Rerum memorandarum libri/I

Liber primus De otio et solitudine

1350

I

1 DE OTIO ET SOLITUDINE

[1] Sed michi cuncta versanti, cum id solum temporis vixisse videar quod otiosus et solus vixi, visum est non aliunde quam ab otio et solitudine potissimum ordiri: non modo quod hinc plurima et maxima vite mee solatia processisse noveram, sed quod multis etiam claris viris iactatis inter rarum fluctus huius portus quesitum remedium recordabar. [2] Ceterum cum solitarii otii duo sint genera, illud sompno et inertie amicum quod quidam lucifuge sectantur, qui villis suis utuntur pro sepulcris et in illis se se infodiunt viventes, "nulla re alia quam otii" cognomine gloriosi, non literato tantum sed viro etiam obscenum, atque indignum commemoratione pretereo; alterum illud attingam non tam urbis odio quam literarum et virtutis amore constitutum, unde animo vel studiorum cupido vel ad ea nitenti de quibus proxime dicturus sum gratissima proveniunt alimenta: ut hinc merito, velut a primo dicendorum fonte, totius narrationis descendat exordium. [3] Quem vero nunc historicus illustrissime cohortis statuam signiferum, nisi quem poetici laboris supremum ducem in Africe mee libris statuisse non penitet?

2 Romana

[1] Scipio ille qui primus agnomen Africani rebus gestis et virtute meruit, amator solitudinis atque otii fuit. Itaque spiritum domitorem gentium et militare illud corpus bellis exercitum auresque castrorum strepitu et tubarum fragoribus oppletas huc referre consueverat, non ut virtus otio langueret, sed ut se se mens varietate negotiorum distracta colligeret. Quamobrem neque sibi unquam otiosus, perpetua mentis occupatione grande aliquid moliens, neque sibi solus unquam videbatur, altissimis atque pulcerrimis comitatus curis, neque theatrum aut vulgi plausum querebat, rerum suarum plaudente memoria et conscientie testimonio contentus. [2] Iure ergo dicere solitum accepimus « nunquam se minus otiosum esse quam cum otiosus, nec minus solum quam cum solus esset ». Idque ipsius Africani non mediocrem emulum M. Porcium Catonem scriptum reliquisse auctor est Cicero.

3

[1] Huius nepos, et ipse Africanus Scipio, sicut laboris supra fidem patiens sic otiose cupidus quietis, solus sepe cum Lelio "rusticari" peregrinarique "solitus" traditur; interdumque litoribus italicis vagabundus expugnatricem illam Carthaginis Numantieque dexteram ad marinas conculas lapillosque candidulos interlegendos inclinasse. Sic enim ad illud quod supererat negotiorum otio brevissimi temporis animum reparabat. [2] Verecunde admodum hoc apud Ciceronem reverenterque narratur: eos incredibiliter, ne verba deseram, « repueriscere esse solitos cum rus ex urbe tanquam e vinculis evolassent ».

4

[1] Duces bellorum memoro: M. Tullius Cicero post innumerabiles labores quos in republica pertulit, post tam multa discrimina que sibi suus ille turbulentissimus consulatus et cum improbis certamen immortale pepererat, fracta tandem libertate civium, velut puppe submerse nudus ornamentis suis omnibus enavit inque otium secessit. In quo quidem « rura peragrando », sicut ipse de se loquitur, « sepe solus erat ». [2] Sed quod negotium, queso, cum illius otio, que frequentia cum illius solitudine conferenda est? Quam licet ipse casum patrie miseratus graviter defleat, inde tamen ad omnes populos perventura divini ingenii monimenta fluxerunt: « plura » enim, ut ibidem ait idem, « brevi tempore eversa quam multis annis stante republica scripsit ». Atqui fatum suum declinare non valuit: in tempestate tutus, in portu naufragium passus est.

5

[1] Q. Mutius Scevola, divini pariter et humani iuris illa etate consultissimus, a procellis fori fugiens in otium et pile et alee et calculorum ludo fertur operam dedisse, eaque vicissitudine rerum mole pregravatum ingenium relevasse. Et hiis quidem otiose vite diverticula contigerunt.

6

[1] at vero divus Augustus Cesar, quo nemo mortalium ampliori usus est potestate, hoc unum quod multis perexiguum videretur consequi non potuit. Otii nempe dulcedinem semper optavit: quicquid cogitabat, quicquid loquebatur in otium desinebat; hoc solamen presentium laborum, hec preteritorum merces, hec venturi temporis spes erat, omnis illi divitiarum suarum cumulus et totius orbis imperium in comparationem otii sordebat; denique in summa omnium que fortunatissimo homini contingere possunt bonorum copia defessus, in solo otii nomine respirabat. [2] Cuius rei et Anneus Seneca meminit et "quedam" eius "ad senatum" testatur "epystola". [3] Quanta cum voluptate igitur eo perventurum fuisse credimus quo tam dulciter oculos mentis intenderat! Sed ab eminentissimo fortune culmine, cui rerum dominus insederat, ad illud humile modestumque desiderium preruptus forte cogitanti animo descensus videbatur; itaque deliberans herebat, nec unquam nisi moriens descendit. [4] Quocirca, licet inter otio fruentes nullus huic pateret locus, quia tamen quanta sit otii felicitas nullo clarius teste cognoscitur, non fuit cum de hoc ageretur pretermittendus Cesar, qui, cum omnia dare posset, nil sibi dari preter otium poscebat, cum omnibus preesset, nil solio suo pulcrius prefer otium videbat.

7 Externa

[1] Sed ne ab hac illustrium commemoratione rerum alienigene se se fortassis exclusos putent, Epaminondas thebanus, quem apud prestantissimos auctores vel primum vel inter primos Grecie duces semper invenio, cuique « literarum studium ac philosophie doctrina tanta inerat, ut mirabile videretur » sicut Iustinus historicus ait, « unde tam insignia militie scientia homini inter literas nato », is, inquam, cum quo Thebanorum omnis "gloria", ut aiunt, et orta simul et "extincta" est, suavitate musica gemino labori debitum otium exornans, "preclare" quidem, ut est apud Ciceronem, « Grecis fidibus cecinisse dicitur ».

8

[1] Simile apud Homerum de Achille; quod ducem suum imitati nostri quoque vates asserunt. Id quidem sive pro vero suscipimus, et habemus propositi nostri testem clarissimum adolescentem, sive fictum suspicamur ab Homero, et eiusdem sententie auctor adest excellentissimus poeta, profecto nunquam id in eo quem nobilitandum sibi proposuerat ficturus, ni laboriose militie alternam otii remissionem necessariam iudicasset.

9

[1] Nec alio spectare arbitror quod de Socrate scriptum est, eum cum iam senior foret vacare fidibus cepisse. Non enim apud me similitudinem veri habet, tantum virum, illa etate presertim, discendi potius gratia tam parve rei tempus impendisse, quam discendo docendoque fatigatus talis otii solatium quesivisse. [2] Quod parcius miror, dum eundem "arundine cruribus" inserta colludentem infantulis suis intueor. Quod cernens familiarissimus sibi risisse fertur Alcibiades.

10 Moderna

[1] Ac ne semper vetustissimis immoremur sitque aliquis et etati nostre locus, Robertus ìerosolimitanus ac siculus rex, regum et philosophorum huius evi "meo princeps iudicio," per singulos dies statutis horis e mediis regie vite turbinibus in otium velut in aliquam quietissimam stationem se conferre consueverat. [2] Illic multiplex ei quondam exercitium dum tulit etas, uni tandem cuncta cesserunt. Fuit illi in urbe neapolitana palatio confine pomerium, prealtis circumseptum menibus et pelago non modica ex parte circumfluum. Huc modo cum paucis, modo cum ingenti procerum catherva quotidie veniens balista lusitabat; idque tam sedulo, ut confestim — tantum erat et tam ad omnia versatile celestis acumen ingenii — eius artificii magistros post tergum linqueret. [3] Que res primum non hostibus modo, sed suis quoque minus venerabilem fecisse creditur, ignorantibus quantum negotiorum sub illo otio tegeretur. Quod ubi tandem rebus ipsis innotuit, contemptus omnis in admirationem et gloriam versus est. [4] Interfui ego sepenumero dum dimetiendis ictibus acclinis singulorum sagittas internosceret, interea tamen, dum eundo ac redeundo tempus teritur, et senile corpus recrearet et acres subiectorum controversias vixque extricabiles populorum nexus absolveret. [5] Quid notissima replicem? Constat hunc inermem ludentemque — quod omnes vidimus — armatos exercitus fudisse et gravissima sepe discrimina non tantum a suorum propulisse cervicibus, sed etiam ne appropinquarent providisse, denique, non aliter quam si balista illa cunctorum transfodisset oculos, suorum semper hostium prevertisse consilia. [6] Et ille quidem nuper, indignum presentia tanti regis orbem deserens, migravit ad superos. Ego autem quamvis erga illius memoriam varia hominum studia precipueque Italicorum meorum dissonantes opiniones noverim, quia tamen non huius aut illius aurium voluptati, sed nude rerum veritati studeo, Roberti nomen in operis mei primordiis fulgere volui. [7] Et cum prefatione venie sicui forte molestus sum, quotiens illum rerum qualitas obtulerit, liberius iam sine adulationis suspitione, nisi fallor, de moribus eius loquar. Nullum michi gratificandi propositum, nulla spes, que nonnunquam a vero scriptorum animos avertunt: me quidem vera memorare conscientia mea, si illi parum fidei est, testis est mors. [8] Cur ergo me loqui que sentio reliquie livoris, quas adhuc tepens regius cinis alit, impediant? Brevi quidem fore confido ut unica pestis, tot tandem confutata virtutibus, conticescat et gelido saltem abeat sepulcro. Nunc, quoniam properantem calamum longa rerum series expectat, de otio satis dictum sit.

