko lacu, pervenitur: quem vix uno die & celeri cursu traiecerunt, adeo vasta huius fluvii latitudo est, ut ad octoginta fere vuerst extendatur.

Hunc quoque Vuogulici & Ugritzschi gentes accolunt. Ab Obea castello secundum Oby fluvium ascendendo, usque ad Irtische fluvium, in quem Sossa ingreditur, ostia, est trium mensium iter.

In his locis duo castra sunt, Ierom & Tumen, quibus praesunt domini Knesi Iuhorski, magno Duci Mosco (ut aiunt) vectigales. Multa ibi animalia, pellesque quamplurimae.

Ab Irtische fluvii ostiis ad castrum Grustina, duorum mensium iter: aquo ad lacum Kitai, per Obi fluvium, quem fontes suos in hoc lacu habere dixi, est plus quam trium mensium iter.

Ab hoc lacu plurimi homines nigri, communis sermonis expertes, veniunt: merces varias, in primis autem uniones, lapides preciosos, secum adferentes, quas populi Grustintzi & Serponovutzi mercantur. hi a castro Serponovu Lucomoryae ultra Obi fluvium in montibus sitae nomen habent.

Lucomoryae autem hominibus mirabile quiddam ac incredibile, & fabulae persimile aiunt accidere, quos in singulos annos, nempe XXVII die Novembris, quae apud Ruthenos Sancto Georgio sacra est, mori aiunt: ac vere in sequenti, maxime ad XXIIII Aprilis, ranarum instar, denuo reviviscere.

Cum his quoque Grustintzi & Serponovutzi populi nova, & alias inconsueta habent commercia.

Cum enim statum tempus moriendi, seu dormiendi ipsis imminet, merces certo loco deponunt, quas Grustintzi & Serponovutzi, relictis suis interim aequa commutatione mercibus, auferunt: eas illi redivivi, si iniquiore aestimatione abductas esse viderint, rursus repetunt: unde lites plurimae ac bella inter eos oriuntur.

Ab Obi fluvio, parte sinistra descendendo, sunt Calami populi, qui ab Obiovua & Pogosa eo commigrarunt.

Infra Obi ad Auream anum, ubi Obi Oceanum ingreditur, fluvii sunt, Sossa, Berezvua, & Danadim, qui omnes ex monte Camen, Bolschega, Poiassa, scopulisque coniunctis oriuntur.

Ab his fluminibus quaecunque ad Auream anum usque gentes habitant, vectigales dicuntur Principi Moscovuiae.

Slata baba, id est Aurea anus, idolum est, ad Obi ostia, in provincia Obdora, in ulteriori ripa situm. Secundum Obi littora, vicinisque circum fluminibus multa passim castra sita sunt, quorum domini omnes Principi Moscovuiae (ut ferunt ) subiiciuntur.

Narrant, seu, ut verius dicam, fabulantur, hoc idolum Auream anum statuam esse, in formam cuiusdam anus, quae filium in gremio teneat: atque ibi iam denuo alterum cerni infantem, quem eius nepotem esse aiunt.

Praeterea instrumenta quaedam ibi posuisse, quae perpetuum sonum in modum tubarum edant. Quod si ita est, equidem ventorum vehementi & perpetuo in ea instrumenta flatu fieri puto.

Cossin fluvius ex montibus Lucomoryae delabitur. in huius ostiis Cossin castrum est, quod olim Knes [V]uentza, nunc vero illius filii possident.

Eo a Cossin magni fluvii fontibus, est iter duorum mensium. Porro ex eiusdem fluvii fontibus alter fluvius Cassima oritur, emensaque Lucomorya in magnum fluvium Tachnin influit: ultra quem prodigiosae formae homines habitare dicuntur, quorum alii ferarum more, toto corpore pilis horrent: alii caninis capitibus, alii prorsus sine collo pectus pro capite habent, longasque sine pedibus manus. Est & in Tachnin fluvio piscis quidam, capite, oculis, naso, ore, manibus, pedibus, aliisque humana prorsus forma, nulla tamen voce: qui, ut alii pisces, suave ex se praebet obsonium.

Hactenus, quaecunque retuli, ex oblato Itinerario Ruthenico, a me ad verbum traducta sunt: in quibus etsi fabulosa quaedam, vixque credibilia esse videantur, veluti de hominibus mutis, morientibus & reviviscentibus, Aurea anui, monstrosis hominum formis, pisceque humana effigie: de quibus etsi ipse quoque diligenter investigaverim, nihil tamen certi a quopiam, qui ea oculis suis vidisset (quamvis omnium fama rem ita se habere praedicarent) cognoscere potui: tamen ut aliis ampliorem harum rerum praeberem investigandi occasionem, nolui quicquam obmittere. unde & locorum vocabulis iisdem, quibus a Ruthenis nuncupantur, usus sum.

Noss, Ruthenis nasus dicitur: quo nomine promontoria an nasi similitudinem in mare prominentia, vulgo appellant.

Montes circa Petzoram fluvium Semnoi poyas, id est Cingulus mundi vel terrae vocantur. Poyas enim Ruthenis cingulum significat.

Lacus Kithai: a quo magnus Chan de Chathaia, quem Mosci Czar Kythaiski appellant, nomen habet. Chan autem Tartaris regem sonat.

Lucomoryae loca maritima sylvestria sunt, quae ab accolis sine ullis aedibus habitantur.

Quamvis autem Itinerarii author plurimas Lucomoryae gentes principi Moscovuiae subiectas esse referebat: tamen cum in propinquo Regnum Tumen sit, cuius princeps Tartarus est, & vernacula eorum lingua Tumenski Czar, id est Rex in Tumen appellatur, magnaque damna haud ita pridem principi Moscovuiae intulit: verisimile est, propter viciniam has gentes ipsi potius subiectas esse.

Ad Petzoram fluvium, cuius in Itinerario mentio sit, civitas & castrum Papin, seu Papinovugorod situm est: huius accolae Papini, qui diversum a Ruthenico idioma habent, nuncupantur.

Ultra hunc fluvium altissimi montes ad ripas usque protenduntur, quorum vertices ob continuos ventorum flatus omni prorsus materia gramineque fere carent. hi etsi variis in locis uaria habeant nomina, communiter tamen Cingulum mundi vocantur.

In his montibus nidificant Gerofalcones, de quibus infra, cum de Principis venatione verba facturus sum. Crescunt etiam illic arbores cedri: circa quas nigerrimi Zebelli reperiuntur.

Atque in Principis Moscovuiae ditione hi montes soli visuntur, qui veteribus Rhiphaei forte, vel Hyperborei montes visi sunt: & quod perpetuis nivibus ac glacie rigeant, transirique facile non possint, Engroneland provinciam incognitam faciunt.

Basilius Ioannis filius Moscovuiae dux, aliquando ad exploranda ultra hos montes loca, gentesque debellandas, duos Praefectos ex suis per Permiam & Petzoram miserat,

Simeonem Pheodorovuitz Kurbski a patrimonio suo ita nuncupatum, ex Iaroslavuski genere oriundum: & Knes Petrum Vschatoi. quorum Kurbski me in Moscovuia existente, adhuc in vivis erat: mihique de hac re percontanti, decem & septem in ascendendo monte dies se consumpsisse dicebat: neque tamen montis verticem, qui patrio nomine Stolp, hoc est columna nuncupatur, superare potuisse.

Extenditur mons ille in Oceanum, usque ad ostia Dvuinae & Petzora fluviorum.

Et haec de Itinerario satis.

Ad principatus Moscovuiae redeo.

Susdali principatus, cum eiusdem nominis castro & civitate, in qua sedes Episcopalis est, inter Rostovu & Vuolodimeriam sita est.

Quo tempore Mosci imperii sedes Vuolodimeria erat, inter praecipuos hic principatus numerabatur, ac reliquarum adiacentium urbium metropolis erat.

Crescente post imperio eius, sede Moscovuiam translata, Principum secundogenitis est attributus: quorum tandem posteri, ex quibus Basilius Schuiski cum nepote ex fratre (qui dum nos Moscovuiae essemus, adhuc vivebant) per Ioannem Basilii eo sunt exuti.

Insigne in ea urbe Vestalium monasterium est, in quo Solomea a Basilio repudiata, erat inclusa.

Inter omnes Principis Moscovuiae principatus ac provincias, ubertate soli, rerumque omnium copia, Resan primas sibi vindicat: secundum hanc sunt, Iaroslavu, Rostovu, Pereaslavu, Susdali, Vuolodimeria: quae fertilitate terrae, proxime accedunt.

Castromovugorod civitas cum castro, in Vuolgae littore ad orientem aestivalem viginti fere miliaribus abest ab Ioroslavu, Novuogardia inferiori circiter quadraginta. Fluvius, a quo civitas nomen habet, ibi Vuolgam influit.

Galitz aliuis principatus cum civitate & castro, ex Moscovuia in Orientem per Castromovugorod euntibus occurrit.

Vuiathka provincia ultra Kamam fluvium, in Orientem aestivalem centum quinquaginta fere miliaribus abest a Moscovuia: ad quam itinere breviore quidem, sed difficiliore, per Castromovugorod & Galitz pervenitur. nam praeter paludes ac nemora, quae inter Galitz & Vuiathkam sunt, iterque impediunt, Czeremissae populi passim ibi vagantes latrocinantur. Quare fit, ut itinere per Vuolochdam & Ustyug longiore, sed faciliore tutioreque eo proficiscantur.

Distat autem Vuiathka ab Ustyug centum viginti miliaribus, a Cazan sexaginta. Regioni eiusdem nominis fluvius nomen dedit, in cuius littore sunt Chlinovua, Orlo, & Slovuoda. Et Orlo quidem quatuor miliaribus est infra Chlinovuam. Dein sex miliaribus Occidentem versus descendendo, Slovuoda. Cotelnitz autem octo a Chlinovua miliaribus, ad Rhecitzan fluvium, qui ex Oriente fluens inter Chlinovua & Orlo, in Vuiathkam exoneratur.

Regio palustris & sterilis est, servorum fugitivorum velut asylum quoddam: melle, feris, piscibus, aspreolisque abundans.

Haec olim Tartaricae ditionis erat, adeo ut adhuc hodie ultra citraque Vuiathkam, maxime in ostiis quibus Kamam fluvium ingreditur, Tartari imperent.

Itinera illic computantur per Czunckhas. Czunckhas autem continet quinque vuerst.

Kama fluvius exoneratur in Vuolgam duodecim miliaribus infra Cazan. huic fluvio adiacet Sibier provincia.

Permia magna & ampla provincia, a Moscovuia ducentis quinquaginta (seu, ut quidam volunt, trecentis) miliaribus recta inter Orientem & Septentrionem distat. Civitatem eiusdem nominis ad Vischora fluvium habet, qui decem miliaribus infra Kamam influit.

Eo propter crebras paludes & fluvios, terrestri itinere vix, nisi hyeme, pervenitur: aestate vero per Vuolochdam, Ustyug, Vitzechdaque fluvium, qui duodecim ab Ustyug miliaribus Dvuinam influit, navigiis iter hoc facilius conficitur.

Caeterum qui ex Permia in Ustyug proficiscuntur, iis adverso Vischora navigandum est: emensisque aliquot fluviis, navibusque terra quandoque in alios fluvios translatis, ad Ustyug tandem trecentis ab Permia miliaribus deveniunt.

Rarissimus in ea provincia panis usus: loco tributi equos & pelles quotannis Principi pendunt. Idioma proprium habent: characteres item proprios, quos Stephanus episcopus, qui eos in fide Christi vacillantes confirmarat (nam antea in fide adhuc infantes, episcopum quendam idem attentantem excoriaverant) primus adinvenit.

Hic Stephanus postea Demetrio Ioannis filio imperante, apud Ruthenos in numerum deorum relatus est. Supersunt adhuc ex iis in sylvis passim plures idololatrae, quos monachi & heremitae eo proficiscentes, non cessant ab errore vanoque cultu revocare.

Hyeme in Artach fere, quemadmodum in plurimis Russiae locis, iter faciunt. sunt autem Artach, ligneae quaedam & oblongae soleae, sex ferme palmarum longitudine, quibus in pedes inductis feruntur, magnaque celeritate itinera conficiunt

Canibus, quos in hunc usum magnos habet, pro iumentis utuntur, quibus sarcinas, quemadmodum infra de cervis dicetur, vehiculis circumvehunt. Aiunt eam provinciam Oriente versus, Tartarorum provinciae quae Tumen dicitur, esse conterminam.

Iugariae provinciae situs ex supradictis patet. Rutheni per aspirationem Iuhra proferunt, & populos Iuhrici vocant.

Haec est Iuharia, ex qua olim Hungari progressi, Pannoniam occuparunt, Attilaque duce multas Europae provincias debellarunt. Quo nomine Moscovuitae multum gloriantur, quod eorum subditi magnam Europae partem olim sint depopulati.

Referebat Georgius Parvus dictus, natione Graecus, in priori mea legatione inter tractatus volens ius Principis sui deducere ad magnum Ducatum Lithvuaniae, regnum Poloniae, &c. Iuharos subditos magni Ducis Moscovuiae extitisse, & ad paludes Maeotidis consedisse: deinde Pannoniam ad Danubium, & inde nomen Hungariae accepisse: demum Moravuiam, ex fluvio sic nominatam: & Poloniam a Polle, quod est planicies, occupasse: de fratris Attilae nomine Budam nominasse.

Relata saltem volui referre.

Aiunt Iuharos in hunc diem eodem cum Hungaris idiomate uti. quod an verum sit, nescio. am etsi diligenter inquisierim, neminem tamen eius regionis hominem habere potui, quo cum famulus meus linguae Hungaricae peritus colloqui potuisset.

Hi quoque pelles pro tributo Principi pendunt. Quamvis uniones gemmaeque illinc in Moscovuiam afferantur, non tamen in eorum Oceano colliguntur, sed aliunde, praecipue vero a littoribus Oceani, ostiis Dvuinae vicinis afferuntur.

Sibier provincia Permiam & Vuiathkam contingit, quae an castra & civitates aliquas habeat, compertum non habeo.

In hac oritur Iaick fluvius, qui in mare Caspium exoneratur. Regionem propter viciniam Tartarorum desertam, aut si qua parte colitur, a Tartaro Schichmamai occupatam esse aiunt. Huius indigenae proprio idiomate utuntur. quaestum faciunt maxime ex aspreolorum pellibus, quae aliarum provinciarum aspreolos magnitudine & pulchritudine excellunt: quarum tamen copiam in Moscovuia tum nullam habere potuimus.

Czeremissae populi sub Novuogardia inferiore in sylvis habitant. propriam hi linguam habent, Machumetique dogma sequuntur.

Regi Cazanensi nunc parent, quamvis maxima eorum pars duci Moscovuiae olim tributaria esset: unde subditis Moscovuiae adhuc annumerantur.

Adduxerat inde Moscovuiam Princeps illorum multos, defectionis crimine suspectos: quos ibi vidimus.

Hi autem cum ad fines Lithvuaniam versus missi fuissent, tandem in varias partes dilapsi sunt.

Haec gens a Vuiathka & Vuolochda, ad fluvium Kama usque, longe lateque sine ullis aedibus habitant.

Omnes tam viri quam foeminae cursu sunt velocissimi, sagittarii porro peritissimi omnes, arcu nunquam e manibus deposito: quo adeo oblectantur, ut etiam filiis cibum non praebeant, nisi praefixum scopum sagitta feriant.

Duobus miliaribus a Novuogardia inferiore plurimae erant domus ad civitatis oppidique similitudinem, ubi sal decoquebatur. Hae paucos ante annos a Tartaris exustae, Principis iussu restitutae sunt.

Mordvua populi ad Vuolgam sunt, infra Novuogardiam inferiorem in littore Meridionali, Czeremissis, nisi quod frequentiores domos habent, per omnia similes.

Atque hic nostrae digressionis, Mosci[ci]que imperii terminus esto.

Nunc de vicinis ac conterminis populis certa quaedam subiungam, eodem quo ex Moscovuia egressus sum ordine in Orientem servato.

Hac autem parte Tartari Cazanenses primi occurrunt: de quibus, antequam ad peculiaria ipsorum perveniam, in genere quaedam referenda sunt.

De Tartaris.

De Tartaris, eorumque origine, praeter ea quae in Annalibus Polonorum, & duobus de Sarmatiis libellis cotinentur, multi passim multa scripsere: quae hoc loco repetere, magis taediosum quam utile esset.

Quae autem ipse in Ruthenorum annalibus, multorumque hominum relatione cognovi, paucis adscribenda censui.

Aiunt Moabitenos populos qui postea Tartari dicti sunt homines lingua, moribus, habitque a reliquorum hominum ritu consuetudineque dissidentes, ad fluvium Calka pervenisse: qui unde venissent, quo religionis dogmate uterentur, omnibus ignotum fuisse.

Quanquam a quibusdam Taurimeni, ab aliis Pitzenigi, aliis alio nomine appellarentur.

Methodius Patanczki episcopus, ex Ieutriskie desertis inter Septentrionem & Orientem eos processisse dicit, causamque migrationis talem refert. Gedeonem quendam, primi nominis virum, terrorem ipsis de fine mundi, quem imminere dicebat, quandoque iniecisse: cuius oratione inducti, ne amplissimae orbis opes cum mundo simul interirent, innumera cum multitudine ad spoliandas provincias exiuisse: & quicquid ab Oriente ad Euphratem, sinumque Persicum continetur, crudeliter diripuisse. atque ita provinciis passim vastatis, Polovutzos gentes, quae adiunctis sibi Ruthenorum auxiliaribus copiis, solae occurrere ausae erant, ad fluvium Calka profligasse: anno mundi 6533.

Quo loco autorem libelli de duabus Sarmatiis, de Polovutzis populis, quas venatores interpretatur, errasse clarum est.

Polovutzi enim campestres dicuntur. nam Polle, campus est: Lovuatz, & Lovutzi, venatores. adiuncta autem tzi, vel ksi syllaba, non mutat significationem: neque enim ab ultimis, sed primis syllabis significatio deducenda est.

Et quod eiusmodi Ruthenorum dictionibus syllaba generalis ski adiici solet, ea res homini imposuit: atque ita Polovutzi, campestres, & non venatores interpretari oportet.

Polovutzos Rutheni Gotthos fuisse perhibent: quorum tamen sententiae non accedo.

Qui Tartaros describere velit, multas nationes describat necesse est. Nam ex sola secta hoc nomen habent: & diversae nationes sunt, longe ab invicem distantes.

Atqui ad institutum redeo.

Bathi Tartarorum rex magna manu a meridie in Septentrionem egressus, Bulgariam, quae ad Vuolgam infra Cazan est, occupavit.

Anno dein sequenti, qui erat 6745, sequutus victoriam, in Moscovuiam usque pervenit, urbem Regiam aliquandiu obsessam per deditionem tandem accepit: sed fide quam dederat, non servata, omnibus caesis, ultra progressus, vicinas provincias, Vuolodimeriam, Pereaslavu, Rostovu, Susdali, compluraque castra & oppida, caesis, aut in servitutem abductis inhabitatoribus, exussit: Georgium magnum Ducem instructo exercitu sibi occurrentem profligavit, & occidit: Basilium item Constantini, captivum secum abduxit, interemitque. quae omnia, ut supra dictum est, anno mundi 6745. gesta sunt.

Ab eo tempore omnes fere Russiae principes, a Tartaris inaugurabantur, illisque parebant, usque ad Vuitoldum magnum Lithvuaniae Ducem, qui provincias suas, & quae in Russia occupaverat, a Tartarorum armis fortiter defendit, vicinisque omnibus terrori fuit.

Magni autem duces Vuolodimeriae & Moscovuiae, usque ad modernum Basilium Ducem, semper in praestita semel Tartarorum Principum fide & obedientia permanserunt.

Hunc Bathi, annales referunt, ab Vulaslavu Hungarorum rege, qui post baptismum Vuladislaus dictus, inque divorum numerum relatus est, occisum fuisse in Hungaria. nam cum regis sororem, quam in regni depopulatione forte nactus fuerat, secum abduxisset, rexque & sororis pietate, & indignitate rei commotus, hunc insecutus fuisset: impetuque in Bathi facto, cum soror arreptis armis, adultero contra fratrem auxilio esset: iratus rex, sororem una cum Bathi adultero interfecit. Haec gesta sunt anno mundi 6745.

Asbeck ipsi Bathi in imperio successit, moriturque anno mundi 6834. cui filius Zanabeck suffectus est: qui fratribus suis, ut solus sine metu regnaret, occisis, moritur anno 6865.

Hunc Berdebeck sequutus, qui fratribus duodecim pariter occisis, obiit 6867. Post quem Alculpa, a Naruss quodam regulo, cum liberis statim ab inito imperio occisus, non ultra mensem imperavit.

Ad hunc regnum iam possidentem, omnes Principes Russiae convenerunt, imperandique in sua quisque provincia potestate impetrata, abierunt. Occiditur anno 6868.

Cui Chidir in regno succedens, a filio Themerhoscha occisus est: qui regno per scelus parto, vix septem diebus potitur. Etenim a Temnick Mamai eiectus, cum ultra Vuolgam fugisset, ab insequentibus militibus occisus est, anno 6869.

Post hos Thachamisch imperium adeptus, anno mundi 6890, cum exercitu XXVI Augusti egressus, Moscovuiam ferro ignique vastavit. Is a Themirkutlu profligatus, ad Vuitoldum magnum Lithvuaniae ducem profugit. Themirkutlu porro regno Sarai anno mundi 6906 praefuit, moritur 6909.

Cui Schatibeck filius in imperio successit. post quem Themirassack, cum exercitum maximum in Retzan, ad depopulandam Moscovuiam duxisset, tantum terrorem principibus Moscovuiae iniecit, ut desperata victoria, abiectis armis, ad divorum tantum auxilium confugerent.

In Vuolodimeriam statim pro imagine quadam divae Mariae Virginis, quae multis miraculis editis ibi celebris erat, mittunt: quae cum in Moscovuiam duceretur, Princeps omni cum multitudine honorifice illi obviam procedit, eaque primum ut hostem averteret humilime implorata, maxima veneratione ac reverentia in civitatem deducit. quo cultu se impetrasse dicunt, quod Tartari ultra Retzan non fuerint progressi.

In cuius rei perpetuam memoriam eo loci, ubi imago expectabatur, susceptaque fuit, templum exaedificatum est: diesque is quem Rutheni Stretenne, id est obviationis diem vocant, XXVI Augusti quotannis solenniter celebratur. Acta sunt haec anno 9903.

Narrant Rutheni, hunc Themirassack obscuro genere natum, ex latrociniis ad tantum dignitatis gradum pervenisse, furemque in adolescentia egregium fuisse, indeque nomen acquisivisse. Et quod aliquando ovem furatus, deprehensusque a domino ovis, iactu lapidis vehementiore crus illi fractum fuisset: idque cum ferro quodam colligasset, a ferro & claudicatione nomen sibi inditum fuisse. Themir enim ferrum, Aslack claudum significat.

Is Constantinopolitanis a Turcis graviter obsessis, filium suum cum auxiliaribus copiis misit: qui profligatis Turcis, soluta obsidione, ad patrem victor reversus est, Anno 6909.

Tartari in hordas dividuntur, in quibus Savuolhensis horda & celebritate & multitudine primas tenuit: nam reliquae hordae omnes ex ea originem traxisse dicuntur. horda autem illis conventum, seu multitudinem significat. Quamvis autem quaelibet horda peculiare nomen habeat, scilicet Savuolhensium, Praecopensium, Nahaisensium, & aliae multae, quae omnes Mahometani sunt: Turcas tamen se vocari aegre ferunt, probrique loco ducunt. sed Besermani appellari gaudent, eoque nomine & Thurci se appellari volunt.

Ut autem varias longe lateque provincias Tartari incolunt, ita etiam moribus, ipsoque vitae genere non in omnibus conveniunt. homines statura mediocri, lata facie, obesa, oculis intortis & concavis, sola barba horridi, caetera rasi. insigniores tantum viri crines contortos, eosque nigerrimos secundum aures habent, corpore valido, animo audaci: in Venerem, eamque praeposteram, putres: equis, aliisque animalibus quoquo modo interemptis suaviter vescuntur: demptis porcis, a quibus lege abstinent. inediae somnique adeo patientes, ut toto nonnunquam quatriduo ea perferant, laboribus necessariis nihilominus intenti.

Rursus aliquid forte ad vorandum nacti, supra modum se ingurgitant, eaque crapula priorem inediam quodammodo resarciunt, nihil reliqui facientes: atque ita cibo laboribusque obruti triduo, quatriduoue perpetuo dormiunt. quos sic altum dormientes, Lithvuani & Rutheni, in quorum regionem derepente irruunt, praedasque inde abigunt, insequuti, omni amoto metu passim sine excubiis, ordine, cibo, somnoque sepultos, opprimunt incautos.

Equitantibus porro si fames sitisque molesta fuerit, quibus insident equis, venas solent incidere, haustoque eorum sanguine famem pellunt, atque iumentis hoc prodesse putant.

Et quoniam incertis omnes fere vagantur sedibus, stellarum, in primis vero poli arctici, quem ipsi sua lingua Selesnikoll, hoc est ferreum clavum vocant, aspectu cursum suum dirigere solent.

Lacte equino in primis delectantur, quod eo homines & fortes & pingues fieri credunt. Herbis quamplurimis, praesertim iis quae circa Tanaim crescunt, vescuntur. sale paucissimi utuntur.

Horum reges si quando suis commeatum distribuant, quadraginta hominibus vaccam unam aut equum dare solent: quibus mactatis, intestina praestantiores tantum sumunt, acinter se dividunt. quae ad ignem eatenus calefacta, ut adhaerentia stercora decuti possint, abstergique, vorant.

Non solum autem digitos pinguedine unctos, sed etiam cultrum lignumve, quo stercus detersum fuerat, suaviter lingunt, suguntque.

Capita equorum, ut apud nos aprorum, in deliciis habentur, praestantioribusque tantum apponuntur.

Equis cervice depressa, pusillisque, sed fortibus abundant. qui aeque inediam laboremque bene ferre possunt: ramisque & corticibus arborum, herbarumque radicibus, ungulis e terra excussis, evulsisque aluntur.

His ita ad laborem assuefactis, Tartari commodissime utuntur: aiuntque Mosci, perniciores hos sub Tartaris, quam sub aliis esse.

Hoc genus equorum Pachmat vocant.

Sellas, stapedesque ligneas habent, nisi si quas alias a vicinis Christianis rapuerint, aut emerint. Et ne equorum dorsa atterantur, gramine, seu arborum foliis eas suffulciunt.

Flumina transnatant: qui si forte fugientes insequentium hostium vim extimuerint, sellis, vestibus, aliisque impedimentis om[ni]bus abiectis, armis tantum retentis, effusissime fugiunt.

Porro arma illorum sunt, arcus & sagitta: framea apud eos rara.

Pugnam cum hostibus eminus audacissime ineunt: in qua tamen non diu perseverant, sed simulata fuga, hostibus insequentibus, occasione data primum in eos a tergo tela torquent: dein conversis derepente equis, in dissipatos hostium ordines denuo impetum faciunt.

Cum in patentibus campis pugnandum est, hostemque intra teli iactum habent, non structa acie praelium ineunt, sed sinuoso agmine in gyrum, quo certior & liberior hostem iaculandi via pateat, circumferuntur.

Estque euntium & redeuntium mirus quidam ordo. in quam quidem rem ductores, quos sequuntur, harum rerum peritos habent: qui si vel hostium telis icti succubuerint, aut forte metu perculsi, in ducendo ordine aberraverint, tanta totius exercitus fit confusione, ut nec amplius in ordinem reduci, nec tela in hostem torquere possint.

Hoc genus certaminis ipsi a rei similitudine choream appellant.

In angustiis autem si forte decertandum est, nullus huius stratagematis est usus. atque ideo fugae se mandant: quoniam nec clypeo, nec lancea, nec galea muniti sunt, ut hostem in stataria pugna sustinere possint.

In equitando hunc morem servant, ut contractis in sellam sedeant pedibus, quo facilius in utrumque latus se possint convertere: & si quid forte delapsum, de terraque tollendum fuerit, stapedibus innixi, nullo negotio tollunt. in quo adeo exercitati sunt, ut etiam currentibus celeriter equis id efficiant.

Hastis impetiti, in alterum latus ad declinandum ictum adversarii subito se demittunt, altera duntaxat manu pedeque equo adhaerentes.

Dum vicinorum provincias infestant, quisque duos aut tres, pro opibus, equos secum ducit, ut uno scilicet defatigato, altero ternove uti possit: lassos interim manu ducunt.

Frena levissima habent, flagellis pro calcaribus utuntur.

Castratos tantum equos habent, quod tales arbitrantur plus laboris inediaeque ferre posse.

Vestimentis iisdem tam viri quam foeminae utuntur, nec in cultu a viris quicquam differunt, nisi quod caput velo lineo tegunt, caligisque itidem lineis nautarum maritimorum instar utuntur.

Eorum reginae dum procedunt in publicum, facies solent obtegere.

Reliqua turba, quae in campis passim degit, vestes ex ovium pellibus confectas habent: quas non mutant, nisi longo usu prorsus attritae, laceraeque fuerint.

Uno in loco non diu commorantur: rati gravem esse infoelicitatem, diu in eodem loco haerere.

Unde irati quandoque liberis, grave malum imprecantes, solent dicere: Ut eodem in loco perpetuo tanquam Christianus haereas, propriumque foetorem haurias. quare depastis uno in loco pascuis, cum armentis, uxoribus & liberis, quos in plaustris secum circumferunt, alio migrant. quamvis hi qui in oppidis & urbibus degunt, aliam vivendi rationem sequantur.

Si bello aliquo graviore implicantur, uxores, liberos, senesque in loca collocant tutiora.

Iusticia apud illos nulla. nam ut quisque re aliqua indiguerit, eam ab altero impuner rapere potest.

Si quis apud iudicem devi, illataque iniuria conqueritur, reus non negat, sed ea re se carere non potuisse dicit. Tum iudex huiusmodi proferre solet sententiam: Si tu vicissim re aliqua indigueris, rape ab aliis.

Sunt qui dicunt, eos non furari. an vero furentur, aliorum esto iudicium: certe homines rapacissimi sunt, nempe pauperrimi ut qui alienis semper inhiant, aliorum pecora abigunt, homines spoliant, abducuntque, quos Turcis aliisque quibuscunque aut vendunt, aut redimendos concedunt, puellis tantum servatis.

Civitates & castra raro oppugnant: villas, pagosque comburunt: adeoque de illatis damnis sibi placent, ut quo plures provincias desolaverint, hoc se regna sua ampliora reddidisse putent.

Et cum quietis impatientissimi sint, mutuo se tamen non interimunt, nisi reges inter se dissideant.

Si in dissensione aliqua quispiam occidatur, autoresque sceleris capti fuerint, equis, armis, vestibus tantum ablatis, dimittuntur. Homicida porro, accepto vili equo & arcu, his verbis a iudice dimittitur: I, & rem tuam cura.

Auri argentique apud illos usus, extra mercatores, fere nullus: rerum tantum permutatione utuntur. Quod si quid pecuniae ex rebus venditis vicini corraserint, ea Moscovuiae vestes aliaque necessaria emunt.

Fines inter se (de campestribus Tartaris loquor) nullos habent.

Erat aliquando a Moscis pinguis Tartarus quidam captus, cui cum Moscus dixisset, Unde tibi, canis, tanta pinguedo, cum non habeas quod edas?

Cur non habeam, inquit Tartarus, quod edam, cum tam vastam ab Ortu usque ad Occasum terram possideam: ex qua nonne affatim nutriri possum? tibi potius, qui tam parvam orbis portionem tenes, & quotidie pro illa contendis, deesse puto quod edas.

Cazan regnum, civitas & castrum eiusdem nominis, ad Vuolgam, in ulteriore fluminis ripa, septuaginta fere miliaribus Germanicis infra Novuogardiam inferiorem sita sunt: secundum Vuolgam, in Orientem & Meridiem desertis campis terminatur: ad Orientem autem aestivalem Tartaros, quos Schibanski.& Kosatzki vocant, conterminos habent.

Huius provinciae rex exercitum triginta milium habere potest, pedites praesertim, in quibus Czeremissae & Czubaschi sagittarii peritissimi sunt. Czubaschi autem, navigandi arte excellunt. Cazan urbs a Vuiathka principali castro sexaginta miliaribus Germanicis abest. Porro Cazan Tartaris ollam cupream bullientem sonat.

Cultiores hi Tartari reliquis sunt, utpote qui & agros colant, in domibus degant, mercaturasque varias exerceant: quos Basilius Moscovuiae princeps eo adegit, ut se sibi subiicerent, atque eius arbitrio reges acciperent: quod illis partim ob opportunitatem fluviorum, qui ex Moscovuia in Vuolgam influunt, partim ob mutua conmercia, quibus illi carere non poterant, factu haud difficile fuit.

Cazanensibus quondam rex erat Chelealeck: qui cum relicta uxore Nursultan sine liberis decessisset, Abrahemin quidam ducta vidua regno potitur. Ex hac Abrahemin duos suscepit filios, Machmedemin & Abdelativu. Ex priore autem uxore, quae Batmassa soltan vocabatur, Alegam filium habuit.

Is patre defuncto, ut primogenitus in regnum successit: cumque mandatis Mosci non ubique obtemperaret, a Mosci consiliariis, quos ibi ut regis animum observarent, habebat, aliquando in convivio inebriatus, atque in vehiculum, ac si domum veheretur, positus, ea nocte ductus est Moscovuiam versus. quem aliquandiu detentum, Princeps tandem in Vuolochdam misit, ubi reliquum aetatis peregit.

Eius autem matrem cum Abdelativu & Machmedemin fratribus, Bieloiesero relegavit. Codaiculu unus ex Alegae fratribus baptisatus, nomen Petri accepit: cui post Basilius, modernus princeps, sororem suam matrimonio iunxit.

Meniktair autem alter ex Alegae fratribus, in sua, quoad vixit, secta permansit: pluresque genuit liberos, qui post decessum patris cum matre omnes baptisati & mortui sunt: uno Theodoro, qui nobis in Moscovuia existentibus adhuc supererat, excepto.

Alega porro ita in Moscovuiam abducto, Abdelativu sufficitur: qui cum pari ratione, ut Alega, regno amotus fuisset, Machmedemin ex Bieloiesero emissum, Princeps in eius Iocum substituit. Is regno usque ad annum Domini 1518 praefuit.

Nursultan, quam Chelealeck & Abrahemin regum uxorem esse dixi, post Alegae mortem Mendligero regi Precopiensi nupsit.

Haec deinde cum ex Mendligero prolem non haberet, priorumque filiorum desiderio teneretur, ad Abdelativu venit in Moscovuiam. Inde progressa, ad Machmedemin alterum filium in Cazan [Gazan] regnantem profecta est, anno Domini 1504 Cazanenses a Principe Moscovuiae defecerunt.

Eam defectionem cum multa bella secuta sint, varieque a Principibus, qui se in societatem huius belli iunxerant, diu utrinque pugnatum, neque in hunc usque diem finis bello impositus sit, altius huius belli rationem repetere visum est.

Cum Cazanensium defectio Basilio Moscovuiae Principi innotuisset, rei indignitate & ulciscendi libidine motus, ingentem exercitum adiunctis tormentis bellicis in eos misit.

Cazanenses, quibus pro vita & libertate cum Moscis pugnandum erat, audito terribili Principis in se apparatu, cum hostibus in pugna stataria se haud pares fore viderent, astu eos circumveniendos censuere.

Quare collocatis palam contra hostem castris, optima copiarum suarum parte locis opportunis in insidias abdita, ipsi veluti terrore perculsi, relictis derepente castris, fugae se mandarunt.

Mosci, qui non ita procul aberant, cognita Tartarorum fuga, solutis ordinibus, citato cursu in hostium castra irruunt. in quibus diripiendis dum occupati, rerumque suarum securi essent, Tartari cum Czeremissis sagittariis, ex insidiis progressi, tantam in eos stragem ediderunt, ut Mosci relictis tormentis, machinisque bellicis, aufugere cogerentur.

In ea fuga machinarum magistri duo relictis tormentis, cum aliis evasere. quos Princeps in Moscovuiam reversos benevole accepit.

Horum alterum Bartholomaeum, natione Italum, qui assumpta post Ruthenorum fide, magna etiam tunc apud Principem erat autoritate & gratia, liberaliter donavit.

