Rerum memorandarum libri/II

by Franciscus Petrarca

Francesco Petrarca

Rerum memorandarum libri

Liber secundus

1350

II

1

[1] Ingredienti michi quidem reverenter velut religiosissimi cuiuspiam templi fores primogenita sororum occurrit in limine. Ea est prudentia. Que nichil est aliud, ut a Marco Tullio diffinitur, nisi « rerum bonarum et malarum scientia »; sine qua, ut philosophis placet, ne dicam subsistere, sed ne intelligi penitus ulla virtus potest. [2] Hec posset minutius, sed trifariam brevissima partitione diducitur in preteritorum memoriam, presentium intelligentiam et providentiam futurorum. [3] Et quoniam per partes commodissime omnis tractatus absolvitur, a memoria quidem, simulque cum virtutum prima ab hominum ingenti quodam principe initium repetendum est.

2 DE MEMORIA. Romana

[1] Divo Iulio Cesari hoc in primis etiam ab hostibus datum scio, ut memoria polleret eximia; de qua Marcus Tullius ait quod « nichil soleret preter iniurias oblivisci. Et legere simul et scribere, et audire et dictare solitus » traditur. "Epystolas" de rebus maximis "quaternas dictabat" aliis, ipse manu propria quintam scribens; at si calamum eximeres, "septenas" pariter dictabat. [2] Que quidem "velocitas" ne ac volubilitas promptissimi "ingenii" an amplissime firmitas memorie potius dici mereatur, incertus sum; siquidem "celeritas ingenii", tenacitas memorie "laus est". Quodlibet illi nomen imposueris, magna res in primis et mirifica tam facile singulis adesse, tam fideliter omnium meminisse.

3

[1] Nec sum nescius huius quoque rei singularem Q. Fabio Maximo laudem contigisse. Inter multa nimirum que illius viri gloriam extollunt, hoc non in ultimis posuerim, quod ingenti quadam fuit notitia vetustatis ac memoria; de quo est apud Ciceronem quod « omnia non domestica solum sed etiam externa bella memorie tenebat ». [2] Itaque minime miror quod bello punico secundo, cui procelle iam grandevus interfuit, dicta eius consiliaque tum in populo tum inter primores patrum pro oraculis habebantur. Vere enim michi videor dicturus, qui multa transacti temporis meminerunt, nisi obtuso nimis crassoque sint ingenio, fore quodammodo futurorum vates.

4

[1] Sed cum duplex sit memoria, una rerum, verborum altera, primam, qualem in Fabio modo retuli, talem in Lucio Lucullo, amplissimo et imperatore simul et philosopho, admirabiliter viguisse comperio; secundam habuisse videtur Hortensius. Utriusque testis Cicero est coetaneus amborum.

5

[1] Ex omnibus autem gentibus ac seculis nullum in hac re facile pretulerim Lucio Scipioni, si modo verum est quod tradunt: ipsum populo etiam romano nomina reddidisse. Mira et spatiosa capacitas, ubi tam multa et tam varia nomine locum invenissent! Res quidem pene incredibilis, nisi eam multi, inter quos Plinius Secundus, proprio testimonio confirmassent.

6 Externa

[1] Ut autem Romanos externosque conveniens et extrema participans iunctura conglutinet, L. Anneus Seneca, cordubensis originis sed romane virtutis, hanc divinam sibi memorie ubertatem "usque in miraculum" contigisse testatur; nec credibile est tantum virum falso quicquam gloriari. [2] Ait enim se "duo milia nominum recitata" eodem "ordine reddidisse" et ducentorum atque amplius discipulorum totidem versiculos, cum singuli singulos dixissent, ordine retrogrado recitasse. [3] Nec inferior laus illa que sequitur. Addit enim eam sibi memoriam fuisse, non "ad complectendum" modo que audierat, "sed ad continendum" quoque: quorum alterum ex agilitate consequendi facilitatem dimittendi, alterum ex retinendi duritie capiendi segnitiem annexam habere consuevit.