11 DE STUDIO ET DOCTRINA

[1] Superest de studio tractare; quenam enim precedentium erat et sequentium oportunior iunctura? Nempe precedentibus tam cognata materia est, ut, si otium demas, studium turbidum et inquietum relinquatur; at si studium detrahis, inglorius torpor et pigro situ marcidus carcer est otium. Ita fit ut hoc in illius requie fundatum, illud huius laboribus semper ornatum sit. [2] Rursus et illud constat: memorie ingenioque et eloquentie, de quibus secuturis tractatibus agendum est, nullum omnino post naturam ipsam maius certiusque patrocinium fore quam vehementem animi applicationem ad easdem summa cum voluntate, quam studium vocant, ex quibus solidum confiatur doctrine nomen. Quocirca, dilatis mediis principium finemque connectens, hunc studio simul ac doctrine locum dedicavi. [3] Verum quamvis — quod omnium gentium pace dixerim — et regine urbis veneratio et excellens rerum gloria mereantur ut posthabita ratione temporum in exemplorum relatione primum semper romana locum teneant, vix hic tamen michi videor narrationis initium reperturus, propter id scilicet quod Theodosius Macrobius, haud equidem ignobilis scriptor, ait « soli sapientie studio deditos ut abunde Grecia tulit, ita Romam nescivisse ». [4] Sed quid agam scio: rimabor exercitus romanos forumque lustrabo et vel ex armatis legionibus vel ex forensi strepitu studiosas et contemplationi deditas animas eliciam.

12 Romana

[1] Divus Iulius Cesar, quem armorum laus et victoriarum gloria celo exequarunt, a studio literarum, medio quamvis in bellorum furore, non abhorruit: nunquam se cessasse et ipse gloriatur et magni consentiunt auctores. [2] Accedit operum fides: preter enim adolescentie sue libros, quos publicari, dum bibliothecas ordinat, Augustus vetuit, multa iam provectus scripsit famosissima; siquidem et anni totius ordinem et bisexti rationem et quicquid de mensura evi vetustioribus ad eum diem vel ignotum vel confusum fuerat summo studio digessit literisque et memorie tradidit posterorum: atque, ut in Saturnalibus scriptum est, « omnem in constantiam temporum vagam adhuc et incertam in ordinem state diffinitionis coegit », et edicto palam posito publicavit. [3] Scripsit et Anticatones duos, scripsit et de analogia et auspiciorum, rerum preter hec a se gestarum tam gallici quam civilis belli libros edidit, non a suis magis quam ab hoste laudatos. [4] Marcus Tullius, alioquin multa in Cesarem graviter invectus, hos tamen libros erubuit illaudatos preterire: « Commentarios » inquit, « scripsit valde quidem probandos: nudi sunt, recti et venusti, omni ornatu orationis tanquam veste detracta; sed dum voluit alios parata habere unde sumerent qui vellent scribere historiam, ineptis gratum fortasse fecit qui illa volent calamistris inurere, sanos quidem homines a scribendo deterruit ». [5] Eosdem Cesaris libros scriptor rerum suarum, ut fama fert Iulius Celsus, ut Suetonio videtur Hirtius, ita commendat: « Difficillimam rem suscepi, Cesaris nostri commentarios rerum gestarum Gallie »; nec multo post: [6] « Quos utinam qui legerint » inquit, « scire possint quam invitus susceperim scribendos, quo facilius caream stultitie atque arrogantie crimine, qui me mediis interposuerim Cesaris scriptis. Constat enim inter omnes nichil tam operose ab aliis esse perfectum, quod non horum elegantia commentariorum superetur, qui sunt editi ne scientia tantarum rerum scriptoribus desit, adeoque probantur omnium iudicio, ut prerepta, non prebita facultas scriptoribus videatur. Cuius tamen nostra maior quam reliquorum est admiratio: ceteri enim quam bene atque emendate, nos etiam quam facile atque celeriter eos perfecerit scimus »: Et hec quidem ille. [7] Sane quod de celeritate ait apud Suetonium habetur expressius, ubi ait et hos libros et alios plurimos, in quibus etiam « poema quod Iter inscribitur », tanta cum velocitate peregisse, ut quosdam ex eis « in Alpium transitu » scripserit, ex citeriore in transalpinam Galliam revertens belli gallici temporibus, quosdam temporibus bellorum civilium sub mundense discrimen, quosdam ab urbe Roma in ulteriorem Hispaniam proficiscens: quam viam simul cum studio diebus quatuor et viginti perfecit; incertum hiis et similibus operibus linquens, utrum animi foret an corporis vel robore vel celeritate mirabilior.

13

[1] Divus Cesar Augustus, divi Iulii filius, tam studiose paternis vestigiis inhesisse traditur, ut gravissimis bellorum et imperii curis oppressus et tot coniuratorum obsessus insidiis horas et momenta colligeret, nec ullum tempus inutiliter labi sineret. Constat inter comendum radendumque vel lectioni operam dare solitum vel scripture; inter crebra quoque sompni, cuius parcissimus fuit, intervalla lectorum sibi vel confabulatorum solatium adhibere. [2] « Studia liberalia » ut Suetonius ait, « ab etate prima et cupide et laboriosissime exercuit. Mutinensi bello, in tanta mole rerum, et legisse et scripsisse et declamasse quotidie fertur ». Itaque « multa varii generis » ut ait idem, « prosaica oratione composuit; item que orationes ad populum et aliqua de vita sua, quam tredecim libris, cantabrico <tenus> bello nec ultra, exposuit ». [3] Scripsit et epygrammatum librum et epystolarum ad amicos, conditum facetissima gravitate ac luculentissima brevitate; quod opus inexplicitum et carie semesum adolescenti michi admodum in manus venit, multum frustraque postmodum quesitum. Ceterum epystole aliquot sparsim a scriptoribus referuntur, quarum indaginem studioso committimus lectori. [4] Nec latinis modo sed grecis, nec rethoricis tantum sed et philosophicis delectatus est. Eo pertinet quod Apollodori pergamei philosophi filiorumque eius Dyonisii ac Nicanoris amicitiam quesivit, patremque grandevum iuvenis ipse secum, ne ullis locis aut temporibus vacaret, ab urbe Roma Apolloniam usque perduxit. [5] Ex utriusque autem lingue auctoribus, quos studiosius lectitabat, illa cupidius hauriebat que vel precepto vel exemplo ad eruditionem vite morumque elegantiam pertinent private vel publice discipline; hec et diligenter annotata servabat et cum res exigeret vel amicos vel totos exercitus vel provinciales aut urbanos magistratus illorum interiectione commonefacere solebat. [6] In audiendis recitatoribus poematum sive historiarum sive alterius generis inventorum mitis et patiens fuit. Omnino singulare hoc habuit, quia cum omnium, precipueque principum, mos sit presentia contempnere, vetusta mirari, iste unus etatis sue favit ingeniis. Digna quidem sapientissimi extimatoris veneratio. [7] Quenam enim etas illustrium apud nos ingeniorum fertilior fuit? Marcum Varronem, Marcum Ciceronem, Crispum Salustium, Titum Livium, Anneum Senecam, Asinium Pollionem, Virgilium Maronem, Horatium Flaccum, Ovidium Nasonem, innumerabilesque alios uno tempore, suis licet vivendi gradibus distantes, habuit, qui se invicem viderint vel videre potuerint. [8] « Libros integros se natui recitare vel populo per edictum notos facere » suetus erat. Inventum paternum de temporum ratione, unico errore comperto, super intercalandis scilicet diebus, emendavit et, ut est scriptum in Saturnalibus, « omnem hunc ordinem eree tabule ad eternam custodiam incisione mandavit ». [9] Nec poetrie expers fuit: extat enim in Virgilium carmen, breve quidem, sed nec humile nec insulsum; aggressus et tragicum opus studio ferventi, calle medio destituit delevitque; librum vero versibus exametris inceptum consummavit, cui nomen est Sicilia. [10] Quo ego nonnunquam velut clipeo adversus obtrectatores meos uti soleo, inter multa que impacatis michi latratibus obiectant, peregrinum et inauditum poematis mei titulum frementes cui nomen est Africa; quod quidem variis hactenus fortune repagulis dilatum heret inter manus diutius quam putabam. Sed ad inceptum redeo.