Redierat ex ea clade tertius bombardarius, cum tormento sibi commisso: seque magnam & solidam apud Principem gratiam initurum , servato diligenter & reducto tormento sperabat. quem Princeps iurgiis adortus: Tu, inquit, cum me & te tanto exposueris periculo, aut fugere volebas, aut te cum tormento hostibus dedere, quorsum ista praepostera in servando tormento diligentia? cuius ego iacturam nihili facio, dummodo homines mihi supersint, qui ea fundere, iisque uti sciant.

Caeterum Machmedemin rege, sub quo Cazanenses defecerant, mortuo, Scheale ducta eius uxore vidua, Principis Moscovuiae & fratris uxoris auxilio, Cazan regnum obtinuit: cui quatuor tantum annis, magno subditorum & odio & invidia praefuit.

Augebant haec turpis & mollis corporis constitutio. erat enim homo ventre prominenti, rara barba, facie pene muliebri: quae eum bello haudquaquam idoneum esse ostenderent.

Accedebat ad haec, quod contempta ac neglecta subditorum suorum benevolentia, Principi Moscovuiae plus aequo faveret, ac externis plus quam suis fideret.

Quibus rebus Cazanenses ducti, Sapgirei, Mendligeri filio, uni ex Tauricae regibus, regnum deferunt. quo adveniente, Scheale regno cedere iussus, cum se viribus inferiorem, infestosque suorum in se animos cerneret, fortunae cedere optimum ratus, cum uxoribus, concubinis, omnique supellectili in Moscovuiam, unde venerat, rediit. haec acta sunt anno Domini 1521.

Scheale ita e regno profugiente, Machmetgirei rex Tauricae, Sapgirei fratrem magno exercitu in Cazan introducit: firmatisque Cazanensium erga fratrem animis, Tauricam rediens, traiecto Tanai, Moscovuiam versus contendit.

Eo tempore Basilius rerum suarum securior, nihilque tale metuens, audito Tartarorum adventu, coacto pro tempore exercitu, cui Demetrium Bielski ducem praefecit, ad Occam fluvium, ut Tartarorum transitum impediret, praemittit.

Machmetgirei viribus superior, Occa celeriter traiecto, ad piscinas quasdam tredecim vuerst ab ipsa Moscovuia castrametatus est. Inde eruptione facta, omnia rapinis incendiisque complevit.

Sub id temporis Sapgirei pariter cum exercitu ex Cazan profectus, Vuolodimeriam & Novuogardiam inferiorem depopulatus est. His peractis, fratres Reges ad Columnam civitatem conveniunt, vires coniungunt.

Basilius cum ad tantum hostem propulsandum imparem se esse videret, Petro sororio suo, ex regibus Tartarorum oriundo, aliisque nonnullis proceribus, in castro cum praesidio relicto, ex Moscovuia fugit: adeo timore perculsus, ut rerum suarum desperatione, aliquamdiu sub acervo foeni, ut quidam referunt, latuerit.

Vicesima nona Iulii, Tartari ultra progressi, late omnia incendiis conpleverant: tantumque terrorem Moscis incusserant, ut se in castro & in civitate parum tutos putarent.

In ea trepidatione a mulieribus, pueris, aliaque imbelli aetate, qui curribus, vehiculis ac farcinis in castrum confugiebant, tantus in portis tumultus oboritur, ut nimia festinatione se invicem & impedirent, & conculcarent.

Ea multitudo tantum foetorem in castro fecerat, ut si hostis triduo aut quatriduo sub urbe permansisset, etiam peste obsessis pereundum fuisset. nam in tanta hominum colluvie, ut quisque locum occuparat, ita naturae satisfacere cogebatur.

Erant tum temporis Moscovuiae Oratores Livuonienses: qui cum conscensis equis fugae se mandassent, & circumquaque nihil praeter ignes & fumum viderent, seque a Tartaris circundatos esse arbitrarentur, adeo properarunt, ut una die in Tvuer, quae triginta sex miliaribus Germanicis a Moscovuia abest, pervenirent.

Magnam tum laudem meruerunt bombardarii Alemanni, praesertim Nicolaus, prope Rhenum, non longe a Spira, Imperiali Germaniae civitate, natus: cui a praefecto, aliisque consiliariis, qui nimio timore iam fere confecti erant, tuendae urbis negotium blandissimis verbis committitur: orantibus, ut tormentis maioribus, quibus moenia deiici solent, sub portam castri deductis, Tartaros inde arceret.

Horum autem tam vasta erat magnitudo, ut vix tridui spacio eo perduci potuissent. Sed neque pulveres bombardicos tam multos habebant paratos, quibus vel semel maius tormentum exonerari potuisset.

Solent enim Mosci perpetuo hunc morem servare, ut omnia in recondito, nec quicquam tamen praeparatum habeant: verum urgente necessitate, omnia tum demum celeriter conficere student. Visum est ergo Nicolao, ut tormenta minora, quae procul a castro erant recondita, humeris hominum celeriter in medium adducerentur.

Iis dum detinerentur, clamor derepente exoritur, Tartaros adesse: quae res tantum timorem oppidanis incusserat, ut proiectis per vicos bombardis, etiam moenium defendendorum curam omitterent. Quod si tum centum hostium equites impetum in civitatem fecissent, parvo negotio eam funditus igni consumpsissent.

In ea trepidatione, praefectus, quique cum eo in praesidio erat, optimum rati, ut Machmetgirei regis animum, missis muneribus plurimis, in primis autem medone, placarent, & ab obsidione averterent: acceptis muneribus, Machmetgirei se obsidionem solvere, & provincia velle decedere respondit, si datis literis Basilius sese obstringat, perpetuum se tributarium regi fore, quemadmodum eius pater & maiores sui fuissent.

Quibus literis pro voluntate scriptis, acceptisque, Machmetgirei exercitum ad Rezan reduxit. ubi data Moscis redimendi & permutandi captivos copia, reliquam praedam sub auctione vendidit.

Erat tum temporis in Tartarorum castris Eustachius, cognomento Taskovuitz, qui regis Poloniae subditus, cum auxiliaribus copiis ad Machmetgirei venerat.

Nam inter regem Poloniae ac Moscovuiae ducem nullae tum induciae erant. Is spolia quaedam ad castrum subinde deferebat venalia, eo consilio, ut data occasione, una cum ementibus Ruthenis in castri portas irrueret, idque depulsis inde custodibus occuparet.

Huius conatum rex simili astu adiuvare voluit. Ad praefectum arcis, quendam ex suis, hominem sibi fidum, mittit, qui Praefecto tributarii sui servo mandet, ut ea quae petebat, sibi administret, atque ad se veniat.

Praefectus autem Ioannes Kovuar, rei bellicae eiusmodique artium non ignarus, nulla conditione induci potuit, ut castro exiret: verum simpliciter respondit, se nondum edoctum esse, Principem suum Tartarorum tributarium & servum esse. quod si edoceretur, scire se quid facto opus foret.

Quare illico Principis sui literae, quibus se regi obstrinxerat, proferuntur, atque exhibentur.

Iterim dum ostensis literis praefecti animus ita sollicitatur, Eustachius suum agens negotium, castro magis ac magis appropinquabat: quove magis fucus lateret, Knes Theodorus Lopata, homo primarius, aliique complures Rutheni, qui in Moscovuiae depopulatione in hostium manus devenerant, certa pecunia redempti restituebantur.

Ad haec, plerique ex captivis negligentius servati, ac de industria quodammodo dimissi, in castrum evaserant: ad quos repetendos cum Tartari magna multitudine castro appropinquassent, Rutheni metu perculsi, profugos denuo restituissent, Tartarique nihilominus a castro adeo non recederent, ut pluribus subinde advenientibus, eorum numerus adaugeretur: Rutheni propter imminens periculum, in magno terrore, summaque rerum desperatione erant, neque quid facto opus esset satis videbant.

Tum Ioannes Iordan, natione Alemanus, ex valle Oeni oriundus, machinarum magister, periculi magnitudinem magis quam Mosci perpendens, ex suo arbitrio collocatas ordine machinas in Tartaros & Lithvuanos exoneravit: eosque ita terruit, ut relicto castro omnes diffugerent.

Rex per Eustachium, huius technae artificem, de illata iniuria cum praefecto expostulat: qui quum se inscio ac inconsulto bombardarium machinas exonerasse dixisset, omnemque huius facinoris culpam in illum transtulisset, mox bombardarium tradi sibi rex postulat. atque, ut plerunque in rebus deploratis fit, maxima pars, quo hostili terrore liberarentur, hunc dedendum censuere: solo Ioanne Kovuar praefecto renuente. atque eius maximo beneficio tum Alemanus ille servatus fuit.

Nam rex sive morae impatiens, sive quod milites praeda onustos haberet, re sua id exigente, subito (literis etiam Moscovuiae Principis, quibus se tributarium perpetuo sibi fore obstrinxerat, in arce relictis) solutis castris, in Tauricam discessit.

Porro tantam captivorum multitudinem ex Moscovuia secum duxerat, ut ea vix credibilis esse videatur. Aiunt enim numerum octingentorum millium excessisse, quam in Capha partim Turcis vendiderat, partim interfecerat. nam senes & infirmi, qui vendi magno non possunt, adque laborem perferendum inutiles sunt, apud Tartaros iuvenibus, non secus ac catulis lepores, quo primae militiae tyrocinia inde addiscant, aut lapidandi, aut in mare praecipitandi, aut alio quovis mortis genere interficiendi obiiciuntur. qui autem venduntur, perpetuo sexennio servitutem servire coguntur: quo exacto, liberi quidem fiunt, provincia tamen decedere non audent.

Sapgirei rex Cazan, quoscunque ex Moscovuia captivos abduxerat, in Astrachan emporio non longe ab ostiis Vuolgae sito, Tartaris vendidit.

Tartarorum regibus ita ex Moscovuia profectis, Basilius princeps rursus Moscovuiam rediit: atque cum in ingressu Nicolaum Alemanum, cuius solertia & diligentia castrum servatum fuisse dixi, in ipsa castri porta, quo ad excipiendum Principem ingens multitudo confluxerat, stantem vidisset, clara voce: Tua, inquit, fides erga me & diligentia, quam in servando castro praestitisti, nobis cognita sunt, huiusque officii gratiam cumulate tibi reponemus.

Alteri quoque Alemano, Ioanni, qui ab castro Rezan Tartaros exoneratis repente machinis depulerat, advenienti: Salvusne es? inquit.Deus nobis vitam dedit, hanc tu denuo nobis conservasti: magna erit erga te gratia nostra.

Uterque se liberaliter donatum iri a Principe sperabat: nihil tamen illis datum est, quamvis Principem hac de re saepe fatigassent, promissorumque admonuissent.

Qua Principis ingratitudine offensi, dimissionem, ut patriam, a qua diu abfuissent, cognatosque suos possent inviserer, efflagitant. ea re effectum est, ut decem priori stipendio cuique floreni, iussu Principis, adiicerentur.

Interea cum in aula Principis de Ruthenorum fuga ad Occam, quis eius autor extitisset, contentio fuisset orta: Seniores in Knes Demetrium Bielski exercitus ducem, hominem iuvenem, a quo consilia sua spreta fuissent, omnem culpam transferebant, eiusque incuria Tartaros Occam transiisse: contra ille depulsa a se culpa, Andream iuniorem fratrem Principis primum omnium fugam iniisse, caeterosque hunc sequutos fuisse dicebat.

Basilius, ne severior in fratrem, quem autorem fugae fuisse constabat, esse viderentur, ex praefectis unum, qui una cum fratre profugerat, iniectis cathenis, dignitate & principatu privavit.

Ineunte deinde aestate, ut acceptam a Tartaris cladem ulciscerent Basilius, ignominiamque quam fugiens & sub foeno latitans susceperat, deleret, coacto ingenti exercitu, adiuncto etiam magno tormentorum & machinarum apparatu, quibus antea in bellis Rutheni nunquam usi fuerant, profectus ex Moscovuia cum omni exercitu, ad Occam fluvium, Columnamque civitatem consedit. inde missis ad Machmetgirei in Tauricam caduceatoribus, ad certamen eum provocat. superiore enim anno, se, non indicto bello, ex insidiis, furum latronumque more oppressum fuisse. ad ea rex respondit: Sibi ad invadendam Moscovuiam satis multas vias patere: bella non magis armorum, quam temporum esse: proinde ea se suo magis quam alieno arbitrio, gerere solere.

Quibus verbis irritatus Basilii animus, tum etiam quod ulciscendi libidine arderet, motis castris, anno Domini 1523, in Novuogardiam, inferiorum scilicet, ut inde Cazan regnum depopularetur, occupareturque, contendit.

Inde profectus ad fluvium Sura, in finibus Cazanensium, castrum quod a suo nomine appellavit, erexit: neque tum ultra progressus, exercitum reduxit.

Sequenti vero anno Michaelem Georgii, unum ex praecipuis consiliariis suis, maioribus quam prius copiis, ad subigendum Cazan regnum misit.

Eo apparatu adeo terribili, Sapgirei rex Cazani perculsus, accersito ad se ex fratre nepote, rege Tauricae, iuvenem tredecim annorum, qui interim regno praeesset, ad Turcarum Imperatorem, eius auxilium opemque imploraturus, confugit.

Cum autem iuvenis avunculi monitis parens, iter aggressus, ad Gostinovuosero, id est insulam quae mercatorum dicitur, intra Vuolgae meatus, non longe a castro Cazan sitam pervenisset. liberaliter honorificeque a regni principibus susceptus est.

Nam Seyd, supremus Tartarorum sacerdos (qui in tanta apud eos autoritate ac veneratione est, ut etiam reges advenienti occurrant, stantesque huic equo insidenti manum porrigant: capiteque inclinato, quod solis concessum est regibus tangant: nam Duces non eius manum, sed genua: nobiles vero pedes, plebeii vestes tantum, aut equum manu attingunt) in eo comitatu fuit.

Is Seyd, cum Basilii partes clam foveret, sequereturque, iuvenem capere, & Moscovuiam vinctum mittere satagebat: sed deprehensus, captusque, cultro in publico occiditur.

Michael interea, dux exercitus, coactis in inferiore Novuogardia ad machinas commeatumque deferendum navibus, quarum tanta multitudo erat ut fluvius alioqui amplus, navigantium multitudine opertus undique esse videretur: ad Cazanum cum exercitu properabat. cumque ad mercatorum insulam Gostinovuosero pervenisset, locatis septima die Iulii castris, viginti diebus, dum equitatum expectat, ibi commoratus est.

Interea Cazan castrum, quod ex lignis exstructum erat, per quosdam a Moscis subornatos incenditur, ac intuente Ruthenorum exercitu funditus exuritur.

Tanta occupandi castri occasio, adeo formidine ac ignavia Ducis neglecta fuit, ut nec militem ad expugnandum castri collem eduxerit, nec Tartaros id denuo aedificantes impediverit: verum vigesima octava eiusdem mensis die traiecto in eam partem qua castrum situm est, Vuolga, ad Cazanca fluvium cum exercitu consedit, viginti diebus bene gerendae rei occasionem captans.

Ibi moratus, nec longe ab eo Cazanensis quoque Regulus sua castra locat: emissisque Czeremissis peditibus Ruthenos saepius, frustra tamen, infestat. quem Scheale rex, qui quoque ad id bellum navibus venerat, scriptis literis admonet, ut regno suo haereditatio cedat.

Ad quae ille paucis: Si regnum hoc meum (respondit) habere cupis, age ferro decernamus utrique. id cui fortuna dederit, habeat.

Dum Rutheni ita frustra moras trahunt, absumpto quem abduxerant commeatu, fame laborare incipiunt. nam Czeremissis omnia circumquaque vastantibus, hostiumque itinera diligenter observantibus, nihil adferri poterat: adeo ut nec Princeps de exercitus sui, qua premebatur, necessitate cognoscere, nec ipsi quicquam illi significare possent.

Huic rei duos Basilius praefecerat: unum, Knes Ioannem Paliczki, qui ex Novuogardia instructus commeatu navibus, secundo fluvio ad exercitum descenderet: relictoque ibi commeatu, statu etiam rerum praesenti considerato, ocyus ad se reverteretur. alter eandem ob rem cum quingentis equitibus terrestri itinere missus fuerat, qui a Czeremissis, in quos inciderat, cum suis caesus est, vix novem per tumultum fuga elapsis.

Praefectus graviter saucius, tertio post die in manibus hostium obiit.

Huius cladis fama cum ad exercitum pervenisset, tanta in castris consternatio, quam vanus de toto equitatu ad internecionem caeso subito obortus rumor etiam adauxerat, coorta est, ut nihil nisi de fuga cogitarent. in quam cum omnes consensissent, haesitabant adhuc, adversone fluvio, quod difficillimum erat, redirent, an secundo tantisper descenderent, donec alios fluvios attingerent, ex quibus post terrestri itinere longo circuitu reverterentur.

In his dum fame, supra modum eos urgente, essent consultationibus, novem, quos ex quingentorum caede elapsos fuisse dixi, forte superveniunt, Ioannemque Palitzki cum commeatu adventurum nunciant: qui etsi cursum suum maturaret, sinistra tamen fortuna usus, maiore parte navium amissa, cum paucis in castra pervenit.

Etenim cum diutino labore fatigatus, una nocte quietis causa in Vuolgae littus se recepisset, Czeremissae continuo magno accurrentes clamore, quisnam praeternavigaret, sciscitantur? quos Palitzki servitores, nautarum servos esse rati, iurgiis increpantes, flagris se postero die caesuros minantur, quod domini sui somnum ac quietem importunis vociferationibus interturbarent.

Ad quae Czeremissae: Cras, inquiunt, aliud nobis vobiscum negotium erit: nam vinctos vos omnes Cazan ducemus.

Mane igitur sole nondum apparente, cum densissima nebula totum littus occupasset, Czeremissae derepente in naves impetu facto, tantum terrorem Ruthenis incusserant, ut Palitzki praefectus in classis, relictis in manu hostium nonaginta maioribus navibus, in quibus singulis triginta viri erant, soluta a littora navi, medium Vuolgae teneret, nebulaque tectus fere nudus ad exercitum perveniret.

Atque inde post, plurium navium comitatu rediens, haud dispari fortuna usus, in Czeremissarum insidias iterum prolapsus est. Navibus enim, quibus deducebatur, amissis, ipse vix cum paucis incolumis evasit.

Dum Rutheni ita fame hostilique vi undequaque urgentur, a Basilio missus equitatus Vuiega fluvio, qui a Meridie Vuolgam influit, octoque miliaribus a Cazan abest traiecto, ad exercitum contenderet, a Tartaris & Czeremissis bis excipitur: cum quibus congressi, multis utrinque desideratis, Tartaris deinde cedentibus, se reliquo exercitui coniunxerunt. atque ita exercitu equitatu firmato, Cazan castrum quintadecima Augusti obsideri coeptum est.

Qua re cognita, regulus ad alterum oppidi latus in conspectu hostium, sua quoque castra locavit: emissoque subinde equitatu hostium, castra obequitare, eosque lacessere iubet. atque ita crebrae utrinque velitationes fiebant.

Narratum est nobis ab hominibus fide dignis, qui ei bello interfuerunt, sex aliquando Tartaros in planiciem ad Mosci exercitum processisse: quos cum rex Scheale centum quinquaginta equitibus Tartaricis aggredi vellet, a duce exercitus prohibitum fuisse: duobusque milibus equitum ante eum collocatis, occasionem rei bene gerendae praereptam sibi fuisse.

Hi cum Tartaros circumvenire, et quasi concludere, ne fuga elaberentur, vellent: Tartari eorum conatum hoc astu eludere, insequentibus Moscis paulatim cedere, parumque progressi subsistere.

Idem Mosci cum facerent, eorum Tartari timiditatem animadvertentes, mox arreptis arcubus tela in eos torquebant: inque fugam conversos persequuti, complures sauciabant.

Moscis denuo in se conversis, paululum cedere, iterumque subsistere, atque ita hostem simulata fuga ludificare.

Haec dum fiunt, duo Tartarorum equi, tormenti ictu prostrantur, illaesis tamen equitibus quos reliqui quatuor salvos ac incolumes, duobus milibus Moscorum spectantibus, ad suos reduxere.

Dum equites se ita mutuo ludificant, magna vi interea admotis tormentis, castrum oppugnabatur: neque obsessi segnius, exoneratis pariter in hostem tormentis, se defendebant.

In eo certamine bombardarius, quem unicum in castro habebant, ex Ruthenorum statione sphaerula bombardica ictus, occubuit.

Qua re comperta, mercenarii ex Germanis & Lithvuanis milites, magnam spem ad occupandum castrum concipiunt: quibus si praefecti animus respondisset, haud dubie eo die castro potiti fuissent. Verum is cum suos inedia, quae quotidie etiam magis adaugebatur, premi cerneret, priusquam per internuncios de ineundis induciis clam cum Tartaris egisset, adeo militum conatum non probavit, ut eos etiam cum iracundia corriperet, verberaque minaretur, quod se inscio & inconsulta castrum oppugnare auderent.

Bene enim in tanta rerum angustia Principis sui rebus consultum fore putabat, si initis cum hoste quibuscunque induciis, tormenta & exercitum salvum reportaret.

Tartari quoque cognita praefecti voluntate, in spem bonam adducti, conditiones quas praefectus offerebat, scilicet ut missis in Moscovuiam legatis, pacem cum Principem transigerent, libenter susceperunt. quibus ita constitutis, Palitzki praefectus soluta obsidione, cum exercitu in Moscovuiam reversus est. Fama erat, praefectum a Tartaris muneribus corruptum, obsidionem soluisse. quam quidam natione Sabaudiensis adauxerat: qui cum tormento sibi commisso, ad hostes deficere voluisset, deprehensus in itinere, atque severius examinatus, confessus est, se deficere voluisse: atque ut plures ad hanc defectionem sollicitaret, argenteos se nummos & pocula Tartarica ab hostibus accepisse. in quem tamen in tam manifesto scelere deprehensum, Praefectus nihil durius statuit.

Reducto ita exercitu, quem centium octoginta millium fuisse perhibent, Cazan regis Oratores ad pacem firmandam ad Basilium veniunt. qui etiam tum, dum nos Moscovuiae essemus, aderant: neque adhuc ulla tunc futurae pacis spes inter eos erat. nam & nundinas, quae circa Cazan in mercatorum insula fieri consueverant, in Cazanensium iniuriam Basilius Novuogardiam transtulit: gravi indicta poena, si qui in posterum ex suis ad mercatum in insulam proficiscerentur. eamque nundinarum translationem magno Cazanensibus incommodo futuram sperabat: atque vel salis (cuius Tartari illis tantum nundinis copiam a Ruthenis habebant) emptione adempta, ad deditionem eos cogi posse.

Verum huiusmodi nundinarum translatione non minus incommodi sensit Moscovuia, quam ipsi Cazanenses.

Plurimarum enim rerum, quae ex mari Caspio, Astrachan emporio, ad haec Persia & Armenia per Vuolgam importabantur, consequuta est caritas ac penuria: maxime autem nobilissimorum piscium, ex quorum numero Beluga est, qui citra & ultra Cazan in Vuolga capiuntur.

Hactenus de bello Principis Moscovuiae cum Tartaris Cazanensibus gesto.

Nunc ad intermissam de Tartaris narrationem denuo redeo.

Post Tartaros Cazanenses, primi Tartari cognomento Nagai occurrunt, qui ultra Vuolgam, circa mare Caspium, ad fluvium Iaick ex provincia Sibier decurrentem habitant.

Hi reges non habent, sed duces.

Nostra tempestate tres fratres, aequali divisione provinciarum facta, ducatus illos obtinebant: quorum primus Schidack, civitatem Scharaitzick ultra fluvium Rha, Orientem versus, cum adiacente ad Iaick fluvium regione obtinebat: alter Cossum, quicquid inter Kamam Iaick & Rha fluvios esset: Schichmamai tertius fratrum Sibier provinciae partem, & omnem circumiacentem regionem possidet. Schichmamai interpretatur sanctus, vel potens.

Atque hae quidem regiones omnes fere sylvosae sunt: extra eam quae ad Scharaitzick vergit, quae campestris est.

Inter Vuolgam & Iaick fluvios, circa mare Caspium, habitabant quondam Savuolhenses reges, de quibus postea.

Apud hos Tartaros rem admirandam, & vix credibilem, Demetrius Danielis, vir (ut inter Barbaros) gravix ac fide singulari, nobis narravit: patrem suum aliquando a Principe Moscovuiae ad Zavuolhensem regem missum fuisse: in qua dum esset legatione, semen quoddam in ea insula, melonum semini, paulo maius ac rotundius, alioqui haud dissimile, vidisse: ex quo in terram condito, quiddam agno persimile, quinque palmarum altitudine succresceret: idque eorum lingua Boranetz, quasi agnellum dicas, vocaretur. nam & caput, oculos, aures, caeteraque omnia in formam agni recens editi, pellem praeterea subtilissimam habere, qua plurimi in eis regionibus ad subducenda capitis tegumenta uterentur. eiusmodi pelles vidisse se, multi coram nobis testabantur.

Aiebat insuper, plantam illam, si tamen plantam vocari phas est, sanguinem quidem habere, carnem tamen nullam: verum carnis loco, materiam quandam cancrorum carni persimilem. ungulas porro non ut agni corneas, sed pilis quibusdam ad cornu similitudinem vestitas: radicem illi ad umbilicum, seu ventris medium esse. vivere autem tamdiu, donec depastis circum se herbis, radix ipsa inopia pabuli arescat.

Miram huius plantae dulcedinem esse: propter quam a lupis, caeterisque rapacibus animalibus multum appeteretur.

Ego quamvis hoc de femine & planta pro commento habuerim, tamen & antea tanquam a viris minime vanis auditum retuli: & nunc tanto libentius refero, quod mihi vir multae doctrinae Guilhelmus Postellus narravit, se audivisse a quodam Michaele, apud rempublicam Venetam publico Turcicae & Arabicae linguae interprete, quod viderit a finibus Samaracandae civitatis Tartaricae, caeterarumque regionum quae ad Euroaquilonem mare Caspium respiciunt, usque in Chalibontidem, deferri quasdam pelles delicatissimas, plantae cuiusdam in illis regionibus nascentis, quae aliqui Mussulmani ad capita sua rasa fovenda mediis pileis inferere, ac pectori quoque nudo applicare soleant.

Plantam sibi tamen non visam esse, nec nomen se scire, nisi quod illic Samarcandeos vocetur: eamque esse ex animali instar plantae in terram defixo.

Quae cum ab aliorum narratione non dissideant, mihi (inquit Postellus) pene persuadent, ut hanc rem minus fabulosam esse putem, ad gloriam Creatoris, cui omnia sunt possibilia.

A Principe Schidack, progrediendo in Orientem viginti diebus, occurrunt populi quos Mosci appellant Iurgenci, quibus Barack Soltan, magni Cham seu regis de Cataia frater imperat.

A domino Barack Soltan, decem diaetis itur ad Bebeid Chan. Hic est ille magnus Chan de Cataia.

Astrachan urbs opulenta, magnumque Tartarorum emporium, a qua tota circumiacens regio nomen accepit, decem dierum itinere infra Cazan in citeriore Vuolgae ripa, ad eius fere ostia sita est.

Quidam hanc non ad Vuolgae ostia, sed aliquod dierum itinere inde distare aiunt.

Equidem eo loco quo Vuolga fluvius in multos ramos, quos quidem septuaginta esse aiunt, scinditur, pluresque insulas facit, totidemque fere ostiis Caspium mare tanta aquarum copia ingreditur, ut procul spectantibus mare esse videatur, Astrachan sitam esse puto. Sunt alii, qui eam Citrahan appellant.

Ultra Vuiatkam & Cazan, ad Permiae viciniam Tartari habitant, qui Tumenskii, Schibanskii, & Cosatzkii vocantur. ex quibus Tumenskii in sylvis habitare, decemque milium numerum aiunt non excedere. alii praeterea Tartari trans Rha fluvium sunt, qui quod soli capillos nutriant, Kalmuchi vocantur: & ad mare Caspium Schamachia, a qua etiam regio nomen accepit, ita appellati, homines in texendis sericeis vestibus excellentes, quorum civitas sex dierum itinere abest ab Astrachan, quam una cum regione rex Persarum haud ita diu (ut aiunt) occupavit.

Asoph civitas ad Tanaim, de qua supra, septem dierum itinere distat ab Astrachan: ab Asoph autem, Taurica Chersonesus, praecipue autem Praecop civitas, abest quinque dierum itinere.

Inter Cazan autem & Astrachan, longo secundum Vuolgam tractu, ad Borysthenem usque, campi deserti sunt, quos Tartari nullis certis sedibus inhabitant: praeter Asoph &Achas civitatem, quae est duodecim miliaribus supra Asoph ad Tanaim: & minori Tanai vicinos Tartaros, qui terram colunt, certasque sedes habent.

Ab Asoph ad Schamachiam sunt duodecim diaetae.

Ab Oriente Meridiem versus reflectendo, circa Maeotidis paludes & Pontum, ad fluvium Cupa, qui paludes influit, Aphgasi populi sunt, quo loci usque ad Merula fluvium, qui Pontum illabitur, montes occurrunt, quos Circassi, seu Ciki incolunt.

Hi montium asperitate freti, nec Turcis, nec Tartaris parent. Eos tamen Christianos esse, suis legibus vivere, in ritu & caeremoniis cum Graecis convenire, lingua Slavuonica (qua utuntur) sacra peragere, Rutheni testantur.

Audacissimi piratae sunt. nam fluviis, qui ex eorum montibus fluunt, navibus in mare delapsi, quoscunque possunt spoliant: eos praesertim, qui ex Capha Constantinopolim navigant.

Ultra Cupa fluvium est Mengarlia, quam Eraclea fluvius interlabitur: deinde Cotatis, quam quidam Colchim esse arbitrantur.

Post quem Phasis occurrit, qui priusquam mare illabatur, haud procul ab ostiis Satabellum insulam facit: in qua fama est, Iasonis naves quondam stetisse. Ultra Phasim, Trapezus.

Tauricae Chersonesi paludes, quae ab ostiis Tanais in longitudinem trecenta miliaria Italica habere dicuntur, ad caput S. Ioannis, promontorium, qua in arctum coeunt, duo tantum miliaria Italica continent.

In ea Kriim civitas, olim regum Tauricae sedes: a qua Kriimskii nominabantur.

Postea toto Isthmo, spacio mille ducentorum passuum ad insulae formam perfosso, reges non Kriimskii, sed Praecopskii, ab illa nimirum perfossione sumpto vocabulo, nomen accepere. Praecop enim, lingua Slavuonica perfossum sonat.

Unde apparet, scriptorem quendam errasse, qui Procopium quendam ibi regnasse scripsit.

Porro tota Chersonesus, sylva quadam per medium s[c]inditur: eaque pars quae Pontum respicit, in qua Capha insignis urbs, olim Theodosia dicta, Genuensium colonia, tota a Turca possidetur.

Capham autem Mahumetes, qui expugnata Constantinopoli, Graecorum imperium destruxit, Genuensibus ademit.

Alteram peninsulae partem Tartarus possidet.

Omnes autem Tartari, Tauricae reges, originem suam ex Savuolhensibus regibus ducunt: & cum domestica seditione aliqui regno pulsi fuissent, nec usquam in vicinia firmam sedem habere possent, hanc Europae partem occupavere: veterisque iniuriae haud immemores, diu cum Savuolhensibus dimicabant: donec patrum nostrorum memoria, Alexandro magno duce Lithvuaniae in Polonia imperante, Scheachmet rex Savuolhensis in partes Lithvuaniae venit, scilicet ut inito cum Alexandro rege foedere, coniunctis viribus Mahmetgirei rege Tauricae eiicerent.

In quam rem uterque quidem princeps consensit.

Cum autem Lithvuani iuxta eorum consuetudinem longius quam par est, bellum differrent, uxor Savuolhensis regis, eiusque quem in campis habebat exercitus, morae, tum etiam frigoris impatientes, eorum regem in oppidis quibusdam agentem sollicitant, obmisso Poloniae rege, ut in tempore rebus suis provideat.

Quod cum illi persuadere non possent, uxor relicto marito, cum parte exercitus ad Mahmetgirei Praecopensem regem deficit: cuius impulsu, Praecopensis exercitum ad profligandas reliquas Savuolhensis copias mittit. quibus dissipatis, Scheachmet Savuolhensis rex infoelicitatem suam videns, sexingentis fere equitibus comitatus, Albam ad Thiiram fluvium sitam, spe auxilii a Turca implorandi confugit.

In ea civitate cum structas sibi, ut caperetur, insidias intellexisset, converso itinere, vix media parte equitum assumpta, Chiovuiam pervenit. ubi a Lithvuanis circumventus, captusque, cum regis Poloniae iussu Vuilnam deduceretur, obviam sibi rex progressus, honorifice susceptum, ad Polonorum conventum secum duxit: quo quidem conventu bellum adversus Mendligerei decernitur. Sed cum Poloni in cogendo exercitu tempus longius, quam par erat, extraherent, Tartarus vehementer offensus, denuo de fuga cogitare coepit: in qua deprehensus, ad Trokii castrum, quatuor a Vuilna miliaribus retractus est. quem ego ibi vidi, unaque cum eo pransus sum.

Atque hic Savuolhensium regum imperii finis fuit: cum quibus & Astrachan reges, qui quoque ex eisdem regibus originem traxerunt, una perierunt. quibus ita oppressis & extinctis, regum Tauricae potentia maiorem in modum adaucta, vicinis gentibus terrori erat, adeo ut & regem Poloniae ad certum stipendium pendendum cogerent, ea conditione, ut eorum opera quavis urgente necessitate utatur.

Quin & Moscovuiae Princeps, missis subinde muneribus illum sibi devincire solebat. quod ideo fit, quia cum mutuis assidue bellis impicentur, uterque Tartarorum ope armisque alterum se sperat opprimere posse.

Cuius ille haud ignarus, acceptis muneribus utrumque vana spe lactabat. id quod vel eo tempore, dum ego Caesaris Maximiliani nomine apud Moscovuiae Principem de pace cum rege Poloniae ineunda tractarem, apparuit.

Nam cum Moscovuiae Princeps ad aequas pacis conditiones induci non posset, rex Poloniae Praecopensem regem pecunia conduxit, ut Moscovuiam cum exercitu ab una parte adoriretur, se quoque ex altera Opotzkam versus impetum in Mosci ditionem facturum. qua arte Poloniae rex Moscum ad tolerabiles pacis conditiones cogi posse sperabat.

Quod Moscus animadvertens, missis Oratoribus suum vicissim apud Tartarum egit negotium, ut scilicet in Lithvuaniam, quam tum omni metu vacuam ac praesidio destitutam esse dicebat, vires suas converteret. Cuius consilium Tartarus, sui commodi duntaxat ratione habita, secutus est.

Atque is eiusmodi Principum dissensionibus potentior factus, cum imperii augendi libidine tenerentur, neque quiescere posset, ad maiora animum applicuit: Mamaique Nahaicensi principe sibi adiuncto, Tauricam anno Domini 1524, mense Ianuario, cum exercitu egressus, regem Astrachan adortus est. cuius urbem, cum ea relicta, metu profugisset, obsedit, & occupavit, mansitque victor in civitate sub tectis.

Interim Agis Nahaicensium quoque princeps, fratrem suum Mamai increpat, quod tam potentem vicinum suis copiis iuvaret.

Praeterea eum monet, ut Machmetgirei regis in dies crescentem potentiam suspectam haberet. posse enim, ut insanabili ille animo esset, fieri, ut conversis in se fragremque armis, utrumque regno depulsum aut interimat, aut in servitutem deducat.

Quibus verbis Mamai permotus, fratri nunciat, eumque hortatur, ut quam magnis posset copiis ad se properaret. posse enim nunc, cum Machmetgirei magno rerum successum elatus, securius ageret, utroque eo metu levari.

Agis fratris monitis parens, ad praescriptum tempus se cum exercitu, quem ad defendendas in tot bellis regni sui fines iam prius coegerat, affuturum omnino promisit. Qua re intellecta, Mamai continuo regem Machmetgirei monet, ne militem soluta disciplina sub tectis aleret, corrumperetque: sed urbe relicta, in campis potius, ut mos est, degeret.

Cuius consilio acquiescens rex, militem in castra educit. advolat Agis cum exercitu, seque fratri iungit: atque hi non ita multo post Machmetgirei regem nihil tale timentem, cum Bathir Soltan filio, vigintiquinque annos nato, prandentem, facto derepente impetu obtruncant, eiusque maiorem exercitus partem fundunt, & reliquos in fugam vertunt: ac ultra Tanaim, Tauricam usque insequentes, caedunt, fugantque: Praecop civitatem, quam in Chersonesi ingressu esse dixi, obsident: tentatisque omnibus, cum ea nec vi nec deditione potiri posse viderent, soluta obsidione domum redeunt.