7

[1] Latronis Portii memoriam mori vetat Seneca: perierat nisi ille scriptis eam suis commendasset. Tantum unius clari mansurique nominis fidelis valet amicitia, que amicum morti eripit secumque perpetuat. Inter multa nimirum que de Latrone suo dulciter familiariterque commemorat, memoriam illi et nature validam et artificio munitam tribuit, et capacem simul et tenacem. [2] Itaque nec que dicturus scripserat lectitabat: satis erat scripsisse; cum id ipsum celerrime faceret, in transcursu didicerat; nec que semel heserant avelli poterant: memoriser quecunque dixerat servabat. Qua memorie felicitate fretus, librorum auxilio non egebat: "scribere se in animo" gloriabatur; et que illic scripserat sic in expedito habebat, ut nec in verbi quidem ullius unquam recordatione laberetur: quasi librum sub oculis habens loquebatur. [3] Proponebatur cuiuspiam ducis nomen: — tanta inerat historiarum memoria — gesta illius celeriter et ex tempore narrabat, non ceu pridem cognita depromeret, sed velut modo scripta perlegeret. Et hunc quidem Latroni iuxta Senecam suum locum dare nec indebitum et utrique profecto gratum credidi.

8

[1] Ibidem alterius memorie miraculum retulit, siluit nomen eius: scilicet qui poema recens ab ipso qui illud ediderat auditum tam celeriter arripuit, ut mox suum esse contenderet: argumentum satis violentum afferens, quod ipse memoriter id redderet, quod recitator primus et verus auctor carminis nequiret. Preceps quidem fame cupiditas, sed inter raras nature dotes numeranda vis memorie.

9

[1] Ab occasu ad orientem verso primus omnium graie gentis Themistocles occurrit; qui inter gravissimas occupationes publicas privatasque cunctorum concivium suorum nomina — et erat Athenis natus — in memoria tenebat. Stupendum negotium, nisi Lucii Scipionis mentio precessisset. [2] Idem indigno exilio coactus, cum ad Xersen Persarum regem se conferre decrevisset, brevi temporis spatio persicum prius ydioma perdidicit, nequid in primo colloquio peregrinum aures regis offenderet. [3] Itaque minus miror tantis nature preditum muneribus artificiosam memoriam contempsisse; que tum primum in Grecia reperta, apud nos hodie vulgata est; quam cuidam eius artificii perito sibi promittenti respondit malle se obliviscendi artem discere. Visa quidem auditaque omnia memorie herebant, et idcirco non tam novis sarcinis urgere quam turba rerum innumerabilium pregravatum pectus exhonerare cupiebat.

10

[1] Cineas quoque clarissimam huius excellentie gloriam consecutus est: qui legatus a Pyrrho Romam missus, postero quam urbem ingressus erat die, homo adventitius et alienigena universum senatum propriis nominibus salutavit. Sunt qui "equestrem ordinem", sunt qui "urbanam plebem senatui circumfusam" adiciant. Operosus salutator ac diligens, etsi ob aliud non venisset!

11

[1] Cirus Persarum rex, etsi maximis exercitibus preesset, omnium tamen militum nomina meminerat. Mithridates vero duarum et viginti, ut notiores historie loquuntur, ut vult Agellius quinque et viginti, ut autem Plinius quinquaginta gentium que sub imperio eius erant diversas linguas noverat, ut et iura cuilibet patrio sermone redderet et in contionibus singularum nationum interpretem non requireret. Que res et illum militibus et hunc populis suis acceptissimum fecit.

12

[1] Extremum michi nunc, sed nullo precedentium inferius, memorie monstrum referendum est. Tarmadas quidam, ut aiunt, in Grecia, que quis e bibliothecis volumina educeret, in morem legentis memoriter reddebat. Huic vere dici potest supervacuos codices fuisse. Hic profecto non scribebat in animo tantum, sed sculpebat. Tempus est et presentia memorandi.