14

[1] Non indignaberis, Marce Varro, preponi tibi duos tam grandes viros, quos sibi prepositos nec universus olim orbis erubuit. Neque enim nescius eram inter studia Latinorum primum tibi locum eximiamque laudem deberi; memineram id tibi et ab externis tributum et a nostris, tantumque preconiorum certatim a multis in unum hominem congestum ut ipse, si aurem applicueris, erubescas, tametsi vera et meritis tuis etiam nunc inferiora predicentur. [2] Sunt qui de te sic scribant: « Vir doctissimus Varro, qui tam multa legit, ut aliquid ei scribere vacasse miremur; tam multa scripsit, quam multa vix quenquam legere potuisse credamus ». Sunt qui te Romanorum omnium longe precellentissimum putent. Sunt qui ne in hoc ne Grecis quidem deferant: ut vir fide pius eloquioque sacer Lactantius Formianus, qui in Institutionum suarum libris neminem te "doctiorem nec apud Grecos vixisse" confirmat. [3] Atque ut clarissimum ex omnibus tibi reddam testimonium, Marcus Tullius, et — quod gratius audias — in ipsis Achademicorum libris, in quibus nichil omnino firmandum sed de omnibus dubitandum disputat, « omnium te facile acutissimum » dicit; deinde velut immemor propositi subsequitur: « et sine ulla dubitatione doctissimum ». [4] Sane quod ad studiorum tuorum attinet vigilias, quamvis multa et varia dici possent, nichil tamen amplius dicam quam quod in eisdem Achademicis de te vel potius tecum loquens Cicero. « Sunt » inquit, « vera ista, Varro. Nam nos in nostra urbe peregrinantes errantesque tanquam hospites tui libri quasi domum deduxerunt, ut possemus aliquando qui et ubi essemus agnoscere. [5] Tu etatem patrie, tu descriptiones temporum, tu sacrorum iura, tu sacerdotem, tu domesticam, tu bellicam disciplinam, tu sedem regionum ac locorum, tu omnium divinarum humanarumque rerum nomina genera officia causas aperuisti; plurimum quidem poetis nostris omninoque latinis et literis et verbis luminis attulisti atque ipse varium et elegans omni fere numero poema fecisti philosophiamque multis locis inchoasti ». Hec de Marco Varrone Marcus Cicero. [6] Quibus ego nichil addiderim, nisi unum, quo eorum que dicta sunt omnium crescat admiratio. Hunc illum Marcum Varronem esse, qui cum tam multa scriberet, ad que non scribenda modo sed legenda brevis hominum vita videatur, nichilominus tamen interea sub Pompeio Magno militavit et ab eodem "bello piratico navalem" quoque promeruit "coronam," celeberrimi particeps triumphi.

15

[1] Quem vero Varroni comitem dederim nisi quem modo testem dedi Marcum Tullium? Hos enim et etas iunxit et Plinius Secundus in libro Naturalis Historie septimo iuxta collocavit.

[2] Hic itaque "cum multum temporis" philosophie, sicut ipse sepe meminit, ab adolescentia "tribuisset", repente in curas reipublice atque in ambitionis laqueos delapsus, philosophie studium coactus est deserere; ad consulatum mox provectus, in quem nefandissimorum civium omnis impietas et, ut verbis eius utar, « nescio quo pacto omnium scelerum ac veteris furoris et audacie maturitas erupit », ac post consulatus exitum simultatum perennibus reliquiis vexatus, tot tantisque difficultatibus obsessam traduxit etatem, ut in philosophia parum aut nichil scriberet, contentus eloquentie principatu; postremo autem, ubi a face bellorum civilium in solitudinem abiit — de quo paulo ante dictum est —, ad intermissam diutissime philosophiam iam senior revertens, omnem in eo curam ac studium posuit, ut civibus suis otio prodesset, quibus antea negotio profuisset.

[3] Itaque libros innumerabiles de rebus edidit pulcerrimis; quos qui se vel legisse iactat vel vidisse, quam id vere profiteatur ipse viderit; michi quidem vix unquam peregrinatio longior suscepta est, ubi non incognitos Ciceronis ne dicam libros, sed inaudita librorum nomina compererim.

[4] Philosophiam ad illud tempus non nisi greco cognitam sermone primus omnium latinus literis illustravit. Poetriam non sprevit, sed parum feliciter tentavit: testis est Seneca "eloquentia" illum "sua in carminibus destitutum"; quod ipsum aliqua etiam nunc ex opusculis eius indicant.

[5] Tanta autem bonarum artium segnities incessit, ut bona pars librorum eius etati nostre perierit. In librorum quidem Marci Varronis interitu, quanquam nec illud sine nostri temporis infamia contigerit, tamen stili forsan incultioris asperitas utcunque hominum negligentiam excuset; sed in operibus Ciceronis unde excusemur non intelligo.

[6] Ante omnes quidem defletus est studiosorum choris Reipublice liber; cuius magnificentiam et ipsius Ciceronis aliorumque testimonio et excerpta inde particula coniecturari licet: tantillum nobis vel ad acuendum forte desiderium vel ad presentius convitium reservatum est, reliquum nescio an unquam sit recuperatura posteritas.

[7] Unus autem huic viro et studiorum et vite terminus fuit: immergentem se se penitus literarum fontibus indigna et in publicum dampnosa mors rapuit. De qua locus alter veniet dicendi.

16

[1] Obtestantem audire michi videor Titonem ne eum a tanto segregem patrono. Hic, Marcii Tullii libertus, « homo diligentissimus », ut Agellius meminit in libris Noctium Athicarum, « et librorum patroni studiosissimus » fuit: eos vigilanter et disponere et emendare solitus. Bonum opus, nisi quod libertini hominis cura cumulaverat ingenuorum torpor effudisset.

[2] Constat hunc de patroni sui iocis libros edidisse et quicquid sibi passim memoratu dignum exciderat accuratissime colligentem in unam congeriem redegisse, nequa pars illius eloquii periret.

17

[1] Crispus Salustius, "nobilitate veritatis historicus" — sic enim de illo apud auctores verissimos scriptum video —, quo fidelius res Africe complecteretur libros punicos perquisivit peregrinamque linguam per interpretem flagranti studio scrutatus est; quin et maria transgressus dicitur, ut oculis suis crederet de conditionibus locorum. [2] Bellum Iugurthinum coniurationemque Catiline compendioso et ad unguem, ut dici solet, castigato complexus est stilo. Sed nullo famosior quam Historiarum libro, qui etati quoque nostre — ne tertium eius sileam dedecus — amissus est: veterum quidem testimonio illustris et apud nos solo iam nomine superstes.

18

[1] Atque ut menia urbi egressi non statim ex Italia fugiamus, quo studio putandus est arsisse Titus Livius patavinus, qui omnem romanam historiam ab urbe condita in Cesarem Augustum, cuius ipse claruit temporibus, centum quadraginta duobus voluminibus descripsit? Opus ipsa mole mirabile stupendumque, presertim quia in eo nichil raptim et tumultuario, ut aiunt, stilo — quod quidam solent, qui omne verbum labiis oblatum scriptis mandant —, sed tanta maiestate sententiarum tantaque verborum modestia complevit omnia, ut ab arce eloquentie non multum abesse videatur.

[2] Sed o quantam etatis nostre maculam! huius tam ingentis tamque egregii operis vix portio superest exigua; quod cum in decadas vel ab ipso conditore vel, quod magis reor, a fastidiosis postmodum lectoribus sectum foret, ex quatuordecim non nisi tres decade supersunt: prima scilicet, tertia et quarta. Secundam quidem ipse ego, hortante quondam sacre memorie Roberto Sicilie rege, summa sed hactenus inefficaci diligentia quesivi.

[3] Atque utinam mendax vaticinator inveniar! Cito enim, nisi mores hominum mutentur, de hoc eventurum vereor quod olim proposuerat Gaius Caligula nequissimus tyrannorum: de quo est apud Suetonium Tranquillum quod Titi Livii historici Virgiliique poete libros et « imagines parum abfuit quin ex omnibus bibliothecis amoveret »; utque ingenio viri huius clarissimo nubem oblivionis, quam non attulit imperiosa crudelitas, afferat sensim incuriosa segnities.