Horum ergo opera rex Astrachan regno suo iterum potitus est: viresque regni Tauricae, cum Machmetgirei fortissimo & foelicissimo rege, qui potenter aliquamdiu imperavit, conciderunt.

Machmetgirei occiso, frater eius Sadachgirei, Turcarum imperatoris (cui tum serviebat) auxilio Praecopense regnum occupavit: qui tum Turcarum moribus imbutus, rarius praeter Tartarorum morem in publico versaretur, neque subditis suis se conspiciendum exhiberet, a Tartaris, qui hanc insolitam rem in Principe ferre non poterant, eiicitur, inque eius locum ex fratre nepos substituitur. a quo cum Sadachgirei captus fuisset, nepotem, ne caede in se saeviat, sed a suo sanguine abstineat, senectutis suae misereatur, denique ut privatus reliquum vitae in castro aliquo deducere, nomenque duntaxat regium, tota regni administratione nepoti permissa, retinere possit, supplex orat, & impetrat.

Nomina dignitatum apud Tartaros haec fere sunt. Chan, ut supra dixi, rex est: Soltan, filius regis: Bii, dux: Mursa, filius ducis: Oiboud, nobilis, vel consiliarius: Olboadulu, alicuius nobilis filius: Seid, supremus sacerdos: homo vero privatus, Ksi. Officiorum vero, Ulan, secunda e rege dignitas: nam reges Tartarorum quatuor viros, quorum consilio in rebus gravibus potissimum utuntur, habent. ex his primus, Schirni vocatur: secundus Barni, tertius Gargni, quartus Tziptzan.

Hactenus de Tartaris: nunc de Lithvuania, Moscovuiae vicina, dicendum est.

De Tartaris, eorumque origine, praeter ea quae in Annalibus Polonorum, & duobus de Sarmatiis libellis cotinentur, multi passim multa scripsere: quae hoc loco repetere, magis taediosum quam utile esset.

Quae autem ipse in Ruthenorum annalibus, multorumque hominum relatione cognovi, paucis adscribenda censui.

Aiunt Moabitenos populos qui postea Tartari dicti sunt homines lingua, moribus, habitque a reliquorum hominum ritu consuetudineque dissidentes, ad fluvium Calka pervenisse: qui unde venissent, quo religionis dogmate uterentur, omnibus ignotum fuisse.

Quanquam a quibusdam Taurimeni, ab aliis Pitzenigi, aliis alio nomine appellarentur.

Methodius Patanczki episcopus, ex Ieutriskie desertis inter Septentrionem & Orientem eos processisse dicit, causamque migrationis talem refert. Gedeonem quendam, primi nominis virum, terrorem ipsis de fine mundi, quem imminere dicebat, quandoque iniecisse: cuius oratione inducti, ne amplissimae orbis opes cum mundo simul interirent, innumera cum multitudine ad spoliandas provincias exiuisse: & quicquid ab Oriente ad Euphratem, sinumque Persicum continetur, crudeliter diripuisse. atque ita provinciis passim vastatis, Polovutzos gentes, quae adiunctis sibi Ruthenorum auxiliaribus copiis, solae occurrere ausae erant, ad fluvium Calka profligasse: anno mundi 6533.

Quo loco autorem libelli de duabus Sarmatiis, de Polovutzis populis, quas venatores interpretatur, errasse clarum est.

Polovutzi enim campestres dicuntur. nam Polle, campus est: Lovuatz, & Lovutzi, venatores. adiuncta autem tzi, vel ksi syllaba, non mutat significationem: neque enim ab ultimis, sed primis syllabis significatio deducenda est.

Et quod eiusmodi Ruthenorum dictionibus syllaba generalis ski adiici solet, ea res homini imposuit: atque ita Polovutzi, campestres, & non venatores interpretari oportet.

Polovutzos Rutheni Gotthos fuisse perhibent: quorum tamen sententiae non accedo.

Qui Tartaros describere velit, multas nationes describat necesse est. Nam ex sola secta hoc nomen habent: & diversae nationes sunt, longe ab invicem distantes.

Atqui ad institutum redeo.

Bathi Tartarorum rex magna manu a meridie in Septentrionem egressus, Bulgariam, quae ad Vuolgam infra Cazan est, occupavit.

Anno dein sequenti, qui erat 6745, sequutus victoriam, in Moscovuiam usque pervenit, urbem Regiam aliquandiu obsessam per deditionem tandem accepit: sed fide quam dederat, non servata, omnibus caesis, ultra progressus, vicinas provincias, Vuolodimeriam, Pereaslavu, Rostovu, Susdali, compluraque castra & oppida, caesis, aut in servitutem abductis inhabitatoribus, exussit: Georgium magnum Ducem instructo exercitu sibi occurrentem profligavit, & occidit: Basilium item Constantini, captivum secum abduxit, interemitque. quae omnia, ut supra dictum est, anno mundi 6745. gesta sunt.

Ab eo tempore omnes fere Russiae principes, a Tartaris inaugurabantur, illisque parebant, usque ad Vuitoldum magnum Lithvuaniae Ducem, qui provincias suas, & quae in Russia occupaverat, a Tartarorum armis fortiter defendit, vicinisque omnibus terrori fuit.

Magni autem duces Vuolodimeriae & Moscovuiae, usque ad modernum Basilium Ducem, semper in praestita semel Tartarorum Principum fide & obedientia permanserunt.

Hunc Bathi, annales referunt, ab Vulaslavu Hungarorum rege, qui post baptismum Vuladislaus dictus, inque divorum numerum relatus est, occisum fuisse in Hungaria. nam cum regis sororem, quam in regni depopulatione forte nactus fuerat, secum abduxisset, rexque & sororis pietate, & indignitate rei commotus, hunc insecutus fuisset: impetuque in Bathi facto, cum soror arreptis armis, adultero contra fratrem auxilio esset: iratus rex, sororem una cum Bathi adultero interfecit. Haec gesta sunt anno mundi 6745.

Asbeck ipsi Bathi in imperio successit, moriturque anno mundi 6834. cui filius Zanabeck suffectus est: qui fratribus suis, ut solus sine metu regnaret, occisis, moritur anno 6865.

Hunc Berdebeck sequutus, qui fratribus duodecim pariter occisis, obiit 6867. Post quem Alculpa, a Naruss quodam regulo, cum liberis statim ab inito imperio occisus, non ultra mensem imperavit.

Ad hunc regnum iam possidentem, omnes Principes Russiae convenerunt, imperandique in sua quisque provincia potestate impetrata, abierunt. Occiditur anno 6868.

Cui Chidir in regno succedens, a filio Themerhoscha occisus est: qui regno per scelus parto, vix septem diebus potitur. Etenim a Temnick Mamai eiectus, cum ultra Vuolgam fugisset, ab insequentibus militibus occisus est, anno 6869.

Post hos Thachamisch imperium adeptus, anno mundi 6890, cum exercitu XXVI Augusti egressus, Moscovuiam ferro ignique vastavit. Is a Themirkutlu profligatus, ad Vuitoldum magnum Lithvuaniae ducem profugit. Themirkutlu porro regno Sarai anno mundi 6906 praefuit, moritur 6909.

Cui Schatibeck filius in imperio successit. post quem Themirassack, cum exercitum maximum in Retzan, ad depopulandam Moscovuiam duxisset, tantum terrorem principibus Moscovuiae iniecit, ut desperata victoria, abiectis armis, ad divorum tantum auxilium confugerent.

In Vuolodimeriam statim pro imagine quadam divae Mariae Virginis, quae multis miraculis editis ibi celebris erat, mittunt: quae cum in Moscovuiam duceretur, Princeps omni cum multitudine honorifice illi obviam procedit, eaque primum ut hostem averteret humilime implorata, maxima veneratione ac reverentia in civitatem deducit. quo cultu se impetrasse dicunt, quod Tartari ultra Retzan non fuerint progressi.

In cuius rei perpetuam memoriam eo loci, ubi imago expectabatur, susceptaque fuit, templum exaedificatum est: diesque is quem Rutheni Stretenne, id est obviationis diem vocant, XXVI Augusti quotannis solenniter celebratur. Acta sunt haec anno 9903.

Narrant Rutheni, hunc Themirassack obscuro genere natum, ex latrociniis ad tantum dignitatis gradum pervenisse, furemque in adolescentia egregium fuisse, indeque nomen acquisivisse. Et quod aliquando ovem furatus, deprehensusque a domino ovis, iactu lapidis vehementiore crus illi fractum fuisset: idque cum ferro quodam colligasset, a ferro & claudicatione nomen sibi inditum fuisse. Themir enim ferrum, Aslack claudum significat.

Is Constantinopolitanis a Turcis graviter obsessis, filium suum cum auxiliaribus copiis misit: qui profligatis Turcis, soluta obsidione, ad patrem victor reversus est, Anno 6909.

Tartari in hordas dividuntur, in quibus Savuolhensis horda & celebritate & multitudine primas tenuit: nam reliquae hordae omnes ex ea originem traxisse dicuntur. horda autem illis conventum, seu multitudinem significat. Quamvis autem quaelibet horda peculiare nomen habeat, scilicet Savuolhensium, Praecopensium, Nahaisensium, & aliae multae, quae omnes Mahometani sunt: Turcas tamen se vocari aegre ferunt, probrique loco ducunt. sed Besermani appellari gaudent, eoque nomine & Thurci se appellari volunt.

Ut autem varias longe lateque provincias Tartari incolunt, ita etiam moribus, ipsoque vitae genere non in omnibus conveniunt. homines statura mediocri, lata facie, obesa, oculis intortis & concavis, sola barba horridi, caetera rasi. insigniores tantum viri crines contortos, eosque nigerrimos secundum aures habent, corpore valido, animo audaci: in Venerem, eamque praeposteram, putres: equis, aliisque animalibus quoquo modo interemptis suaviter vescuntur: demptis porcis, a quibus lege abstinent. inediae somnique adeo patientes, ut toto nonnunquam quatriduo ea perferant, laboribus necessariis nihilominus intenti.

Rursus aliquid forte ad vorandum nacti, supra modum se ingurgitant, eaque crapula priorem inediam quodammodo resarciunt, nihil reliqui facientes: atque ita cibo laboribusque obruti triduo, quatriduoue perpetuo dormiunt. quos sic altum dormientes, Lithvuani & Rutheni, in quorum regionem derepente irruunt, praedasque inde abigunt, insequuti, omni amoto metu passim sine excubiis, ordine, cibo, somnoque sepultos, opprimunt incautos.

Equitantibus porro si fames sitisque molesta fuerit, quibus insident equis, venas solent incidere, haustoque eorum sanguine famem pellunt, atque iumentis hoc prodesse putant.

Et quoniam incertis omnes fere vagantur sedibus, stellarum, in primis vero poli arctici, quem ipsi sua lingua Selesnikoll, hoc est ferreum clavum vocant, aspectu cursum suum dirigere solent.

Lacte equino in primis delectantur, quod eo homines & fortes & pingues fieri credunt. Herbis quamplurimis, praesertim iis quae circa Tanaim crescunt, vescuntur. sale paucissimi utuntur.

Horum reges si quando suis commeatum distribuant, quadraginta hominibus vaccam unam aut equum dare solent: quibus mactatis, intestina praestantiores tantum sumunt, acinter se dividunt. quae ad ignem eatenus calefacta, ut adhaerentia stercora decuti possint, abstergique, vorant.

Non solum autem digitos pinguedine unctos, sed etiam cultrum lignumve, quo stercus detersum fuerat, suaviter lingunt, suguntque.

Capita equorum, ut apud nos aprorum, in deliciis habentur, praestantioribusque tantum apponuntur.

Equis cervice depressa, pusillisque, sed fortibus abundant. qui aeque inediam laboremque bene ferre possunt: ramisque & corticibus arborum, herbarumque radicibus, ungulis e terra excussis, evulsisque aluntur.

His ita ad laborem assuefactis, Tartari commodissime utuntur: aiuntque Mosci, perniciores hos sub Tartaris, quam sub aliis esse.

Hoc genus equorum Pachmat vocant.

Sellas, stapedesque ligneas habent, nisi si quas alias a vicinis Christianis rapuerint, aut emerint. Et ne equorum dorsa atterantur, gramine, seu arborum foliis eas suffulciunt.

Flumina transnatant: qui si forte fugientes insequentium hostium vim extimuerint, sellis, vestibus, aliisque impedimentis om[ni]bus abiectis, armis tantum retentis, effusissime fugiunt.

Porro arma illorum sunt, arcus & sagitta: framea apud eos rara.

Pugnam cum hostibus eminus audacissime ineunt: in qua tamen non diu perseverant, sed simulata fuga, hostibus insequentibus, occasione data primum in eos a tergo tela torquent: dein conversis derepente equis, in dissipatos hostium ordines denuo impetum faciunt.

Cum in patentibus campis pugnandum est, hostemque intra teli iactum habent, non structa acie praelium ineunt, sed sinuoso agmine in gyrum, quo certior & liberior hostem iaculandi via pateat, circumferuntur.

Estque euntium & redeuntium mirus quidam ordo. in quam quidem rem ductores, quos sequuntur, harum rerum peritos habent: qui si vel hostium telis icti succubuerint, aut forte metu perculsi, in ducendo ordine aberraverint, tanta totius exercitus fit confusione, ut nec amplius in ordinem reduci, nec tela in hostem torquere possint.

Hoc genus certaminis ipsi a rei similitudine choream appellant.

In angustiis autem si forte decertandum est, nullus huius stratagematis est usus. atque ideo fugae se mandant: quoniam nec clypeo, nec lancea, nec galea muniti sunt, ut hostem in stataria pugna sustinere possint.

In equitando hunc morem servant, ut contractis in sellam sedeant pedibus, quo facilius in utrumque latus se possint convertere: & si quid forte delapsum, de terraque tollendum fuerit, stapedibus innixi, nullo negotio tollunt. in quo adeo exercitati sunt, ut etiam currentibus celeriter equis id efficiant.

Hastis impetiti, in alterum latus ad declinandum ictum adversarii subito se demittunt, altera duntaxat manu pedeque equo adhaerentes.

Dum vicinorum provincias infestant, quisque duos aut tres, pro opibus, equos secum ducit, ut uno scilicet defatigato, altero ternove uti possit: lassos interim manu ducunt.

Frena levissima habent, flagellis pro calcaribus utuntur.

Castratos tantum equos habent, quod tales arbitrantur plus laboris inediaeque ferre posse.

Vestimentis iisdem tam viri quam foeminae utuntur, nec in cultu a viris quicquam differunt, nisi quod caput velo lineo tegunt, caligisque itidem lineis nautarum maritimorum instar utuntur.

Eorum reginae dum procedunt in publicum, facies solent obtegere.

Reliqua turba, quae in campis passim degit, vestes ex ovium pellibus confectas habent: quas non mutant, nisi longo usu prorsus attritae, laceraeque fuerint.

Uno in loco non diu commorantur: rati gravem esse infoelicitatem, diu in eodem loco haerere.

Unde irati quandoque liberis, grave malum imprecantes, solent dicere: Ut eodem in loco perpetuo tanquam Christianus haereas, propriumque foetorem haurias. quare depastis uno in loco pascuis, cum armentis, uxoribus & liberis, quos in plaustris secum circumferunt, alio migrant. quamvis hi qui in oppidis & urbibus degunt, aliam vivendi rationem sequantur.

Si bello aliquo graviore implicantur, uxores, liberos, senesque in loca collocant tutiora.

Iusticia apud illos nulla. nam ut quisque re aliqua indiguerit, eam ab altero impuner rapere potest.

Si quis apud iudicem devi, illataque iniuria conqueritur, reus non negat, sed ea re se carere non potuisse dicit. Tum iudex huiusmodi proferre solet sententiam: Si tu vicissim re aliqua indigueris, rape ab aliis.

Sunt qui dicunt, eos non furari. an vero furentur, aliorum esto iudicium: certe homines rapacissimi sunt, nempe pauperrimi ut qui alienis semper inhiant, aliorum pecora abigunt, homines spoliant, abducuntque, quos Turcis aliisque quibuscunque aut vendunt, aut redimendos concedunt, puellis tantum servatis.

Civitates & castra raro oppugnant: villas, pagosque comburunt: adeoque de illatis damnis sibi placent, ut quo plures provincias desolaverint, hoc se regna sua ampliora reddidisse putent.

Et cum quietis impatientissimi sint, mutuo se tamen non interimunt, nisi reges inter se dissideant.

Si in dissensione aliqua quispiam occidatur, autoresque sceleris capti fuerint, equis, armis, vestibus tantum ablatis, dimittuntur. Homicida porro, accepto vili equo & arcu, his verbis a iudice dimittitur: I, & rem tuam cura.

Auri argentique apud illos usus, extra mercatores, fere nullus: rerum tantum permutatione utuntur. Quod si quid pecuniae ex rebus venditis vicini corraserint, ea Moscovuiae vestes aliaque necessaria emunt.

Fines inter se (de campestribus Tartaris loquor) nullos habent.

Erat aliquando a Moscis pinguis Tartarus quidam captus, cui cum Moscus dixisset, Unde tibi, canis, tanta pinguedo, cum non habeas quod edas?

Cur non habeam, inquit Tartarus, quod edam, cum tam vastam ab Ortu usque ad Occasum terram possideam: ex qua nonne affatim nutriri possum? tibi potius, qui tam parvam orbis portionem tenes, & quotidie pro illa contendis, deesse puto quod edas.

Cazan regnum, civitas & castrum eiusdem nominis, ad Vuolgam, in ulteriore fluminis ripa, septuaginta fere miliaribus Germanicis infra Novuogardiam inferiorem sita sunt: secundum Vuolgam, in Orientem & Meridiem desertis campis terminatur: ad Orientem autem aestivalem Tartaros, quos Schibanski.& Kosatzki vocant, conterminos habent.

Huius provinciae rex exercitum triginta milium habere potest, pedites praesertim, in quibus Czeremissae & Czubaschi sagittarii peritissimi sunt. Czubaschi autem, navigandi arte excellunt. Cazan urbs a Vuiathka principali castro sexaginta miliaribus Germanicis abest. Porro Cazan Tartaris ollam cupream bullientem sonat.

Cultiores hi Tartari reliquis sunt, utpote qui & agros colant, in domibus degant, mercaturasque varias exerceant: quos Basilius Moscovuiae princeps eo adegit, ut se sibi subiicerent, atque eius arbitrio reges acciperent: quod illis partim ob opportunitatem fluviorum, qui ex Moscovuia in Vuolgam influunt, partim ob mutua conmercia, quibus illi carere non poterant, factu haud difficile fuit.

Cazanensibus quondam rex erat Chelealeck: qui cum relicta uxore Nursultan sine liberis decessisset, Abrahemin quidam ducta vidua regno potitur. Ex hac Abrahemin duos suscepit filios, Machmedemin & Abdelativu. Ex priore autem uxore, quae Batmassa soltan vocabatur, Alegam filium habuit.

Is patre defuncto, ut primogenitus in regnum successit: cumque mandatis Mosci non ubique obtemperaret, a Mosci consiliariis, quos ibi ut regis animum observarent, habebat, aliquando in convivio inebriatus, atque in vehiculum, ac si domum veheretur, positus, ea nocte ductus est Moscovuiam versus. quem aliquandiu detentum, Princeps tandem in Vuolochdam misit, ubi reliquum aetatis peregit.

Eius autem matrem cum Abdelativu & Machmedemin fratribus, Bieloiesero relegavit. Codaiculu unus ex Alegae fratribus baptisatus, nomen Petri accepit: cui post Basilius, modernus princeps, sororem suam matrimonio iunxit.

Meniktair autem alter ex Alegae fratribus, in sua, quoad vixit, secta permansit: pluresque genuit liberos, qui post decessum patris cum matre omnes baptisati & mortui sunt: uno Theodoro, qui nobis in Moscovuia existentibus adhuc supererat, excepto.

Alega porro ita in Moscovuiam abducto, Abdelativu sufficitur: qui cum pari ratione, ut Alega, regno amotus fuisset, Machmedemin ex Bieloiesero emissum, Princeps in eius Iocum substituit. Is regno usque ad annum Domini 1518 praefuit.

Nursultan, quam Chelealeck & Abrahemin regum uxorem esse dixi, post Alegae mortem Mendligero regi Precopiensi nupsit.

Haec deinde cum ex Mendligero prolem non haberet, priorumque filiorum desiderio teneretur, ad Abdelativu venit in Moscovuiam. Inde progressa, ad Machmedemin alterum filium in Cazan [Gazan] regnantem profecta est, anno Domini 1504 Cazanenses a Principe Moscovuiae defecerunt.

Eam defectionem cum multa bella secuta sint, varieque a Principibus, qui se in societatem huius belli iunxerant, diu utrinque pugnatum, neque in hunc usque diem finis bello impositus sit, altius huius belli rationem repetere visum est.

Cum Cazanensium defectio Basilio Moscovuiae Principi innotuisset, rei indignitate & ulciscendi libidine motus, ingentem exercitum adiunctis tormentis bellicis in eos misit.

Cazanenses, quibus pro vita & libertate cum Moscis pugnandum erat, audito terribili Principis in se apparatu, cum hostibus in pugna stataria se haud pares fore viderent, astu eos circumveniendos censuere.

Quare collocatis palam contra hostem castris, optima copiarum suarum parte locis opportunis in insidias abdita, ipsi veluti terrore perculsi, relictis derepente castris, fugae se mandarunt.

Mosci, qui non ita procul aberant, cognita Tartarorum fuga, solutis ordinibus, citato cursu in hostium castra irruunt. in quibus diripiendis dum occupati, rerumque suarum securi essent, Tartari cum Czeremissis sagittariis, ex insidiis progressi, tantam in eos stragem ediderunt, ut Mosci relictis tormentis, machinisque bellicis, aufugere cogerentur.

In ea fuga machinarum magistri duo relictis tormentis, cum aliis evasere. quos Princeps in Moscovuiam reversos benevole accepit.

Horum alterum Bartholomaeum, natione Italum, qui assumpta post Ruthenorum fide, magna etiam tunc apud Principem erat autoritate & gratia, liberaliter donavit.

Redierat ex ea clade tertius bombardarius, cum tormento sibi commisso: seque magnam & solidam apud Principem gratiam initurum , servato diligenter & reducto tormento sperabat. quem Princeps iurgiis adortus: Tu, inquit, cum me & te tanto exposueris periculo, aut fugere volebas, aut te cum tormento hostibus dedere, quorsum ista praepostera in servando tormento diligentia? cuius ego iacturam nihili facio, dummodo homines mihi supersint, qui ea fundere, iisque uti sciant.

Caeterum Machmedemin rege, sub quo Cazanenses defecerant, mortuo, Scheale ducta eius uxore vidua, Principis Moscovuiae & fratris uxoris auxilio, Cazan regnum obtinuit: cui quatuor tantum annis, magno subditorum & odio & invidia praefuit.

Augebant haec turpis & mollis corporis constitutio. erat enim homo ventre prominenti, rara barba, facie pene muliebri: quae eum bello haudquaquam idoneum esse ostenderent.

Accedebat ad haec, quod contempta ac neglecta subditorum suorum benevolentia, Principi Moscovuiae plus aequo faveret, ac externis plus quam suis fideret.

Quibus rebus Cazanenses ducti, Sapgirei, Mendligeri filio, uni ex Tauricae regibus, regnum deferunt. quo adveniente, Scheale regno cedere iussus, cum se viribus inferiorem, infestosque suorum in se animos cerneret, fortunae cedere optimum ratus, cum uxoribus, concubinis, omnique supellectili in Moscovuiam, unde venerat, rediit. haec acta sunt anno Domini 1521.

Scheale ita e regno profugiente, Machmetgirei rex Tauricae, Sapgirei fratrem magno exercitu in Cazan introducit: firmatisque Cazanensium erga fratrem animis, Tauricam rediens, traiecto Tanai, Moscovuiam versus contendit.

Eo tempore Basilius rerum suarum securior, nihilque tale metuens, audito Tartarorum adventu, coacto pro tempore exercitu, cui Demetrium Bielski ducem praefecit, ad Occam fluvium, ut Tartarorum transitum impediret, praemittit.

Machmetgirei viribus superior, Occa celeriter traiecto, ad piscinas quasdam tredecim vuerst ab ipsa Moscovuia castrametatus est. Inde eruptione facta, omnia rapinis incendiisque complevit.

Sub id temporis Sapgirei pariter cum exercitu ex Cazan profectus, Vuolodimeriam & Novuogardiam inferiorem depopulatus est. His peractis, fratres Reges ad Columnam civitatem conveniunt, vires coniungunt.

Basilius cum ad tantum hostem propulsandum imparem se esse videret, Petro sororio suo, ex regibus Tartarorum oriundo, aliisque nonnullis proceribus, in castro cum praesidio relicto, ex Moscovuia fugit: adeo timore perculsus, ut rerum suarum desperatione, aliquamdiu sub acervo foeni, ut quidam referunt, latuerit.

Vicesima nona Iulii, Tartari ultra progressi, late omnia incendiis conpleverant: tantumque terrorem Moscis incusserant, ut se in castro & in civitate parum tutos putarent.

In ea trepidatione a mulieribus, pueris, aliaque imbelli aetate, qui curribus, vehiculis ac farcinis in castrum confugiebant, tantus in portis tumultus oboritur, ut nimia festinatione se invicem & impedirent, & conculcarent.

Ea multitudo tantum foetorem in castro fecerat, ut si hostis triduo aut quatriduo sub urbe permansisset, etiam peste obsessis pereundum fuisset. nam in tanta hominum colluvie, ut quisque locum occuparat, ita naturae satisfacere cogebatur.

Erant tum temporis Moscovuiae Oratores Livuonienses: qui cum conscensis equis fugae se mandassent, & circumquaque nihil praeter ignes & fumum viderent, seque a Tartaris circundatos esse arbitrarentur, adeo properarunt, ut una die in Tvuer, quae triginta sex miliaribus Germanicis a Moscovuia abest, pervenirent.

Magnam tum laudem meruerunt bombardarii Alemanni, praesertim Nicolaus, prope Rhenum, non longe a Spira, Imperiali Germaniae civitate, natus: cui a praefecto, aliisque consiliariis, qui nimio timore iam fere confecti erant, tuendae urbis negotium blandissimis verbis committitur: orantibus, ut tormentis maioribus, quibus moenia deiici solent, sub portam castri deductis, Tartaros inde arceret.

Horum autem tam vasta erat magnitudo, ut vix tridui spacio eo perduci potuissent. Sed neque pulveres bombardicos tam multos habebant paratos, quibus vel semel maius tormentum exonerari potuisset.

Solent enim Mosci perpetuo hunc morem servare, ut omnia in recondito, nec quicquam tamen praeparatum habeant: verum urgente necessitate, omnia tum demum celeriter conficere student. Visum est ergo Nicolao, ut tormenta minora, quae procul a castro erant recondita, humeris hominum celeriter in medium adducerentur.

Iis dum detinerentur, clamor derepente exoritur, Tartaros adesse: quae res tantum timorem oppidanis incusserat, ut proiectis per vicos bombardis, etiam moenium defendendorum curam omitterent. Quod si tum centum hostium equites impetum in civitatem fecissent, parvo negotio eam funditus igni consumpsissent.

In ea trepidatione, praefectus, quique cum eo in praesidio erat, optimum rati, ut Machmetgirei regis animum, missis muneribus plurimis, in primis autem medone, placarent, & ab obsidione averterent: acceptis muneribus, Machmetgirei se obsidionem solvere, & provincia velle decedere respondit, si datis literis Basilius sese obstringat, perpetuum se tributarium regi fore, quemadmodum eius pater & maiores sui fuissent.

Quibus literis pro voluntate scriptis, acceptisque, Machmetgirei exercitum ad Rezan reduxit. ubi data Moscis redimendi & permutandi captivos copia, reliquam praedam sub auctione vendidit.

Erat tum temporis in Tartarorum castris Eustachius, cognomento Taskovuitz, qui regis Poloniae subditus, cum auxiliaribus copiis ad Machmetgirei venerat.

Nam inter regem Poloniae ac Moscovuiae ducem nullae tum induciae erant. Is spolia quaedam ad castrum subinde deferebat venalia, eo consilio, ut data occasione, una cum ementibus Ruthenis in castri portas irrueret, idque depulsis inde custodibus occuparet.

Huius conatum rex simili astu adiuvare voluit. Ad praefectum arcis, quendam ex suis, hominem sibi fidum, mittit, qui Praefecto tributarii sui servo mandet, ut ea quae petebat, sibi administret, atque ad se veniat.

Praefectus autem Ioannes Kovuar, rei bellicae eiusmodique artium non ignarus, nulla conditione induci potuit, ut castro exiret: verum simpliciter respondit, se nondum edoctum esse, Principem suum Tartarorum tributarium & servum esse. quod si edoceretur, scire se quid facto opus foret.

Quare illico Principis sui literae, quibus se regi obstrinxerat, proferuntur, atque exhibentur.

Iterim dum ostensis literis praefecti animus ita sollicitatur, Eustachius suum agens negotium, castro magis ac magis appropinquabat: quove magis fucus lateret, Knes Theodorus Lopata, homo primarius, aliique complures Rutheni, qui in Moscovuiae depopulatione in hostium manus devenerant, certa pecunia redempti restituebantur.

Ad haec, plerique ex captivis negligentius servati, ac de industria quodammodo dimissi, in castrum evaserant: ad quos repetendos cum Tartari magna multitudine castro appropinquassent, Rutheni metu perculsi, profugos denuo restituissent, Tartarique nihilominus a castro adeo non recederent, ut pluribus subinde advenientibus, eorum numerus adaugeretur: Rutheni propter imminens periculum, in magno terrore, summaque rerum desperatione erant, neque quid facto opus esset satis videbant.

Tum Ioannes Iordan, natione Alemanus, ex valle Oeni oriundus, machinarum magister, periculi magnitudinem magis quam Mosci perpendens, ex suo arbitrio collocatas ordine machinas in Tartaros & Lithvuanos exoneravit: eosque ita terruit, ut relicto castro omnes diffugerent.

Rex per Eustachium, huius technae artificem, de illata iniuria cum praefecto expostulat: qui quum se inscio ac inconsulto bombardarium machinas exonerasse dixisset, omnemque huius facinoris culpam in illum transtulisset, mox bombardarium tradi sibi rex postulat. atque, ut plerunque in rebus deploratis fit, maxima pars, quo hostili terrore liberarentur, hunc dedendum censuere: solo Ioanne Kovuar praefecto renuente. atque eius maximo beneficio tum Alemanus ille servatus fuit.

Nam rex sive morae impatiens, sive quod milites praeda onustos haberet, re sua id exigente, subito (literis etiam Moscovuiae Principis, quibus se tributarium perpetuo sibi fore obstrinxerat, in arce relictis) solutis castris, in Tauricam discessit.

Porro tantam captivorum multitudinem ex Moscovuia secum duxerat, ut ea vix credibilis esse videatur. Aiunt enim numerum octingentorum millium excessisse, quam in Capha partim Turcis vendiderat, partim interfecerat. nam senes & infirmi, qui vendi magno non possunt, adque laborem perferendum inutiles sunt, apud Tartaros iuvenibus, non secus ac catulis lepores, quo primae militiae tyrocinia inde addiscant, aut lapidandi, aut in mare praecipitandi, aut alio quovis mortis genere interficiendi obiiciuntur. qui autem venduntur, perpetuo sexennio servitutem servire coguntur: quo exacto, liberi quidem fiunt, provincia tamen decedere non audent.

Sapgirei rex Cazan, quoscunque ex Moscovuia captivos abduxerat, in Astrachan emporio non longe ab ostiis Vuolgae sito, Tartaris vendidit.

Tartarorum regibus ita ex Moscovuia profectis, Basilius princeps rursus Moscovuiam rediit: atque cum in ingressu Nicolaum Alemanum, cuius solertia & diligentia castrum servatum fuisse dixi, in ipsa castri porta, quo ad excipiendum Principem ingens multitudo confluxerat, stantem vidisset, clara voce: Tua, inquit, fides erga me & diligentia, quam in servando castro praestitisti, nobis cognita sunt, huiusque officii gratiam cumulate tibi reponemus.

Alteri quoque Alemano, Ioanni, qui ab castro Rezan Tartaros exoneratis repente machinis depulerat, advenienti: Salvusne es? inquit.Deus nobis vitam dedit, hanc tu denuo nobis conservasti: magna erit erga te gratia nostra.

Uterque se liberaliter donatum iri a Principe sperabat: nihil tamen illis datum est, quamvis Principem hac de re saepe fatigassent, promissorumque admonuissent.

Qua Principis ingratitudine offensi, dimissionem, ut patriam, a qua diu abfuissent, cognatosque suos possent inviserer, efflagitant. ea re effectum est, ut decem priori stipendio cuique floreni, iussu Principis, adiicerentur.

Interea cum in aula Principis de Ruthenorum fuga ad Occam, quis eius autor extitisset, contentio fuisset orta: Seniores in Knes Demetrium Bielski exercitus ducem, hominem iuvenem, a quo consilia sua spreta fuissent, omnem culpam transferebant, eiusque incuria Tartaros Occam transiisse: contra ille depulsa a se culpa, Andream iuniorem fratrem Principis primum omnium fugam iniisse, caeterosque hunc sequutos fuisse dicebat.

Basilius, ne severior in fratrem, quem autorem fugae fuisse constabat, esse viderentur, ex praefectis unum, qui una cum fratre profugerat, iniectis cathenis, dignitate & principatu privavit.

Ineunte deinde aestate, ut acceptam a Tartaris cladem ulciscerent Basilius, ignominiamque quam fugiens & sub foeno latitans susceperat, deleret, coacto ingenti exercitu, adiuncto etiam magno tormentorum & machinarum apparatu, quibus antea in bellis Rutheni nunquam usi fuerant, profectus ex Moscovuia cum omni exercitu, ad Occam fluvium, Columnamque civitatem consedit. inde missis ad Machmetgirei in Tauricam caduceatoribus, ad certamen eum provocat. superiore enim anno, se, non indicto bello, ex insidiis, furum latronumque more oppressum fuisse. ad ea rex respondit: Sibi ad invadendam Moscovuiam satis multas vias patere: bella non magis armorum, quam temporum esse: proinde ea se suo magis quam alieno arbitrio, gerere solere.

Quibus verbis irritatus Basilii animus, tum etiam quod ulciscendi libidine arderet, motis castris, anno Domini 1523, in Novuogardiam, inferiorum scilicet, ut inde Cazan regnum depopularetur, occupareturque, contendit.

Inde profectus ad fluvium Sura, in finibus Cazanensium, castrum quod a suo nomine appellavit, erexit: neque tum ultra progressus, exercitum reduxit.

Sequenti vero anno Michaelem Georgii, unum ex praecipuis consiliariis suis, maioribus quam prius copiis, ad subigendum Cazan regnum misit.

Eo apparatu adeo terribili, Sapgirei rex Cazani perculsus, accersito ad se ex fratre nepote, rege Tauricae, iuvenem tredecim annorum, qui interim regno praeesset, ad Turcarum Imperatorem, eius auxilium opemque imploraturus, confugit.

Cum autem iuvenis avunculi monitis parens, iter aggressus, ad Gostinovuosero, id est insulam quae mercatorum dicitur, intra Vuolgae meatus, non longe a castro Cazan sitam pervenisset. liberaliter honorificeque a regni principibus susceptus est.

Nam Seyd, supremus Tartarorum sacerdos (qui in tanta apud eos autoritate ac veneratione est, ut etiam reges advenienti occurrant, stantesque huic equo insidenti manum porrigant: capiteque inclinato, quod solis concessum est regibus tangant: nam Duces non eius manum, sed genua: nobiles vero pedes, plebeii vestes tantum, aut equum manu attingunt) in eo comitatu fuit.

Is Seyd, cum Basilii partes clam foveret, sequereturque, iuvenem capere, & Moscovuiam vinctum mittere satagebat: sed deprehensus, captusque, cultro in publico occiditur.

Michael interea, dux exercitus, coactis in inferiore Novuogardia ad machinas commeatumque deferendum navibus, quarum tanta multitudo erat ut fluvius alioqui amplus, navigantium multitudine opertus undique esse videretur: ad Cazanum cum exercitu properabat. cumque ad mercatorum insulam Gostinovuosero pervenisset, locatis septima die Iulii castris, viginti diebus, dum equitatum expectat, ibi commoratus est.

Interea Cazan castrum, quod ex lignis exstructum erat, per quosdam a Moscis subornatos incenditur, ac intuente Ruthenorum exercitu funditus exuritur.