13 Moderna

[1] ... ab adolescentia ad hanc etatem tam multis et domus et patrie laboribus periculisque iactatus est, ut otiosum ferme nullum tempus invenerit. Quo nichil huic de qua loquimur facultati potest esse funestius: vaga enim mens multa complectitur, pauca stringit. [2] Ceterum huic inter varias et innumerabiles ac discerpentes animum curas inexhaustam quandam memoriam militarem insitam animadverti, que me crebro in horrorem compulit cogitantem quanto uberior fuisset, si eam sibi — quod studiosi homines solent — circumvallare ac fulcire quotidiana lectione licuisset. Vidisse semel vel audisse sat est, nunquam obliviscitur; nec res modo meminit, sed verba tempusque et locum ubi quid primum accepit. [3] Sepe totos dies aut longas noctes colloquendo transegimus: audiendi namque cupidior nemo est; post annos vero suborta earundem rerum mentione, siquid forte plus minus ve aut aliter dixissem, submissa voce confestim admonebat hoc me aut illud verbum immutare; mirantique et unde hoc nosset percunctanti non solum tempus quo id ex me audivisset, sed sub cuius ilicis umbraculo, ad cuius undam fluminis, in cuius maris litore, cuius montis in vertice — longinquas enim secum oras circuivi — me singula recognoscente memorabat. [4] Quod iterum et iterum expertus, fateor, ad loquendum illo presente vel cautior certe vel tardior factus sum. Et hec quidem memoria sub armis, at sequens sub amictu religionis inter libros habitat.

14

[1] Clemens VI, egregius nunc romulei gregis pastor, tam potentis et invicte memorie traditur, ut quicquid vel semel legerit oblivisci etiam si cupiat non possit. Hoc sibi et studiorum nutrix alma Pariseos et orbis universus tribuit. [2] Ego enim, etsi sepe ante pedes eius fuerim, tamen de hac re nichil prefer famam habeo; cui facilius accedo recolens non id sibi noviter tributum, sed ante diu quam hoc fortune culmen ascenderet: in quod evecti, circumstrepentibus adulantium turbis, vere laudis iudicium amiserunt. [3] Illud tamen additur miraculo: hanc tantam sibi memoriam magno quondam capitis ictu — cuius adhuc testis extat ingens supremo vertice cicatrix — provenisse. Memorabilis casus si modo verus; hoc enim habet inter multa clarorum virorum admiratio: viam fabulis aperire solet. [4] Sed si ita est, compensentur hoc tam felici vulnere illorum casus duriores de quibus est apud Plinium: quorum alter ictu lapidis literarum omnium, alter precipiti casu matris et affinium et propinquorum, tertius autem morbo servorum suorum, quartus etiam proprii nominis oblitus est. [5] Hec sunt exempla memorie, de qua profundius loqui difficile et alterius temporis opus est. Sicut enim nulla copiosior aut ditior est animi suppellex, sic nulla fragilior, nulla fugacior. Hinc et prima omnium senescit — cuius rei non solum Seneca, sed experientia etiam testis est — et plusculum in dies reparatione operis indiget et casibus ac morbis pluribus exposita est, quin et in ipso valitudinis ac iuvente flore, vel curis acribus vel sompno gravi vel perturbatione ridicula, denique levissimis et innumerabilibus ex causis ita repente nonnunquam animum destituit, ut attonitus rerumque omnium ignarus et loci et temporis et non absentium modo sed astantium, postremo suimet, oblivione cecissima confundatur, nisi confestim revolet ipsa que fugerat. Deinceps ad secundam prime virtutis partem transeamus.