19

[1] Nec te, Plini Secunde veronensis, a Tito Livio disiungam, a quo nec etate nec patria longinquus es. Tu quidem, quamvis « equestribus militiis industrie functus, procurationes quoque splendidissimas atque continuas summa integritate administrasse » perhiberis, una « tamen tantam liberalibus studiis operam dedisti ut non temere plura quis in otio » quam tu inter tam multas occupationes "scripsisse" memoretur. Ut enim minutiora sileam, triginta septem romane totidemque naturalis historie libros ad Vespasianum principem uberrima florentissimaque sermonis elegantia descripsisti.

[2] Sed quot preclaros vetustatis auctores, tot posteritatis pudores ac delicta commemoro; que, quasi non contenta proprie sterilitatis infamia, alieni fructus ingenii ac maiorum studiis vigiliisque elaboratos codices intolerabili negligentia perire passa est, cumque nichil ex proprio venturis daret, avitam hereditatem abstulit. Primum nempe Plinii opus, in quo, ut est apud Tranquillum, "omnia bella" tractaverat « que cum Romanis unquam gesta sunt », ex oculis nostris evanuit, nec usquam superest, quod ego quidem talium satis ardens explorator audierim. [3] Hoc autem et quicquid in hanc sententiam questus sum non ad minuendum post nascituri populi studium retuli, quin dolorem meum potius effundens et etati, curiosissime in quibus non oportet, rerum tamen honestarum prorsus incuriose, soporem ac torporem exprobrans. Equidem apud maiores nostros nichil querimonie similis invenio, nimirum quia nichil similis iacture; cuius ad nepotes nostros, si ut auguror res eunt, forte nec sensus ullus nec notitia pervenisset; ita apud alios integra, apud alios ignorata omnia, apud neutros lamentandi materia. [4] Ego itaque, cui nec dolendi ratio deest nec ignorantie solamen adest, velut in confinio duorum populorum constitutus ac simul ante retroque prospiciens, hanc non acceptam a patribus querelam ad posteros deferre volui. Sed hec hactenus; loquax enim esse solet dolor.

20

[1] En e calle medio Romam rursus quasi maiestatis aut sacrilegii reus retrahor, eo quod Marcum Catonem illum senem, qui apud alios scriptores primum in hac acie locum tenet, silentio supprimens abierim. Cuius tam vehemens studium fuisse compertum est, ut ex quo primum literarum dulcedinem gustavit, nulla unquam alia dulcedine distrahi potuerit: non bellorum curis, non victoriarum letitia, non gloria triumphorum, quibus ornatissimam etatem egit.

[2] Itaque — quod de paucis scriptum est — utranque rem consummate prestitit: si arma sumpsisset, natum in armis crederes, si se ad studium vertisset, inter literas. Et, quod magis mireris, non hoc sibi propositum fuit ab infantia, quando altius impressa difficilius avelluntur, sed latinas literas etate iam provectus, grecas vero senio gravis attigit, cum maxime frigere solet animus mortalium tunc acrius inardescens cupiditate discendi.

[3] Scripsit libros rerum variarum ac multarum eloquentia vetusta; quorum omnium clarissimus est liber Originum.

[4] Fuit autem, ut ait Plinius, et « triumpho et censura super cetera insignis, magis tamen etiam nunc claritate literarum preceptisque omnium rerum expetendarum datis generi romano; inter prima vero agrum colendi, evi confessione optimus ac sine emulo agricola ».

[5] Vitam quidem innumeris simultatum procellis inquietam duxit; hinc sibi, velut gubernatori egregio ex tempestate maritima, non minus glorie partum quam laboris: "quater" eum et "quadragesies causam dixisse" testis est Plinius, et cum nemo "sepius" accusatus, "semper" tamen "absolutus" fuit. Quod, nisi fallor, et summe innocentie et importuni rigoris indicium videri potest.

[6] Denique sexto et octuagesimo etatis anno, cum a ceteris vite officia deseruntur, accusatus, ad capitalem causam non adhibuit advocatos, sed progressus in rostra causam ipse suam constantissime defendit adeo, ut nec lingue tarditas, nec cerebri seu laterum fragilitas, nec ulla prorsus mutatio in tam longevo oratore posset intelligi.

[7] Unde autem in etate quassa ac ruenti tanta rerum omnium integritas? Nimirum hoc illi studium iuge prestabat et, ut ipsis Valerii verbis utar, « omnia in suo statu equali ac perpetua industria continebat ».

[8] Nec ad sui ipsius tantum, quin ad aliorum quoque defendendam causam hic sibi animus eademque affuit facultas: sub "ipsum" enim longissime "finem vite" adversus "accusationem" singularis et tum maxime florentis « oratoris Galbe se opposuit, Hispaniamque » provinciam, quam iuvenis armatus manu vicerat, inermis senex lingua defensitavit.

21

[1] Ingens et pene ridiculus a Marco Catone ad Roscium histrionem descensus est. Ipse tamen ne hinc ubi eum alii scriptores admiserunt excludatur obsecrat, neve de illo inter bibliothece penetralia loqui pudeat pro quo non puduit Marcum Ciceronem in foro loqui et, quod mirari cogit, « populum romanum obiurgare, quia is agente gestum Roscio » tumultuosius nec satis attento silentio fuisse videbatur, denique pro quo habitam orationem scriptis mandare non piguit.

[2] Profecto enim ad quamlibet artium applicetur animus intentione vehementi, ad presentem materiam spectare potest: nam quid refert? artes varie, studium unum est.

[3] Roscius itaque, ludicre artis famosissimus magister, tanto illam studio exercuit, ut « nullum populo nisi domi » prius examinatum actum exprimeret; qua diligentia eo provectus est, ut apud ipsum Ciceronem scriptum sit « mirandam eorum impudentiam qui agerent in scena gestum inspectante Roscio »; et sequitur huius dicti ratio: « Quis enim se se commovere potest cuius ille vitia non videat? »

[4] Hinc sibi contigit ut et nomen ingens et largas opes quereret, nec vulgo solum sed clarissimis viris ac principibus civitatis acceptus foret, precipueque Ciceroni, cui tam familiariter notus fuit ut eum Cicero accusatum publico iudicio defenderet.

[5] Constat preterea, et in Saturnalibus scriptum est, "contendere" Ciceronem "solitum" cum Roscio « utrum ille sepius eandem sententiam variis gestibus efficeret an ipse per eloquentie copiam sermone diverso pronuntiaret. Que res ad hanc fidutiam Roscium attraxit ut librum conscriberet quo eloquentiam cum histrionia compararet », hinc scilicet motus, quod altera vocis sono, altera corporis motu, latentis affectus animi diversa quidem via, sed pari representare videatur industria.

[6] Hic "est Roscius" ille "qui" inter ceteros magni nominis « Lucio Sille carissimus fuit et ab eodem dictatore aureo anulo donatus. Tanta » denique, ut Macrobius ait, « fuit gratia et gloria, ut mercedem diurnam de publico mille denarios sine gregalibus solus acciperet ».

22

[1] Et ne artifices factis et professione simillimos stilo separem, Esopus et etate et arte et opibus et gloria et amicitia Ciceronis, postremo rebus omnibus Roscio pene par fuit — nisi quod de arte scenica librum, quod me legisse meminerim, non scripsit —, studio certe non inferior.

[2] Ambos denique ad audiendum visendumque Quintum Hortensium, et eloquio clarum et multo maxime motu corporis conspicuum, imitandi studio simul curiam frequentasse notum est.

[3] Sed iam satis multa de nostris; hinc michi procul ab hiis litoribus navigandum et in amplissimum studiorum pelagus prora flectenda est.

23

[1] Quenam vero ab Italie finibus digresso prior tellus occurrit? Profecto Trinacria; que et ipsa olim, ut aiunt, Italie pars erat, nunc Italie insula est. Libet igitur orationis mee cimbam in portu siracusio parumper alligare, dum salutato Archimede proficiscor in Greciam.

[2] Hic Siracusis ortus illic vixit, illic obiit. Que res licet patrie terminis arctatum indicet, animus tamen eius nullis circumclusus finibus, sed maria et terras et celum omne percurrens meditatione liberrima, quo penetrare acies humana non poterat oculos mentis intendit, eoque claritatis evasit ut aut summum aut summis parem locum teneat, « unicus » ut Livius ait, « spectator celi siderumque ».

[3] In altissimis quidem ambiguisque questionibus quas celestium indago disseminavit in terris, magna pars dissidentium hoc utitur patrono. Studium ei summum fuit nature opus, quatenus homini licet representare. Primus omnium "speram" acri artificio meditatus est, in qua celi speciem "solisque" et "lune" atque "errantium" reliquarum diversitates et "motus", non tantum animis, sed oculis etiam nostris expressit, fugacissimum cursum temporis ingenio dimensus.