Tanta occupandi castri occasio, adeo formidine ac ignavia Ducis neglecta fuit, ut nec militem ad expugnandum castri collem eduxerit, nec Tartaros id denuo aedificantes impediverit: verum vigesima octava eiusdem mensis die traiecto in eam partem qua castrum situm est, Vuolga, ad Cazanca fluvium cum exercitu consedit, viginti diebus bene gerendae rei occasionem captans.

Ibi moratus, nec longe ab eo Cazanensis quoque Regulus sua castra locat: emissisque Czeremissis peditibus Ruthenos saepius, frustra tamen, infestat. quem Scheale rex, qui quoque ad id bellum navibus venerat, scriptis literis admonet, ut regno suo haereditatio cedat.

Ad quae ille paucis: Si regnum hoc meum (respondit) habere cupis, age ferro decernamus utrique. id cui fortuna dederit, habeat.

Dum Rutheni ita frustra moras trahunt, absumpto quem abduxerant commeatu, fame laborare incipiunt. nam Czeremissis omnia circumquaque vastantibus, hostiumque itinera diligenter observantibus, nihil adferri poterat: adeo ut nec Princeps de exercitus sui, qua premebatur, necessitate cognoscere, nec ipsi quicquam illi significare possent.

Huic rei duos Basilius praefecerat: unum, Knes Ioannem Paliczki, qui ex Novuogardia instructus commeatu navibus, secundo fluvio ad exercitum descenderet: relictoque ibi commeatu, statu etiam rerum praesenti considerato, ocyus ad se reverteretur. alter eandem ob rem cum quingentis equitibus terrestri itinere missus fuerat, qui a Czeremissis, in quos inciderat, cum suis caesus est, vix novem per tumultum fuga elapsis.

Praefectus graviter saucius, tertio post die in manibus hostium obiit.

Huius cladis fama cum ad exercitum pervenisset, tanta in castris consternatio, quam vanus de toto equitatu ad internecionem caeso subito obortus rumor etiam adauxerat, coorta est, ut nihil nisi de fuga cogitarent. in quam cum omnes consensissent, haesitabant adhuc, adversone fluvio, quod difficillimum erat, redirent, an secundo tantisper descenderent, donec alios fluvios attingerent, ex quibus post terrestri itinere longo circuitu reverterentur.

In his dum fame, supra modum eos urgente, essent consultationibus, novem, quos ex quingentorum caede elapsos fuisse dixi, forte superveniunt, Ioannemque Palitzki cum commeatu adventurum nunciant: qui etsi cursum suum maturaret, sinistra tamen fortuna usus, maiore parte navium amissa, cum paucis in castra pervenit.

Etenim cum diutino labore fatigatus, una nocte quietis causa in Vuolgae littus se recepisset, Czeremissae continuo magno accurrentes clamore, quisnam praeternavigaret, sciscitantur? quos Palitzki servitores, nautarum servos esse rati, iurgiis increpantes, flagris se postero die caesuros minantur, quod domini sui somnum ac quietem importunis vociferationibus interturbarent.

Ad quae Czeremissae: Cras, inquiunt, aliud nobis vobiscum negotium erit: nam vinctos vos omnes Cazan ducemus.

Mane igitur sole nondum apparente, cum densissima nebula totum littus occupasset, Czeremissae derepente in naves impetu facto, tantum terrorem Ruthenis incusserant, ut Palitzki praefectus in classis, relictis in manu hostium nonaginta maioribus navibus, in quibus singulis triginta viri erant, soluta a littora navi, medium Vuolgae teneret, nebulaque tectus fere nudus ad exercitum perveniret.

Atque inde post, plurium navium comitatu rediens, haud dispari fortuna usus, in Czeremissarum insidias iterum prolapsus est. Navibus enim, quibus deducebatur, amissis, ipse vix cum paucis incolumis evasit.

Dum Rutheni ita fame hostilique vi undequaque urgentur, a Basilio missus equitatus Vuiega fluvio, qui a Meridie Vuolgam influit, octoque miliaribus a Cazan abest traiecto, ad exercitum contenderet, a Tartaris & Czeremissis bis excipitur: cum quibus congressi, multis utrinque desideratis, Tartaris deinde cedentibus, se reliquo exercitui coniunxerunt. atque ita exercitu equitatu firmato, Cazan castrum quintadecima Augusti obsideri coeptum est.

Qua re cognita, regulus ad alterum oppidi latus in conspectu hostium, sua quoque castra locavit: emissoque subinde equitatu hostium, castra obequitare, eosque lacessere iubet. atque ita crebrae utrinque velitationes fiebant.

Narratum est nobis ab hominibus fide dignis, qui ei bello interfuerunt, sex aliquando Tartaros in planiciem ad Mosci exercitum processisse: quos cum rex Scheale centum quinquaginta equitibus Tartaricis aggredi vellet, a duce exercitus prohibitum fuisse: duobusque milibus equitum ante eum collocatis, occasionem rei bene gerendae praereptam sibi fuisse.

Hi cum Tartaros circumvenire, et quasi concludere, ne fuga elaberentur, vellent: Tartari eorum conatum hoc astu eludere, insequentibus Moscis paulatim cedere, parumque progressi subsistere.

Idem Mosci cum facerent, eorum Tartari timiditatem animadvertentes, mox arreptis arcubus tela in eos torquebant: inque fugam conversos persequuti, complures sauciabant.

Moscis denuo in se conversis, paululum cedere, iterumque subsistere, atque ita hostem simulata fuga ludificare.

Haec dum fiunt, duo Tartarorum equi, tormenti ictu prostrantur, illaesis tamen equitibus quos reliqui quatuor salvos ac incolumes, duobus milibus Moscorum spectantibus, ad suos reduxere.

Dum equites se ita mutuo ludificant, magna vi interea admotis tormentis, castrum oppugnabatur: neque obsessi segnius, exoneratis pariter in hostem tormentis, se defendebant.

In eo certamine bombardarius, quem unicum in castro habebant, ex Ruthenorum statione sphaerula bombardica ictus, occubuit.

Qua re comperta, mercenarii ex Germanis & Lithvuanis milites, magnam spem ad occupandum castrum concipiunt: quibus si praefecti animus respondisset, haud dubie eo die castro potiti fuissent. Verum is cum suos inedia, quae quotidie etiam magis adaugebatur, premi cerneret, priusquam per internuncios de ineundis induciis clam cum Tartaris egisset, adeo militum conatum non probavit, ut eos etiam cum iracundia corriperet, verberaque minaretur, quod se inscio & inconsulta castrum oppugnare auderent.

Bene enim in tanta rerum angustia Principis sui rebus consultum fore putabat, si initis cum hoste quibuscunque induciis, tormenta & exercitum salvum reportaret.

Tartari quoque cognita praefecti voluntate, in spem bonam adducti, conditiones quas praefectus offerebat, scilicet ut missis in Moscovuiam legatis, pacem cum Principem transigerent, libenter susceperunt. quibus ita constitutis, Palitzki praefectus soluta obsidione, cum exercitu in Moscovuiam reversus est. Fama erat, praefectum a Tartaris muneribus corruptum, obsidionem soluisse. quam quidam natione Sabaudiensis adauxerat: qui cum tormento sibi commisso, ad hostes deficere voluisset, deprehensus in itinere, atque severius examinatus, confessus est, se deficere voluisse: atque ut plures ad hanc defectionem sollicitaret, argenteos se nummos & pocula Tartarica ab hostibus accepisse. in quem tamen in tam manifesto scelere deprehensum, Praefectus nihil durius statuit.

Reducto ita exercitu, quem centium octoginta millium fuisse perhibent, Cazan regis Oratores ad pacem firmandam ad Basilium veniunt. qui etiam tum, dum nos Moscovuiae essemus, aderant: neque adhuc ulla tunc futurae pacis spes inter eos erat. nam & nundinas, quae circa Cazan in mercatorum insula fieri consueverant, in Cazanensium iniuriam Basilius Novuogardiam transtulit: gravi indicta poena, si qui in posterum ex suis ad mercatum in insulam proficiscerentur. eamque nundinarum translationem magno Cazanensibus incommodo futuram sperabat: atque vel salis (cuius Tartari illis tantum nundinis copiam a Ruthenis habebant) emptione adempta, ad deditionem eos cogi posse.

Verum huiusmodi nundinarum translatione non minus incommodi sensit Moscovuia, quam ipsi Cazanenses.

Plurimarum enim rerum, quae ex mari Caspio, Astrachan emporio, ad haec Persia & Armenia per Vuolgam importabantur, consequuta est caritas ac penuria: maxime autem nobilissimorum piscium, ex quorum numero Beluga est, qui citra & ultra Cazan in Vuolga capiuntur.

Hactenus de bello Principis Moscovuiae cum Tartaris Cazanensibus gesto.

Nunc ad intermissam de Tartaris narrationem denuo redeo.

Post Tartaros Cazanenses, primi Tartari cognomento Nagai occurrunt, qui ultra Vuolgam, circa mare Caspium, ad fluvium Iaick ex provincia Sibier decurrentem habitant.

Hi reges non habent, sed duces.

Nostra tempestate tres fratres, aequali divisione provinciarum facta, ducatus illos obtinebant: quorum primus Schidack, civitatem Scharaitzick ultra fluvium Rha, Orientem versus, cum adiacente ad Iaick fluvium regione obtinebat: alter Cossum, quicquid inter Kamam Iaick & Rha fluvios esset: Schichmamai tertius fratrum Sibier provinciae partem, & omnem circumiacentem regionem possidet. Schichmamai interpretatur sanctus, vel potens.

Atque hae quidem regiones omnes fere sylvosae sunt: extra eam quae ad Scharaitzick vergit, quae campestris est.

Inter Vuolgam & Iaick fluvios, circa mare Caspium, habitabant quondam Savuolhenses reges, de quibus postea.

Apud hos Tartaros rem admirandam, & vix credibilem, Demetrius Danielis, vir (ut inter Barbaros) gravix ac fide singulari, nobis narravit: patrem suum aliquando a Principe Moscovuiae ad Zavuolhensem regem missum fuisse: in qua dum esset legatione, semen quoddam in ea insula, melonum semini, paulo maius ac rotundius, alioqui haud dissimile, vidisse: ex quo in terram condito, quiddam agno persimile, quinque palmarum altitudine succresceret: idque eorum lingua Boranetz, quasi agnellum dicas, vocaretur. nam & caput, oculos, aures, caeteraque omnia in formam agni recens editi, pellem praeterea subtilissimam habere, qua plurimi in eis regionibus ad subducenda capitis tegumenta uterentur. eiusmodi pelles vidisse se, multi coram nobis testabantur.

Aiebat insuper, plantam illam, si tamen plantam vocari phas est, sanguinem quidem habere, carnem tamen nullam: verum carnis loco, materiam quandam cancrorum carni persimilem. ungulas porro non ut agni corneas, sed pilis quibusdam ad cornu similitudinem vestitas: radicem illi ad umbilicum, seu ventris medium esse. vivere autem tamdiu, donec depastis circum se herbis, radix ipsa inopia pabuli arescat.

Miram huius plantae dulcedinem esse: propter quam a lupis, caeterisque rapacibus animalibus multum appeteretur.

Ego quamvis hoc de femine & planta pro commento habuerim, tamen & antea tanquam a viris minime vanis auditum retuli: & nunc tanto libentius refero, quod mihi vir multae doctrinae Guilhelmus Postellus narravit, se audivisse a quodam Michaele, apud rempublicam Venetam publico Turcicae & Arabicae linguae interprete, quod viderit a finibus Samaracandae civitatis Tartaricae, caeterarumque regionum quae ad Euroaquilonem mare Caspium respiciunt, usque in Chalibontidem, deferri quasdam pelles delicatissimas, plantae cuiusdam in illis regionibus nascentis, quae aliqui Mussulmani ad capita sua rasa fovenda mediis pileis inferere, ac pectori quoque nudo applicare soleant.

Plantam sibi tamen non visam esse, nec nomen se scire, nisi quod illic Samarcandeos vocetur: eamque esse ex animali instar plantae in terram defixo.

Quae cum ab aliorum narratione non dissideant, mihi (inquit Postellus) pene persuadent, ut hanc rem minus fabulosam esse putem, ad gloriam Creatoris, cui omnia sunt possibilia.

A Principe Schidack, progrediendo in Orientem viginti diebus, occurrunt populi quos Mosci appellant Iurgenci, quibus Barack Soltan, magni Cham seu regis de Cataia frater imperat.

A domino Barack Soltan, decem diaetis itur ad Bebeid Chan. Hic est ille magnus Chan de Cataia.

Astrachan urbs opulenta, magnumque Tartarorum emporium, a qua tota circumiacens regio nomen accepit, decem dierum itinere infra Cazan in citeriore Vuolgae ripa, ad eius fere ostia sita est.

Quidam hanc non ad Vuolgae ostia, sed aliquod dierum itinere inde distare aiunt.

Equidem eo loco quo Vuolga fluvius in multos ramos, quos quidem septuaginta esse aiunt, scinditur, pluresque insulas facit, totidemque fere ostiis Caspium mare tanta aquarum copia ingreditur, ut procul spectantibus mare esse videatur, Astrachan sitam esse puto. Sunt alii, qui eam Citrahan appellant.

Ultra Vuiatkam & Cazan, ad Permiae viciniam Tartari habitant, qui Tumenskii, Schibanskii, & Cosatzkii vocantur. ex quibus Tumenskii in sylvis habitare, decemque milium numerum aiunt non excedere. alii praeterea Tartari trans Rha fluvium sunt, qui quod soli capillos nutriant, Kalmuchi vocantur: & ad mare Caspium Schamachia, a qua etiam regio nomen accepit, ita appellati, homines in texendis sericeis vestibus excellentes, quorum civitas sex dierum itinere abest ab Astrachan, quam una cum regione rex Persarum haud ita diu (ut aiunt) occupavit.

Asoph civitas ad Tanaim, de qua supra, septem dierum itinere distat ab Astrachan: ab Asoph autem, Taurica Chersonesus, praecipue autem Praecop civitas, abest quinque dierum itinere.

Inter Cazan autem & Astrachan, longo secundum Vuolgam tractu, ad Borysthenem usque, campi deserti sunt, quos Tartari nullis certis sedibus inhabitant: praeter Asoph &Achas civitatem, quae est duodecim miliaribus supra Asoph ad Tanaim: & minori Tanai vicinos Tartaros, qui terram colunt, certasque sedes habent.

Ab Asoph ad Schamachiam sunt duodecim diaetae.

Ab Oriente Meridiem versus reflectendo, circa Maeotidis paludes & Pontum, ad fluvium Cupa, qui paludes influit, Aphgasi populi sunt, quo loci usque ad Merula fluvium, qui Pontum illabitur, montes occurrunt, quos Circassi, seu Ciki incolunt.

Hi montium asperitate freti, nec Turcis, nec Tartaris parent. Eos tamen Christianos esse, suis legibus vivere, in ritu & caeremoniis cum Graecis convenire, lingua Slavuonica (qua utuntur) sacra peragere, Rutheni testantur.

Audacissimi piratae sunt. nam fluviis, qui ex eorum montibus fluunt, navibus in mare delapsi, quoscunque possunt spoliant: eos praesertim, qui ex Capha Constantinopolim navigant.

Ultra Cupa fluvium est Mengarlia, quam Eraclea fluvius interlabitur: deinde Cotatis, quam quidam Colchim esse arbitrantur.

Post quem Phasis occurrit, qui priusquam mare illabatur, haud procul ab ostiis Satabellum insulam facit: in qua fama est, Iasonis naves quondam stetisse. Ultra Phasim, Trapezus.

Tauricae Chersonesi paludes, quae ab ostiis Tanais in longitudinem trecenta miliaria Italica habere dicuntur, ad caput S. Ioannis, promontorium, qua in arctum coeunt, duo tantum miliaria Italica continent.

In ea Kriim civitas, olim regum Tauricae sedes: a qua Kriimskii nominabantur.

Postea toto Isthmo, spacio mille ducentorum passuum ad insulae formam perfosso, reges non Kriimskii, sed Praecopskii, ab illa nimirum perfossione sumpto vocabulo, nomen accepere. Praecop enim, lingua Slavuonica perfossum sonat.

Unde apparet, scriptorem quendam errasse, qui Procopium quendam ibi regnasse scripsit.

Porro tota Chersonesus, sylva quadam per medium s[c]inditur: eaque pars quae Pontum respicit, in qua Capha insignis urbs, olim Theodosia dicta, Genuensium colonia, tota a Turca possidetur.

Capham autem Mahumetes, qui expugnata Constantinopoli, Graecorum imperium destruxit, Genuensibus ademit.

Alteram peninsulae partem Tartarus possidet.

Omnes autem Tartari, Tauricae reges, originem suam ex Savuolhensibus regibus ducunt: & cum domestica seditione aliqui regno pulsi fuissent, nec usquam in vicinia firmam sedem habere possent, hanc Europae partem occupavere: veterisque iniuriae haud immemores, diu cum Savuolhensibus dimicabant: donec patrum nostrorum memoria, Alexandro magno duce Lithvuaniae in Polonia imperante, Scheachmet rex Savuolhensis in partes Lithvuaniae venit, scilicet ut inito cum Alexandro rege foedere, coniunctis viribus Mahmetgirei rege Tauricae eiicerent.

In quam rem uterque quidem princeps consensit.

Cum autem Lithvuani iuxta eorum consuetudinem longius quam par est, bellum differrent, uxor Savuolhensis regis, eiusque quem in campis habebat exercitus, morae, tum etiam frigoris impatientes, eorum regem in oppidis quibusdam agentem sollicitant, obmisso Poloniae rege, ut in tempore rebus suis provideat.

Quod cum illi persuadere non possent, uxor relicto marito, cum parte exercitus ad Mahmetgirei Praecopensem regem deficit: cuius impulsu, Praecopensis exercitum ad profligandas reliquas Savuolhensis copias mittit. quibus dissipatis, Scheachmet Savuolhensis rex infoelicitatem suam videns, sexingentis fere equitibus comitatus, Albam ad Thiiram fluvium sitam, spe auxilii a Turca implorandi confugit.

In ea civitate cum structas sibi, ut caperetur, insidias intellexisset, converso itinere, vix media parte equitum assumpta, Chiovuiam pervenit. ubi a Lithvuanis circumventus, captusque, cum regis Poloniae iussu Vuilnam deduceretur, obviam sibi rex progressus, honorifice susceptum, ad Polonorum conventum secum duxit: quo quidem conventu bellum adversus Mendligerei decernitur. Sed cum Poloni in cogendo exercitu tempus longius, quam par erat, extraherent, Tartarus vehementer offensus, denuo de fuga cogitare coepit: in qua deprehensus, ad Trokii castrum, quatuor a Vuilna miliaribus retractus est. quem ego ibi vidi, unaque cum eo pransus sum.

Atque hic Savuolhensium regum imperii finis fuit: cum quibus & Astrachan reges, qui quoque ex eisdem regibus originem traxerunt, una perierunt. quibus ita oppressis & extinctis, regum Tauricae potentia maiorem in modum adaucta, vicinis gentibus terrori erat, adeo ut & regem Poloniae ad certum stipendium pendendum cogerent, ea conditione, ut eorum opera quavis urgente necessitate utatur.

Quin & Moscovuiae Princeps, missis subinde muneribus illum sibi devincire solebat. quod ideo fit, quia cum mutuis assidue bellis impicentur, uterque Tartarorum ope armisque alterum se sperat opprimere posse.

Cuius ille haud ignarus, acceptis muneribus utrumque vana spe lactabat. id quod vel eo tempore, dum ego Caesaris Maximiliani nomine apud Moscovuiae Principem de pace cum rege Poloniae ineunda tractarem, apparuit.

Nam cum Moscovuiae Princeps ad aequas pacis conditiones induci non posset, rex Poloniae Praecopensem regem pecunia conduxit, ut Moscovuiam cum exercitu ab una parte adoriretur, se quoque ex altera Opotzkam versus impetum in Mosci ditionem facturum. qua arte Poloniae rex Moscum ad tolerabiles pacis conditiones cogi posse sperabat.

Quod Moscus animadvertens, missis Oratoribus suum vicissim apud Tartarum egit negotium, ut scilicet in Lithvuaniam, quam tum omni metu vacuam ac praesidio destitutam esse dicebat, vires suas converteret. Cuius consilium Tartarus, sui commodi duntaxat ratione habita, secutus est.

Atque is eiusmodi Principum dissensionibus potentior factus, cum imperii augendi libidine tenerentur, neque quiescere posset, ad maiora animum applicuit: Mamaique Nahaicensi principe sibi adiuncto, Tauricam anno Domini 1524, mense Ianuario, cum exercitu egressus, regem Astrachan adortus est. cuius urbem, cum ea relicta, metu profugisset, obsedit, & occupavit, mansitque victor in civitate sub tectis.

Interim Agis Nahaicensium quoque princeps, fratrem suum Mamai increpat, quod tam potentem vicinum suis copiis iuvaret.

Praeterea eum monet, ut Machmetgirei regis in dies crescentem potentiam suspectam haberet. posse enim, ut insanabili ille animo esset, fieri, ut conversis in se fragremque armis, utrumque regno depulsum aut interimat, aut in servitutem deducat.

Quibus verbis Mamai permotus, fratri nunciat, eumque hortatur, ut quam magnis posset copiis ad se properaret. posse enim nunc, cum Machmetgirei magno rerum successum elatus, securius ageret, utroque eo metu levari.

Agis fratris monitis parens, ad praescriptum tempus se cum exercitu, quem ad defendendas in tot bellis regni sui fines iam prius coegerat, affuturum omnino promisit. Qua re intellecta, Mamai continuo regem Machmetgirei monet, ne militem soluta disciplina sub tectis aleret, corrumperetque: sed urbe relicta, in campis potius, ut mos est, degeret.

Cuius consilio acquiescens rex, militem in castra educit. advolat Agis cum exercitu, seque fratri iungit: atque hi non ita multo post Machmetgirei regem nihil tale timentem, cum Bathir Soltan filio, vigintiquinque annos nato, prandentem, facto derepente impetu obtruncant, eiusque maiorem exercitus partem fundunt, & reliquos in fugam vertunt: ac ultra Tanaim, Tauricam usque insequentes, caedunt, fugantque: Praecop civitatem, quam in Chersonesi ingressu esse dixi, obsident: tentatisque omnibus, cum ea nec vi nec deditione potiri posse viderent, soluta obsidione domum redeunt.

Horum ergo opera rex Astrachan regno suo iterum potitus est: viresque regni Tauricae, cum Machmetgirei fortissimo & foelicissimo rege, qui potenter aliquamdiu imperavit, conciderunt.

Machmetgirei occiso, frater eius Sadachgirei, Turcarum imperatoris (cui tum serviebat) auxilio Praecopense regnum occupavit: qui tum Turcarum moribus imbutus, rarius praeter Tartarorum morem in publico versaretur, neque subditis suis se conspiciendum exhiberet, a Tartaris, qui hanc insolitam rem in Principe ferre non poterant, eiicitur, inque eius locum ex fratre nepos substituitur. a quo cum Sadachgirei captus fuisset, nepotem, ne caede in se saeviat, sed a suo sanguine abstineat, senectutis suae misereatur, denique ut privatus reliquum vitae in castro aliquo deducere, nomenque duntaxat regium, tota regni administratione nepoti permissa, retinere possit, supplex orat, & impetrat.

Nomina dignitatum apud Tartaros haec fere sunt. Chan, ut supra dixi, rex est: Soltan, filius regis: Bii, dux: Mursa, filius ducis: Oiboud, nobilis, vel consiliarius: Olboadulu, alicuius nobilis filius: Seid, supremus sacerdos: homo vero privatus, Ksi. Officiorum vero, Ulan, secunda e rege dignitas: nam reges Tartarorum quatuor viros, quorum consilio in rebus gravibus potissimum utuntur, habent. ex his primus, Schirni vocatur: secundus Barni, tertius Gargni, quartus Tziptzan.

Hactenus de Tartaris: nunc de Lithvuania, Moscovuiae vicina, dicendum est.

De Lithvuania.

Lithvuania Moscovuiae proxima est. non autem de sola provincia, sed regionibus illi adiacentibus, quae sub Lithvuaniae nomine comprehenduntur, nunc loquor.

Haec longo tractu ab oppido Circass, quod ad Borysthenem situm est, in Livuoniam usque protenditur. Porro Circassi, Borysthenis accolae, Rutheni sunt, alii ab his quos supra ad Pontum in montibus habitare dixi.

His nostra tempestate praeficiebatur Eustachius Tascovuitz, (quem cum Machmetgirei rege in Moscovuiam una profectum fuisse, supra dixi) vir belli peritissimus, astutia singulari: qui cum crebra cum Tartaris commercia haberet, saepius tamen eos fudit. quin & ipsum Moscum, cuius aliquando captivus fuerat, in magna saepe pericula adduxit. Eo anno, quo nos Moscovuiae eramus, miro astu Moscos profligavit: dignaque mihi res visa est, quae hoc loco ascriberetur. Tartaros quosdam habitu Lithvuanico in Moscovuiam deduxit, in quos ceu Lithvuanos, nullo metu Moscos irruituros sciebat.

Ipse dispositis loco opportuno insidiis, Moscos ulciscentes praestolatur.

Tartari depopulata parte Sevuerae provinciae, Lithvuaniam versus iter arripiunt: indeque mutato itinere, cum Lithvuaniam tenuisse cognovissent, Mosci Lithvuanos esse rati, mox vindictae cupiditate magno impetu in Lithvuaniam irruunt. qua vastata, cum praeda onusti redirent, ab Eustachio ex insidiis circumventi, ad unum omnes caeduntur.

Qua re cognita, Moscus Oratores ad Poloniae regem, qui de illata sibi iniuria conquererentur, misit. quibus rex: Suos non intulisse, sed iniuriam ultos esse, respondit. Ita Moscus utrinque delusus, damnum cum ignominia ferre coactus est.

Infra Circassos nullae habitationes Christianorum sunt. Ad Borysthenis ostia, Otzakhovu castrum & civitas, quadraginta miliaribus a Circass, quam Tauricae rex non ita diu Poloniae regi ademptam possidebat. Hanc nunc Turcus tenet.

Ab Otzakhovu ad Albam, circa ostia Thirae, quae veteri nomine dicitur Moncastro, quatuordecim miliaribus ab Otzakhovu, in Praecop quatuordecim miliaribus. A Cercass circa Borysthenem ad Praecop quadraginta miliaribus.

Supra Circassos septem miliaribus per Borysthenem ascendendo, Cainovu oppidum occurrit: a quo decem & octo miliaribus est Chiovuia, vetus Russiae metropolis: quam magnificam & plane regiam fuisse, ipsae civitatis ruinae, monumentaque, quae in ruderibus visuntur, declarant.

Apparent adhuc hodie in vicinis montibus ecclesiarum, monasteriumque desolatorum vestigia, praeterea cavernae multae, in quibus vetustissima sepulchra, corporaque in his nondum absumpta visuntur.

Ab hominibus fide dignis accepi, puellas ibi ultra septimum annum raro castitatem servare. rationes varias audivi, quarum nulla mihi satisfacit: quibus, mercatoribus abuti quidem, sed abducere minime licet.

Nam si quis abducta puella deprehensus fuerit, et vita et bonis nisi Principis clementia servatus fuerit, privat.

Lex etiam ibidem est, qua externorum mercatorum (si qui ibi forte decesserint) bona aut regi cedunt, aut eius praefecto: id quod apud Tartaros & Turcas, in Chiovuiensibus apud se mortuis observatur.

Ad Chiovuiam monticulus quidam est, per quem mercatoribus via aliquanto difficiliore transeundum est: in cuius ascensu, si forte currus aliqua pars frangatur, res quae in curru portabantur, Fisco vindicantur.

Haec omnia Dominus Albertus Gastol Palatinus, Vuilnensis regis in Lithvuania vicegerens, mihi retulit.

Porro a Chiovuia ascendendo per Borysthenem triginta miliaribus, Mosier ad fluvium Prepetz, qui duodecim miliaribus super Chiovu Borysthenem influit, occurrit.

Thur fluvius piscosus influit Prepetz. a Mosier autem ad Bobranzko, triginta. Inde ascendendo vigintiquinque miliaribus, pervenitur in Mogilevu, a qua Orsa sex miliaribus abest.

Haec iam enumerata secundum Borysthenem oppida, quae omnia in Occidentali littore sita sunt, regi Poloniae: Orientali vero, Moscovuiae principi subiiciuntur: praeter Dobrovunam, & Mstislavu, quae Lithvuaniae ditionis sunt.

Traiecto Borysthene quatuor miliaribus Dobrovunam, indeque viginti Smolenzko devenitur. Ex Orsa nobis iter fuit in Smolenczko, & tum Moscovuiam usque.

Borisovuo oppidum viginti duobus ab Orsa in Occidentem miliaribus abest, quod Beresina fluvius, qui infra Bobrantzko Borysthenem influit, praeterlabitur.

Est autem Beresina, ut oculis conspexi, amplior aliquanto Borysthene, ad Smolentzko. Plane puto hunc Beresinam, id quod etiam vocabuli sonus indicare videtur, ab antiquis Borysthenem habitum fuisse. nam si Ptolemaei descriptionem conspexerimus, Beresina fontibus magis quam Borysthenis, quem Nieper appellant, conveniet.

Lithvuania porro quos Principes habuerit, quando Christianismo initiata fuerit, ab initio satis dictum est.

Huius gentis res ad Vuitoldi usque tempora, semper florebant.

Si bellum aliunde ipsis immineat, suaque adversus hostium vim defendere debeant, vocati quidem, ad ostentationem magis quam ad bellum instructi, magno apparatu veniunt: verum delectu habito, cito dilabuntur.

Quod si qui remanserint, hi equis vestibusque melioribus, quibus instructi nomina dederunt, domum remissis, cum paucis quasi coacti, ducem sequuntur. Caeterum magnates, qui certum militum numerum suis sumptibus in bellum mittere coguntur, data duci pecunia, se redimentes, domi remanent: eaque res adeo dedecori non est, ut militiae praefecti, ducesque publice in conventibus castrisque proclamari faciant, si qui velint, numerata pecunia exautoratos domum redire posse.

Tanta autem inter hos quidlibet agendi est licentia, ut immodica libertate non uti, sed abuti videantur, Principumque bona impignorata possideant: adeo, ut Principes in Lithvuaniam venientes, suis, ni provincialium ope subleventur, vectigalibus ibi vivere non potuerint.

Gentis habitus oblongus, arcumque Tartarorum, hastam vero & scutum Hungarico more gerunt. equis bonis, iisdemque castratis, sine soleis ferreis, quos mollibus coercent lupatis, utuntur.

Vuilna est caput gentis: civitas ampla, intra colles sita, ad confluxum fluviorum Vueliae & Vuilnae, Vuelia autem fluvius aliquot infra Vuilnam miliaribus, Cronomen influit.

Cronom autem oppidum Grodno nomine haud ita dissimili, praeterlabitur, Prutenosque populos quondam ordini Teutonicorum subiectos (quibus nunc Albertus Marchio Brandenburgensis, posteaquam se regi Poloniae subdidit, cruceque & ordine deposito, haereditarius praeest) a Samogitis, eo loci quo Germanicum mare illabitur, dirimit: ubi est oppidum Mumel. nam Germani Cronomen Mumel, patrio vero vocabulo Nemen appellant.

Vuilna porro nunc est muro cincta. multa templa aedesque lapideae in ea exaedificantur, in qua episcopalis sedes est, quam tunc Ioannes regis Sigismundi filius naturalis, vir singulari humanitate praeditus, tenebat, nosque in reditu nostro humaniter excepit.

Praeterea parochialia ecclesia, & aliquot monasteria, & praecipuum Franciscanorum de observantia coenobium, maximis sumptibus extructum, excellit.

Multo plura tamen sunt Ruthenorum templa in ea, quam Romanae obedientiae.

In Lithvuaniae principatu sunt tres Romanae obedientiae episcopatus: Vuilnensis scilicet, Samogithiae, & Chiovuiensis.

Rutheni vero episcopatus in regno Poloniae & Lithvuania, aut suis incorporatis principatibus sunt, archiepiscopus Vuilnae nunc degens, Polocensis, Vuolodimeriensis, Lucensis, Pinski, Chomensis, Praemissiensis.

Lithvuani melle, cera, cinere, quibus potissimum abundant, quaestum faciunt, quae magna ab eis copia Gedanum, deinde in Holandiam deferuntur. Picem quoque & asseres ad fabricandas naves, frumentum quoque Lithvuania abunde praebet.

Sale caret, quod venale ex Britannia habet.

Quo tempore Christiernus Daniae regno eiectus, mareque piratis infestum esset, sal non ex Britannia, sed ex Russia portabatur: quo etiamnum utuntur apud Lithvuanos.

Nostra tempestate apud Lithvuanos duo potissimum viri bellica laude clari fuere: Constantinus Knes Ostroski, & Knes Michael Linzki.

Constantinus ut plurimum Tartaros fudit: non occurrendo multitudini praedantium, sed praeda onustuos sequebatur. cumque redirent ad eum usque locum, in quo se omni metu solutos, respirandi & quiescendi commodum spacium habere putabant (is locus erat illi notus) cumque eos invadere constituisset, monuit suos, ut sibi ea nocte cibaria pararent. nam se eis nullam ignis copiam in noctem futuram, esse facturum.

Itaque sequenti die continuato itinere, cum Tartari noctu nulla flamma aut fumo apparente, putarent hostes regressos, aut dilapsos, eoque & equos in pascua dimitterent, mactarent, vorarent, & se somno dederent: Constantinus primo diluculo invadens, magnis cladibus eos affecit.

Knes vero Michael Linski, qui cum adolescens adhuc in Germaniam venisset, & apud Albertum Saxoniae ducem eo tempore in Frisia bellum gerentem strenue se gessisset, ac per omnes militiae gradus magnum sibi nomen peperisset, Germanorumque apud quos adoleverat moribus imbutus, in patriam rediisset, apud Alexandrum regem magna authoritate ac summo loco fuit: adeo ut rex arduas quasque res ex eius iudicio ac arbitrio constitueret.

Accidit autem, ut cum Ioanne Savuersinski Palatino Trocensi, regis causa in dissensionem veniret, ubi compositis tandem rebus, in vita regis omnia quieta inter illos manebant: at mortuo rege, manebat Ioanni alta mente repositum odium. nam ex eo privatus erat Palatinatu.

Tum ipse & complices, atque amici, apud Sigismundum regem, qui Alexandro successerat, crimine affectati imperii, ab aemulis quibusdam delatus est, & proditor patriae nominatus.

Cuius iniuriae Knes Michael impatiens, cum saepe regem appellasset, rogassetque ut communi iudicio, quo tantum crimen a se depellere posse dicebat, causam inter se & Savuersinski actorem discerneret: cumque rex illius petitione locum non daret, in Hungariam ad Vuladislaum regis fratrem proficiscitur: a quo literis & Oratoribus, quibus ad cognoscendam suam causam rex admonebatur, impetratis, tentatisque omnibus, cum causae suae cognitionem a rege impetrare non posset, indignitate rei permotus Michael, tale facinus se aggressurum, regi dixit, quod ipsi sibique aliquando foret moerori.

At cum domum iratus se recepisset, quendam ex suis hominem sibi fidum, cum literis mandatisque ad Moscovuiae Principem mittit.

Scripserat autem, si Princeps securam liberamque ad se vivendi copiam, datis in hanc rem literis, atque addito iuramento, sibi promitteret, eaque res honori emolumentique sibi apud Principem foret, se castris quae in Lithvuania possideret, aliisque vi aut deditione occupatis, ad se deficere velle.

Eo nuncio Moscus, qui viri fortitudinem & dexteritatem cognitam haberet, mirifice exhilaratus, omnia quae a se Michael peteret, datis ut volebat literis, iuramentoque addito, se facturum recepit.

Rebus ita apud Moscum ex sententia confectis, Michael ulciscendi libidine flagrans in Ioannem Savuersinski, qui tum in villa sua circa Grodno erat (in qua ego postea semel pernoctavi) toto impetu fertur, eumque ne elabi posset, dispositis circum aedes militum stationibus, immisso percussore quodam Mahumetano, in lectulo dormientem opprimit, obtruncatque: qua re peracta, ad castrum Miensko cum exercitu progressus, vi illud, aut deditione occupare nitebatur: sed Miensko occupatione frustratus, alia subinde castra oppidaque aggressus est.

Interea cum regis in se copias advenire, seque illi longe imparem esse intelligeret, obmissa castrorum oppugnatione, in Moscovuiam se contulit: ubi a Principe honorifice exceptus est. nam Lithvuaniam illi parem non habere sciebat. Unde magnam de eo spem concoeperat, se eius consilio, opera, industria, universam Lithvuaniam posse occupare. qua spe haud prorsus frustratus est.