15 DE INTELLIGENTIA

[1] Intelligentia in rerum presentium cognitione sita est. Hanc visum est nobis subdistinguere. Est enim quoddam genus hominum percipiendis literis aptissimum, quos usitato nomine ingeniosos appellamus, quamvis in actibus humanis hebetiore sint interdum mentis acie. [2] Alii ex diverso ad res gerendas acutissimi, perceptioni literarum inhabiles habentur; quos quisque vel sagaces vel cautos vel solertes dixerit, puto nec a vero nec a comuni hominum sermone deviaverit. Quibus magna pars convenit eorum que greco vocabulo stratagemmaticon appellant, ubi scilicet in re bellica pro qualitate negotii presens subito capitur consilium. [3] Est autem cum in longinquum tempus consilii effectus extenditur, ubi locum sibi vendicat providentia, que tertia prudentie pars est; per quam non tam presentia quam ex presentium sive preteritorum collatione futura noscuntur. In hiis enim, nisi fallor, omnis prudentia versatur. [4] Has igitur partes exequar hoc ordine, ut agam primo de ingenio, cui eloquentiam adiungam, que magna pars eius est; ubi facetias quoque et illustres verborum iocos dictos ex tempore in unum colligam, quod ille maxime dulcis eloquentie fructus videatur auresque fatigatas mulcens et mestum animum exhilarans et qui, si locum et tempus observaverit, conciliat audientium favorem opinione quadam agilis et iocunde prudentie. [5] Hinc de solertia, que operationes aut verba hominum concernit, expediam. Et licet non ignorem sapientie nomen quiddam maius ac sublimius importare quam quod vel prudentie vel cuiusquam virtutis contineatur angustiis, quia tamen rerum floridiora carpenti pretereunda huius mentio non fuerat nec alibi oportunius poteram, hoc loco sapientie exempla que clariora videbuntur interseram. [6] Post hec providentiam ipsam in propriis finibus locabo: hoc est ut non ex rebus bellicis, sed ex ipsa hominum vita et ex comuni rerum agibilium acervo proferantur exempla. Ubi permixtim et de coniecturis agam. Mox de oraculis de sompniis de ominibus de portentis, quod hec quoque in anteriora prospiciant, quam brevissime perstringam. [7] Novissime stratagemmaticon tractatum partim secundam partim tertiam prudentie vim in armis necessariam representantem adiciam; que copiosa et ampla materia est et necessario in plures particulas secanda, quippe cum de hac una, non tantum apud Graios, sed etiam apud nostros integri sint auctorum libri. [8] Et quia secundum promissionis ordinem de ingenio prius est agendum, prefari libet quecunque fere studiosorum nomina collegi eadem et ingeniosorum esse hominum, sed repetitionem minime necessariam effugiens quorundam hic nomina conquiram quorum non tam studium quam ingenium nobilitatum est. Ad hec non nudi et incompti, sed eloquentia vestiti ingenii exempla presens habebit locus.

16 DE INGENIO ET ELOQUENTIA Romana

[1] Inter ingenia Latinorum, si michi iudicii libertas non eripitur, nescio quem Virgilio pretulerim. In quo si sic intelligar ut animus meus fert, puto quisquis operum eius elegantiam et in singulis verbis lumen aliquod sub nube poetica, ad hec et sententiarum gravidam brevitatem ac divinum stili artificium diligenter introspexerit, fatebitur doctrina posse aliquos excellere, ingenio fortasse neminem. [2] Nam de eloquentia quid aliud dicam nisi quod Macrobius, qui quatuor eloquentie generibus collectis, de quibus mox agam, cum ununquodque genus suo separatim tribueret auctori, uni Virgilio simul omnia dare non timuit? Ceterum hec tam illustris eloquentia atque hec, ut ait Seneca, divina facultas "ingenii oratione soluta" Virgilium destituit. Quid enim posset in carminibus nullum nescire arbitror qui vel semel Castalio de fonte gustaverit.