[4] « Effecit idem » ut Ciceronis utar verbis, « quod ille qui in Timeo edificavit mundum Platonis deus, ut tarditate et celeritate dissimillimos motus una regeret conversio. Quod si in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in spera quidem eosdem motus Archimedes sine divino ingenio potuisset imitari ». Stupendum et incredibile prorsus inventum, nisi mundus adhuc omnis uteretur.

[5] Neque celestium modo sed et terrenorum mirus artifex: geometrie peritissimus repertorque machinarum, quibus obsidionem patrie adversus romanum exercitum et Marcellum ducem unus seniculus hauddubie tardiorem fecit. Cuius ingenii veneratio hostis etiam meruit favorem, sed eum immodica mentis intentio inefficacem reddidit.

[6] Capta siquidem ad extremum urbe, cum eam diripiendam dux permitteret iusto militum furori, unum de tot milibus excepit Archimedem. Ille nichil aut extremis casibus motus aut publici sentiens tumultus, figuris geometricis quas in pulvere designaverat totus impendebat.

[7] Introgressus interea unus ex militibus romanis, inter rapine sitim et imperatorii precepti memoriam hesitabundus, elato mucrone supra verticem cogitantis, ut nomen suum ederet iubebat. At is, cui oculos atque aures ingens animi cura concluserat, ferociter percunctanti certum aliquid respondere non valens, opposita tantum manu ne pulverem sibi suum confunderet obsecrabat. Miles contemptorem ratus interficit.

[8] Cuius mortem miseratus dux romanus immunitatem frustra sibi destinatam in affines eius transtulit, sibi vero — quod unum supererat — honorem tribuit sepulture. Quam quidem multo post tempore disiectam et suis etiam civibus incognitam Marcus Tullius inter densissimos vepres se reperisse et ignorantibus indicasse commemorat in Tusculano suo scribens.

[9] Quantus homuncio, cuius semirutum bustum sparsosque cineres invenisse gloriatur romani princeps eloquii! Hec fortasse prolixius quam propositi necessitas exigebat in illius memoriam dicta sint, cuius historiam nusquam deinceps in hoc opere occursuram reor.

===24 Externa

[1] In Greciam transfretanti primus Pithagoras occurrit, philosophus et philosophici nominis inventor. "Hic Sami Demarato" patre genitus "locuplete negotiatore", longe locupletior ipse negotiator mox futurus. Deinde ab etatis sue primordiis sapientie pariter atque honestatis arduum ac laboriosum callem ingressus, natalis soli dereliquit angustias toto orbe peregrinus; siquidem, ut in historia verbis poeticis utar, Vir fuit hic ortu samius, sed liquerat una

Et Samon et dominos, odioque tyrannidis exul
Sponte erat.
Ecce iam primus actus spiritus egregii: servienti patrie liberum exilium pretulisse. [2] Sed et quod sequitur verum est:
isque, licet celi regione remotus,
Mente deos adiit, et quod natura negarat
Visibus humanis, oculis ea pectoris hausit.

[3] Sic est profecto: de nullo fere philosophorum tot feruntur archana; quamvis in multis, velut viator novus raris signatum vestigiis iter agens, a recto deviasse et, si dici fas est, delirasse videatur.

[4] Non alienum est referre quod de hoc viro in Tusculanis libris scribit Cicero, testem afferens "virum, Pontium Heraclidem," ut ipse asserit, "doctum". Narrat enim usque ad illam etatem omnes qui in rerum occultarum investigatione versabantur et habitos et vocatos fuisse sapientes; ipsum ea tempestate Pithagoram Filuntem pervenisse et cum Leonte eius loci principe de nonnullis rebus doctum atque elegans habuisse colloquium: quod princeps admirans, quenam sibi ars esset percunctatus est.

[5] Pithagoras vero gloriosum illud vetustatis nomen erubescens, artis nullius titulum usurpare se quidem, sed esse philosophum respondit. Inauditum rursus ille nomen admirans, ut vim eius exponeret oravit.

[6] Cui Pithagoras: 'Persimilis michi hec vita mercato cuipiam celeberrimo videtur. Ut enim ibi quidam viribus aut celeritate contendunt, nichil preter palmam victorie petentes, quidam distrahendis comparandisque mercibus lucrum spectant, alii neutrum omnino cogitantes, solo visendi noscendique studio trahuntur — quod genus hominum pre ceteris liberale et ingenuum videtur —, sic in istam quam degimus vitam, velut in mercatum maximum, convenisse omne genus hominum videmus: quorum alii gloriam, alii lucrum aucupantur; quidam vero perpauci, spretis omnibus, quid hic agatur studiose circumspiciunt, cognitionem rerum et nichil aliud querentes. Hos ego nondum certe sapientes, sed sapientie amatores, id est philosophos, voco'.

[7] Et hec quidem de inventione huius nominis, quod in tantum post enituit, nostris verbis alieno testimonio diximus; quod nec indigna memoratu res, ubi presertim de Pithagora sermo nobis institutus erat, nec alter oportunior dicendi locus videbatur. Nunc ad propositum revertamur.

[8] Iste est Pithagoras qui ardenti reperiende virtutis studio et in Egiptum profectus transacti temporis notitiam a sacerdotibus egiptiis et in Persida inque ipsam, ut Iustinus ait, Babiloniam siderum cursus omnemque celi rationem ac mundi originem a Persarum magis, Cretam deinde Sparthamque rediens ab eorum sapientibus mores egregios Minoisque et Ligurgi instituta perdidicit.

[9] Fuit et Pherecydis syri discipulus, illius antiqui qui primus omnium dixisse reperitur animam immortalem, opinionemque sanctissimam ab illo susceptam Pithagoras confirmavit. Cuius rei Cicero testis est.

[10] Denique in eam partem Italie que tunc Magna Grecia dicebatur transgressus est, multisque sui memorabilibus monimentis editis Methaponti diem obiit. [11] Vir magnus in primis et qui non « nominis solum inventor, » ut Cicero idem ait, « sed rerum etiam amplificator fuit, privatimque et publice prestantissimis et institutis et legibus Italiam exornavit ». Huius autem tam vehementis studii et tam copiose doctrine fructum venerationem quandam singularem vivens moriensque percepit. Sed de hoc alibi.

25

[1] De Platone — quod Salustius ait de Carthagine — "melius" erat tacere "quam parum" loqui; ne tamen aut ipse unde laudem meretur silentio tegatur aut michi torpor ex admiratione subrepserit, strictim memorabitur.

[2] Hic antiquissimo et utrinque nobilissimo genere multum ipse nobilior Athenis ortus, eruditus a Socrate, patria et preceptore clarissimis, brevi tamen sic utrunque superavit, ut nichil aut Socrati illo discipulo felicius contigerit aut Athenis illo cive gloriosius.

[3] Habuit et preceptores alios: Dyonisium in primis scripturarum rudimentis, Aristonem argivum in palestra, in qua luctator exercitatissimus evasit. Picture quoque artem non liquit intemptatam. Ad hec et tragedias scripsit tantaque illi poetandi fidutia incesserat, ut ad eius professionem aspiraret, ni magister Socrates hoc eius propositum mitigasset ad altioris glorie desiderium attollens.

[4] Heraclidis primum sectator fuerat; deditus tandem Socrati, coequevis suis post se relictis, ipsam Socratis doctrinam et ornavit eloquentia et rationibus armavit.

[5] Ubi vero Socratem sibi mors eripuit, nequid omnino temporis amitteret, quamvis iam et eloquio et sapientia celo par omnium iudicio, tamen egiptios sacerdotes adiit et ad quem mundus certatim discendi studio confluebat, ipsum ab aliis discere non puduit.

[6] Inde autem astrologie peritissimus discedens, ad Theodorum cirenaicum, preclarum illius temporis geometram profectus est.

[7] Quibus omnibus velut undique conquisitis mercibus instructus, per Pithagore tandem vestigia in Italiam venit. Invenisse ibi eum tum multos, tum Architam tarentinum Timeumque, eosque cognovisse et ab eis "didicisse pithagorea omnia", auctor est Cicero. In primisque immortalitatem anime a Pherecyde, ut aiunt, repertam, a Pithagora susceptam, inexpugnabilibus vallavit argumentis. Inter Pithagore successores arctiori amicitia complexus est Timeum, ex Locris oriundum; sub cuius nomine preclarissimum librum scripsit. In omni sane pithagorea doctrina non minus "castitatis" mirator quam ingenii fuit.

[8] Preter hec ad Indos etiam ac Magos penetrare decreverat fecissetque, nisi eum velut in portu bellorum tempestas in patria tenuisset; ubi nichilo segnius interea Parmenidis ac Zenonis inventionibus se se dedit, ex multorum scilicet ingeniis libans quod mox refusurus erat in plurimos.