Nam communicatis cum eo consiliis, Smolenzko insignem Lithvuaniae principatum denuo obsedit, & eam viri huius industria magis quam viribus caepit.

Unus enim Michael, militibus qui in praesidio erant, omnem urbis defendendae spem, sua praesentia ademit: eosque & metu & pollicitationibus, ut castrum proderent, permovit.

Quod eo audacius maioreque studio faciebat, quoniam Basilius, si Michael Smolenzko quacunque arte potiri posset, se castrum cum provincia adiacente perpetuo sibi concessurum promiserat.

Quibus tamen promissis adeo ille postea non stetit, ut Michaelem de pactione se appellantem, vana tantum spe lactaret, atque illuderet.

Qua re vehementer Michael offensus, nondum abolita e pectore Sigismundi regis memoria, cuius gratiam, opera amicorum quos in eius aula tum haberet, se facile consequi posse sperabat, ex suis quendam sibi fidum ad regem mittit, seque, si quae gravius in se commisisset, condonaret, rediturum pollicetur.

Grata haec legatio regi fuit: nuncioque continuo publicae fidei, quas petebat, literas dari mandavit. Verum cum Michael literis regiis non prorsus fideret, quo tutius redire posset, a Georgio Pisbeck & Ioanne de Rechenberg, equitibus Germanis, quos ea authoritate apud regem, eiusque consiliarios esse sciebat, ut regem vel invitum possent ad servandam fidem cogere, similes literas efflagitavit, impetravitque.

Sed cum eius rei nuncius in Mosci custodias incidisset, captusque esset, re patefacta, Principique celeriter significata, Michael Principis iussu capitur.

Eodem tempore nobilis quidam ex Trepkonum familia, adolescens Polonus, a Sigismundo rege ad Michaelem Moscovuiam missus erat: qui ut mandata regis commodius exequi posset, perfugam se simulabat.

Is quoque haud meliore fortuna usus, a Moscis capitur: & cum perfugam se diceret, neque sibi fides adhiberetur, adeo arcani continens fuit, ut etiam graviter tortus, id non revelaret.

Porro cum Michael captus, in conspectum Principis in Smolenzko adductus fuisset: Perfide, inquit, digna te pro meritis poena afficiam. ad quae ille: Perfidiae crimen, quod mihi impingis, non agnosco. nam si tu mihi fidem promissaque servasses, fidelissimum me in omnibus servitorem habuisses. sed cum te eam floccifacere, meque a te insuper eludi viderem, grave mihi in primis est, ea quae animo in te concoeperam, me exequi non potuisse. mortem ego semper contempsi, quam vel ea causa libenter subibo, ne vultum tuum Tyranne amplius conspiciam.

Deinde Principis iussu in magnam populi frequentiam in Vuiesma abductus, ubi supremus belli Praefectus proiectis in medium gravibus, quibus vinciendus erat, cathenis: Princeps te, inquit, Michael maxima (ut scis) dum fideliter servires, gratia prosequebatur. Postquam autem proditione fortis esse voluisti, hoc te secundum merita tua munere donat. simulque cum dicto, cathenas illi iniici iubet. qui dum ita spectante multitudine cathenis constringeretur, ad populum conversus: Ne captivitatis, inquit, meae falsa apud vos fama spargatur, quid fecerim, curque captus sim, paucis aperiam: ut vel meo exemplo, qualem Principem habeatis, quidque quisque vestrum de eo sperare debeat, aut possit, intelligatis.

Ita orsus, totius sui in Moscovuiam itineris rationem, quaeque Princeps scriptis literis, addito iuramento, sibi promisisset, neque ulla ex parte promissis stetisset, referebat.

Cumque sua de Principe expectatione falsus esset, voluisse denuo in patriam redire: ideo se captum esse. qua iniuria cum praeter meritum afficeretur, mortem sed non magnopere refugere, praesertim cum sciret, communi lege naturae omnibus aeque moriendum esse.

Et cum corpore valido, ingenioque ad omnia versatili esset, multum etiam valebat consilio, feriis iocosisque rebus aeque idoneus, planeque (ut aiunt) omnium horarum vir: qua animi dexteritate multum sibi gratiae authoritatisque apud omnes, Germanos praesertim, ubi educatus fuerat, conciliaverat.

Tartaros, Alexandro rege imperante, insigni clade profligaverat: neque a Vuitoldi morte, Lithvuani tam praeclaram a Tartaris victoriam unquam reportarunt. Hunc Germani voce Bohemica, Pan Michael vocabant: qui cum, ut homo Ruthenus Graecorum in fide ritum ab initio, eoque post obmisso, Romanum sequutus fuisset, quo Principis in se iram indignationemque leniret, mitigaretque, in vinculis denuo Ruthenicum assumpsit.

De eius liberatione, nobis in Moscovuia existentibus, multi praeclari viri, in primis autem Principis coniunx, quae sibi ex fratre neptis erat, apud Principem laborabat, intercedebat pro eo etiam Caesar Maximilianus, literasque speciales in priore mea legatione ad Principem nomine suo dederat: quibus tamen usque adeo nihil effectum est, ut mihi tum nec aditus ad se pateret: imone videndi sui copia dabatur.

In altera vero legatione, cum forte de liberatione eius tractaretur, saepius a Moscis interrogabar, an hominem novissem? quibus equidem, quod in rem suam fore putabam, nomen me duntaxat eius aliquando audivisse, respondi.

Atque Michael tum liberatus ac dimissus fuit: cuius neptim Princeps, vivente adhuc priore uxore cum duxisset, tantam spem in eo ponebat, ut filios suos illius virtute a fratribus in regno tutos fore crederet: tutorum denique filiorum suorum testamento instituerat.

Mortuo dein Principe, viduam lascivientem cum identidem increparet, proditionis crimine ab ea insimulatus, captusque infoelix moritur.

Qua re patrata, non longe post, ipsam quoque ita saevientem, veneno sublatam: adulterum vero Ovutzina dictum, in partes laniatum ac dissectum aiunt.

Vuolinia, inter Lithvuaniae principatus, gentem bellicosiorem habet.

Lithvuania admodum sylvosa est. paludes ingentes, & multos fluvios habet: quorum alii, ut Bog, Prepetz, Thur & Beresina, Orientem versus Borysthenem illabuntur. alii vero, ut Boh, Cronon, & Narevu, Septentrionem versus decurrunt.

Coelum inclemens, animalia omnis generis parva habet: frumento quidem abundat, sed seges raro ad maturitatem pervenit.

Gens misera, & gravi servitute oppressa. Nam ut quisque famulorum caterva stipatus, domum coloni alicuius ingreditur, impune quidvis facere, res ad vitae usum necessarias rapere, absumere, crudeliter etiam colonum verberare licet.

Colonis quavis de causa ad dominos suos absque muneribus aditus non patet. quod si etiam admittantur, ad Officiales & Praefectos relegantur: qui nisi munera accipiant, nihil boni decernunt, constituuntve.

Neque vero haec solum tenuium ratio est, sed etiam nobilium, si a proceribus impetrare quippiam volunt.

Audivi a quodam primario Officiale apud Regem iuniorem, qui dixit, Unumquodque verbum in Lithvuania aurum esse.

Regi quotannis imperatam pecuniam pro defendendis regni finibus pendunt. dominis, praeter censum, hebdomadatim sex dies laborare: Parocho denique ducta, vel mortua uxore, liberis similiter natis, aut vita defunctis, eo quo confitentur tempore, certam numerare pecuniam coguntur.

Tam dura porro servitute a Vuitoldi tempore in hunc usque diem detinentur, ut si quis forte capite damnatus fuerit, de se ipso, iubente domino, supplicium sumere, suisque manibus se suspendere cogatur. quod si forte facere recusaverit, tum crudeliter caesus, atque immaniter excarnificatus, nihilominus suspenditur.

Hac severitate effectum est, ut si Iudex aut Praefectus in re praesenti constitutus, reo moram forte nectenti, minatus fuerit, aut solummodo dixerit, Festina, dominus irascitur: tum miser gravissima verbera extimescens, laqueo vitam finit.

De feris.

Feras habet Lithvuania, praeter eas quae in Germania reperiuntur, Bisontes, Uros, Alces, quos alii onagros vocant, equos sylvestres.

Bisontem Lithvuani lingua patria vocant Suber: Germani improprie Aurox, vel Urox: quod nominis uro convenit, qui plane bovinam formam habet, cum bisontes specie sint dissimilima.

Iubati enim sunt bisontes, & villosi secundum collum & armos, barba quadam a mento propendente. pilis muscum redolentibus, capite brevi, oculis grandioribus, & torvis, quasi ardentibus, fronte lata: cornibus plerunque sic diductis & porrectis, ut intervallum eorum tres homines bene corpulentos insidentes capere possit: cuius rei periculum factum perhibetur a rege Poloniae Sigismundo, huius qui nunc regnat Sigismundi Augusti patre, quem bene habito & firmo corpore fuisse scimus, duobus aliis se non minoribus sibi adiunctis.

Tergum ipsum ceu gibbo quodam attollitur, & priore & posteriore corporis parte demissiore.

Qui venantur bisontes, eos magna vi, agilitate & solertia praeditos esse oportet.

Deligitur locus venatui idoneus, in quo sint arbores iustis diremptae spaciis, truncis nec crassis nimis, ut facile circumiri possint: nec parvis, ut ad tegendum hominem sufficiant.

Ad has arbores singuli venatores disponuntur, atque ubi canibus persequentibus exagitatus bisons eum in locum propellitur, qui primus ex venatoribus sese profert, in eum magno impetu fertur.

At is obiectu arboris sese tuetur, & qua potest percutit venabulo feram: quae ne saepius quidem icta cadit, sed incessa magis ac magis rabie, non tantum cornua, sed etiam linguam vibrat: quam ita scabram & asperam habet, ut venatorem solo vestis eius attactu comprehendat & attrahat: nec ante relinquat, quam occidat. Quod si quis forte circumcursitando & feriendo delassatus respirare cupit, is ferae obiicit pileum rubrum, in quem & pedibus & cornibus saevit.

Si vero alteri in idem certamen non confecta fera descendere libet, ut fieri necesse est, si salvi illinc abire velint: is eam facile in se provocat, si vel semel sono barbaro Lululu succlamarit.

Uros sola Masovuia Lithvuaniae contermina habet: quos ibi patrio nomine Thur vocant, nos Germani proprie Urox dicimus. Sunt enim vere boves sylvestres, nihil a domesticis bobus distantes, nisi quod omnes nigri sunt, & ductum quendam instar lineae ex albo mixtum per dorsum habent. Non est magna horum copia: suntque pagi certi, quibus cura & custodia eorum incumbit: nec fere aliter quam in vivariis quibusdam servantur. Miscentur vaccis domesticis, sed non sine nota. Nam in armentum postea, perinde atque infames, a caeteris uris non admittuntur: & qui ex eiusmodi mixtione nascuntur vituli, non sunt vitales. Sigismundus Augustus rex mihi apud se oratori donavit exenteratum unum, quem venatores eiectum de armento semivivum confecerant: recisa tamen pelle, quae frontem tegit. quod non temere factum esse credidi, quanquam cur id fieri soleret, per incogitantiam quandam non sum percontatus. Hoc certum est, in precio haberi cingulos ex uri corio factos. & persuasum est vulgo, horum praecinctu partum promoveri. Atque hoc nomine regina Bona, Sigismundi Augusti mater, duos hoc genus cingulos mihi dono dedit: quorum alterum serenissima Domina mea Romanorum Regina, sibi a me donatum, clementi animo accepit.

Quae fera Lithvuanis sua lingua Loss est, eam Germani Ellend, quidam Latine Alcen vocant: Poloni volunt onagrum, hoc est asinum agrestem esse, non respondente forma.

Sectas enim ungulas habet: quanquam & quae solidas haberent, repertae sint. sed id perrarum est.

Animal est altius cervo, auribus & naribus prominulis, cornibus a cervo nonnihil diversis, colore item magis ad albedinem tendente. Cursus est velocissimi: non quo caetera animalia modo, sed gradarii instar.

Ungulae, tanquam amuletum, contra morbum caducum gestari solent.

In desertis campis circa Borysthenem, Tanaim & Rha, est ovis sylvestris, quam Poloni Solhac, Mosci Seigack appellant, magnitudinis capreolae, brevioribus tamen pedibus: cornua in altum porrecta, quibusdam circulis notata, ex quibus Mosci manubra cultellorum transparentia faciunt: velocissimi cursus, & altissimorum saltuum.

Samogithia proxima Lithvuaniae est provincia, in Septentrionem ad mare Baltheum, quae Prussiam quatuor miliarium Germanicorum spacio a Livuonia dividit: nullo oppido, aut castro munito insignis. huic ex Lithvuania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant, praeficitur. neque temere is, nisi gravissimas ob causas, officio movetur: sed quoad vivit, perpetuo manet.

Episcopum habet Romano Pontifici subiectum.

In Samogithia hoc in primis admirandum occurrit, quod cum eius regionis homines procera utplurimum statura sint, filios tamen alios corporis magnitudine excellentes, alios perpusillos, ac plane nanos, veluti vicissitudine quadam, procreare solent.

Samogithae vestitu vili, eoque ut plurimum cinericio utuntur.

In humilibus casis, iisque oblongioribus vitam ducunt, in quibus ignis in medio conservatur: ad quem cum paterfamilias sedet, iumenta, totamque domus suae supellectilem cernit.

Solent enim sub eodem, quo ipsi habitant, tecto, sine ullo interstitio pecora habere.

Maiores urorum cornibus pro poculis etiam utuntur.

Audaces sunt homines, & ad bellum prompti: loricis, aliisque plurimis armis, praecipue autem cuspide, & eo breviore, venatorum more, in bello utuntur.

Equos adeo parvos habent: ut vix credibile sit, ad tantos labores eos sufficere posse: quibus foris in bello, domique in colendis agris utuntur.

Terram non ferro, sed ligno proscindunt: quod eo magis mirandum, cum terra eorum tenax, & non arenosa sit, quaque pinus nunquam crescit. Araturi ligna complura, quibus terram subigunt, locoque vomeris utuntur, secum portare solent: scilicet, ut uno fracto, aliud atque aliud, ne quid in mora sit, in promptu habeant.

Quidam ex provinciae praefectis, quo provinciales graviore labore levaret, multos ferreos vomeres adferri fecerat.

Cum autem eo, sequentibusque aliquot annis, segetes aliqua coeli intemperie expectationi agricolarum non responderent, vulgusque agrorum suorum sterilitatem ferreo vomeri adscriberet, nec aliud quicquam in causa esse putaret, Praefectus veritus seditionem, amoto ferro, suo eos more agros colere permisit.

Provincia haec nemoribus, sylvisque abundat, in quibus horrendae quandoque visiones fieri solent.

Sunt etiamnum illic idololatrae complures, qui serpentes quosdam quatuor brevibus, lacertarum instar, pedidus, nigro oboesoque corpore, trium palmarum longitudinem non excedentes, Givuoites dictos, tanquam penates domi suae nutriunt: eosque lustrata domo statis diebus ad appositum cibum prorepentes, cum tota familia, quoad saturati in locum suum revertantur, timore quodam venerantur. Quod si adversi quid illis accideret, serpentem Deum domesticum male acceptum ac saturatum esse credunt.

Cum priori ex Moscovuia itinere rediens, in Troki venissem, referebat hospes meus, ad quem forte diverteram, se eodem quo ibi eram anno, ab eiusmodi quodam serpentis cultore aliquot alvearia apum emisse: quem cum oratione sua ad verum Christi cultum adduxisset, utque serpentem quem colebat occideret, persuasisset, aliquanto post cum ad visendas apes suas eo reversus fuisset, hominem facie deformatum, ore aurium tenus miserabilem in modum diducto offendit.

Tantimali causam interrogatus, respondit, se, quod serpenti deo suo manus nepharias iniecisset, ad piaculum expiandum, luendamque poenam, hac calamitate puniri: multaque graviora, si ad priores ritus suos non rediret, eum pati opportere.

Haec quamvis non in Samogithia, sed in Lithvuania sunt acta, pro exemplo tamen adduxi. Mel nusquam melius, nobiliusve, quodque minus cerae habeat, albumque fit, quam in Samogithia, reperiri aiunt.

Mare quod Samogithiam alluit, quodque Baltheum, quidam Germanicum, alii Prutenicum, nonnulli Veneticum: Germani vero alludentes Baltheo, Pelts appellant: Sinus proprie dicitur. interluit namque Cimbricam Chersonesum, quam hodie Yuchtland, & Sunder Yuchtland Germani: Latini vero, nomine inde pariter sumpto, Iuciam vocant.

Alluit & Germaniam, quam Bassam dicunt, incipiendo ab Holsatia, quae Cimbricam contingit: dein Lubicensem terram, item Vismariam, & Rostok, Magnopolensium Ducum civitates, totumque Pomeraniae tractum. id quod nomen eius loci indicat. Pomoriiae enim Slavuonica lingua idem est, ac si diceres, Iuxta mare, seu maritimum.

Inde Prussiam, cuius metropolis est Gdanum, quod & Gedanum & Dantiscum appellatur, alluit. Porro Ducis Prussiae sedes est, quam Germani Regium montem appellant.

Eo loci certo anni tempore, succinum mari innatans, magno hominum periculo, propter subitum maris accessum & recessum aliquando, piscatur.

Samogithiam vix IIII miliaribus contingit: atque longo tandem tractu Livuoniam, & eam partem quam vulgo Khurland, Curetos absque dubio vocant, & regiones quae Mosco subsunt: Vuinlandiam denique, quae Svuetensium ditionis est, unde etiam Venedicum nomen originem duxisse arbitrantur, circumluit. Ab altera autem parte Svuetiam contingit.

Totum autem Daniae regnum, quod insulis maxime constat, in hoc sinu continetur: exceptis Iucia & Scandia, quae continenti adhaerent.

Gotlandia quoque insula regno Daniae subiecta, in hoc sinu est: ex qua plerique Gotthos prodiisse putabant: cum tamen longe angustior sit, quam quae tantam hominum multitudinem capere potuisset.

Praeterea si Gotthi ex Scandia progressi fuissent, ex Gotlandia in Svuetiam, & iterum reflexo per Scandiam itinere (quod rationi minime consentaneum est) opportuisset eos reverti.

In Gothia insula adhuc Vuiisby [Vviisby?] civitatis ruinae extant, in qua omnium illac praeternavigantium lites ac controversiae cognoscebantur, ac constituebantur: eo etiam ex longinquis illis maritimis locis causae ac negotia deferebantur, provocabanturque.

Livuonia provincia in longitudine secundum mare protenditur. Huius metropolis est Riga, cui Teutonici ordinis magister praeest. In ea, praeter Rigensem archiepiscopum, Rivaliensis & Ossiliensis episcopi sunt.

Oppida habet complura: praecipue autem civitatem Rigam ad Fluvium Dvuina, non longe ab ostiis: item Revualiam & Derbtenn civitates.

Revualiam Rutheni Rolivuan [sic]: Derbt vero Iuryovugorod appellant. Riga nomen suum utraque lingua retinet. Fluvios navigabiles, Rubonem & Nervuam habet.

Huius provinciae Princeps, fratres ordinis, quorum primi Commendatores vocantur, item proceres & cives, Germani fere omnes sunt.

Plebs ut tribus fere linguis utitur, ita in tres ordines seu tribus est divisa. In Livuoniam ex Germaniae principatibus, Iuliacensi, Geldrensi & Monasteriensi, quotannis novi & servitores & milites deducuntur: quorum pars in demortuorum, alii in eorum locum qui defuncti annuo officio, quasi manumissi in patriam redeunt, succedunt.

Insigni equorum copia adeo abundant, firmique sunt, ut hactenus tam regis Poloniae, quam magni Ducis Moscovuiae hostiles & frequentes in agros eorum incursiones fortiter sustinuerint, seque strenue defenderint.

Anno Domini 1502, mense Septembri, Alexander Poloniae rex, magnusque Lithvuaniae Dux, Magistrum Livuoniensem Vualtherum a Pletterberg, pactionibus quibusdam induxit, ut ipse instructo exercitu Moscovuiae Ducis provincias aggrederetur: pollicitus, ubi is hostilem terram attigisset, cum magno se exercitu affuturum.

Sed enim Rex cum ad constitutum tempus, sicuti receperat, non venisset, Moscique cognito hostium adventu, ingenti multitudine magistro occurrissent, isque cum se desertum videret, neque sine summa turpitudine, periculoque retrocedere posset, suos primum pro tempore paucis adhoratus, mox exoneratis tormentis, strenue hostem aggreditur: primoque impetu Ruthenos dissipat, atque in fugam convertit.

Cum autem pro numero hostium pauciores essent victores, gravioreque armatura praepediti, hostem longius persequi non possent: Mosci re cognita, recuperatis animis, denuo in ordines redeunt, atque Pletenbergii peditatum, qui circiter mille quingenti instructa phalange hosti se opposuerunt, aggressi strenue caedunt.

In ea pugna Praefectus Matthaeus Pernauer, cum fratre Henrico, & vexillifero Conrado Schvuartz, periere.

Huius vexilliferi egregium facinus memoratur. nam cum hostium telis obrutus, confectusque diutius stare non posset, priusquam occumberet, alta voce virum alique fortem, qui vexillum a se reciperet, inclamabat. ad cuius vocem Lucas Hamersteter, qui se ex Braunsvicensibus ducibus, illegitimo tamen thoro, oriundum gloriaretur, illico accurrens, vexillum ex moribundi manibus capere nitebatur. quem Conradus, sive quod suspectam haberet illius fidem, sive quod tanto honore indignum esse arbitraretur, tradere recusavit. Cuius iniuriae Lucas impatiens, educto gladio manum Conradi cum vexillo amputat.

Conradus nihilominus vexillum altera manu & dentibus mordicus apprehendens, tenet, laceratque. Lucas vexilli fragmentis arreptis, proditisque peditum copiis, ad Ruthenos deficit.

Huius defectione factum est, ut quadringenti fere pedites ab hostibus misere trucidarentur: reliqua turba cum equitatu, servatis ordinibus, ad suos incolumes rediere.

Huius cladis autor Lucas, postea a Moscis captus, atque in Moscovuiam missus, in aula principis aliquamdiu honesto loco fuit.

Verum is acceptae a Moscis iniuriae impatiens, ex Moscovuia clam ad Christiernum Daniae regem postea profugit, a quo tormentis praeficitur.

Cum autem pedites alique, qui ex ea clade evaserant, in Daniam elapsi, illius proditionem Regi indicassent, nec cum eo una militare vellent, rex Christiernus eum in Stockholm misit: mutatoque post regni statu, Iostericus, alias Gustaus Svuetiae rex, recuperata Stockholm, Lucam ibi inventum, numero familiarium suorum ascribit, & Vuiburg oppido praeficit: ubi cum nescio cuius criminis se insimulari cerneret, veritus graviora, denuo in Moscovuiam se recepit: ubi ego illum honorifice vestitum, inter Principis stipendiarios vidi.

Svuetia imperio Mosci contermina, Nortvuegiae & Scandiae non secus coniuncta est, atque Italia Neapolitano regno & Pedemonti: marique Baltheo, dein Oceano, & eo quod nunc Glaciale appellamus, circumquaque fere alluitur.

Svuetia, cuius regia Holmia, quam incolae Stockolm, Rutheni Stecolna appellant, amplissimum regnum, multas & varias nationes complectitur: inter quas virtute bellica celebres Gotthi, qui in Ostrogothos, id est orientales: & Vestrogothos, id est occidentales Gotthos, pro regionum quas incolunt situ, divisi: indeque progressi, toti orbi, ut plerique scriptores memoriae prodiderunt, terrori fuere.

Nortvuegia, quam quidam Nortvuagiam appellant, longo tractu Svuetiae adiacet, marique alluitur.

Atque ut haec a Sud, id est Meridie: ita illa a Nort, id est Septentrione, ad quem sita est, nomen accepit. Germani enim quatuor orbis plagis vernacula nomina indidere, provinciasque his adiacentes inde denominavere. Ost enim, Orientem significat: unde Austria, quam Germani proprie exprimunt, Osterreich. Vuest, Occidentem: a quo Vuestvalia. ita a Sud & Nort, ut dictum est, Svuetia & Nortvuegia.

Scandia vero non est insula, sed continens, Svuetiae regni pars, quae longo tractu Gotthos contingit, & cuius nunc bonam partem rex Daniae possidet.

Caeterum cum eam, harum rerum Scriptores, maiorem ipsa Svuetia fecerint, ex eaque Gotthos & Longobardos progressos fuisse retulerint: videntur, mea quidem sententia, haec tria regna veluti integrum quoddam corpus, Scandiae duntaxat nomine comprehendisse: quia tum illa terrae pars inter mare Baltheum, quod Finlandiam alluit, & Glaciale mare, incognita fuit: quaeque adhuc propter tot paludes, innumeros fluvios & intemperiem coeli inculta, atque parum cognita est. Quae res fecit, ut plerique hanc immensae magnitudinis insulam, uno Scandiae nomine appellarent.

De Corela supra dictum est, eam & regi Svuetiae, & principi Moscovuiae, quod ditioni utriusque Principis interposita est, tributariam esse. eaque re uterque suam esse gloriatur: cuius fines ad mare Glaciale usque protenduntur.

Caeterum cum de Glaciali mari varia multaque a plerisque scriptoribus tradantur, haud abs re fore visum est, si illius maris navigationem paucis subiungam.

Navigatio per Mare Glaciale.

Quo tempore Serenissimi Principis mei Oratorem apud magnum Ducem Moscovuiae agebam, aderat forte Gregorius Istoma, Principis illius interpres, homo industrius, qui apud Ioannem Daniae regem, linguam Latinam didicerat. is anno Domini 1496, a suo Principe cum magistro David natione Scoto, regis Daniae tunc Oratore, quem ego quoque priori legatione illic cognovi, ad regem Daniae missus, totius itineris sui rationem nobis compendio retulit: quod cum nobis in tanta locorum difficultate arduum & nimis laboriosum videretur, paucis, sicuti ab eo accepi, describere volui.

Principio dicebat, se cum David iam dicto oratore, a Principe suo dimissos, Novuogardiam magnam pervenisse.

Cum autem eo tempore regnum Svuetiae a rege Daniae defecisset, ad haec Moscus cum Svuetensibus dissideret, atque adeo commune & consuetum iter illi propter tumultus bellicos tenere non possent, aliud iter longius quidem, ac tutius ingressos fuisse: ac primum quidem ex Novuogardia ad ostia Dvuinae ac Potivulo, difficili admodum itinere pervenisse.

Dicebat autem iter hoc, quod ob molestias et labores nunquam satis detestari poterat, esse spacio trecentorum miliarium.

Conscensis denique in Dvuinae ostiis quatuor naviculis, littus Oceani dextrum se navigando tenuisse, ibique montes altos & asperos vidisse, tandem confectis XVI miliaribus sinuque quodam traiecto, littus sinistrum adnavigasse. atque mari amplo a dextris relicto, quod a Petzora fluvio, quemadmodum & adiacentes montes, nomen habet, ad Finlappiae populos pervenisse: qui etsi humilibus in casis passim secundum mare habitant, ferinamque propemodum vitam ducant, feris tamen Lappis sunt mansuetiores. Eos Mosco vectigales esse dicebat.

Relicta postea Lapporum terra, ac octuaginta miliarium navigatione confecta, Nortpoden regionem, regi Svuetiae subiectam, attigisse.

Hanc Rutheni Kaienska Semla, populos vero Kayeni appellant, inde emenso ac superato littore flexuoso, quod in dextrum protendebatur, ad promontorium quoddam, quod Sanctum Nasum appellant, se pervenisse dicebat.

Est autem Sanctus Nasus, saxum ingens, ad nasi similitudinem in mare prominens: sub quo antrum vorticosum conspicitur, quod singulis sex horis mare absorbet, ac alternatim magno sonitu reddit evomitque eiusmodi voraginem.

Alii umbilicum maris, alii Charybdim dixere.

Tantam autem huius gurgitis vim esse, ut naves aliasque in propinquo res attraheret, involveret atque absorberet: neque se unquam in maiori periculo fuisse aiebat. Nam gurgite subito ac violenter navem, qua vehebantur, ad se attrahente, vix magno labore renitentibus remis sese evasisse.

Superato Sancto Naso, ad quendam montem saxosum, quem circumire oportebat, pervenisse: ubi cum ventis restantibus aliquot diebus detinerentur, nauta, Saxum (inquit) hoc quod cernitis, Semes appellant: quod nis munere aliquo a nobis placatum fuerit, haud facile praeteribimus. nisi munere aliquo a nobis placatum fuerit, haud facile praeteribimus. quem Isthoma, ob vanam superstitionem se increpasse aiebat. increpatus nauta subticuit, totoque quatriduo vi tempestatis retentos, ventis postea quiescentibus, soluisse.

Cumque secundo iam flatu veherentur, nauclerum dixisse: Vos admonitionem meam de placando Semes saxo, tanquam vanam superstitionem irridebatis: at nisi ego noctu clam ascenso scopulo, Semes placassem, nequaquam transitus nobis concessus fuisset.

Interrogatus, quid Semi obtulisset? avenae farinam butyro permixtam, super lapidem quem prominere vidimus, se fudisse dicebat.

Postea cum ita navigarent, aliud ingens promontorium, Motka nomine, ad peninsulae speciem ipsis occurrisse: in cuius extremitate Barthus castrum, quod praesidialem domum significat, esset.

Habent enim ibi reges Nordvuegiae, ad defendendos fines, militare praesidium. Tantam autem eius promontorii longitudinem in mare esse dicebat, ut vix octo diebus circumiri posset. qua mora ne impedirentur, & naviculas & farcinulas per Isthmum dimidii miliaris intervallo, magno labore humeris traduxerunt.

Dein in Dikilopporum, qui feri Loppi sunt, regionem, ad locum Dront nomine, qui ducentis a Dvuina in Septentrionem miliaribus abest, navigasse, atque eo usque Moscovuiae Principem, ut ipsi narrant, tributa exigere solere.

Relictis porro ibi scaphis, reliquum itineris terra trahis confecisse.

Referebat praeterea, cervorum ibi greges, ut apud nos boum, esse, qui Nordvuegorum lingua Rhen vocantur, nostratibusque cervis aliquanto maiores sunt: quibus Loppi vice iumentorum utantur, hoc modo.

Vehiculo in scaphae piscatoriae formam facto, cervos iungunt: in quo homo, ne citato cervorum cursu excidat, pedibus alligatur.

Lorum, quo cervorum cursum moderatur, sinistra: dextra vero manu baculum tenet, quo vehiculi, si forte in aliquam partem plus aequo vergeret, casum sustineat. atque eo vehendi genere viginti miliaria se uno die confecisse, cervumque tandem dimisisse: quem ad dominum suum stabulaque consuita sponte rediisse, dicebat.

Eo tandem itinere confecto, ad Berges civitatem Nordvuegiae, recta in Septentrionem inter montes positam, indeque equitatione in Daniam pervenisse. Ceterum apud Dront & Berges in solstitio aestivali, dies vigintiduarum horarum esse dicitur.

Blasius alter Principis interpres, qui paucos ante annos a Principe suo ad Caesarem in Hispaniam missus fuerat, diversam, magisque compendiariam itineris sui rationem nobis exposuit.

Dicebat enim, cum ad Ioannem regem Daniae missus fuisset ex Moscovuia, Rostovu usque pedes venisse: conscensisque navibus Pereaslavu, a Pereaslavu per Vuolgam in Castromovu: indeque septem vuerst terrestri itinere ad fluviolum quendam se pervenisse, per quem cum in Vuolochdam primum, Suchanam deinde, & Dvuinam, ad Berges usque Norvuegiae urbem navigasset, omniaque pericula & labores quos Isthoma supra retulit, navigando superasset, recta tandem Hafniam Daniae metropolim, quae Germanis Koppenhagen dicitur, pervenisse.

In reditu uterque se per Livuoniam in Moscovuiam reversos fuisse, illudque iter annuo spacio confecisse dicebat. quamvis alter, Gregorius Isthoma, se media huius temporis parte tempestatibus in plerisque locis detentum & remoratum fuisse aiebat.

Uterque tamen constanter affirmabat, se mille & septingenta vuerst, hoc est 340 miliaria hoc itinere peragrasse.

Demetrius item ille, qui novissime apud summum Pontificem Romae Oratorem egit, ex cuius etiam relatione Paulus Iovius Moscovuiam suam descripsit, perque hoc ipsum iter in Nordvuegiam & Daniam missus venerat, omnia supra dicta ita se habere confirmavit.

Caeterum hi omnes, de congelato seu glaciali mari a me interrogati, nihil aliud responderunt, quam se in maritimis locis plurimos & maximos fluvios, quorum vehementi & copioso in fluxu maria longis spaciis ab ipsis littoribus propelluntur, vidisse, eosque ab ipsis littoribus per certa spacia una cum mari congelari: uti fit in Livuonia, aliisque Svuetiae partibus. quamvis enim concurrentium ventorum impetu glacies in mari frangatur, in fluminibus tamen raro, vel nunquam, nisi inundatio aliqua superveniat, glacies tum congesta elevatur, aut frangitur. nam glacierum frusta, fluviorum vi in mare delata, per totum fere annum supernatant: adeoque frigoris vehementia denuo concrescunt, ut aliquando plurimum annorum glaciem in unum concretam, ibi cernere liceat. id quod ex frustis, quae a ventis in littus propelluntur, facile cognoscitur.

Equidem & Baltheum mare in plurimis locis & saepius congelari, a fide dignis audivi.

Dicebant, etiam in ea regione, quae a feris Loppis habitatur, Solem aestivali solstitio quadraginta diebus non occidere: tribus tamen noctis horis corpus solis caligine quadam obductum, ut radii illius non appareant, videri: tantumque luminis nihilominus praebere, ut nemo a labore suo tenebris excludatur.

Mosci iactant, se ex illis feris Loppis habere vectigal. quod etsi verisimile non sit, mirum tamen non est, cum alios vicinos ab ipsis vectigal exigentes non habeant.

Tributi autem loco pelles & pisces, cum aliud non habeant, pendunt. Persoluto autem annuo tributo, nemini se quicquam debere, suique se iuris esse gloriantur.

Loppi quamvis pane, sale, aliique gulae irritamentis careant, solisque piscibus et feris utantur, multum tamen proni in libidinem esse perhibentur.

Sagittarii porro peritissimi omnes, adeo ut si quas nobiliores in venatione feras nanciscantur, eas quo pelle integra & immaculata potiantur, missa in proboscidem sagitta interficiunt.

Mercatores, aliosque hospites peregrinos, domi cum uxore, venatum euntes relinquunt. reversi, si uxorem hospitis consuetudine laetam ac solito hilariorem reperiant, munere aliquo hunc donant: sin minus, turpiter expellunt.

Iam consuetudine hominum externorum, qui quaestus gratia eo commeant, innatam feritatem deponere, ac mansuetiores fieri incipiunt. Mercatores libenter admittunt, a quibus ex crasso panno vestes, item secures, acus, coclearia, cultri, pocula, farina, ollae, idque genus alia ipsis afferuntur: ita ut coctis iam cibis vescantur, humanioresque mores induerint.

Vestibus, quas ipsi ex diversis ferarum pellibus consuunt, utuntur, eoque habitu in Moscovuiam aliquando veniunt: paucissimi tamen caligis, ac pileis, ex pelle cervina confectis, utuntur.

Nullus illis aureae & argenteae monetae usus, sola rerum permutatione contentis: & cum aliorum idiomata non calleant, apud exteros muti propemodum esse videntur.

Tuguriola sua corticibus arborum tegunt: & nusquam certas sedes habent, sed absumptis uno loco feris ac piscibus, alio migrant.

Narrabant etiam praedicti Moscovuiae Principis Oratores, se in eisdem partibus altissimos montes, ad Aetnae similitudinem flammas semper eructantes vidisse: & in ipsa Nortvuegia multos montes perpetua conflagratione corruisse.

Quare adducti quidam, purgatorium ignem ibi esse fabulantur. de quibus montibus, dum legatione apud Christiernum Danorum regem fungerer, eadem fere ab Nordvuegiae Praefectis, qui tum forte aderant, accepi.

Circa ostia Petzorae fluvii, quae sunt dextrorsum ab ostiis Dvuinae, varia magnaque in Oceano dicuntur esse animalia.

Inter alia autem, animal quoddam magnitudine bovis, quod accolae Mors appellant. Breves huic, instar castorum, sunt pedes: pectore pro reliqui corporis sui proportione aliquanto altiore, latioreque dentibus superioribus duobus in longum prominentibus.