17

[1] Sed quod ad summam spectat eloquentiam, consensus Latinorum omnium Marco Tullio, Grecorum vero Demostheni palmam defert. Ego autem dilato parumper Demosthene, donec gratius inter suos collocetur, de Cicerone prius dicam. Quem latini eloquii principem sine dubitatione philosophis oratoribus historicis et poetis concorditer visum est; quod ipsum et catholici tractatores asserunt et vulgo iam ita esse persuasum est. [2] Verum ne, ut idem ipse Tullius ait in quodam loco, « utar in re certa testibus non necessariis », singulorum testimoniis pretermissis ad ipsius eloquentie vim paucorum sed illustrium et notissimorum effectuum commemoratione demonstrandam propero. [3] Hec est quidem illa que ferocissimis septum armis nichilque non ausurum Catilinam inermis exterruit et de incendio urbis ac civium sanguine cogitantem trusit in exilium; que menia romana, que theatra, que templa, que arcem Capitolii, que bonorum lares, que totum denique corpus imperii miserrime impendentique iam preripuit ruine. [4] Quo merito « primus omnium » ut testatur Plinius, « parens patrie appellatus, primus in toga triumphum lingueque lauream meruit, facundie literarumque latinarum parens, omnium triumphorum lauream adeptus maiorem, » ut idem ait, « quanto plus est ingenii romani terminos in tantum promovisse quam imperii ». Addit etiam Cesarem dictatorem, ipsius quondam Ciceronis hostem, de eo talia scripsisse, ex testis inimicitia testimonio fidem querens. [5] Hec, inquam, est illa facundia que Verrem audacem hominem scelestumque criminibus suis oppressit, que A. Licinium Archiam, preceptorem quondam suum, in civitate retinuit et de tenui semente uberrimam messem egenti reddidit colono, que contentiones agrarias frumentariasque discussit, que Roscio scenici tumultus reo impunitatem quesivit, que innumerabilibus sepe periclitantibus de salute capitis veniam impetravit. Hec eadem que Deiotaro Galatie regi, que Quinto Ligario, capitaliter accusatis, sub hoste potentissimo iudicium agente vitam servavit gratiamque restituit. [6] Et quam pauca de quam multis enumero! breviter eloquar: corda hominum in manibus habuit, regnum inter audientes exercuit, quicquid usquam eloquii per Latinorum fluit alveos ex hoc fonte processit. [7] Ut tamen Virgilius oratione prosaica, sic iste, ut est apud eundem Senecam, in carminibus defecit. Duoque romane eloquentie parentes hanc gloriam ita partiti sunt, ut uterque suis finibus contentus aliena non invaderet: hic lingua gloriosus, hic calamo, sed quem a poeticis abstineret. [8] Sed o pietas! eloquium illud tam multis salutiferum auctori suo pestilens ac funestum fuit. Nempe cum adversus efferatam libidinem Marci Antonii triumviri plurima liberius dixisset scriptisque mandasset, iussu eius occisus est, trunca qua scripserat manu et capite quo illa dictaverat amputato. Quod cum in rostra reportatum esset, ad illud intuendum non minorem concursum populi lacrimantis fuisse legimus "quam ad audiendum" esse consueverat. [9] Hec oratoris mors, at Philippica ipsa non moritur — id enim est libri nomen —, sed eternum victura gravissimisque vulneribus repercutiens Antonium et famam eius interimit et mortem Ciceronis ulciscitur. [10] Cum hoc Cicerone Calvus orator "de eloquentie principatu" longevum, sed, ut Seneca testatur, "iniquissimum habuit" certamen. [11] Locus admonet ut ipsa Macrobii verba subiungam, nequid in hac re peregrinarum opinionum lectorem lateat. « Quatuor sunt » inquit, « eloquentie genera: copiosum et torrens, in quo Cicero dominatur, breve et circumsectum, in quo Salustius regnat, siccum et aridum, quod Frontoni ascribimus, pingue et floridum, in quo Plinius Secundus quondam et nunc nullo veterum inferior noster Symmachus luxuriatur. Hec omnia apud unum Virgilium invenies ». Hec ille. [12] Ad quod firmandum probationes ex ipsis Virgilii verbis elicuit; quas, quoniam longum est, in Saturnalibus quisquis inquisitionis laborem non recusabit inveniet. [13] Sane quod de eloquentia Salustii dicitur, ita temperandum est ut ad historie tantum referatur. In quibus suo quodam prerupto acrique et plane masculo stilo utitur. In ceteris enim — quod de Virgilio iam et Cicerone diximus — sua sibi non respondit eloquentia: ut enim est apud eundem Senecam, « orationes Salustii in honorem historiarum leguntur ». [14] Et hec quidem hactenus. Quibus si assentiri libet, in unaquaque arce quadripartite eloquentie designatos presides habemus, et, quod vix ceteri in singulis, Virgilium simul in omnibus gloriantem. Hanc vero distinctionem, etsi colore non careat, apud alium non inveni, quoniam in unum Ciceronem publicus favor inclinat.