[9] Scripsit equidem divina potius quam humana facundia libros multos; et ut que de eo scripta sunt ad contextum referam, « primus omnium tripartitam philosophiam copulavit et sibi invicem necessarias partes nec pugnare inter se tantummodo, sed etiam mutuis se adiuvare auxiliis ostendit. Nam quamvis de diversis officinis hec ei essent philosophie membra suscepta, naturalis a pithagoreis, dyaletica rationalis atque moralis ex ipso Socratis fonte, unum tamen ex omnibus et quasi proprii partus corpus effecit. Et cum principes harum familiarum impolitas sententias et inchoatas auditoribus tradidissent, hic eas tum ratione limando tum orationis auguste honestissimam speciem induendo perfectas atque etiam admirabiles fecit ».

[10] Hactenus alienis verbis usus sim, tempus est aliquid ex me loquendi. Hinc ergo validissima philosophie radix exoritur, in plurimos postea sectarum ramos dissidentibus ingeniis divisa. Itaque iure optimo, non Greci tantum, sed Marcus Cicero et omnes doctiores Latinorum uno ore vel Platonem "philosophorum principem" appellant, vel, qui minus, hunc vel illum glorie sibi tribuunt collegam: alii Plotinum, ut Macrobius, alii Xenophontem ut Agellius. Ita de collega fortassis aliqua, de Platone nulla questio est.

[11] Nec sum nescius ab hac tanta Platonis laude, quosdam — ut tulliano eos nomine designem — "plebeios" ac "minutos", vel — si Senece vocabulo uti malim — "cathedrarios" philosophos discordare, qui, non aliter quam in magno exercitu seditiosum vulgus et ignavum, magnis "clamoribus" cuncta permiscent novosque sibi duces faciunt, iusti imperii desertores.

[12] Quibus ego, milibus licet obstrepant innumeris, paucos vel Grecorum vel Latinorum obiciam, quorum congressu nec anceps bellum sit nec incerta sententia, constetque alios fortassis a pluribus, Platonem certe a melioribus laudatum. Sed de hoc multa loqui locus ipse dehortatur, ne scilicet a rerum narratione in contentionis studium transisse videamur.

[13] Prestat igitur ceptum sequi. Ac ne vulgata inseram, lectorem, si forte nescit, admoneo extare librum elegantem Apuleii madaurensis illustris platonici, qui liber inscribitur De Platone.

[14] Illic quidem et ipsius prosapiam et tempus originis et parentum fratrumque ac preceptorum nomina et studia ac peregrinationes et patrimonii modum, denique tanti viri opiniones celebres ac famosas de Deo, de materia, de ydeis, de mundo, de anima, de natura, de tempore, de stellis erraticis, de animalibus, de providentia, de fato, de demonibus, de fortuna, de partibus anime et corporeo singularum domicilio, de sensibus, de figura corporis humani ac dispositione membrorum, de divisione bonorum, de virtutibus, de triplici genere ingeniorum, de tribus causis appetendorum bonorum, de voluptate, de labore, de amicitia inimicitiaque, de turpi amore, de tribus amoribus, de speciebus culpabilium hominum, de statu et moribus atque exitu sapientis, de civitatibus et de republica deque eius institutione legibusque optimis, de hiis, inquam, omnibus succincta brevitate conspicuum nec inamenum cognitu reperiet tractatum.

[15] De initio quidem mundi idem sibi quod nostris — cuius contrarium successori eius Aristoteli visum est: mundum non cepisse — , ut testatur Cicero in primo Tusculanarum questionum libro, licet Apuleius in hac eum opinione variantem dicat.

[16] Ceterum tametsi ab initio huius operis ita decrevissem nequid aliunde quam ex secularibus literis sumptum intersererem, sive ignorantie aliarum michi conscius sive ideo ne res distantissimas importuna permixtione confunderem, tamen cum ad hunc tantum philosophie antistitem tamque religioni nostre consentaneum ventum foret, temperare michi non potui quominus prefixam stilo metam parumper excederem idque de ipso recognoscerem quod non modo nostri sed sequaces etiam sui memorie prodiderunt.

[17] Igitur adventu suo in Egiptum, quem supra retuli, preter astrologiam, prophetarum quoque ritus ac doctrinam didicisse Platonem fama est. Quod et ipse Apuleius vite actuumque singulorum eius diligentissimus scrutator asserit et gloriosus pater Augustinus in libris quos de doctrina cristiana edidit curiosius exequitur.

[18] Narrat enim fuisse temporibus suis hereticos qui dicerent Salvatorem nostrum non propriam sed platonicam habuisse doctrinam, ex ratione temporum blasphemiam colorantes, quod prius Platonis philosophiam quam Cristi Evangelium esse constaret.

[19] Que calumpnia per sanctissime memorie Ambrosium mediolanensem epyscopum ita convicta est, ut ostenderetur Platonem potius que vera sensisset, non quidem ex ore Salvatoris, quem videre non potuit, sed ab ipsius preconibus longe ante premissis accepisse; siquidem quo tempore in Egiptum venit, seu forte seu divinitus illic invenisse Ieremiam, a quo propheticum suscepisset archanum. Quod, ut dixi, successor eius Apuleius, quamvis multo brevius nec expresso Ieremie nomine, consentit.

[20] Idem tamen Augustinus in aliis postmodum libris, in quibus civitatem Dei edificat et adversariam subvertit, in hanc ipsam historiam reversus, excussa diligentius annorum serie, comperit quod de Ieremia scripserat non fuisse possibile, quia Ieremias scilicet centum ante Platonis originem annos prophetasset.

[21] Addit et aliam impossibilitatem: negat enim translationem septuaginta interpretum ex hebrea in grecam linguam potuisse ad Platonis notitiam pervenire, ut que celebrata fuit regnante apud Egiptios Ptholomeo et ut fieret insistente, annos circiter sexaginta post Platonis mortem.

[22] In hac igitur difficultate perplexus Augustinus per coniecturas egreditur, opinaturque Platonem, ut in sua doctrina tantam servet cum catholica veritate concordiam, seu veterum forte quibusdam libris edoctum, seu potius iuxta illud apostolicum, « quia quod notum est Dei, manifestum est in illis; Deus enim illis manifestavit » et que sequuntur, seu — in quod magis inclinat et multis inditiis impellitur, ut quodammodo pro veritate consentiat — quia scilicet ille vir acutissimi et ad discendum insatiabilis ingenii, sicut in egiptias. Sic et in hebreas literas alicuius interpretis colloquio penetrarit.

[23] Undecunque sane hec tam veritatis amica philosophia manaverit — quam Dei donum fuisse nemo dubitat — quanta sit inter illius opiniones et cristianorum fidem paritas qui scire volet, legat ipsius Augustini Confessionum librum septimum, ubi reperiet in omnibus fere que de Verbo Dei dicuntur a nostris Platonem consentire, preterquam in susceptione humane carnis, ubi non contradixit ille, sed siluit.

[24] Hinc est quod in eisdem Confessionum libris scriptum est: « Ceterorum philosophorum scripta plena fallaciarum et deceptionum "secundum elementa huius mundi" — quod ait Apostolus —, in platonicis autem modis omnibus predicari Deum et eius Verbum ».

[25] Sed ego video quam cupide in id quod nec contingere meditabar incubuerim; deinceps igitur impetum cohibebo. Finis quidem vite, quia studiorum Platonis fidelissimus testis erit, non est pretermittendus. Sub capite morientis Sophronis mimos constat inventos; ut non minus vere de hoc quam de Carneade dici possit quod unus « fuerit et philosophandi finis et vivendi ». Obiit annis etatis uno et octuaginta exactis: mira res dictu, ipso suo natali die.

[26] Quamobrem ut in epystola quadam meminit Anneus Seneca, magi, « qui tum forte Athenis erant, immolaverunt defuncto, amplioris fuisse sortis quam humane rati, quia consummasset perfectissimum numerum, quem novem novies multiplicata componunt ».

26

[1] Ut apud Aristotilem minus temporis exigam causa est mora longior quam apud preceptorem traxi. Accedit quod quecunque ferme de ipsius laudibus dici possunt, iam vulgo et scolasticis omnibus nota sunt. Sed quoniam illustria nomina recensentem tanti viri doctrinam siluisse nefas est, quid aliud de ipso dicam quam quod Macrobius? Hic « vir tantus nichil michi videtur ignorare potuisse ».

[2] Accepimus a Grecis hodie etiam apud eos Platonem propter ingenii singularem quandam altitudinem divinum, Aristotilem vero propter scientie ubertatem demonium dici. Innumerabilia de hoc extant magnorum virorum testimonia, sed res tam clara est ut teste non egeat. Itaque non sum multus in conquirendo quid a singulis in huius gloriam conferatur.