Hoc animal sobolis ac quietis causa, cum sui generis animalibus, Oceano relicto, gregatim montes petit: ubi antequam somno, quo natura profundiore opprimitur, se dederit, vigilem, gruum instar, ex suo numero constituit: qui si obdormiscat, aut forte a venatore occidatur, reliqua tum facile capi possunt: sin mugitu, ut solet, signum dederit, mox reliquus grex excitatus, posterioribus pedibus dentibus admotis, summa celeritate, tanquam vehiculo per montem delapsi, in Oceanum se praecipitant: ubi in supernatantibus glacierum frustis pro tempore etiam quiescere solent.

Ea animalia venatores, solos propter dentes insectantur: ex quibus Mosci, Tartari, & in primis Turci, gladiorum & pugionum manubria affabre faciunt: hisque pro ornamento magis, quam ut graviores ictus (ut quidam fabulatus est) incutiant, utuntur.

Porro apud Turcos, Moscos & Tartaros hi dentes pondere veneunt, pisciumque dentes vocantur. Mare Glaciale ultra Dvuinam, ad Petschora, & Obi ostia usque, longe lateque protenditur. ultra quae Engronelandt regionem esse aiunt.

Eam cum ob altos montes, qui perpetuis nivibus obsiti rigent, tum perpetuam glaciem mari innatantem (quae navigationem impediat, periculosamque faciat) a conversatione seu commercio nostrorum hominum seiunctam, atque ideo incognitam esse audio.

De modo excipiendi et tractandi oratores.

Orator in Moscovuiam proficiscens, eiusque limitibus appropinquans, nuncium ad proximam civitatem mittit, qui eius civitatis Praefecto indicet, se Oratorem talis Domini, limites Principis ingressurum.

Mox Praefectus, non solum a quo Principe mittatur, sed cuius etiam conditionis, dignitatisve sit ipse Orator, item quotus veniat, diligenter inquirit: quibus cognitis, aliquem cum comitatu, habita tam Principis a quo mittatur, dignitate, quam Oratoris ratione, ad excipiendum & deducendum Oratorem mittit.

Interim etiam magno Duci, unde & a quo veniat, continuo significat. Missus, ex itinere pariter aliquem ex suis praemittit, qui Oratori significet, Magnum hominem advenire, qui eum certo loco (locum designans) excepturus sit.

Porro Magni hominis titulo propterea utuntur, quod illud praedicatum Magnus, tribuitur omnibus excellentioribus personis. neque enim quenquam strenuum, aut nobilem, aut Baronem, illustrem aut magnificum vocant, aut alio denique id genus titulo ornant.

Caeterum in congressu, missus ille adeo non cedit loco, ut nivem hyberno tempore, ubi subsistit, verrere, seu terere ita iubeat, quo Orator praeterire queat, ipse interim via trita, seu publica non cedit. Praeterea in congressu & hoc observare solent. mittunt nuncium ad Oratorem, qui eum admoneat ut ex equo aut vehiculo descendat: si autem aliquis aut lassitudinem, aut aegritudinem causatus fuerit, tum respondent: quod nec proferre, nec audire verba Domini, nisi stando liceat.

Imo missus diligenter cavet, ne prior ex equo aut vehiculo descendat, ne videatur hac re derogare domino suo. quin ubi Oratorem ex equo descendere animadvertit, tum primum & ipse descendit.

In priore mea legatione nunciabam occurrenti extra Moscovuiam, me fessum esse de via, & ut in equis expediremus expedienda. At sibi id faciundum (repetita priore causa) nequaquam videbatur. Interpretes & alii iam descenderant, monentes me, ut & ego descenderem.

Quibus respondebam, quamprimum Moscus descendet, me quoque descensurum.

Equidem cum viderem ipsos eam rem tanti facere, deesse ipse quoque Domino meo, eiusque minuere authoritatem pariter nolui.

Sedenim prior descendere cum renueret, illaque superbia aliquantisper protraheretur, finem facere volens, movi pedem ex subiice ephippiario, tanquam descensurus. qua re animadversa, missus continuo ex equo descendit: ego vero lente me ex equo detuli, ita ut illum a me illusum esse poenituerit.

Sub haec accedens, aperto capite inquit: Magnis domini Basilii, Dei gratia regis & domini totius Russiae, & magnis ducis, &c. (recitando potiores principatus) Locumtenenes & Capitaneus N. provinciae, &c. iussit tibi significare.

Postquam intellexit te Oratorem tanti domini, ad magnum dominum nostrum venire, misit nos tibi obviam, ut te ad se deduceremus. (repetendo titulum Principis, & Locumtenentis.)

Praeterea nobis demandatum est, ut inquireremus, quam sane equitaveris. (is enim modus est in excipiendo, Quam sane equitasti?)

Dein Oratori dextram missus porrigit: neque rursus honorem prior exhibet, nisi videat Oratorem caput suum aperire.

Sub haec, humanitatis forte officio adductus, ultro Oratorem compellat, quaerens, quam sane equitasset. Postremo dat signum manu innuens, Ascende& vade.

Conscensis tandem equis, aut vehiculis, subsistit loco una cum suis: neque via cedit Oratori, sed postremus a longe sequitur, curatque diligenter ne quisque retrocedat, aut subsequatur: procedente Oratore, mox sciscitantur primum nomen Oratoris, & singulorum servitorum: item nomina parentum, & ex qua quisque provincia oriundus sit, qualem quisque calleat linguam, & cuius sit conditionis, an principis alicuius servitor, an Oratoris consanguineus, aut affinis sit: & an prius quoque in eorum provincia fuerit. quae singula ad magnum ducem per literas continuo referunt.

Porro cum paululum progressus est Orator, occurrit homo, mandatum dicens se a Locumtenente habere, ut sibi de omnibus necessariis provideat.

Dobrovuna igitur, oppidulo Lithvuaniae, ad Borysthenem sito, egressi, octoque eodem die miliaribus confectis, cum limites Moscovuiae attigissemus, sub divo pernoctavimus: fluviolum aquis redundantem ponte stravimus, ut post mediam noctem inde progredi, & Smolentzko pervenire possemus. Nam ab ingressu, seu limite, in principatum Moscovuiae, Smolentzko civitas duodecim miliaribus tantum Germanicis distat.

Mane cum ad unum fere miliare Germanium progressi essemus, honorifice suscipimur: atque inde vix ad dimidium miliare progressi, loco sub divo nobis constituto patienter pernoctavimus: postero die rursus ad duo miliaria progressis, locus pernoctandi constitutus fuit, ubi a deductore nostro prolixe & laute accepti sumus.

Caeterum sequenti die (quae erat dies Palmarum) quamvis servitoribus nostris mandaveramus, ut nullibi subsisterent, quin cum farcinis recta Smolentzko contenderent: eos tamen, vix ad duo miliaria Germanica progressi, in loco ad pernoctandum constituto detentos invenimus.

Nos autem cum ulterius pergentes viderent, obsecrabant, ut saltem ibi prandium sumeremus, quibus parendum erat.

Ea etenim die deductor noster, Oratores sui domini ex Hispania a Caesare nobiscum revertentes, Knes Ioannem Posetzen Iaroslavuski, & Simeonem Trophimovu secretarium invitaverat.

Ego, qui sciebam causam, cur nos tam diu in his solitudinis detinerent (miserant etenim ex Smolentzko ad magnum Ducem, nunciando adventum nostrum, expectantes responsum, an liceret nos ducere in castrum, necne) volui experiri animum illorum, ingrediorque viam Smolentzko versus.

Id alii procuratores cum animadvertunt, e vestigio ad deductorem currunt, discessum nostrum nunciant: mox reversi, orant, miscentes etiam precibus minas, ut maneremus.

Sed illis interea huc atque illuc cursitantibus, cum ad tertium fere pernoctandi locum pervenissemus, meus procurator inquit: Sigismunde quis agis? cur pro arbitrio tuo in alienis dominiis contra ordinationem domini progrederis?

Cui respondi: Equidem non sum assuetus in sylvis, more ferarum, sed sub tectis & inter homines vivere. Oratores domini vestri transierunt per regnum domini mei pro arbitrio suo, & deducti sunt per civitates, oppida & villas. Hoc idem & mihi liceat. Neque est mandatum domini vestri, neque causam necessitatemve tantae morae video.

Postea aiunt sese parum deflexuros, causantes noctem iam imminere: praeterea fero castrum ingredi haudquaquam convenire.

Horum autem nos causas, quas praetendebant, contemnentes, recta Smolentzko contendimus: ubi tam angustis tuguriolis, procul a castro accepti fuimus, ut equos, nisi prius effractis ianuis, inducere non potuerimius.

Sequenti die rursus per Borysthenem traducti, ex opposito fere castri ad Borysthenem pernoctavimus.

Tandem Locumtenens per suos nos excipit, atque quintuplici fere potu honorat: Malvatico scilicet, & Graeco vino, caetera erant medones varii, item pane & certis ferculis. Mansimus in Smolentzko decem dies, expectantes responsum magni Ducis.

Venerant autem duo nobiles a magno Duce, ut nostri curam haberent, nosque Moscovuiam deducerent. Aedes vero utriusque nostrum ingressi, ornati commodis vestibus, nequaquam caput aperientes, putabant id nos priores facere oportere: quod tamen negleximus.

Postremo, cum mandatum Principis utrinque referendum & audiendum esset, prolato Principis nomine, honorem exhibuimus.

Caeterum quemadmodum variis in locis detenti, tardius Smolentzko veneramus: ita ibi quoque diutius quam par fuit, detinebamur.

Ne autem longiore mora gravius offenderemur, aut ipsi desiderio quodammodo nostro deesse viderentur, semel atque iterum nos accesserant, dicentes, Cras mane discedemus.

Nos itaque mane equos celeriter adornavimus, accinctique tota die expectavimus. Tandem vesperi cum quadam pompa veniunt, seque eo die haudquaquam expedire potuisse respondent.

Cras mane tamen rursus, ut antea, iter sese ingressuros pollicentur: quod pariter distulerunt. nam vix tertia die post, circa meridiem discesseramus, eaque tota die ieiunavimus.

Sequenti quoque die longius iter constituerant, quam quo currus nostri pervenire possent. Interea temporis omnes fluvii hybernis nivibus dissolutis, aquarum multitudine redundabant. Rivuli quoque nullis coerciti ripis, ingentem aquarum vim voluebant: adeo ut tuto, citraque maximos labores transiri non possent.

Pontes enim ante horam, duas aut tres facti, exundantibus aquis natabant. Parum igitur abfuit, quin Comes Leonhardus de Nugarolis, Caesaris Orator, altera die post discessum a Smolentzko, submersus fuisset.

Equidem dum in ponte iamiam natante starem, curaremque ut impedimenta transportarentur, equus sub eo conciderat, eumque in caeca ripa reliquerat.

Procuratores duo illi, proximi tum Comiti, ne pedem quidem auxilii ferendi gratia movissent: adeo ut nisi alii a longe accurrissent, eumque iuvissent, actum de eo fuisset.

Veneramus eo die ad quendam pontem, quem Comes cum suis maximo periculo transierat. Ego, qui currus sciebam haud subsequuturos, citra pontem mansi, & villici cuiusdam domum sum ingressus. Et cum procuratorem negligentius cibum curare viderem, propterea quod sese commeatum praemisisse responderet: ipse a matrefamilias cibum, quem libenter & iusto precio dabat, comparabam.

Hoc ille ubi rescivit, matronae illico inhibuit, ne quisque mihi venderet.

Quod cum animadverti, nuncium illius accersi, mandavique ut procuratori diceret, ut aut cibum tempestive ipse curet, aut emendi copiam permittat. quod nisi faciat, caput sim illi diminuturus.

Novi, inquam, morem vestrum: multa conquiritis ex mandato domini, & hoc nostro nomine, quae tamen nobis non porrigitis. ad hoc non permittitis, ut nostris sumptibus vivamus. minatus sum, haec me Principi dicturum.

His verbis minui illius authoritatem, ita ut deinceps me non solum observaret, sed quodammodo veneraretur.

Post venimus ad confluxum Voppi & Borysthenis fluviorum, ibique oneravimus Borythenem sarcinulis nostris, quae Mosaisko usque adverso flumine portabantur: nos vero Borythene superato, in quodam monasterio pernoctavimus.

Sequenti die equi nostri in spacio dimidii miliaris Germanicis tres fluvios, aliosque plurimos rivulos redundantes, non sine periculo natare cogebantur.

Nos illos per Borysthenem scalmis piscatoriis a monacho quodam vecti circumivimus, atque tandem XXVI Aprilis Moscovuiam attigimus.

A qua cum dimidio miliari Germanico abessemus, occurrit nobis festinabundus, fudoreque diffluens, senex ille secretarius, qui in Hispaniis legatus erat, nuncians, dominum suum nobis obviam mittere magnos homines: nominans eos, qui nos praestolarentur, excepturique essent.

Ad haec ait, decere ut in congressu ex equis descendamus, & stantes verba domini audiamus. Postea manu porrecta confabulabamur.

Equidem inter alia causam tanti sudoris cum quaesivissem, mox alta voce respondit: Sigismunde, est alius mos serviendi apud dominum nostrum, quam tuum.

Porro dum ita progredimur, videmus longo ordine, veluti exercitum quendam, stantes: atque mox, nobis appropinquantibus, ex equis descendentes: quod & ipsi vicissim fecimus.

Caeterum in ipso congressu, quidam initio ita orsus est: Magnus Dominus Basilius, Dei gratia rex & dominus totius Russiae, &c. (totum titulum recitans) intellexit, vos Oratores fratris sui Caroli electi Romanorum Imperatoris & supremi regis, ac eius fratris Ferdinandi, advenisse: misit nos suos consiliarios, nobisque iniunxit, ut a vobis inquireremus, quam sanus esset frater suus Carolus Romanorum Imperator & supremus rex.

Sub haec, similiter de Ferdinando. Secundus ad Comitem: Leonharde Comes, inquit, Magnus Dominus (totum titulum recensens) iniunxit mihi, ut tibi obviam irem, teque in hospitium usque deducerem, tibique de omnibus necessariis providerem.

Tertius hoc idem ad me dixit. Haec aperto capite, utrinque cum dicta & audita essent, primus rursus inquit: Magnus Dominus (recitando titulum) iussit, ut ex te, Leonharde Comes, inquirerem, quam sane equitasses. Hoc idem a me.

Quibus iuxta eorum consuitudinem respondimus: Deus det sanitatem magno Principi. Clementia autem Dei & gratia Magni ducis sani equitavimus. Idem hoc rursus: Magnus dux, &c. (subinde titulum repetens) missit tibi Leonharde gradarium cum ephippio, & alium quoque equum ex suo stabulo. Haec eadem ad me.

Ad quae cum gratias egissemus, porrigunt nobis manus, & uterque utrumque nostrum ordine interrogant, quam sane equitassemus.

Tandem dicebant, Decere ut dominum eorum honoremus, equosque donatos conscendamus: quod quidem fecimus. atque fluvio Moscua traiecto, praemissisque aliis omnibus, subsequimur.

In ripa porro est monasterium: inde per planiciem, perque medias hominum turbas, quae undique accurrebant, in civitatem, atque adeo diversoria ex opposito sita deducti sumus.

Erant autem aedes vacuae & habitatoribus, & omni supellectile.

Uterque vero procurator indicabat suo Oratori, se una cum illis procuratoribus qui nobiscum ex Smolentzko venerant, habere a Domino mandatum, nobis ut de omnibus necessariis provideant. statuebant etiam coram nobis scribam, dicentes illum constitutum esse, ut quotidie cibum & alia necessaria afferat. hortantur denique, ut si quid usquam nobis deesset, illis id significaremus. Deinceps singulis fere diebus nos invisebant, semper de defectu inquirentes.

Habent autem constitutam sustinendi rationem, aliam pro Germanis, aliam pro Lithvuanis, aliam pro aliorum Oratoribus. Habent inquam certum numerum, & eum quidem praescriptum, constituti procuratores, quantum videlicet dent panis, potus, carnis avenae, foeni, & aliarum omnium rerum, iuxta numerum singularum personarum.

Sciunt quantum lignorum ad culinam, item quantum ad vaporaria calefacienda, quantum salis, piperis, olei, caepe, aliarumque minimarum rerum in singulos dies dare debeant.

Eandem rationem quoque observant procuratores, qui Oratores deducunt & reducunt ex Moscovuia. Caeterum quamvis satis superque tam cibi quam potus suppeditare solebant, tamen omnia fere quae petieramus, prioribus commutata dabant.

Quintuplicem potum semper afferebant, triplicem medonem, duplicem cervisiam.

Aliquando pro certis rebus mea pecunia ad forum miseram, praecipue vero pro vivis piscibus. id graviter ferebant, dicentes, domino eorum inde magnam fieri iniuriam.

Indicabam etiam procuratori, me nobilibus, quorum quinque numero mecum habui, lectulos curare velle. At ille mox respondebat, non esse consuetudinem, lectulis cuiquam providere. Cui respondi: Me non petere, sed velle emere: atque ideo secum communicare, ne posthac, ut antea, irasceretur.

Sequenti itaque die reversus inquit: Retuli ad consiliarios domini mei, de quibus heri colloquebamur. Iniunxerunt mihi, ut tibi dicerem, ne nummos pro lectulis exponeres. nam quemadmodum nostros homines in partibus vestris tractastis, eadem ratione sese & vos tractaturos pollicentur.

Cum autem per biduum quievissemus in hospitio, quaesivimus a procuratoribus nostris, qua die Princeps nos accersurus, auditurusque esset: Quandocunque volueritis, respondent, referemus ad consiliarios domini. Mox petivimus. Erat nobis constitutus terminus, sed in alium diem reiectus. Pridie autem eius diei, venerat ipse procurator, dicens: Consiliarii nostri domini mandarunt mihi, ut tibi nunciarem, te cras ad Principem nostrum iturum.

Porro quotiescunque nos vocarunt, semper interpretes secum habuerunt. Eodem vesperi revertitur interpres, & dicit: praepara te, quia vocaberis ad conspectum domini. Item mane revertitur, rursus commodens: Hodie eris in conspectu domini.

Dein vix quartali unius horae elapso, similiter utriusque nostrum venit procurator dicens: Iam iam magni homines pro vobis venient, atque ideo decet vos in easdem convenire aedes.

Cum itaque Caesareum oratorem accessissem, continuo interpres advolat, & magnos homines, eosque praecipuos apud Principem viros, qui nos in aulam essent deducturi, nunc adesse ait.

Erat autem quidam Knes Basilius Iaroslavuski, magno duci sanguine iunctus: alter, unus ex iis qui nos nomine Principis exceperant: quos comitabantur plurimi nobiles. Interim procuratores nostri monebant nos, ut illis magnis hominibus honorem exhiberemus, & obviam iremus. quibus respondimus, scire nos debitum officium nostrum, atque etiam facturos.

Caeterum cum iam illi ex equis descendissent, atque hospitale diversorium Comitis ingrederentur, procuratores subinde nos urgebant, ut illis obviam procederemus, eorumque Principem in deferendo honore, nostris dominis quodammodo praeponeremus. nos vero interim dum illi ascenderent, nunc hoc, nunc aliud impedimentum simulantes, occursum tardamus, atque recta in mediis gradibus in illos incidimus: eosque ut aliquantisper respirarent, in habitationem ducere voluimus. sed id facere renuebant.

Ipseque Knes inquit, Magnus Dominus (recitando integrum titulum) iussit vos ad se venire. Mox conscensis equis, magna comitante caterva progressi, in tantas hominum turbas iuxta arcem incidimus, ut per eas vix magno satellitum labore ac opera penetraverimus.

Est enim ea apud illos consuetudo, ut quotiescunque insignes externorum principum ac regum Oratores in aulam deducendi sunt, tum vulgus nobilium stipendiarii ac milites ex circumiacentibus ac vicinis regionibus, iussu Principis convocentur, urbis tabernae omnes ac officinae sub id tempus occludantur, vendentes ac ementes foro pellantur, cives denique undiquaque conveniant.

Hoc autem eo fit, ut ex tam immensa hominum multitudine, subditorumque turba, Principis apud alenigenas potentia: ex tantis autem externorum principum legationibus, maiestas apud omnes appareat. Porro arcem ingredientes, diversis in locis ceu regionibus, diversi ordinis homines collocatos vidimus.

Iuxta portam stabant cives: milites vero & stipendiarii aream tenebant, qui pedes nos comitabantur, antecedebant, & stando impediebant, ne ad gradus usque perveniremus, ibique ex equis descenderemus. Etenim prope gradus ex equo descendere, praeter Principem, nemini licet.

Quod ideo quoque fit, ut maior Principi honor exhibitus videatur.

Primum autem, ut ad medios gradus venimus, occurrunt nobis certi Principis consiliarii, porrigentes manum & osculum, nosque ulterius deducunt.

Mox superatis gradibus, occurrunt & alii, maioris authoritatis consiliarii: cedentibusque prioribus (est enim mos, ut priores sequentibus, ac proximis quibusque ex ordine cedant, ac loco suo tanquam regione attributa subsistant) salutando dextras porrigunt. Dein ingredientibus palatium, in quo vulgus nobilium circumstabat, primarii similiter consiliarii occurrunt, nosque ordine ac ratione praedicta consalutant.

Tandem in aliud atrium, quod Knesis, aliisque generosioribus, ex quorum ordine ac numero consiliarii leguntur, septum erat: atque inde ad Principis usque conclave (ante quod stabant ingenui, qui quotidiana officia Principi praestant) ita deducti sumus, ut interim nemo prorsus ex circumstantibus, vel minimum honorem nobis exhibuisset. quin si aliquem nobis familiariter notum praetereuntes, forte salutaremus, aut alloqueremur, adeo ille non respondebat quicquam, ut perinde se exhiberet, ac si nunquam quenquam nostrum novisset, aut salutatus a nobis non esset.

Ad Principem tandem quum ingrederemur, assurgebant nobis (fratres Principis, si forte adsunt, non assurgunt, aperto tamen capite sedent) Consiliarii. atque unus ex primariis ad Principem conversus, ex more suo, non rogatus nostro nomine, in haec verba loquebatur: Magne Domine, Leonhardus Comes frontem percutit: & rursus, Magne Domine, Leonhardus Comes frontem percutit: de tua magna gratia. itidem de Sigismundo. Primum significat, quasi, inclinat se, aut honorem exhibet: secundum, gratias agit, de gratia accepta.

Nam frontem percutere accipiunt pro salutatione, gratiarum actione, & aliis id genus rebus. Etenim quoties aliquis quicquam petit, vel gratias agit, tum caput inclinare solet: si enixius id facere studet, tum ita se demittit, ut terram manu contingat. Si magno Duci pro re aliqua maxima gratias agere, aut petere ab eodem quicquam volunt, tum usque adeo se inclinant, demittuntque, ut fronte terram contingant.

Princeps in loco eminentiore ac illustri, pariete imagine [imagnine] divi cuiusdam splendente, aperto capite sedebat, habebatque a dextra in scamno pileum Ko[l]pack, sinistra vero baculum cum cruce Posoch, atque pelvim cum duobus gutturniis, adiuncto impositoque mantili. aiunt Principem, cum Oratori Romanae fidei manum porrigat, credere homini se immundo & impuro porrigere: atque ideo, eo dimisso, continuo manus lavare.

Erat ibi quoque ex adverso Principis, loco inferiore, scamnum pro Oratoribus adornatum.

Eo Princeps ipse, exhibito sibi prius (ut iam dictum est) honore, nos nutu & verbo accersit, manu scamnum demonstrans. Quo loci cum ordine salutaremus Principem, aderat interpres, qui verbum verbo reddebat. Audito autem inter caetera Caroli & Ferdinandi nomine, surrexerat, deque scabello descenderat. auditaque ad finem usque salutatione: Frater (inquit) noster Carolus electus Romanorum Imperator & supremus Rex, sanusne est? Dum Comes respondit, Sanus est: interim scabellum ascendit, & sedit. Haec eadem, finita mea salutatione, ex me de Ferdinando quaerebat.

Dein utrumque nostrum ordine ad se vocabat, dicebatque: Porrige mihi manum. qua data, subiungit, Sanusne equitasti? ad quae uterque nostrum, iuxta illorum morem respondit: Deus det, ut tu sanus sis ad multos annos. Equidem clementia Dei, & tua gratia, sanus.

Sub haec iusserat, ut sederemus. Nos vero, priusquam id fecimus, iuxta illorum consuetudinem, Principi in primis, dein consiliariis & Knesis, qui pro honore nostro stabant, gratias, caput ad utramque partem inclinantes, egimus.

Solent alioqui aliorum Principum Oratores, praesertim qui ex Lithvuania, Livuonia, Svuetia, &c. mittuntur, in conspectum Principis admissi, una cum comitatu ac servitoribus, singuli singula munera offerre.

Porro consuetudo offerendi munera est eiusmodi.

Audita & exposita legatione, mox consiliarius is qui Oratores ad Principem introduxit, surgens, clara & aperta voce omnibus audientibus ita dicit: Magne Domine, N. Orator frontem percutit, N. tali munere: hoc idem de secundo & tertio repetit. Dein singulorum nobilium ac servitorum, eodem modo & nomina & munera exprimit.

Constituitur denique illi in latere Secretarius, qui pariter & oratorum, & singulorum ex ordine offerentium nomina & munera nominatim signat.

Eiusmodi autem munera ipsi Pominki, quasi Mnemosynon quoddam appellant. nostros vero admonebant de muneribus: quibus respondimus, Non esse moris nostri.

Sed redeo ad propositum.

Salutatione exposita cum paulisper sedissemus, invitaverat ordine utrumque nostrum Princeps hisce verbis: Prandebis mecum.

In priore mea legatione, ut hoc quoque adiiciam, iuxta illorum consuetudinem me hoc modo invitaverat: Sigismunde, comedes sal & panem nostrum nobiscum.

Mox dein vocatis ad se procuratoribus nostris, nescio quid illis demissa voce dixerat. a quibus vicissim admoniti interpretes: Surgite, inquiunt, eamus in aliam habitationem. in qua dum reliquum legationis ac mandatorum quibusdam consiliariis ac secretariis a Principe constituis exponimus, adornabantur mensae.

Constituto porro prandii apparatu, Principe fratribus ac consiliariis iam discumbentibus, in cenaculum ipsi cum essemus deducti, continuo consiliarii caeterique omnes ordine nobis assurrexerunt: quibus vicissim, morem eorum edocti, priusquam confederant, gratias, caput ad omnes partes inclinando, egimus: locumque in accubitu, quem nobis ipse Princeps manu designabat, caepimus.

Caeterum tabulae in coenaculo circumcirca adornatae erant. In medio stabat abacus, gravis diversis aureis & argenteis poculis.

In tabula, ad quam Princeps sedebat, utrinque tantum intervalli relictum erat, quantum ipse manibus expansis spacii pertingere posset: infra quod fratres, si forte adsunt, a dextris senior, iunior a sinistris, sedent.

A fratre rursus paulo ampliore spacio interiecto, seniores Knesi, consiliarii, ordine ac gratia quam quisque apud Principem obtinet observata, sedebant.

Ex opposito Principis in alia tabula nos sedebamus: atque parvo intervallo interposito, familiares ac servitores nostri. quibus ex adverso, in altero latere, ordine sedebant hi, qui nos ex hospitio in aulam deducebant. in posterioribus utrinque oppositis tabulis, sedebant hi quos Princeps singulari gratia invitaverat: quibus stipendiarii nonnunquam adhibentur.

In tabulis posita erant vascula, quorum alia aceto, alia pipere, alia sale repleta erant: singula autem per longitudinem tabulae ita collocata & distributa erant, ut semper quatuor numero convivae, singula haec tria haberent.

Sub haec dapiferi, splendidis vestibus ornati, ingressi, abacum circumeuntes, ex adverso Principis, neglecto omni honore, subsistunt: dum omnes vocati convivae accumberent, dumque cibum afferre iuberentur.

Interim omnibus discumbentibus, Princeps quendam ex suis ministris vocarat, ac duo sibi oblonga panis frusta dederat, inquiens: Da Leonhardo Comiti, & Sigismundo, hunc panem.

Minister assumpto secum interprete, ordine utrique nostrum ita obtulit: Leonharde Comes, Magnus dominus Basilius, Dei gratia Rex & Dominus totius Russiae, & Magnus Dux, facit tibi gratiam suam, & mittit tibi panem de sua tabula.

Haec verba interpres clara voce reddebat.

Nos stantes, Principis gratiam audiebamus. Assurrexerant & alii, extra Principis fratres, pro honore nostro.

Pro eiusmodi autem gratia ac honore, alia responsione opus non est, quam ut panem oblatum accipias, super tabulam ponas, gratiasque ipsi Principi capitis inclinatione, dein consiliariis item aliis, ad omnes partes caput circumferendo & inclinando agas.

Porro pane ipso Princeps suam erga aliquem gratiam, sale vero amorem ostendit. Neque vero maiorem honorem potest alicui exhibere in suo convivio, quam si alicui sal de sua tabula mittit.

Panes praeterea formam helcii equini habentes, mea opinione, omnibus iis vescentibus, durum iugum & perpetuam servitutem designant.

Tandem pro cibo dapiferi, nullo rursus honore Principi exhibito, egressi, aquam vitae, quam ab initio prandii semper bibunt: dein cygnos assos, quos fere pro primo ferculo, quoties carne vescuntur, hospitibus apponere solent, attulerant.

Ex quibus tres sibi appositos Princeps cultello pungens, qui nam melior, aliisque esset praeferendus, explorabat, eosque continuo auferre iusserat.

Egressi mox omnes, eo quo intraverant ordine, cygnos discerptos, ac in partes divisos, in minores patinas, easque singulas singula quatuor frusta posuerant.

Ingressi, quinque patinas Principi apposuerant: reliquas fratribus, consiliariis, Oratoribus, aliisque ordine distribuerant.

Astat quidam, qui Principi poculum porrigit: is scilicet, per quem panem & alia fercula singulis mittit. Solet autem Princeps portiunculam dapifero ad praegustandum dare, dein a diversis partibus decerpere, gustareque: post fratri, aut consiliario alicui, aut Oratoribus, unam patinam, ex qua ipse gustavit, mittere.

Semper autem maiori solemnitate Oratoribus huiusmodi obsonia, ut de pane dictum est, offeruntur: in quibus accipiendis, non solum ei cui mittuntur, sed aliis singulis assurgendum, adeo ut toties exhibita Principis gratia, assurgendo stando, gratias agendo, caputque subinde in omnes partes inclinando, non mediocriter quispiam defatigetur.

In priore legatione, cum Caesaris Maximiliani Oratorem agerem, & convivio acceptus fuissem, aliquoties pro honore fratrum Principis surrexeram: sed illos cum mihi vicissim neque gratias agere, neque vices ullas reponere viderem, deinceps quoties gratiam a Principe accepturos animadvertebam, coepi tum continuo cum aliquo loqui, dissimulans omnia: & quamvis quidam ex opposito mihi innuebant, meque stantibus Principis fratribus appellabant, ego tamen usqueadeo dissimulabam omnia, ut vix post tertiam admonitionem ex eis, quidnam sibi vellent, quaererem.

Caeterum, cum fratres Principis stare respondissent: ego priusquam respicerem, assurgeremque, caeremoniae quodammodo finiebantur.

Dein cum aliquoties tardius assurrexissem, iterumque statim sedissem, idque qui ex opposito sedebant, riderent: itidem quam ob rem risissent, tanquam aliud agens, interrogabam.

Sed cum nemo causam aperire vellet, tandem quasi intellecta causa, vultu in gravitatem composito dicebam: Ego nunc non adsum, ut privata persona. certe qui dominum meum negligit, hunc & ego negligam.

Praeterea cum Princeps alicui ex iunioribus obsonium mitteret, equidem etiam admonitus ut non assurgerem, respondi: Qui dominum meum honorat, hunc & ego honorabo.

Porro cum assos cygnos coeperamus edere, apponebant acetum, addito sale & pipere: iis enim loco embammatis, seu iusculi utuntur.

Lac praeterea acidum in eundem usum appositum, item cucumeres salsi, ad haec pruna eadem ratione condita, prandii tempore e mensa non removentur.

Eadem ratio in aliis inferendi ferculis servatur: nisi quod rursus, ut assatura, non efferantur.

Apponuntur varii potus, malvaticum, Graecum vinum, varii etiam medones. Princeps communiter semel aut bis porrigi sibi poculum suum iubet: ex quo cum bibit, Oratores ad se ordine vocat, Leonharde, Sigismunde (dicens) venisti a magno domino, ad magnum dominum: fecisti magnum iter, posteaquam vidisti gratiam nostram, et serenos oculos nostros, bene tibi erit. bibe & ebibe, & bene ede usque ad saturitatem: deinde quiesces, ut tandem ad dominum tuum redire possis.

Omnia & singula vasa, in quibus cibus, potus, acetum, piper, sal, & alia apposita vidimus, dicunt esse ex puro auro: id quod ex pondere verum apparebat.

Sunt quatuor personae, quae singulae ex utraque parte abaci stantes, singula pocula tenent: ex quibus Princeps plerunque bibit, & saepius Oratores alloquitur, monetque eos ut edant. Aliquando etiam sciscitatur aliquid ab eis, seque valde urbanum & humanum exhibet.

Interrogabat me inter alia, an rasissem barbam? quod unica dictione fit, scilicet Brill. cum faterer, dicit, Et hoc iuxta nostrum: quasi diceret, Et nos rasimus. Cum enim alteram uxorem duxisset, totam barbam abraserat: quod nunquam ab aliquo Principe factum perhibebant.

Antea ministri tabulae, instar Levitarum sacris inservientium, dalmaticis induti erant, cincti tamen: nunc vero habent vestes diversas, quas Terlick vocant, gemmis & unionibus graves.

Prandet aliquando tres aut quatuor horas. In prima mea legatione, etiam ad unam usque noctis horam prandebamus.

Quemadmodum enim de rebus dubiis consultantes, saepe totum diem consumunt, neque digrediuntur, nisi re prius mature deliberata, constitutaque: ita conviviis pariter seu comessationibus integrum absumunt nonnunquam diem, intendentibusque tandem tenebris secedunt. Convivas saepe & ferculis & potu honorat.

A prandio in negotiis gravioribus nihil agit: quin finito prandio dicere solet Oratoribus, Ite nunc. dimissos, illi ipsi qui eos in aulam deduxerant, rursus in diversoria reducunt: seque mandatum habere dicunt, ibi ut maneant, illosque exhilarent.

Afferuntur argentea pocula, & certa vascula multa, cum certo potu: omnesque in hoc student, quo temulentos eos faciant. Sciunt autem pulchre homines invitare ad bibendum. & quum nullam aliam habent occasionem propinandi, incipiunt tandem bibere pro sanitate Caesaris, fratris eius, Principis, aliorum denique incolumitate, quos videlicet in aliqua dignitate & honore constitutos credunt. Illorum nomine quenquam recusare poculum, non debere, nec etiam posse, existimant. Ita autem bibitur.

Qui incipit, sumit poculum, ac in medium habitationis procedit: stansque aperto capite, festivo sermone exponit, pro cuius salute bibat, quidque illi precetur: mox evacuato ac observo poculo, verticem tangit, quo omnes videant se ebibisse, & sanitatem illius domini, cuius nomine bibitur, exoptare.

Postea ad locum supremum se confert, plura pocula implere iubet, mox suum cuique porrigit, nomenque pro cuius salute bibendum sit, addit. singuli itaque ad medium habitationis ire, ac evacuatis poculis in suum redire locum coguntur.

Qui vero longiorem compotationem effugere velit, fingat se necesse est temulentum, aut somno oppressum esse: Aut, ut illos inebriet, aut saltem post multa exiccata pocula se amplius nequaquam bibere posse, affirmet.

Etenim non credunt convivas bene acceptos, ac laute tractatos, nisi temulenti reddantur. Hunc morem communiter nobiles, & quibus permissum est medonem ac cervisiam bibere, observant.

In priore legatione negotiis confectis, cum me dimitteret, finito prandio ad quod eram vocatus (solent enim legatos tam discedentes, quam advenientes, convivio accipere) surrexerat Princeps, subsistensque ad tabulam, poculum sibi dari iusserat, dicens: Sigismunde, ego volo pro amore, quem habeo erga fratrem nostrum Maximilianum, Romanorum electum Imperatorem, & supremum Regem, proque sanitate sua, poculum hoc ebibere: quod & tu ebibes, & alii omnes ordine, ut videas amorem nostrum erga fratrem nostrum Maximilianum, &c. eique referas, quae videris.

Dein porrigit mihi poculum, & dicit: Ebibe pro sanitate fratris nostri Maximiliani Electi Romanorum Imperatoris, & supremi Regis.