18

[1] Scire autem velim qui sex simul eloquentie principes constituunt, quem Iulio Cesari locum dabunt, cuius « eloquentia militaris » ut est apud Suetonium, « aut equavit prestantissimorum gloriam aut excessit ». [2] Accusator Dolabelle, plusquam militaris summi oratoris officium implevit. In qua quidem « accusatione 'extorqueri' sibi causam optimam Lucii Cotte patrocinio » questus est; quo verbo « vim facundie proprie expressit », ut Valerio videtur: et nimirum verbum 'extorquere' hanc vim habet ut reus ille non ex facili et ad utrumlibet se habente, sed ex arctissimo quidem indissolubilique laqueo, ubi cesareo eloquio vinctus erat, prereptus videretur. « Post quam accusationem » ut Suetonius idem ait, « hauddubie principibus patronis adnumeratus est ». [3] Huic Marcus Tullius — et quod magis miraberis, ad Brutum scribens — clarissimum eloquentie testimonium perhibuit, negans « se videre cui Cesar cedere debeat », adiungensque « eum elegantem, splendidam quoque atque magnificam et generosam quodammodo rationem dicendi tenere. [4] Et ad Cornelium Nepotem de eodem scribens: 'Quem' inquit, 'oratorum huic antepones eorum qui nichil aliud egerunt? quis sententiis aut acutior aut crebrior? quis verbis aut elegantior aut gravior?' » « Pronuntiasse dicitur » ut Suetonius refers, « voce acuta, ardenti motu gestuque, non sine venustate ». [5] Huius est illud preceptum omnibus qui eloquentie student memorabile, in primo libro eius de analogia positum: ut scilicet infrequens « atque insolens verbum tanquam scopulum fugiamus ». [6] Enumerare possem quibus preliis oratio eius ita militum animos inflammaverit, ut periculi omnia immemores, leti etiam et exultantes in ferrum ruerent, quas ingentis exercitus seditiones voce compresserit, quot armatorum milia solus et inermis oratione terruerit usqueadeo, ut ad nutum perorantis inventi sint et qui colla porrigerent et qui ferirent, qui gemeret nemo, nisi et narratio longior et aliis locis oportunior foret.

19

[1] Qua in sede preterea Titum Livium locabunt? cuius eloquentie fama de ultimis mundi regionibus admirantes claros viros Romam usque perduxit. Quod et Plinius scribit et post illum Ieronimus in principio Geneseos, nequis ignorare valeat, testatus est. [2] Quanta fuit operis excellentia, ut per tantum maris ac terrarum spatium, ad urbem orbis dominam et domitis nationibus imperantem, non urgente negotio, non ob ipsius visende desiderium, in etate presertim Cesaris Augusti, sed ob unum duntaxat eius incolam audiendum concursus ingeniosorum fieret?

20

[1] Cesaris Augusti ingenium tam promptum invenio ut versus ex tempore factos cum inter amicos referret interrogaretque cuius poete versus extimarent, « nichil aliud responderetur quam cuiuscunque forent esse optimos ». [2] Sed quod ad hunc actum pertinet puto nullum equari posse Nasoni poete, qui — ut est apud Senecam — hoc seculum amatoriis non artibus tantum sed sententiis implevit. De exundanti quidem facultate carminum Ovidius ipse gloriatur, nec mendaciter. Sed ad Augusti eloquentiam revertor. [3] Non laboro inter eloquentie principes ipsum collocare, nisi quantum ad iocos et facetias, in quibus primum tenebit locum; sed subripere fame eius nolo, quod clari sibi tribuunt scriptores: "pronuntiavit dulci et proprio quodam oris sono", eleganti ac sobria usus eloquentia, sententias ineptas fugiens, precipueque verborum inusitatorum, ut verbo ipsius utar, "fetores" horruit. [4] Unum in loquendo studium: intelligi et quam clarissime conceptum mentis exprimere. Hinc et prepositionibus et coniunctionibus abundare, quibus incomptior sed plane luminosior resultat oratio et intellectus rerum expeditior. [5] Ignota sectantes "sprevit" irrisitque; et castigavit in suis hunc morem, insaniam vocans ea loqui vel scribere que admirationis plus quam intelligentie illatura sint animis audientium. Inheserat sibi quidem, ut arbitror, paternum preceptum, quod proxime cum de Iulio Cesare loquerer inserui.

21

[1] Asinius Pollio pretermittendus non videtur, quem, ut appareat suum cuique iudicium fore, medium inter duos eloquentissimos Latinorum, Marcum Tullium et Titum Livium, Seneca constituit. Ita non spernendus auctor neminem de premissis sex preter Tullium enumerans, tres esse vult eloquentie principes, quos in epystola quadam videtur omnibus preferre, secundum faciens Pollionem, cuius orationem ciceroniane dissimilem et, ut verbis eius utar, "salebrosam et exilientem" dicit "et ubi minime expectes relicturam". [2] Huius etsi nulla quidem eloquentie monimenta in manus meas venerint adhuc, quia tamen nomen ipsum per se celebre ac pervulgatum erat, non fuit michi de eloquentia scribenti silentio obruendum, presertim ubi inferiores nominaveram. Igitur iuxta Cesarem Augustum, cuius floruit temporibus, collocare eum placuit, hoc adiecto, quod nomen eius, preter multos laudatores, mantuanis etiam musis honestatum est. Sed aliquantisper retro redeundum est.