[3] Marcus Cicero cum summo ingenio scientieque copia preditum dixisset, de eodem loquens: « Aristotiles » inquit, « longe omnibus — Platonem semper excipio — prestans et ingenio et diligentia ». [4] Eandem sententiam ferre videtur Augustinus, ubi in ipsis libris De civitate Dei, post memoratum proxime supra sermonem habitum de Platone, sic adiecit: « Aristotiles, Platonis discipulus, vir excellentis ingenii et eloquii, Platoni quidem impar, sed multos facile superans ». [5] At si commentatorem eius Averroym audire velimus, iuratus testis, ubi res exigat, firmabit naturam in hoc viro fecisse potentie extremum, comparantesque sibi quempiam ridebit. Ego utrosque audiens silebo; et si loqui cogar, dicam illud pastorium carmen: Non nostrum inter vos tantas componere lites.

27

[1] Prevertit ordinem temporum maiestas rerum. Primus omnium Socrates, humanam doctrinam salutari studio complexus, philosophiam usque ad eum diem circa stellarum cursus et celi dimensiones variis ambagibus hesitantem in terras attraxit et in urbibus atque in intimis mortalium precordiis propagavit, incipiens de animorum morbis ac motibus remediisque et virtutibus tractare, moralis philosophie primus artifex et, ut ait Valerius, « vite magister optimus ».

28

[1] Sed ubi Demosthenem relinquo, quo nemo unquam laboriosius, nemo per plures obluctantis nature difficultates in altum reptavit? Perplexitatem lingue, exilitatem vocis, fragilitatem laterum et impotentes arterias obiecerat ei sors nascendi; una ex adverso studii assiduitas fregit hec omnia: oris torporem sepe quod exprimere nequibat iterando discussit, operosa exercitatione vocis ac laterum remedium adinvenit, ut in quibus maxime sibi displicuerat, in eisdem postea auditorum aures singularius demulceret. [2] Plurimos versus uno spiritu per montem oppositum impigre gradiens reddebat; ac ne in contionibus fori murmur aut dissonum vulgus horresceret, iuxta procellosum pelagus undis obstrepentibus plenoque interdum lapillis ore perorabat, ut inde digresso et talibus impedimentis libero nil difficile videretur. Eleganter itaque Valerius habuisse hunc cum rerum natura certamen dicit, sed victoriam retulisse. [3] 'Quorsum vero tantis laboribus?' si me interrogas: ad summum eloquentie fastigium, quod non segnius apud suos quam apud nos Marcus Tullius apprehendit ac possidet. Et iste quidem "tenax propositi" atque amantissimus literarum, sequens vero etiam amentissimus videtur.

29

[1] Democritus immoderato studiorum impetu evectus extimansque in primis magna molientibus honerosam divitiarum sarcinam, reservata sibi ad necessarios usus modica parte patrimonii, residuum patrie sue dono dedit. [2] Quod nequis exiguum putet, tantas fuisse opes noverit, ut patri eius levis impensa fuerit Xersen Persarum regem cum illo immenso exercitu mille milium armatorum habuisse convivam. Sic iam levior expeditiorque profectus Athenas, ad studiorum fontem, assiduo disciplinarum haustu discendi sitim compescuit. [3] Minus hoc mirum facit carior abiecta sarcina: siquidem ratus idem varias imagines que per oculos corpo reos in animam irrumpunt cogitationis acumen obtundere, ut huiuscemodi fantasmatibus aditum obstrueret, oculos sibi passus est erui. Idque in historiis Grecorum contineri auctor est Agellius. [4] Apud Ciceronem quidem ita scriptum est: « Democritus luminibus amissis alba scilicet et atra discernere non poterat, at vero bona mala, equa iniqua, honesta turpia, utilia inutilia, parva magna poterat; et sine varietate colorum licebat vivere beate, sine notione rerum non licebat. Atque hic vir impediri etiam animi aciem aspectu oculorum arbitrabatur, et cum alii sepe quod ante pedes esset non viderent, ille infinitatem omnem peragrabat, ut nulla extremitate consisteret ». Hec ille. [5] Michi vero cui minus est animi, in investigatione quidem veritatis, cuius desiderio Democritus ardebat, ad excitandum animum non leve calcar habere videntur oculi; quoniam si philosophandi principium fuit admirari, unde, oro, crebrius atque profundius quam per oculos admiratio in animum descendit? Quamobrem flagrans huius propositum miror, sed inane consilium obstupesco.

30

[1] Carneades non segnius, sed aliquanto modestius: neque enim sensus sibi corporeos abscidit, sed eorum usum rationis subiecit imperio. Tanta quidem intentione ferebatur ad id quod mente conceperat, ut quocunque se volveret totus illic esset; denique ad mensam sedens non cibum potumque sumere, non sumptum ad os ferre meminisset, nisi Melissa quedam, que sibi pro coniuge serviebat, apprehensam leviter dexteram ad obsequium neglecti corporis retulisset. [2] In hoc profecto verificatum est quod philosophis placet: "docto" viro "cogitare esse vivere"; sic enim vixit quasi cogitationibus aleretur. [3] Idem disputaturus cum Crisippo hellebori haustu se se ante purgabat et adversus acutissimum hominem suum acuebat ingenium. Inter has curas nonaginta etatis annos nusquam interrupto studio transegit. [4] Hic est ille Carneades quem graves et indecisas peripatheticorum ac stoicorum lites "honorarii" more "arbitri" diffinire solitum auctor est Cicero.

31

[1] Non differam Crisippum, qui disputator an illaqueator eximius octuaginta vite sue annos ita partitus est, ut plus dimidia in unius ingentis voluminis studium impenderet, nec residui temporis momentum perire passus. Itaque tam multa scriptis edidit, ut ad eorum cognitionem comunis hominum vita non sufficiat. [2] Studium laudo, subtilitatem hominis laudarem, nisi occurreret quod apud Senecam inveni: « Crisippi acumen » inquit, « in se ipso frangitur ». Quod de uno dictum innumerabiles tangit.

32

[1] Huius, ut Ciceroni places, magister, ut vult Valerius, discipulus, Cleanthes, et studiosior et vivacior fuit, ut qui ad nonum et nonagesimum annum docendo discendoque pervenerit, et diebus quidem agitatione mentis adversus ignorantiam, noctibus vero adversus paupertatem corporis labore pugnaverit, duasque res difficillimas vigilantissimo subterfugerit ingenio.

33

[1] Par etas et Ysocratis, qui assiduitate studii preservatis ad extremum ingenii viribus quarto et nonagesimo etatis anno librum scripsit, iuvenilis roboris atque animi testem; ipse post quinquennio supervixit. [2] Hic est ille "grecus orator" de quo in Saturnalibus habetur quod "primus" omnium "verba" soluta et vaga "sub numeros" arctavit. Quod si sic accipimus ut carminis inventorem extimemus, ratio temporum obstabit. [3] Constat enim — et Tullius in Rethoricis testatur — hunc et Aristotilem fuisse coetaneos, Aristotilem vero Roma iam florente floruisse non ambigitur; rursus Homerum et Hesiodum, grecorum poetarum preclarissimos, ante Romam conditam fuisse idem Tullius testis est. [4] Inventor ergo non carminum sed numerorum fuit eorum quibus utuntur oratores; quod ipse Marcus Tullius in libro De Oratore diligenter exequitur, docens et hoc serius inventum et ad id emulatione poetarum fuisse perventum, quod eos letius quam oratores audiri sola numerorum suavitate perpenderent. [5] Atque illud adiungit, non fuisse Ysocraten huius inventi principem, quippe cum Trasimachus et Gorgias precesserint, uterque numerosior, sed idcirco huius rei titulum ad Ysocraten pervenisse, quod in eius exercitio moderatius se gesserit, quin Gorgiam senem adolescens ipse castigaverit repertum in Thesalia et huiuscemodi numeris, quos festivitates appellabat, intempestivius abutentem.

34

[1] Quintum hiis adiciam studiosum senem, Sophoclen; qui iuxta centesimum etatis annum, in extremo vite exitu, tragediam scripsit Edipoden, « qua sola » ut Valerius ait, « omnium eiusdem studii poetarum preripere gloriam potuit »: sicut sepulcro eius insculptum gloriosum sed veridicum epygramma testatur.

35

[1] Dyodorum quendam stoicum refers Cicero domi sue cecum multos annos vixisse, sed post cecitatem multo quam prius diligentius philosophie operam dedisse, fidibus quoque usum more pithagoreo, et lectioni librorum quo uno modo poterat, alieni luminis auxilio, dies noctesque tribuisse. Ad hec — quod vix absque oculis possibile videtur — et geometrica tractasse, iubentem discipulis unde et quo quanque lineam duci vellet.