Porrigebat & aliis omnibus qui prandio intererant, aut alioqui astabant, & ad singulos iisdem verbis utebatur. Acceptis igitur poculis, parum retrocessimus, caputque erga Principem inclinantes, bibimus. Quibus finitis, me ad se vocat, manum porrigi, ac inquit: I nunc.

Solet praeterea communiter Princeps, negotiis Oratorum ex aliqua parte pertractatis atque constitutis, eos ad venationem & solatium invitare.

Est iuxta Moscovuiam locus arbustis consitus, leporibus percommodus, in quo quasi quodam leporario fovetur maximus numerus leporum: quos proposita maxima poena capere, praeterea arbusta ibi secare, nemo audet. Nutrit etiam quamplurimos in vivariis ferarum, atque aliis locis.

Et quotiescunque vult eiusmodi uti solatio, tum ex diversis locis lepores comportare iubet. nam quo plures lepores caeperit, hoc maiore solatio & honore negotium se confecisse putat.

Item cum in campum venerit, tum certos suos consiliarios, adiunctis certis etiam aulicis seu equitibus, pro Oratoribus mittit, eosque ad se deduci iubet.

Deducti itaque, Principique appropinquantes, de equis, consiliariorum admonitione, descendere, & ad Principem ire aliquot passibus coguntur.

Nos eadem ratione in venatione ad se deductos, in equo exornato sedens, veste splendida indutus, chirothecis depositis, tecto tamen capite, humaniter exceperat, nudamque porrexerat manum, perque interpretem dicebat: Exivimus ad solatium nostrum, vocavimus vos ut interessetis solatio nostro, atque inde aliquam voluptatem caperetis: proin equos conscendite, nosque sequimini.

Habuit tegmen quod Kolpakh appellant, quodque utrinque a tergo & a fronte monilia habebat, ex quibus laminae aureae in modum pennarum in altum tendebant, incurvantesque sursum deorsumque ferebantur.

Vestis erat instar Terlick, aureis filis contexta. ex cingulo pendebant duo oblongi patrio more cultelli, & pugio pariter oblongus. a tergo habebat sub cingulo genus quoddam armorum veluti caestum, quo communiter in bello utuntur.

Est etenim baculus cubito aliquantulum longior, cui corium duarum palmarum longitudine est affixum: in cuius extremitate clava aut aenea, aut ferrea, ceu frustum quoddam existit. hoc tamen auro undique exornatum erat.

Claudebat eius dextrum latus, expulsus Casani rex, nomine Scheale, Tartarus: sinistrum vero, duo iuvenes Knesi. quorum alter securim ex ebore, quam ipsi Topor vocant, ea fere forma qualis in Hungaricalibus aureis expressa cernitur, dextra ferebat: alter vero clavam pariter Hungaricae similem, quam ipsi Schestopero, id est sexpennatam appellant.

Rex Scheale accinctus erat duplici pharetra: in una sagittas reconditas, altera vero arcum inclusum quodammodo habebat.

Aderant in campo plusquam trecenti equites. Porro dum ita per campum incedimus, Princeps nos aliquoties, nunc hoc, iam alio loco subsistere, aliquando ad se propius venire iusserat.

Dein ad locum venationis perductos, alloquebatur, consuetudinem esse dicens, ut quoties in venatione ac suo solatio esset, tum ipse & alii boni viri suis manibus canes venaticos ducerent: itidemque nos ut faceremus, hortabatur. Constituerat denique unicuique nostrum duos homines, quorum uterque canem ducebat, quibus ipsi pro solatio nostro uteremur.

Ad ea respondebamus: Nos hanc suam gratiam grato accipere animo, eundemque morem apud nostrates esse. illa autem excusatione ideo utebatur, quod apud eos canis immundum animal habetur: & turpe est, canem nuda manu attingere.

Ceterum stabant longo ordine centum fere homines, quorum dimidia pars nigro, altera flavo colore erat vestita. Non longe ab iis substiterant omnes alii equites, prohibentes ne illac transcurrerent ac elaberentur lepores.

Porro nemini ab initio dimittere canem venaticum permissum erat, quam regi Scheale, & nobis. Princeps primus inclamabat venatorem, ordiri iubens: qui continuo concitatissimo equi cursu ad caeteros venatores, quorum magnus erat numerus, advolat: mox uno ore omnes exclamant, canes molossos & odoriferos immittunt. ubi sane periucundum erat audire tot, tamque varios canum latratus. habet autem quam plurimos, & eos quidem optimos, canes. Quosdam autem ad insequendum lepores tantum, Kurtzos dictos, perpulchros pilosis caudis & auribus, communiter audaces, tamen ad longius currendi ac persequendi spacium haud commodos.

Cum lepus sese offert, dimittuntur tres, quatuor, quinque aut plures canes, eum undique adorientes: quo apprehenso, magno plausu acclamant, ac si magnam feram caepissent.

Porro lepores si tardius aliquando excurrunt, solet tum Princeps continuo aliquem, quemcunque inter arbusta leporem in sacco habentem conspexerit, nominare, ac Hui hui inclamare: qua voce leporem emittendum significat.

Egrediuntur itaque lepores nonnunquam quasi somnolenti, saltantes inter canes, veluti capreoli aut agnelli inter greges. Cuiuscunque canis plures capit, is eo die optimum stratagema praestitisse putatur.

Princeps ipse pariter oratori, cuius canis plures caeperit, applaudere videtur. Porro venatione tandem finita, omnes convenerant, leporesque comportaverant: quos tum numerabant. numerati vero sunt circiter CCC.

Aderant ibi tum Principis equi, non ita multi, nec satis pulchri. etenim in priore legatione simili solatio cum interfuissem, vidi longe plures ac pulchriores, praesertim eius generis quos nos Turcicos, illi vero Argamak vocant.

Aderant quoque complures falcones, alii albi, alii phoenicei coloris, magnitudine excellentes: quos nos Girofalcones, hos illi Kretzet appellant: quibus venari cygnos, grues, & alias id genus aves capere solent.

Sunt autem Kretzet, aves audacissimae quidem: at non tam atroces, impetuque horrendo, ut aliae aves quantumvis rapaces, illarum volatu, seu conspectu (quemadmodum quidam de duabus Sarmatiis fabulatus est) decidant, extinguanturque.

Illud quidem experientia ipsa constat, si quis venatur accipitre, aut niso, aut aliis falconibus, & interim Kretzet (quam a longe volantem continuo sentiunt ) advolaverit, quod praedam ulterius nequaquam insequuntur, sed pavidae subsistunt.

Retulerunt nobis fide digni ac insignes viri, Kretzet, quando ex illis partibus ubi nidificant, afferuntur, tum aliquando IIII, V, aut VI in quodam vehiculo ad hoc praeparato, simul includuntur: atque escam quae illis porrigitur, observato certo quodam senii ordine, capere solent.

Id autem ratione, an natura illis indita, an quo alio modo fiat, incertum est. Praeterea quemadmodum in alias aves adverso impetu feruntur, rapacesque existunt: ita inter se ipsas sunt mansuetiores, mutuis sese morsibus minime dilaniantes.

Nunquam aqua se, ut caeterae aves, lavant: sed sola arena, qua pediculos excutiunt, utuntur. Frigiditate adeo gaudent, ut perpetuo aut super glacie, aut lapide stare soleant.

Sed redeo ad institutum.

Princeps ex venatione ligneam quandam turrim versus, quae abest a Moscovuia quinque millibus passuum, progressus est, ubi aliquot tentoria erant collocata. primum, magnum & amplum, instar domus, pro se: aliud pro rege Scheale: tertium pro nobis: dein alia pro aliis personis, & rebus. in quae cum ordine deducti essemus, Princeps in suum pariter ingressus, vesteque commutata, nos continuo ad se accerserat, nobisque ingredientibus, sedebat in sede eburnea: latus eius dextrum claudebat rex Scheale, nos ex adverso loco, alias Oratoribus, dum vel audiuntur, vel de negotiis tractant, destinato.

Infra regem sedebant certi Knesi & consiliarii. in sinistro latere, Knesi iuniores, quos favore singulari ac gratia sua prosequitur Princeps.

Discumbentibus itaque omnibus, apponebantur primum confectiones (ut vocant) coriandri, anisi, & amygdalorum: dein nuces, amygdala, atque saccari integra pyramis: quae ministri genibus flexis Principi, regi, & nobis, tenentes porrigebant.

Potus similiter de more dabatur: Princepsque gratiam suam (ut in prandiis assolet) exhibebat. In priore mea legatione eo loci etiam prandium sumpsimus.

Et cum inter prandendum, panis, quem ipsi Beatae Virginis vocant, quemque quodammodo consecratum venerari, atque etiqam edere, quem denique communiter in habitationibus loco eminentiore honorifice servare solent, cum forte tentorio commoto in terram decidisset: tum Princeps, atque omnes alii eo casu gravissime obstupefacti, trepidantes stabant. Tum mox accersitus sacerdos, hunc ex gramine, summo studio ac veneratione colligebat.

Post finita collatiuncula, potuque quem nobis porrexerat Princeps, sumpto, nos dimiserat, dicens: Ite nunc. Dimissi, honorifice usque in hospitia nostra deducti fuimus.

Habet & aliud genus solatii, pro quo aliis Oratoribus (ut accepi) solet uti. Aluntur ursi, capti in quadam amplissima & ad hoc constitua domo: in qua Princeps, assumptis Oratoribus, ludos exhibere solet. Habet quosdam infimae conditionis homines, qui iubente spectanteque Principe, ligneis furcis occursant ursis, eosque ad pugnam lacessunt.

Congressi tandem, si forte a provocatis ac in rabiem conversis ursis laniati fuerint, ad Principem currunt clamantes: Domine, ecce vulnerati sumus. quibus Princeps: Abite, inquit, faciam vobis gratiam. Dein illos curare, vestes praeterea & certos modios frumenti illis largiri iubet.

Caeterum cum iam absolvendi dimittendique eramus, honorifice, ut antea, ad prandium invitati, ac in aulam deducti fuimus.

Utrique praeterea honoraria vestis, zebellinis pellibus subducta, oblata fuit. qua indutis, inque Principis conclave ingressis, Marschalcus continuo utriusque nostrum nomine, ordine dicebat: Magne Domine, Leonhardus & Sigismundus, de magna tua gratia, frontem percutit: hoc est, ob acceptum munus gratias agit.

Vesti honorariae adiunxerat zebellinorum quadragenas duas, hermelinorum vero 300. atque aspreolorum pelles 1500.

In priore legatione addiderat mihi vehiculum, seu traham, cum praestanti equo, & alba ursina pelle, alioque tegumento commodo.

Dederat denique multa piscium, Belugae, Osetri, & Sterled, in aere durata, sed insalsa frusta: meque perhumaniter dimiserat.

Porro reliquas ceremonias, quibus in dimittendis Oratoribus utitur Princeps, item quando limites suae ditionis ingressi Oratores excipiuntur, rursusque dimissi, ad eosdem usque reducti tractantur, sustentanturque, supra in Lithvuanorum Oratorum dimissione copiose explicavi. Caeterum, quia de pace perpetua tractanda, aut saltem induciis inter Moscovuiae principem ac Poloniae regem ineundis, a Caesare CAROLO & fratre eius FERDINANDO Austriae archiduce, missi fuimus, caeremonias, quibus Moscovuiae princeps tum in firmandis induciis utebatur, subiungere visum est.

Conclusis itaque, ac in certam forman redactis cum Sigismundo rege Poloniae induciis, in aulam Principis vocati, cum in habitationem quandam deducti essemus, aderant Lithvuani Oratores: veniunt etiam eo Principis consiliarii, qui easdem nobiscum concluserant. atque in hanc sententiam sermone ad Lithvuanos converso verba faciunt: Voluit quidem Princeps noster, in singularem gratiam ac petitionem magnorum principum, pacem perpetuam cum Sigismundo rege vestro inire. Ea autem cum nullis conditionibus fieri nunc possit, se inducias ad eorundem principum adhorationem inire voluisse. Quibus constituendis, ac legitime firmandis, vos Princeps accersiri iussit, ac praesentes esse voluit.

Tenebant porro literas, quas Princeps regi Poloniae daturus erat, confectas, sigillo appenso, & eo quidem parvo ac rubro communitas: in cuius sigilli parte priore imago erat, homo nudus equo sine sella insidens, hastaque draconem transverberans: a tergo vero aquila biceps, utroque capite coronato, cernebatur.

Habebant praeterea induciales literas, certa formula compositas: quarum similes, ac eodem exemplo, nominibus ac titulis duntaxat mutandis, rex ipse vicissim Principi erat missurus: in quibus nihil prorsus immutatum erat, excepta hac clausula, quae ad finem literarum addita erat: Nos Petrus Giska palatinus Polocensis & capitaneus Drohitzinensis & Michael Bohusch Bohutinovuitz thesaurarius magni ducatus Lithvuaniae, & Slovinensis [Stovinensis] ac Kamenacensis Capitaneus, Oratores regis Poloniae & Magni Ducis Lithvuaniae, fatemur, eoque etiam nomine crucis signum deosculati sumus, nosque obstrinximus, Regem videlicet nostrum easdem pariter osculo crucis confirmaturum: in cuius rei meliorem fidem hasce literas nostris signetis communivimus.

His itaque auditis ac visis, omnes una ad Principem vocamur. Ad quem cum ingressi essemus, mox certo loco nos sedere iusserat, ac in haec verba loquebatur: Ioannes Francisce, Comes Leonharde, Sigismunde, efflagitastis a nobis Clementis Papae septimi, ac fratris nostri Caroli, eiusque fratris Ferdinandi nomine, ut pacem cum Sigismundo Poloniae rege perpetuam iniremus. Eam commodis utrinque conditionibus facere cum haudquaquam potuimus, rogastis, ut saltem inducias imporeremus. quas quidem amore nostro in principes vestros, nunc facimus, acceptamusque: super quibus dum Regi iustitiam nostram facimus, easque confirmamus, vos praesentes esse volumus, quo dominis vestris referatis, vos factis, ac iam legitime firmatis induciis interfuisse, vidisse, nosque illorum amore haec omnia fecisse.

Qua oratione finita, Michaelem Georgii consiliarium vocat, ac crucem deauratam ex opposito de pariete fune serico pendentem, sumere iubet.

Mox consiliarius, sumpto mundo lintheolo, quod super fusorio cantaro, in pelvi collocato, iacebat, crucem magna cum veneratione apprehendit, dextraque tenet.

Secretarius pariter literas induciales iunctas utraque manu tenebat, ita tamen, ut Lithvuanorum literae alteris subiectae, eatenus prominerent, quatenus clausula, qua se Lithvuani obstrinxerant, appareret: super quas simul, ubi Michael dextram, qua crucem tenebat, posuisset, Princeps surgens, sermone ad Lithvuanorum Oratores converso, longa oratione narrabat, se quidem pacem ad singularem petitionem ac cohortationem tantorum Principum, quorum legatos eo nomine ad se missos viderent, non refugisse, si ea ullis sibi commodis conditionibus fieri potuisset: & cum pacem perpetuam inire cum rege illorum non posset, in horum gratiam quinquennales se inducias, vigore literarum (literas digito demonstrans) inisse: quas quidem, quoad Deus volet, servabimus, inquit, nostramque iusticiam fratri nostro Sigismundo regi faciemus: ea tamen conditione, ut similes per omnia literas, eodemque exemplo scriptas, rex nobis det, easque praesentibus Oratoribus nostris confirmet, iusticiam suam nobis faciat, ac illas ad nos tandem per Oratores nostros transferendas curet. Interim etiam iuramento vos obstringetis, ea omnia & singula regem vestrum facturum, observaturumque.

Dein crucem respicit, seque ter signo crucis, capite toties inclinato, ac manu ad terram fere dimissa munit: propiusque accedens, labia, ac si oraret, movens, os lintheolo tergens, inque terram expuens, crucem tandem deosculatus, fronte eam primum, dein utroque oculo attingit. retrocedens, rursus cruce, capite inclinato, se munit.

Postea Lithvuanos, ut accederent, idemque ipsi facerent, monet. Oratores antequam id facerent, inscriptionem, qua se obstrinxerant, pluribus quidem verbis congestam ac compositam, nihil tamen aut parum admodum ultra supradictam sententiam continentem, Bogusius nomine, Ruthenus, recitabat: cuius verba singula Petrus, fide Romanus, collega repetebat. eadem nobis pariter interpres Principis ad verbum reddebat.

Post recitata ac interpretata inscriptione, Petrus ac Bogusius ordine ipsam crucem, astante Principe, deosculantur.

Quibus finitis, Princeps sedens, in haec verba loquebatur: Vidistis nos fratri nostro Sigismundo Poloniae regi, iusticiam nostram ob singularem petitionem Clementis, Caroli & Ferdinandi fecisse. Dicite ergo dominis vestris, tu Ioannes Francisce Papae, tu Comes Leonharde Carolo, & tu Sigismunde Ferdinando, nos ea illorum amore, & ne Christianus mutuis bellis fundatur sanguis, fecisse.

Haec cum longa oratione, additis consuetis titulis, perorasset: nos illi vicissim ob singularem eius erga principes nostros observantiam, gratias egimus, nosque mandata illius diligenter executuros promissimus.

Dein duos ex suis praecipuis consiliariis & secretariis, ad se vocat, eosque legatos iam ad Poloniae regem institutos, Lithvuanis innuit.

Postremo multa pocula suo iussu allata, nobis, Lithvuanis, atque adeo omnibus & singulis, tam nostris quam Lithvuanorum nobilibus, manu sua porrigebat.

Lithvuaniae denique Oratores nominatim appellans, dicebat: Quae nunc egimus, & quae alioqui ex consiliariis nostris intellexistis, ea fratri nostro Sigismundo regi exponetis.

Haec cum dixisset, surgit, & rursus inquit: Petre, & tu Bogusi, fratri nostro Sigismundo Poloniae regi, & magno Duci Lithvuaniae, vos nostro nomine (caput interim parum movens) inclinabitis. mosque sedens, utrumque accersit: dextram illis, atque etiam ipsorum nobilibus ordine porrigit, dicitque, Ite nunc. atque sic illos dimiserat.

Itinera in Moscoviam.

Anno MDXV venerant Viennam ad Caesarem Maximilianum, Vuladislaus, & eius filius Ludovicus, Hungariae & Bohemiae, ac Sigismundus Poloniae, reges: ubi contractis ac conclusis matrimoniis filiorum & nepotum, confirmataque mutua amicitia, inter caetera Caesar pollicitus erat, se Oratores suos ad Basilium Moscorum ducem missurum, qui inter hunc & Poloniae regem pacem facerent.

Ad hanc legationem Caesar destinaverat Christophorum episcopum Labacensem, & Petrum Mraxi.

Sed dum Episcopus protraheret negotium, & interim regis Sigismundi secretarius Ioannes Dantiscus, postea episcopus Vuarmiensis, morae impatiens, profectionem sedulo urgeret, hoc legationis munus mihi non ita pridem ex Dania reverso, fuit impositum.

Mandatis itaque continuo a Caesare Haganoae Alsatiae oppido acceptis discedens.

Traiecto primum Rheno, per Marchionum Badensium ditionem & oppida, Rastat, Etlingen, Pfortzach, in ducatum Vuirtenbergensem, Constat: oppidum denique imperii Eslingen ad Necarum, quem & Nicrum appellant, situm, indeque Gopingen & Geislingen veni.

Ulmae mox Danubio superato, per Gunspurg, ac oppidum Purgavu, a quo Marchionatus Burgoviae nomen habet, Augustam Vindelicorum ad Lycum fluvium perrexi: ubi me praestolabantur Gregorius Sagrevuiski Moscus nuncius, & Chrysostomus Columnus secretarius Elizabethae viduae Ioannis Sfortiae Mediolani & Bharii, qui itineris erant comites.

Relicta Augusta sub initium anni MDXVI ultra Lycum, per Bavariae civitates et oppida, Fridberg, Inderstorff, Freysingen, id est Frisingensem episcopatum ad fluvium Ambor, Landshuet ad Iseram fluvium[,] Gengkhofn, (136) Pfarkhirchen, Scharding ad Oenum transivimus. Oenoque superato, ripasque Danubii legentes, Austriam supra Onasum attigimus.

Lincium oppidum in ripa Danubii situm, caput eius provinciae ingressi, pontemque illic Danubio impositum transeuntes, per oppida Galneukirchen, Pregartn, Pierpach, Kunigsvuisn, Arbaspach, Rapolstain, in archiducatum Austriae, atque adeo oppida Claram vallem, vulgo Tzvuelt dictam, Rastnfeld, Horn, & Retz pervenimus.

Moraviae recta dein, ultra fluvium Teya, qui pro maiori parte Austriam a Moravia dirimit, oppidum Snoimam appulimus: ubi Petrum Mraxi collegam meum vita defunctum esse intellexi. & ita solus hoc munus, quod Caesari gratum erat, obivi.

Ex Snoima, Vuolfernitz, Brunam, dein Olmutium sedem Episcopalem ad fluvium Moravua sitam: tres illae civitates Snoima, Bruna & Olmutium sunt primae in Marchionatu, indeque Lipnik, Hranitza, Germanice Vueissenkirchn.

Itzin, Germanice Tischein.

Ostrava, Germanice Ostra oppidum: ubi Ostravuitza fluvium, qui oppidum alluit, & Silesiam ab ipsa Moravia dirimit, transivimus.

Silesiae post ducum Theschinensium oppidum Freistat, ad Elsa fluvium situm.

Strumen, Germanice Schvuartzvuasser.

Ptzin, Germanice Ples principatum: a quo progrediendo duorum miliarium, spacio, est pons trans Istulam, limes Bohemicae ditionis.

A ponte Istulae Polonica est ditio, & usque Oschvuentzin principatum, Germanice Auschvuitz, quo loco fluvius Sola Istulam ingreditur, est iter unius miliaris.

Extra Oschvuentzin, per pontem superamus Istulam: & confectis 8 miliaribus Poloniae regni caput Cracoviam pervenimus, currusque nostros trahis imposuimus.

A Cracovia progressi, Prostovuitza, 4 miliaria.

Vuislitza, 6 miliaria.

Schidlovu, 5 miliaria.

Oppatovu, 6 miliaria.

Savuichost, quatuor miliaria ubi rursus traiecto, & ad sinistram relicto Istula fluvio,

Ursendovu, quinque miliaria.

Lublin, septem miliaria. Palatinatum, quo loci certo ac stato anni tempore insignes habentur nundinae, ad quas ex variis orbis partibus homines, Moscovuitae, Lithvuani, Tartari, Livonienses, Prutheni, Rutheni, Germani, Hungari, Armeni, Vualachi atque Ebraei confluunt.

Cotzko, octo miliaria. Antequam huc perventum est, labitur fluvius Vuiepers, septentrionem versus. Meseriz octo miliaria paulo longius progrediendo, est limes Poloniae.

Lithvuaniae oppidum Melnik, sex miliaria ad Buh fluvium.

Bielsco, octo miliaria.

Narevu, quatuor miliaria ubi eiusdem nominis fluvius ex quodam lacu & (137) paludibus, quemadmodum Buh, effusus, & in Septentrionem decurrit.

Ex Narevu, transeundo sylvam octo miliaribus: extra quam est oppidum Grinki, in quo regii homines, qui & commeatum suppeditabant (Pristavuos appellant) & Vuilnam usque deducebant, me praestolabantur. tum in Grodno, sex miliaria. Est ibi satis commodus pro eius regionis natura principatus. Castrum cum civitate ad fluvium Nemen, qui Germanice Mumel appellatur, quique ipsam Prussiam alluit, quae olim a supremo Theutonici ordinis magistro gubernabatur. Sed eam nunc Albertus Marchio Brandenburgensis haereditarii ducatus nomine tenet.

Crononem hunc fluvium puto, alludens nomini oppidi. ibi Ioannes Savuorsinski, a Michaele Linski in ea domo, aut (ut aiunt) curia, in qua hospitatus eram, oppressus est. Porro hic reliqui Moscorum nuncium, quem rex Vuilnam ingredi prohibuit.

Inde progressus,

Prelai, duo miliaria.

Vuolconik, quinque miliaria.

Rudniki, quatuor miliaria.

Vuilnam, quatuor miliaria quoque.

Ante Vuilnam autem viri insignes praestolabantur, qui me regis nomine cum honorifice excepissent, atque in traham, seu amplum vehiculum pulvinaribus stratum, & stragulis auro & serico contextis collocatum, regiis ministris latus utrumque claudentibus, officiumque perinde ac si ipse rex veheretur praestantibus, in hospitium usque deduxissent, mox aderat Petrus Tomitzki, tunc episcopus Premisliensis, regni Poloniae vicecancelarius, vir omnium testimonio virtute singulari ac vitae intergritate praeditus, meque regis pariter nomine humanissime consalutavit, excepitque.

Ad ipsum denique regem, magna aulicorum caterva sequente, paulo post deduxit: a quo multis primariis viris, proceribusque magni ducatus Lithvuaniae praesentibus, honestissime exceptus fueram.

Vuilnae porro eo tempore inter caetera, matrimonium inter ipsum regem, & Bonam Ioannis Galeacii Sfortiae ducis Mediolani filiam, Caesare promovente, me nuncio, contractum atque conclusum fuit. Erant ibi in arctis custodiis tres Moscovuitici duces, quibus summa rerum, atque adeo Moscovuiticus exercitus, anno MDXIIII ad Orssam commissus fuerat: inter quos erat Ioannes Czeladin primus. Quos equidem regis permissu salutatus, eo quo potui studio consolabar.

Vuilna caput magni ducatus Lithvuaniae, eo loci sita est, quo confluunt Vuelia & Vuilna fluvii: inque Nemen, seu Cronomen [Crononen] illabuntur.

In ea relicto Chrysostomo Columno, non diu detinebar.

Vuilnam die XIIII. Martii egressus, non publica atque usitata via, quarum una per Smolentzko, altera vero per Livuoniam itur in Moscovuiam: sed media inter has usus, recta Nementschin quatuor miliaribus, indeque Svuintravua octo miliaribus, superato Schamena fluvio, perveni.

Sequenti die Disla, sex miliaribus ubi eiusdem nominis lacus est: atque Drisvuet, quatuor miliaribus ubi nuncius Mosci, quem Grodno reliqueram, ad me rediit. (138)

Braslavu, quatuor miliaribus ad lacum Navuer, qui in longitudinem uno militari patet.

Dedina, quinque miliaribus atque Dvuina fluvium, quem Livuonienses (quorum ditionem percurrit) Duna appellant (sunt qui Turantum esse volunt) attigimus.

Drissam dein septem miliaria properantes, rursus sub Betha oppido ad Dvuina fluvium pervenimus: per quem glacie concretum, vehiculis, eius gentis more, 16. miliaribus sursumversus dum veheremur, duae nobis tritae viae occurrerunt.

Cum itaque utram ingrederemur, dubitaremus: mox servitorem in domum rustici in ripa sitam sciscitatum misi. quia vero sub meridiem glacies magnopere liquescebat, nuncius iuxta ripam liquefacta ac fracta glacie demersus, vix tandem extractus fuit. accidit etiam, ut quodam loco fluvius utrinque liquefacta prorsus & absumpta glacie, ea duntaxat glaciei parte, quam continua vectio induraverat, imo non nisi quatenus vehiculorum orbitae complectebantur, nobis tanquam pons quidam, non sine gravi horrore ac periculo transitum daret.

Augebat metum fama communis: quia non diu ante, aliquot centum Moscoviticos praedones, per eundem fluvium glacie concretum transcuntes, ad unum omnes fuisse submersos, ferebatur.

A Drissa Doporoski sex militaribus, indeque

Polotzco principatum. quem Vuaivuodatum appellant, ad Dvuinam fluvium. quem alii Rubonem appellant, venimus: ubi honorifice, in maxima hominum occurrentium frequentia excepti, magnifice ac laute tractati, ad proximam denique mansionem usque deducti fuimus.

Inter Vuilnam & Polotzco plurimi lacus, crebrae paludes, atque immensae longitudinis sylvae sunt, ut quae ad quinquaginta miliaria Germanica protenduntur.

Ulterius progressi iter, in limitibus regni minime tutum, ob crebras utriusque partis excursiones, hospitia deserta, aut nulla habuimus: perque magnas paludes ac sylvas, tandem Harbsle & Milenki, pastorum casas, venimus: in quo itinere Lithvuanus deductor me deserverat.

Accedebat ad hospitiorum incommoditatem, itineris summa difficultas. si quidem inter lacus & paludes nive & glacie labescente nobis eundum erat, dum Nischam oppidum, ad quendam eiusdem nominis lacum situm, indeque Quadassen quatuor miliaribus. quo loci cum magno pavore & periculo lacum quendam, aqua supra glaciem extante transivimus, atque ad tuguriolum rustici cuiusdam perveneramus, quo ex ditione Mosci, Georgii comitis mei cura commeatus allatus erat. Eo loci equidem limites utriusque Principis observare ac discernere non potui.

Moscovuiae sine contradictione ditio Corsula: ubi, duobus fluviis Vuelicarecka & Dsternicza traiectis, indeque duobus miliaribus confectis, venimus ad

Opotzka civitatem cum castro, ad Vuelicarecka sitam. quo loci natans pons est, quem equi plerunque genetenus in aqua transeunt. Hanc arcem rex Poloniae, dum ego Moscovuiae de pace tractarem, obsederat.

In illis porro locis, quanquam propter crebras paludes, sylvas, & innumeros fluvios, exercitus aliquo commode duci non posse videatur: nihilominus tamen (139) quocunque volunt, recta contendunt: colonorum nimirum multitudine praemissa, qui quaelibet impedimenta arboresque incidendo submovere, paludes ac fluvios pontibus sternere coguntur.

Vuoronecz dein octo miliaribus oppidum situm ad Ssoret fluvium, qui recepto in se Vuoronetz fluvio, non longe infra oppidum Vuelicarecka illabitur.

Fiburg quinque miliaribus.

Vuolodimeretz oppidum cum propugnaculo, 3 fere miliaribus.

Brod coloni cuiusdam domum, pariter 3 miliaribus indeque 5 miliaribus emensis, stratoque ponte per Ussa fluvium, qui Scholonam influit.

Parcho civitatem, cum castro, ad Scholona fluvium sitam: Opoca villam quandam, sub quo Vuidocha fluvius Suchanam ingreditur, quinque miliaribus. inde septem superatis fluviis,

Reisch villam, quinque pariter miliaribus.

Dvuerenbutig villam, quinque miliaribus infra quam dimidio miliari Pschega, Strupin fluvio in se recepto, influit Scholonam: in quem alii quatuor fluvii, quos eo die transivimus, illabuntur.

Sotoki homuncionis domum 5 miliaribus a qua 4 miliaribus Novuogardiam tandem magnam quarta Aprilis attigimus. Caeterum a Polotzko Novuogardiam usque, tot paludes ac fluvios superavimus, ut eorum nomina ac numerum ne incolae quidem teneant: tantum abest, ut illos quispiam commemorare ac describere posset.

Novuogardiae paululum respirans, ac septem diebus quiescens, ab ipso locumtenente in die Palmarum convivio acceptus fui: atque ab eodem amanter admonitus, ut servitoribus equisque illic relictis, per dispositos, seu postarum (vulgo loquuntur) equos Moscovuiam irem.

Cui morem gerens, egressus primum Beodnitz quatuor miliaria, indeque totius diei iter iuxta Msta fluvium, qui navigabilis est, & ex Samstin lacu oritur, confeci.

Eo porro die cum per pratum, liquescente iam nive, citato equorum cursu proficisceremur, pueri mei natione Lithvuani equulus ceciderat, ita ut cum puero prorsus praecipitaretur: seque denuo in modum rotae convolvens, in posteriores pedes daret, consisteretque: & interea nec terram latere attingeret, nec puerum sub se prostratum ac iacentem laederet.

Post recta Seitskovu, ultra fluvium Nischa, sex miliaribus.

Harosczi ultra fluvium Calacha, septem miliaribus.

Oreat Rechelvuitza ad fluvium Palamit, 7 miliaribus eodem die transivimus 8 fluvios, & unum lacum, congelatum quidem, sed aqua supra glaciem completum.

Tandem sexta feria ante Paschatis festum, in domum postarum pervenimus, tresque lacus superavimus: primum Vuoldai, qui uno miliari in latitudinem, duobus vero in longitudinem patebat: secundum Lutinitsch, non admodum magnum: tertium Ihedra, cui eiusdem nominis villa ab Oreat octo miliaribus adiacet. quo sane die per hosce lacus, congelatos adhuc, sed aquarum multitudine nive liquescente inundantes, tritam viam secuti, difficillimum ac periculosissimum iter habuimus: nec deflectere de via publica cum ob nivis altitudinem, tum quod nullum vestigium (140) alicuius semitae apparebat, audebamus. Confecto itaque tam difficili atque periculoso itinere, venimus

Choitilovua septem miliaribus infra quam duobus Schlingvua & Snai fluviis, eo loco quo confluunt, inque Msta fluvium illabuntur, superatis, Vuoloschak attigimus: ibique in die Paschatis quievimus. Post septem miliaribus confectis, traiectoque Tvuerza fluvio,

Vuedrapusta oppidum in ripa situm: indeque 7 miliaria descendentes,

Dvuerschak civitatem, infra quam 2 miliaribus Schegima fluvio navicula piscatoria transmisso, in Ossoga oppido, uno die quievimus. sequenti die per Tvuerza fluvium septem miliaribus navigantes, Medina appulimus. sumptoque prandio, rursus naviculam ingressi, 7 miliaribus Vuolgam, celeberrimum fluvium, atque adeo Tvuer principatum attigimus. ubi sumpta maiore navi, per Vuolgam navigantes, non ita longe post ad congelatum, ac glacierum frustis refertum ipsum fluvium venimus: inque quodam loco, maximo labore ac sudore appulimus. altumque congesta in acervum glacie, ripam vix tandem superavimus: indeque pedestri itinere in coloni cuiusdam domum venientes, parvosque ibi repertos equos conscendentes, ad monasterium divi Heliae venimus. ubi commutatis equis, Gerodin oppidum ad Vuolgam sitam, tribus inde miliaribus rectaque post Schossa 3 miliaribus,

Dschorno domum postarum, 3 miliaribus.

Clin oppidum, ad fluvium Ianuga situm, 6 miliaribus.

Piessack domum postarum, 3 miliaribus.

Schorna, ad fluvium eiusdem nominis situm. 6 miliaribus.

Moscovuiam, 3 miliaribus tandem decimaoctava Aprilis pervenimus: ubi quomodo consalutatus atque exceptus fuerim, abunde satis in hoc libro exposui, cum de exceptione ac tractatione Oratorum egissem.

Reditus

Dixi ab initio, me in Moscovuiam ad componendos Poloniae & Moscovuiae principes, a Divo Maximiliano Imperatore missum fuisse, sed re infecta inde rediisse. nam dum Moscovuiae, praesentibus etiam regis Poloniae Oratoribus, de pace ac concordia tractarem, interim rex instructo exercitu Opotzka castrum, nequicquam tamen, oppugnabat. quare Princeps inducias cum rege facere pernegabat: meque intercepto quidem negotio, honorifice tamen dimiserat.

Relicta itaque Moscovuia, recta

Moseisko, 18 miliaribus

Vuiesma, 26 miliaribus

Drogobusch, 18 miliaribus

Smolensko dein, 18 miliaribus perveni. abinde duabus noctibus ibi sub dio in magnis nivibus quievimus: ubi ab deductoribus meis laute ac honorifice tractabar, et strato in longum aliquanto altius foeno, corticibus arborum superimpositis, stratisque linteis, attractis more Turcarum seu Tartarorum (141) pedibus mensae accumbentes, cibum capiebamus, bibendoque aliquanto largius, coenam producebamus.

Altera nocte veneramus ad quendam fluvium, minime tum quidem congelatum: sed post medium noctis, ob infestum frigus usque adeo concretum, ut per glaciem plusquam decem onusta etiam vehicula traducta sint. equi vero alio loco, quo celerius maioreque impetu decurrebat fluvius, compulsi, fracta glacie transibant.

Eo loci duodecim a Smolensko miliaribus relictis deductoribus, in Lithvuaniam profectus sum: & a limite octo miliaribus ad

Dobrovunam veni, ubi rerum necessariarum iustam quidem copiam, sed hospitium Lithvuanicum habui.

Orsam quatuor miliaribus quousque a Vuiesma a dextris Borysthenem habuimus, quem tum haud longo intervallo supra infraque Smolensko traiicere cogebamur. eoque circa Orsam relicto, recta

Druzek, 8 miliaribus

Grodno, 11 miliaribus

Borisovu, 6 miliaribus ad fluvium Beresina, cuius fontes Ptolemaeus Borystheni adscribit.