22

[1] Excellentem et egregiam Lucii Crassi facundiam si aliunde nesciremus, hinc liceret intelligere, quod in libris De oratore Marcus Cicero mortem eius magnificentissime deplorans, "omnes" illum "semper" eloquentia, paucis vero ante obitum diebus se se etiam vicisse commemorat; certatim quoque se cum eloquentie studiosis ad eum locum quem novissime pedibus ille calcaverat post ipsius mortem rediisse, captis dulcedine ac recordatione sermonis quem ex eo nuper audierant et velut iterum audituris. [2] Addit etiam id uni Crasso singulariter contigisse ut quotiens peroraret, totiens solito altius ac sine exemplo locutus videretur. Enimvero quia fama huius aliquanto apud vulgus ignotior est, non alienum extimavi duo testimonia afferre illius cui de hac re pre cunctis habenda fides est. [3] Apud Ciceronem ita scriptum video: « Crasso dicente nemo tam arrogans qui similiter se unquam dicturum esse confideret ». Et iterum: « Omnibus auditis oratoribus sine ulla dubitatione sic statuo et iudico, neminem omnium tot et tanta quanta sint in Crasso habuisse ornamenta dicendi ».

23

[1] Idem Marco Antonio testis adest. Siquidem vero cum in quodam loco de hoc deque superiore simul loquens dixerit « fuisse utrunque cum studio et ingenio et doctrina prestantem omnibus tum in suo genere perfectum, ut neque in Antonio deesset ornatus orationis neque in Crasso redundaret », alio tamen loco "omnium quos" ipse "audivisset eloquentissimum" ait "Antonium", quasi de industria dubium relinquens quo tantarum laudum stateram potissimum inclinaret. [2] Sed fama huius vulgatior videtur, cui multum addidit novissimus dies vite. In illa enim tempestate mariana ubi nullus misericordie portus erat, iussi scelerum ministri Antonium occidere cum ad conspectum hominis venissent, oratione eius attoniti coruscantes iam mucrones recondebant — divina vis eloquii impiis iussionibus addicti! —, et sanguine optimorum civium stillantes carnifices nichilque preter sanguinem sitientes infecta cede, rediissent, nisi unus e numero sicariorum qui serius venerat, verborum non gustata dulcedine, irruens in Antonium mandatum nefarium adimplesset. [3] Huius est ille ad persuadendum efficax actus oratorius cuius in Oratore suo meminit Cicero. Cum enim Manium Aquilium, qui consul fuerat et dux apud senatum et populum clarus, omni tandem honore spoliatum et ad extrema fortune precipitatum senem in capitali causa defenderet, in medio orationis ardore deformem squalentemque reum sustulit, putremque eius discindens tunicam ac generosi quondam tunc miserandi pectoris cicatrices iudicibus ostentans, simulque ad Gaium Marium, qui inter astantes erat, versus et ut college dudum sui misereretur multis cum lacrimis obtestans, misericordiam omnium concitavit.

24

[1] Admirandum lectori potius quam imitandum subicitur exemplum. Gaius Gracchus ex familia eloquenti ac seditiosa genitus, in utroque maiorum suorum vestigiis inhesit, sed quoniam unius fidem tantum locus exigit, is eloquentie acriter operam dedit. Adeo tamen homo vehemens permovebatur, tantoque impetu rapiebatur in dicendo, ut varietatem vocis, que de rebus oratori summe necessariis una est, examinare non posset. [2] Quod in se vitium animadvertens, servum musice modulationis expertum in loco contionibus propinquo clam habere solitus erat, qui "eburneolam fistulam" celeriter inflaret, qua eum aut lentius agentem accenderet aut nimis accensum, velut receptui canens, ab immoderato contentionis ardore mitigaret. [3] Non mediocris sane diligentia iuvenis hominis et avitum subcrescentis eloquium; tamen quia de Cicerone locus hic sumitur, oratoribus in quorum manus ista venerint — si modo quisquam tangere dignabitur — quod apud eundem auctorem non longe post hoc exemplum scriptum est pro consilio dabo: ut "fistulatorem domi" relinquentes, "sensum" docte "consuetudinis" ad loquendum secum "deferant". Nunc ad vetustissimum grece facundie monimentum venio.