36

[1] Cur Solonem, quem primum poni par fuerat, in extrema reiecimus? Sed in multis collegiis observatum est, ut etate et gloria priores ultimum teneant locum. Studium ergo Solonis ac doctrina multis et magnis testibus constant.

[2] Sive enim operum effectus consulis, et ille nimirum: toto orbe illustres Atheniensium leges hunc auctorem recognoscunt; sive ipsiusmet testimonium expectas, et ipse quidem de se loquens ait "se quotidie discentem aliquid senescere"; sive famam publicam percunctaris, et hec tibi inter illos primos sapientie professores prefert hauddubie Solonem; sive summi philosophi autoritatem mavis, et in Platonis Timeo Solonem e numero septem sapientium primarium invenies; sive vite finem interrogas, qui de actibus humanis incorruptissimus testis est, ille te docebit quantus in eo pectore viguisset studiorum ardor, quem nec senescentis corporis ruina nec gelide mortis vicinitas posset extinguere. [3] Non habuit ad studium pretaxatas horas: semper in exercitio mentis erat. In hoc unum vivebat ut disceret, nec discere potuit nisi dum vixit, nec vivere voluit nisi dum disceret. [4] Utrunque igitur pari fine conclusit; siquidem — quod multi sunt auctores — in illo supremo fugientis vite spiritu, cum inter assidentes sermo forte gravior esset obortus, ille solicitus senex moribundum caput extulit, et opinantibus amicis ipsum — quod in tali statu multis accidit — ad inusitatum corporis motum aculeo mortis urgeri atque ideo quidnam sensisset interrogantibus: « Volo » inquit, « hunc vestrum sermonem intelligere et mori ». O dignam vocem cuius auctori nulla mors noceat! [5] Neque solum prudentia ceteris laude dignis — ut est apud Platonem — prestitisse videtur Solon, sed etiam carminibus: qui si non perfunctorie sed debita opera poetica executus fuisset, nec impedimento bellorum civilium que preconceperat omisisset, forte nec minor Homero fuisset nec Hesiodo. Et hec studiose docteque vetustatis exempla sint.

37 Moderna

[1] Sed quid posteritas dicet? quibus piaculis inter pronepotum populos ignavia nostra purgabitur? Libidinis avaritieque studium incessit, omnis pene mortalium labor huc respicit. Siquis est qui ad studia honestarum artium applicuisse videatur animum, is ipse tamen quo primum scolas ingreditur die, de pecuniaria mercede iam cogitat.

[2] Hos ego non tam studiosos quam mercenarios voco; nichilque plus eis quam pelagi aut telluris aratoribus tribuo, nisi quod illi manus et corpora, hii linguas et ingenium venales habent; eo fediores, quo pulcriore parte hominis serviunt.

[3] Sed cur invisis et nichil profuturis immoror querelis? cur non potius veteribus refertam recentibusque inanem et vacuam memoriam excutio, siquid usquam esset ad redimendum etatis nostre pudorem satis efficax?

[4] Et puto nec maiorum umbris nec successorum linguis, ne insultent, fortiorem clipeum opponi posse quam Roberti Sicilie regis nomen.

[5] Is enim non post labores studiorum, quod de multis vidimus, ad altiorem pervenerat statum, sed in regia natus, imo quidem, si dici fas est, rex antequam nasceretur, non patre tantum, sed tam paternis quam maternis avis ac proavis ortus regibus, educatus in amplissima fortuna, tot perrupit obstantia rex puer;

[6] et ut simul cuncta complectar, nostro seculo genitus, processu autem etatis variante fortuna maximis periculis circumventus, aliquandiu passus et carcerem, nec minis nec insultibus nec blanditiis fortune nec inertia temporum a studiis abstrahi quivit unquam: seu pacis seu belli negotium tractaret seu curam corporis ageret, perdius ac pernox, ambulans sedensque, libros prope se voluit; omnis eius de rebus altissimis sermo erat.

[7] Et quod de Cesare Augusto diximus, hic multo minore et quasi nulla prorsus subsistente materia diligentissime semper custodivit, ut ingenia seculi sui complecteretur benignitate regia et inventiones novas recitantibus, non tantum patientissimus auditor, sed plausor etiam et humanissimus fautor assisteret.

[8] Hec vita eius usque sub extremum fuit. Nil unquam puduit addiscere, senem philosophum et regem; nil notis quoque communicare piguit; hoc intimum in ore habuit: discendo docendoque sapientem fieri.

[9] Quanto denique literarum amore flagraverit, vel una vox eius indicat quam ego hiis auribus audivi. Dum enim die quodam multa colloquens ex me quesisset cur eum tam sero visitassem, et ego — id quod erat — terre marisque pericula necnon et impedimenta fortune varia traxisse votum meum dicerem, incidit nescio quomodo Francorum regis mentio; interrogante eo unquam ne in illius aula fuissem, respondi nec unquam quidem cogitasse me de hac re; subridente eo et rationem flagitante: « Quia illiterato » inquam, « regi inutilis et michi insuper honerosus esse non placuit. Dulcius michi satis est cum paupertate mea fedus ictum servare quam temptare "regum limina", in quibus nec quenquam intelligerem nec intelligerer a quoquam ».

[10] Tunc adiecit audisse se quod primogenitus regis literarum studium non negligeret. Cui ego idem me audisse respondi; verum id patri tam molestum, ut ferant eum filii preceptores pro suis hostibus ducere. Quod an verum sit, neque nunc assero, neque tunc asserui: sed ita famam loqui atque id michi omnem adeundi cogitationem vel tenuem precidisse narravi.

[11] Quo audito ille generosus spiritus infremuit et toto corpore cohorruit; ac post aliquantulum silentii, fixis in terram oculis et, ut frons testabatur, non sine indignatione transacti — singula enim ac si pre oculis haberem teneo — caput extulit et ait michi: « Sic est vita hominum, sic sunt iudicia et studia et voluntates varie. At ego » inquit, « iuro dulciores et multo cariores michi literas esse quam regnum; et si alterutro carendum sit, equanimius me dyademate quam literis cariturum ». O vox vere philosophica et omnium studiosorum hominum veneratione dignissima, quantum michi placuisti! quantum studiis meis calcar addidisti et quam profunde quamque tenaciter meis precordiis inhesisti! Et de studio quidem regis hactenus.

[12] Quid loquar de doctrina? Certe qui vel odio vel obtrectandi consuetudine multa virtutibus detrahunt, scientie sibi titulum non invident. Sacrarum scripturarum peritissimus, philosophie clarissimus alumpnus, orator egregius, incredibili phisice notitia: poetriam non nisi summatim attigit, cuius, ut sepe dicentem audivi, in senectute penituit.

[13] Non invenio suscepti sermonis exitum nisi aliquid et de me ipse glorier. Veneram Neapolim clarissimis fame vocibus experrectus et illud unicum nostri seculi miraculum visurus; letus fuit adventu meo, ut qui de me grande magis quam verum aliquid audivisset. In longum eam si singula persequar.

[14] Visum est michi tandem lauream poeticam, quam a teneris annis optaveram, sibi potissimum debere: neque enim clariorem tam insueti muneris auctorem videbar habiturus. Quod cum sibi narrassem, regius ille animus, ut qui nullam nisi ex altis et gloriosis actibus voluptatem caperet, gaudium suum tum verbis humanissimis tum sideree frontis serenitate testatus est.

[15] Ceterum in ipso examine, ubi parvitati mee altissimum illud ingenium condescendit, cum quedam de arte poetica ac de proposito et differentiis poetarum deque ipsius lauree proprietatibus dixissem aures eius animumque tangentia, multis audientibus hoc michi tribuere dignatus est, ut assereret non parvam temporis sui partem poeticis studiis impensurum se fuisse, si que ex me audierat ab ineunte etate cognovisset.

[16] Ego autem nunc primum videre incipio contigisse michi quod semper cogitavi, ut sensim longius ferar quotiens predulcis commemoratio inciderit illius anime, que ut celum quoque decoraret sibi quidem etate optima, michi autem regnisque suis immature nimis hinc abiit.

[17] Multos forte preterea me plaudente rerum scriptores alii memoratu dignos scriptis suis inserent; ego quidem etsi incomitatum non debere regem esse sciam, tamen — quod dolens indignansque profiteor — etate hac ydoneum sibi comitem non inveni.

[18] Nunc, quoniam inter virtutum preludia satis hesisse michi videor, desiderium lectoris diutius non traham; sed huic primo libro, velut cuidam totius operis vestibulo, metam statuens, inter ipsas virtutes sacrum et neglectum hominibus habitantes domicilium ingrediar, non equidem ut incola, sed ut peregrinus, obstupens paucorum glorie quos rerum gestarum meritis limen illud transivisse video.