Lohoschakh, 8 miliaribus

Radochostye, 7 fere miliaribus

Crasno Sello, 2 miliaribus

Modolesch, 2 miliaribus

Crevua oppidum cum castro deserto, 6 miliaribus

Mednik pariter oppidum cum castro deserto 7 miliaribus. indeque

Vuilnam tandem pervenimus: ibique post regis in Poloniam discessum, paucis diebus, dum servitores cum equis meis ex Novuogardia per Livuoniam reverterentur, commoratus sum. quibus receptis, mox inde quatuor miliaribus de via in Troki deflexi, ut ibi in quodam horto conclusos ac conceptos Bisontes, quos alii Uros, Germani vero Auroxn appellant, viderem.

Palatinus porro, etsi meo inexpectato ac improviso adventu quodammodo offendebatur, me nihilominus tamen ad prandium invitavit: cui intererat Scheachmet rex Savuolensis Tartarus: qui eo loci in duobus muratis, & inter lacus extructis castris, veluti liberis custodiis, honeste servabatur. Is inter prandendum variis de rebus per interpretem mecum colloquebatur: Caesarem praeterea fratrem suum appellabat, omnesque principes ac reges inter se esse fratres dicebat.

Sumpto prandio, acceptoque a Palatino iuxta Lithvuanorum consuetudinem munere, primum Moroschei oppidum, dein Grodno 15 miliaria

Grinki, 6 miliaribus. Sylva post superata, Narevu, 8 miliaribus atque Bielsko oppidum venimus, ubi Nicolaum Radovuil palatinum Vilnensem offendi, cui iam antea Caesaris literas reddideram: qui etsi antea me equo gradario, duobusque aliis pro vehiculo donaverat, castratum tamen & bonum iam denuo equum dono dedit: obtrusitque praeterea aureos aliquot Hungaricales, adhortando, ut ex his annulum mihi fieri curarem, quo induto, quotidieque inspecto, sui facilius, & praesertim apud Caesarem recordarer.

Ex Bielsko in Briesti (142) castrum cum oppido ligneo, ad fluvium Buh, in quem Muchavuetz illabitur, Lamas oppidum: ubi Lithvuania relicta, Poloniae primum oppidum Partzovu ingressus, supra quod non ita longo intervallo Iasonica fluviolus labitur, Lithvuaniamque a Polonia dirimit. post

Lublin, 9 miliaribus

Rubin,

Ursendoff,

Savuichost, ad traiectus Istulae.

Sandomir civitatem cum castro, ad Istulam sitam, distantemque a Lublin 18 miliaribus.

Poloniza, ad fluvium Czerna: in quo nobilissimi pisces, quos vulgo Lachs appellant, capiuntur. Civitatem novam Cortzin appellatam, oppidum cum castro murato.

Admonet me hic locus rei prodigiosae, & pene incredibilis, quam minime praetereundam esse putavi. Cum quodam tempore ex Lithvuania redirem per hanc regionem, incidi in hominem apud Polonos primarium Martinum Svuorovuski: qui me multis precibus invitatum, in domum suam deduxit, ibique quam lautissime habuit.

Dumque, ut fit, familiariter multis de rebus colloqueremur, narravit idem mihi, virum quendam nobilem cognomento Pierstinski, quo tempore Sigismundus rex circa Borysthenem belligeraretur, graviorem armaturam equestrem indutum, sub ipsa usque genua, inter Smolensko & Dobrovunam ingressum Borysthenem, ibique ab equo rabie correpto, in medium flumen abreptum & excussum esse. & cum diu non comparuisset, ac plane pro perdito & deplorato habitus esset, subito sub aquis in ripam egressum esse, ipso rege Sigismundo & eius exercitu tribus fere hominum millibus inspectantibus. Etsi vero authoritate hominis movebar, tamen cum difficilia creditu dicere visus esset, evenit, ut eodem die ipso, Martino comitante, huc ad novam civitatem Corczin perveniremus: ubi tum vir summa apud Polonos dignitate, Christophorus Schidlovueczki castellanus Cracovuiensis, & eiusdem loci Capitaneus, agebat. Ibi cum idem me splendidissimo convivio cum multis aliis clarissimis viris excepisset, recurrente narrationis illius de Pierstinski memoria, non potui mihi temperare, quin de ea mentionem facerem: quod sane peropportune accidit. Nam hoc non tantum conviviae ipsi, etiam regem ipsum tanquam oculatum testem citantes, confirmarunt: sed aderat in eodem convivio ipsemet Pierstinski, qui casum hunc suum ita exposuit, ut pro credibili haberi possit. Dixit autem, quod equo excussus ter se extulerit supra aquas: atque ibi venisse sibi in mentem, quod ante dici audivisset, pro perdito habendum esse eum, cui non succuritur, cum tertio effertur. Itaque se oculos aperuisse, atque ita sublata altera manu esse progressum, ceu signo dato, ut ei subveniretur. Rogatus autem, an hausisset aquam? bis se hausisse, respondit. Haec ut audita mihi sunt, ita aliis narrata volo. Sed nunc ad continuandum iter meum revertor.

Prostvuitza, ubi optima cervisia coquitur. Indeque Cracovuiam, caput regni, sedem regalem, ad Istulam sitam, 18 miliaribus a Sandomir distantem, urbem inquam clericorum, studiosorum atque mercatorum frequentia celebrem, pervenimus: ex qua, a Rege ipso, cui opera mea grata erat, munere accepto, honestissime fui dimissus. Rectaque Lipovuetz sub castrum, sacerdotum aliquid gravius deliquentium carcerem:

Indeque 3 miliaribus Osvuentzin, Silesiae quidem oppidum, Polonicae tamen ditionis, ad Istulam situm: quo loco Sola fluvius ex montibus, qui Silesiam ad Hungaria dividunt, decurrens, Istulam ingreditur. Non longe sub eodem oppido Preyssa fluvius ex alia parte Istulae, Silesiam a Polonica & Bohemica ditione dirimit, Istulam quoque influit.

Ptzina, Germanice Ples, principatum in Silesia Bohemicae ditionis, 3 miliaribus

Strumen Germanice Schvuartzvuasser, 2 miliaribus

Freystaetl, ducum Teschinensium oppidum, quod Elsa fluvius praeterlabitur, qui in Oderam exoneratur.

Moraviae dein Ostravua oppidum, quod Ostravuitza fluvius alluit, Silesiamque a Moravia dividit. Itschin, Germanice Titzein oppidum, quatuor miliaribus

Hranitza, Germanice Vueissenkirchen oppidum, quod Betvuna fluvius praeterlabitur, 1 miliari

Lipnik, 1 miliari unde cum Vuistriciam 2 miliaribus recta contendentes, forte ex quodam colle Nicolaus Czaplitz, eius provinciae nobilis, sibi nos obvios conspexisset, mox pixide arrepta, ad conflictum se quodammodo cum duobus comitibus praeparabat. Qua re equidem non temeritatem hominis, sed ebrietatem potius animadverteram: ac continuo servitoribus mandaveram, ut ei nobis occurrenti media via cederent. Sed ille hoc humanitatis officio neglecto, in altam nivem se coniecerat, nosque praetereuntes torve intuebatur: servosque a tergo cum vehiculis sequentes, ad hoc ipsum genus officii, quod illi praestare haudquaquam poterant, cogebat: strictoque gladio minabatur. Ea re exorto utrinque clamore, factoque servorum qui post erant concursu, ipse mox telo balistae laesus, equus pariter vulneratus sub eo conciderat.

Postea cum Moscis Oratoribus iter institutum prosecutus, veni Olmutzium, quo ille quoque saucius pervenerat: statimque, veluti eius regionis incola notus, turba hominum (qui in fodendis aggerendisque piscinis operam locant) collecta, ulcisci sese volebat. Cuius ego tamen conatus maturo consilio repressi, ac intercepi. Ex Olmutzio, Bischovu oppidulum, 4 miliaribus

Niklspurg, 4 miliaribus arcem splendidam, cum oppido. quod etsi uno miliari ultra Teyam fluvium, qui multis in locis Austriam a Moravia dirimit, situm est, Moraviae tamen adiacet, eiusque ditioni subiecta est.

Austriae inde oppidulum Mistlbach, 3 miliaribus

Ulrichskirchen, 3 miliaribus

Viennam, ad Danubium sitam urbem, a multis scriptoribus celebratam, tribus pariter miliaribus confectis pervenimus: quo equidem duo integra vehicula ex Moscovuia usque deduxi.

Ex Vienna, Novam civitatem, 8 miliaribus indeque ultra montem Semring, interque Styriae montes Salisburg[u]m usque veni.

Post Oeniponti, in Comitatu Tirolensi oppido, Caesarem assecutus: cuius Maiestati non solum ea quae ex mandatis gesseram, grata erant: sed etiam relatio de caeremoniis & consuetudine Moscovitarum, auditu valde iucunda.

Quare etiam Matthaeus Cardinalis Salisburgensis, Caesari admodum charus, Princeps industrius, & in rebus agendis versatissimus, iocose coram Cesare protestatus est, ne Caesar, se absente, reliquum caeremoniarum ex me audiret, cognosceretve.

Expedito mox ac dimisso a Caesare Moscorum Oratore, equidem in Hungariam ad regem Ludovicum, cum sub id tempus institutus Orator fuissem, eundem per Oenum ac Danubium Viennam deduxi: eoque ibi relicto, ipse continuo Pannonium currum conscendi, quo triiugis equabus curru volitante celerrime ferebar, paucisque horis Budam triginta duobus miliaribus perveni.

Tantae autem celeritatis causa est, tam commoda per iusta intervalla respiratio equorum, & permutatio.

Quarum prima utuntur in Prukh, oppidulo ad Leytham fluvium, qui Austriam ab Hungaria dividit, distatque a Vienna 6 miliaribus.

Secunda in Ovuar castro, cum oppidulo, Germanice Altenburg, 5 miliaribus.

Tertia in Iaurino oppido, sedeque Episcopali. Hunc locum Hungari Iurr, Germani vero ab Raba fluvio, qui oppidum alluit, Danubiumque ingreditur, Rab appellant. Hoc quidem in loco, qui ab Ovuar 5 miliaribus distat, equos permutant.

Quarta, sex infra Iaurinum miliaribus, in pago Cotzi, a quo & vectores currus nomen acceperunt: Cotzique adhuc promiscue appellantur. Ultima in Vuark pago, quinque a Cotzi miliaribus: quo loci equorum soleas, num qui clavi vacillent, aut desint, inspiciunt, currus loraque farciunt: quibus omnibus refectis, Budam, sedem regalem, 5 inde miliaribus invehuntur.

Budae sede regia exposita, ac confecta legatione, finitisque comitiis, quae haud procul ab urbe, ab eo loco quo celebrantur, Rakhusch vulgo appellantur, a rege honestissime dimissus, ad Caesarem redii: qui proximo Ianuario post, anno scilicet Domini 1519 mortem obiit.

Hancque in Hungariam profectionem, quod Moscoviticae coniuncta, unoque prope & continuo itinere confecta fuit, adiicere volui.

Caeterum cum in regni Hungariae mentionem inciderim, non possum equidem sine gemitu & gravissimo dolore commemorare, quomodo hoc regnum antea florentissimum & potentissimum, omnibus quodammodo intuentibus tam subito afflictissimum factum sit.

Est quidem, ut caeteris rebus omnibus, ita etiam regnis & imperiis terminus quidam constitutus: sed nobilissimum Hungariae regnum certe non tam satis trahentibus, quam mala & iniqua administratione, plane ad interitum redactum esse videtur Mathias rex, neque regio sanguine natus, neque vetusto ducum aut principum stemmate clarus, non tamen nomine solum rex fuit, sed ipsa re regem praestitit: ac non modo Turcarum principi fortiter restitit, eiusque gravissimas impressiones invictus sustinuit: verum & ipsi Romanorum Imperatori, atque adeo Boemiae & Poloniae regibus negocium fecit: denique omnibus vicinis suis terrori fuit.

Quemadmodum autem huius regis virtute, ac rebus praeclare gestis, Hungariae regnum ad summam potentiam ipso vivente pervenerat: ita eo sublato, quasi mole sua laborans, inclinare coepit.

Nam qui ei successit Vladislaus Boemiae rex, Casimiri Poloniae regis filius primogenitus, princeps quidem pius, religiosus, & vitae inculpatae: sed ad moderandam tam bellicosam gentem, in tanti praesertim hostis vicinitate, minime sufficiens fuit.

Etenim tot rebus secundis ferociores & insolentiores facti Hungari, benignitate & clementia regis abutebantur ad licentiam, luxuriam, desidiam, fastum: quae vitia eo tandem evasere, ut etiam rex ipse contemptui haberetur.

Porro Vladislao defuncto, sub eius filio Ludovico cum haec ipsa vitia magis ac magis invaluere: tum si qua reliqua fuit belli disciplina, ea tota est amissa. nec potuit rex puer his malis ob aetatem mederi: nec alioqui ad eam, quam decebat, gravitatem educatus fuit.

Primores regni ac praecipue praelati, luxu pene incredibili diffluebant: & certabant quasi aemulatione quadam tum inter se, tum cum baronibus, ut alii alios profusione & splendore vincerent.

Iidem nobilitatem partim beneficiis ac praemiis, partim etiam potentia ac metu sibi obnoxiam tenebant, ut plures affectatores haberent, ac eorum studiis & acclamationibus in publicis conventibus iuvarentur.

Mirum dictu, qua pompa, quo apparatu, ac quibus equitum utriusque armaturae copiis Budam sunt ingressi, praecinentibus tubicinibus ad cuiusdam quasi triumphi speciem.

Porro in regiam cum irent, aut inde redirent, tanto deductorum & stipatorum comitatu undique septi incedebant, ut vici & plateae vix catervam caperent.

Cum vero prandendum esset, tota urbe ad aedes cuiusque tubae non aliter atque in castris resonabant: & ducebantur prandia in multas horas quae somnus & quies excipiebant, cum contra quasi solitudo quaedam esset circa regem: & fines regni interea destituti necessariis praesidiis, impune ab hostibus vastarentur.

Episcopatus dignitates, & praecipua quaeque officia promiscue, non pro meritorum ratione, conferebantur: & quo plus potentiae quisque obtinebat, hoc plus iuris habere credebatur.

Itaque laborabat iusticia, & premebantur infirmiores: ac omni bono ordine sublato aque everso, subinde inveniebatur aliquid, quod Reipublicae labem aliquam cum vulgi detrimento afferret: cuiusmodi fuit illa innovandae argenteae monetae licentia, per quam prioribus bonis numis conflatis, alii deteriores passim cudebantur: & his rursum sublatis, alii fiebant meliores: qui tamen iustum precium tenere non potuerant, sed nunc pluris, nunc minoris habiti sunt (prout locupletiorum cupiditati libuit:) qui etiam a quibusdam privatis pene palam impune sunt adulterati.

Denique ea erat in universa Hungaria omnium rerum inclinatio, vel potius confusio, ut quivis vel minimam experientiam habens, regnum hoc tot malis obnoxium, etiamsi nullum vicinum haberet hostem, mox perire oportere perspiceret.

Ego quidem certe cum oratorem Principis mei Budae agerem, non dubitavi, quasi aliud agens, serenissimam Hungariae reginam Mariam admonere, ut futura consideraret, sibique in omnem eventum praesidii aliquid compararet & seponeret: neque aut domini & mariti sui potentiae & iuventae, aut fratrum suorum opibus nimium fideret. Nam haec omnia morti & infinitis casibus obnoxia esse.

Meminisset veteris proverbii, quo fertur, Bonum esse, habere amicos: sed miseros esse, qui his uti cogantur.

Gentem Hungaricam ferocem & inquietam, seditiosam & turbulentam, advenis & exteris parum aequam & amicam esse.

Imminere Hungariae hostem potentissimum: neque quicquam magis affectare, quam ut id suam in potestatem redigat.

Referre itaque ipsius, ut aliquid recondat, unde sibi & suis, si quid adversi accidat, opitulari possit. Et alioqui magis regium esse, iuvare alios, quam alieno auxilio indigere.

Etsi vero bonam in partem pro more regio accepta fuit haec admonitio, mihique actae sunt gratiae: tamen quod mihi tum praesagiebat animus, quodque metuebam, nihil proficientibus bonis ac fidis monitoribus & consultoribus, ingenti nostro malo evenit: nequedum huius tragoediae finis est.

Aula mansit, qualis erat: & nihil remissum est a pompa, fastu, insolentia ac luxu, donec concideret. ut non inepte quidam ex aulicis tum dixerit, se nunquam vidisse vel audisse regnum ullum, quod maiore, atque Hungaria, gaudio & tripudio periret.

Etsi vero plane desperatae res Hungarorum essent, tanta tamen eorum erat insolentia, ut hostem praepotentem & vicinum, Turcam, non modo superbe contemnere, sed etiam iniuriis & contumeliis adversus se provocare non dubitarent.

Nam cum hic, qui nunc imperat, Solimannus, patre suo defuncto de more denunciasset vicinis, se paterno solio potitum esse, & portam suam patere omnibus, sive pacem sive bellum petentibus: idque praecipue per Oratores suos Hungaris significasset: nec deessent qui suaderent, eos cum Polonis, ut antea, a Solimanno pacem petere debere: Hungari non modo repudiavere consilia salutaria, sed etiam Oratores ipsos Turcae captos detinuere.

Qua contumelia iritatus Solimanus, Hungariam hostiliter invasit: captaque primum Nandoralba, fortissimo non tantum Hungariae, sed universi orbis Christiani propugnaculo, ad alia capienda progressus, eo pervenit, ut regia sede Buda & praecipuis quibusque ac munitissimis arcibus, ipsaque regni parte optima & florentissima potiretur.

Unde iis quae restant, nunc ita imminet, ut pene pro victis ac debellatis haberi possint. Videbantur quidem sibi Hungari aliquam habere causam ad detinendos Solimanni Oratores, quod pater eius Oratorem Hungarorum ad se missum Barnabam Bel detinuisset, secumque in expeditionem adversus Sultanum susceptam duxisset: quem tamen eo bello confecto, bene muneratum remiserat.

Sed mussitandum hoc erat potius Hungaris: cum, ut dicitur, vana sit sine viribus ira: quam per impotentem ultionem provocato potentiore sibi exitium accersere, & in idem discrimen vicinos adducere.

Cum Solimannus Budam ante semel captam, sed Ioanni Zapolitano redditam, denuo profligato exercitu nostro, qui eam post Ioannis mortem obsessam tenebat, denuo caepisset & occupasset: ego ad eum Principis mei nomine, cum illustri Comite Nicolao a Salmis, Orator accessi: & in parte pacis habui, dextram osculari tyranni.

Quo tempore non tantum de tota Hungaria, sed etiam conterminis provinciis actum esse videbatur.

Porro quam inique comparata fuerit pugna Ludovici regis cum Solimanno, notius est quam ut dicere sit necesse.

Obiectus est rex adolescens, militiae rudis, & nullo ante in bello versatus, cum paucis, magna ex parte imbellibus, hosti callidissimo, ac multis recentibus victoriis exultanti: trahentique secum robur exercitus, quo orientem & magnam Europae partem debellarat.

Quae praecipue futurae erant Hungarorum vires, eas Ioannes Zapoliensis Vuayvuoda Transylvanus apud se retinuit, neque in auxilium regis sui accedere permisit. Idem vero extincto rege, sceptra invasit, quae dudum concupiverat: imo quae ei pater ipsius Stephanus Zapoliensis, adhuc puero destinarat.

Memini enim me audivisse a Ioanne Lazki, qui Casimiri regis Poloniae secretarius, ac postea Archiepiscopus Gnesnensis fuit: hunc Stephanum Zapoliensem, quum, Mathia rege mortuo, apud quem summam authoritatem obtinuerat, de creando novo Rege ageretur, filium suum Ioannem adhuc infantem complexum, dixisse: Si tantulus esses fili (modo corporis paulo maiore ostenso) nunc rex Hungariae esses.

Idque idem Archiepiscopus ceu bene ominatum, & quasi praeiudicii cuiusdam vim habens, non destitit iactitare, cum inter nos de pace inter Principem meum & Ioannem concilianda ageretur.

Quod autem evenit, ut Ioannes dignitatem & sedem Regiam cum aliqua parte Hungariae per Solimannum obtineret: idem nunc etiam soboles eius, aut hi potius in quorum potestate est. contra omnia iura & pacta affectant: nihil pensi habentes, neque cogitantes, quam perfidiose antea a tyranno tractati, & Buda eiecti fuerint. Sed feruntur excaecati regnandi libidine animi in interitum suum, eodemque vicinos trahunt.

Si Christiano orbi nullum fuisset in Hungaria praesidium (quod tamen fuisse maximum, quotidiana experientia, & iam clades additae cladibus testantur) tamen vel propter solas opes, quas Deus optimus maximus in Hungariam largissime effudit, & inde vicinis nationibus suppeditavit, non tantum Hungaris ipsis, sed Christianis omnibus, pro eius salute, tanquam pro communi patria, esset laborandum.

Nam quid fere est in tota rerum natura boni & preciosi, quod Hungaria non habeat? Si metalla quaeras, quae pars est orbis Hungaria foecundior auro, argento, cupro, chalybe, ferro? Nam plumbi minus habet, & stanno carere dicitur: si tamen carere est, quod nondum inveniri contigit.

Quin & salem metallicum habet, optimum & purissimum, qui instar lapidum in lapicidinis caeditur. Et quod iure mireris, alicubi etiam aquae metallorum speciem vertunt, & ex ferro cuprum reddunt.

Vina dat pro locorum diversitate, ut fit, diversa: sed plerisque in locis etiam extra Sirmium, vini proventu & bonitate clarum, quod amissimus, tam generosa & excellentia, ut pro Creticis haberi possint.

Taceo frugum ac omnis generis optimorum fructuum infinitam copiam.

Porro feras, & quicquid venatu vel aucupio capitur, quid attinet commemorare? Ita enim his abundat Hungaria, ut interdicere rusticis, ne vel venentur, vel aucupentur, pro re valde insolente habeatur: nec pene minus plebeiorum quam nobilium epulae sint, lepores, damae, cervi, apri, turdi, perdices, phasiani, bonasi, & quicquid est eiusmodi, quod ad mensas delicatiores alibi expetitur.

Pecoris certe adeo abundans est, ut iure mirari possis, unde proveniant tot & tanta boum & ovium agmina, quae in exteras regiones, Italiam, Germaniam, Bohemiam mittit. Nam cum per Moraviam, Austriam, Stiriam, Slavoniam, perque alias Hungariae vicinas provincias multae pateant viae, per quas pecus agminatim expellitur: observatum est, per solam viam Viennensem uno anno plus quam octoginta millia boum in Germaniam acta esse.

Iam de piscium omnis generis copia quid dicam? quae cum ad Danubium, Dravum, Savum, et alia minora flumina, tum ad Tibiscum, mediam fere Hungariam ab Oriente & Septentrionibus percurrentem, tanta est, ut fere quam minimo veneant, ac tantum non gratis dentur pisces: saepe etiam vel gratis dati, non auferantur.

Nec est tantum ubertas quaedam pene incredibilis tantarum opum in Hungaria: sed etiam tanta bonitas, ut quae aliis in locis nascuntur eiusdem generis, Hungaricis nequaquam conferri aut aequiparari possint.

Quo maior & tristior erit nota huius seculi apud posteritatem, quod non omnes vires suas ad servandum regnum tam opulentum, & ad cohercendum Christiani nominis hostem capitalem, tam opportunum, converterit.

Iter secundae legationis.

Mortuo Caesare Maximiliano, Styriensium Orator ad Carolum Hispaniarum regem, archiducem Austriae, tum electum Romanorum Imperatorem, ad cuius Maiestatem postea & Moscus suos miserat Oratores, qui confoederationes cum Maximiliano Imperatore initas iam denuo confirmarent, missus sum.

Ut autem vicissim Imperator Mosco gratificaretur, dederat negocium fratri Domino Ferdinando, Archiduci, ut Ludovicum Hungariae regem admoneret, quo is apud suum patruum Sigismundum Poloniae regem tantum efficeret, ut ad aequas pacis seu induciarum conditiones cum Mosco consentiret. Viennae itaque Austriae Leonhardus Comes Nugarolae, nomine Caroli Romanorum Imperatoris & ego fratris suae Maiestatis Ferdinandi, Infantis Hispaniarum, Archiducis Austriae, &c. conscensis curribus Pannonicis, ad Ludovicum regem Hungariae properantes, Budam venimus: ibique expositis mandatis, negotiisque ex sententia confectis dimissi, Viennamque redeuntes, mox cum Mosci Oratoribus, qui tum ex Hispaniis a Caesare redierant, egressi per oppida,

Mistlbach, 6 miliaribus

Vuisternitz, 4 miliaribus

Vuischa, 5 miliaribus

Olmutium, 4 miliaribus

Sternberg, 2 miliaribus

Parn ferrifodinas, 2 milaribus. indeque duobus miliaribus pontem Morava fluvio impositum transeuntes: ibique Moravia relicta, (149)

Silesiae oppidum & principatum ingressi,

Iagerndorff tribus miliaribus, tum per

Lubschiz, 2 miliaribus

Glogovia parva, 2 miliaribus

Crepitza, 2 miliaribus. Et post trans Oderam fluvium

Opolia civitatem cum castro, ad Oderam fluvium sitam, ubi ultimus Opoliensium Dux suam sedem habebat, 3 miliaribus

Oleschno, Germanice Rosenberg, trans fluvium Malpont, qui tum aquarum multitudine mirum in modum redundabat 7 miliaribus

Poloniae oppidum Crepitza vetus, duo fere miliaria pervenimus, quo in loco cum Poloniae regem, Pietercoviae oppido (in quo Regnicolae habere comitia ac celebrare solent) esse intelleximus, illico eo servitorem praemisimus.

Reversus, cum inde Regem iam recta Cracoviam profecturum renunciasset, iter nostrum ex Crepitza eo nos pariter direximus, atque primum

Clobutzko, 2 miliaribus

Czestochovu monasterium, in quo imago divae Virginis magno concursu populi, praecipue vero Ruthenici colitur, 3 miliaribus.

Scharki, 5 miliaribus

Cromolovu, 3 miliaribus

Ilkusch insignes plumbifodinas, 4 miliaribus

Cracoviam inde post 5 miliaribus confectis, secunda Februarii die pervenimus: ubi nihil tum nobis honoris fuit exhibitum, neque nobis quisquam obviam processit, neque hospitia designata, seu constituta erant, neque humanitatis officio quisquam aulicorum nos consalutavit, excepitve, perinde ac si de adventu nostro nihil prorsus intellexissent.

Impetrato post ad Regem aditu, causam legationis nostrae elevabat, officiumque Principum nostrorum tanquam intempestivum reprehendebat: maxime vero, cum Oratores Mosci, a Caesare ex Hispaniis usque redeuntes, nobiscum videret: Moscum ideo moliri aliquid suspicabatur.

Quaenam tandem, inquit, vicinitas, aut sanguinis coniunctio Principibus vestris cum Mosco intercedit? quod ultro se medios constituerent: praesertim cum Rex ipse a Principibus nostris nihil tale peteret, hostemque suum facile ad aequas pacis conditiones cogere posset.

Nos vero consilia pia & Christiana, mentemque synceram Principum nostrorum testabamur, illosque nihil magis quam pacem, ac mutuam inter Christianos Principes amicitiam ac concordiam ex animo optare velle, atque omni studio procurare. dicebamus etiam: Si Regi non videtur, ut nostra mandata prosequamur, tum aut re infecta redibimus, aut Dominis nostris ea nunciabimus, & responsum super ea re expectabimus.

Qua re audita, humanius aliquanto ac liberalius etiam in hospitiis tractabamur.

Eo tempore data erat mihi occasio petendi mille florenos, quos mihi mater Reginae Bonae, quod iam pridem ex Caesaris Maximiliani mandato hoc ipsum matrimonium filiae tractassem, inscriptione data, promiserat: quam Rex tum benigne a me acceperat, eamque ad reditum meum servarat, mihique postea reverso satisfieri curaverat. (150)

Die Februarii quartadecima, Cracovia relicta, trahis seu vehiculis satis commodo itinere per Poloniae oppida,

Novam civitatem, Cortzin,

Poloniza,

Ossek,

Pocrovitza,

Sandomeria,

Savuichost,

Ursendoff, Lublin,

Parczovu,

Lithvuaniae tum oppidum tribus miliaribus Polovuiza attigimus, ubi plurima itinera, propter crebras paludes, pontibus strata transivimus. indeque

Rostovusche, 2 miliaribus

Pessiczatez, 3 miliaribus

Briesti, 4 miliaribus magnum oppidum cum castro, ad Buh fluvium, in quem Muchavuetz illabitur. Camenetz oppidum, cum lapidea turri in arce lignea, 5 miliaribus indeque duobus fluviis Oschna & Beschna traiectis, confectisque 5 miliaribus,

Schereschovua recens aedificatum oppidum in magna sylva, ad fluvium Lisna, qui & Camenecz praeterlabitur, situm, venimus.

Novuidvuor, 5 miliaribus

Porossovua, 2 miliaribus

Vuolkovuitza, 4 miliaribus. quo loco commodius hospitium in tota profectione non habuimus.

Pieski oppidum ad fluvium Selvua, qui ex ipsius Russiae Vuolinia provincia procurrit, Nemenque influit.

Mostu uno miliari ad fluvium Nemen situm oppidum, quod a ponte Nemen imposito, nomen accepit: Most enim pons est.

Czutzma, 3 miliaribus

Basiliski, 3 miliaribus

Radomi, 5 miliaribus

Hestlitschkami, 2 miliaribus

Rudniki, 5 miliaribus

Vilnam, 4 miliaribus.

Porro per haec loca a Vuolkhovuitza usque enumerata, hoc tempore (147) non perveneramus Vilnam: sed cursum nostrum in dextram Orientem versus flectentes, per

Solvua,

Slonin,

Moschad,

Czernig,

Oberno,

Ottmut,

Cadayenovu, (151)

Miensko oppidum, a Vuolcovuitza 35 miliaribus distans. inde praeterea omnes fluvii in Borysthenem feruntur, cum alii relicti in Nemen decurrant.

Borissovu oppidum ad fluvium Beresina situm, 18 miliaribus de quo supra.

Reschak 40 miliaribus. In illis porro locis, propter maximas solitudines, non compendiosa, sed communi via usi, Mogilevu oppido, ad dextram intervallo 4. miliaribus relicto, per

Schklovu, 6 miliaribus

Orsa, 6 miliaribus

Dobrovuna, 4 miliaribus. aliaque loca in priore itinerario exposita, Moscovuiam tandem venimus: ubi diu tractantes, nec tamen aliud extroquere potuimus, quam ista: Si rex Poloniae vult nobiscum pacem, mittat ad nos, ut consuetum est, Oratores suos, & nos volumus cum illo pacem nobis competentem.

Misimus tandem nostros ad regem Poloniae (qui tum in civitate Gdanensi fuit) destinavitque ad hortationem nostram suos Oratores, Petrum Gysca palatinum Plocensem, & Michaelem Bohusch Lithvuanicum thesaurarium.

Porro Princeps cum Oratores Lithvuanos haud procul a Moscovuia esse cognovisset, subito se venationis praetextu ac recreandi animi gratia, tempore minime tamen ad venandum congruo, Mosaisko, quo loco maximam habet leporum copiam, contulerat: nosque ad sese, ne fortasse Lithvuani urbem ingrederentur, vocaverat. ubi impetratis confirmatisque induciis, undecima Novembris dimissi, scissitabatur Princeps, qua via nos redituri essemus, quia Turcam Budae fuisse intellexerat: quid autem effecisset, se ignorare aiebat.

Eadem qua veneramus via, Dobrovunam usque reversi, impedimenta nostra, quae ex Vuiesma per Borysthenem miseramus, ibi recepimus: Pristavumque Lithvuanum, qui nos eo loci expectabat, reperimus: a quo, Ludovicum Hungariae regem periisse, tum primum intelleximus.

A Dobrovuna 4 miliaribus venimus Orsam: unde eodem itinere, quo ego in priore reditu usus eram, Vilnam pervenimus: ibique ab Regis naturali filio, Ioanne episcopo Vilnensi, humaniter accepti, lauteque tractati fuimus. tum

Rudnik, post 4 miliaribus

Vuolkonik, 3 miliaribus

Meretsch oppidum, quod ab eiusdem nominis illic fluvio nomen habet, septem miliaribus

Osse, 6 miliaribus

Grodno principatum ad Nemen fluvium situm, septem miliaribus

Grinki, 6 miliaribus quo cum prima Ianuarii proficisceremur, tam durum frigus obortum fuit, impetusque ventorum nives in modum turbinis volvens, dispergensque, adeo ut hoc tanto tamque infesto frigore equorum testiculi, & aliqua ex parte caniculae ubera congelata, corruptaque exciderint.

Equidem nasum, nisi tempestivius a Pristavo admonitus fuissem, fere amisissem. Ingressus enim hospitium, vix tandem, nive, monitu Pristavi, nasum macerando ac fricando, non citra dolorem sentire coeperam, scabieque quodammodo oborta, ac dein paulatim arescente, convalueram. (152) gallumque Moscoviticum, more Germanorum super currum sedentem, frigoreque iamiam morientem, servitor crista, quae gelu concreta erat, subito abscissa, non solum hoc modo servavit, verum etiam ut erecto statim collo cantaret, nobis admirantibus, effecit.

A Grinki, per magnam sylvam, in

Narevu, 8 miliaribus

Bielsco, 4 miliaribus

Milenecz, 4 miliaribus

Mielnik, 3 miliaribus

Loschitzi, 7 miliaribus. post 8 miliaribus

Poloniae oppidum tandem Lucovu, ad Oxi fluvium (153) situm. Huius loci praefectus Starosta, quasi dicas senior, appellatur: sub cuius ditione tria milia nobilium esse feruntur. Sunt ibi aliquot villae atque pagi, in quibus tantus nobilium crevit numerus, ut nullus sit colonus.

Oxi oppidum ad fluvium eiusdem nominis situm, 5 miliaribus

Steschicza oppidum, sub quo Vuiepers fluvius Istulam ingreditur, 5 miliaribus.

Svuolena oppidum, 5 miliaribus. quo loco Vuiepers fluvio transmisso, Senna, 5 miliaribus.

Polki, 6 miliaribus.

Schidlovu oppidum muro cinctu, 6 miliaribus

Vuislicza oppidum muratum in lacu quodam situm, 5 miliaribus.

Prostvuicza, 6 miliaribus. indeque 4 miliaribus

Cracoviam tandem reversi sumus: ubi multa quidem praeter mandata, sed quae tamen Domino meo Bohemorum regi recens electo non ingrata & profutura sciebam, tractavi.

Ex Cracovia iter nostrum Pragam versus dirigentes, per

Cobilagora, 5 miliaribus

Ilkusch plumbifodinas, 2 miliaribus

Bensin oppidum, 5 miliaribus. infra quod haud longo intervallo Pieltza fluvius Poloniam a Silesia dirimit.

Silesiae oppidum Pielscovuicza, 5 miliaribus

Cosle oppidum muratum, ad Oderam fluvium, quem Viagrum appellant, situm quatuor miliaribus

Biela, 5 miliaribus

Nissam, 6 miliaribus civitatem, Vratislaviensium Episcoporum sedem, in qua ab Iacobo episcopo perhumaniter accepti ac tractati fuimus.

Othmachavu castrum episcopi, 1 miliari

Baart, 3 miliaribus

Bohemiae oppidum Glacz, Comitatus, 2 miliaribus

Ranericz, 5 miliaribus

Ieromiers pariter 5 fere miliaribus

Bretschavu, 4 miliaribud

Limburg, 4 miliaribus civitatem ad Albim fluvium sitam.

Pragam tandem, caput regni Bohemiae 6 miliaribus ad Moltavam fluvium sitam, perveni, meumque Principem iam Bohemorum Regem electum, eoque ad coronationem vocatum reperi: cui equidem coronationi vicesima quarta Februarii interfui. Porro Oratores Mosci, qui me sequebantur, & quibus officii atque honoris gratia obviam processeram, dum arcis & urbis magnitudinem intuerentur, non esse castrum, aut civitatem, sed regnum potius dicebant, quod sine sanguine acquiri permagnum esset.

Caeterum rex clemens & pius, audita ac cognita relatione mea, consultationeque de rebus tum imminentibus finita, grata habuit quae gesseram, de diligenti mandatorum suorum expeditione, deque his quae praeter mandata profutura tum effeceram: & quod me aegrotum quidem, ad omnes labores obeundos obtuleram, gratiam suo ore pollicebatur. Quae omnia cum Regi grata essent, mihi iucundissima fuere.

FINIS

Editionis 1556 epilogi