25 Externa

[1] Homerus apud Grecos solium possidet ingenii: cuius sententie non ego sed Plinius auctor est, uberiorem sibi hanc latioremque gloriam non limitatis finibus assignans. Constat in gemino ipsius opere philosophie magnas partes multo melius multoque gravius quam ab ipsis philosophie professoribus absolvi. [2] Certe Macrobius hunc "omnis divine inventionis fontem originemque" pronuntiat; et merito: quamvis enim corpore cecus fuisse memoretur, fuit tamen animo tam perspicaci tamque luminoso, ut Tullius in Tusculano suo de illo scribens diceret: « Picturam eius, non poesim videmus. Que regio, que ora, qui locus Grecie, que species forme, que pugna, que acies, quod remigium, qui motus hominum, qui ferarum non ita expictus est, ut que ipse non viderit nos ut videremus effecerit? » [3] Quid de eloquentia disputem, cum in sepe memoratis Saturnalium libris ingens et inextricata lis sit inter nostrum poetam ac graium, dum milibus argumentorum modo hic modo ille superior ostenditur, modo tam pares ut lectorem iudicii dubium relinquant? Quam dubietatem eleganter expressit Satyricus hiis versibus: Conditor Yliados cantabitur atque Maronis Altisoni dubiam facientia carmina palmam.

26

[1] Atque ut unus locus duos olim impacatos iungat adversarios, supremam eloquii arcem inter oratores graios — quod nullus ambigit — possidet Demosthenes, proximam tenere videtur Eschines. Horum est contentio illa famosissima que universam fere Greciam audiendi quondam desiderio suspendit. [2] Quod autem speciosius spectaculum incidisse poterat quam in eloquentissima natione duos omnium etatum excellentissimos oratores, super rebus altissimis notorio et capitali odio dissidentes, de salute et gloria certaturos in unum diu ante condictum tempus ac locum convenisse? Potius mirer si non remotiores etiam populos rumor exciverit. [3] In ea quidem accusatione Demosthenes rei partes gessit. Itaque victus tandem accusator Eschines et ob eam rem patria profugus, cum quodam tempore Rhodiorum precibus apud quos exulabat, suam primo, mox orationem Demosthenis audiente populo accuratissime perlegisset, illis utriusque vim stupentibus, sed plusculum Demosthenis: 'O si illum' inquit Eschines, 'perorantem "audissetis"!' "Ingens", ut ait Plinius, "testis inimici"! [4] Meo quidem iudicio vel ob hoc unum verus mirator eloquentie, qui professionis sue potius quam alieni memor odii, quod laudandum erat etiam in hoste predicaret, presertim cum dissimulari tacerique posset. [5] Constat enim quosdam in scribendo graves parum vehementes in loquendo, quosdam ex diverso qui omne scribendi studium autoritate frontis motuque corporis eleganti claraque et pro qualitate rerum volubili pronuntiatione transcendant; quo nichil in oratore potentius norunt qui artis oratorie precepta didicerunt. Illorum gloriam minuit presentia, horum auget; illos legi prestat, hos audiri. Horum igitur in numero posuit ille Demosthenem.

27

[1] Eloquentia Platonis ante etiam quam loqui posset eminuit, dum infantulum in cunabulis consopitum innoxio contactu circumlabentes apes mellificaverunt in labellis eius. Clarum melliflui leporis omen! nec fefellit. Non puto de hac re fide digniorem Tullio testem expectari, qui multis locis ita miratur Platonis eloquentiam, ut se se imparem quodammodo fateatur. [2] Verum intra modestum philosophici sermonis morem se continuit Plato: terminos suos nichilo felicius excessit quam de Virgilio Salustioque et ipso etiam Cicerone dictum est. 'Quis' inquies, 'huius est testis?' Idem qui ceterorum. Seneca in Declamationibus sic ait: « Eloquentissimi viri Platonis oratio que pro Socrate scripta est nec patrono nec reo digna est ». [3] Demosthenes vero, cuius proxime mentionem habui, orator eximius, philosophus minor. Ut si forte quid inter hos duos intersit interroger, recte michi videar responsurus in altero plus inesse oratorii fervoris, in altero plus philosophice gravitatis. [4] Nec aliud sensisse michi videtur Cicero ubi ait: « Id quidem nemini Grecorum video contigisse, ut idem utroque in genere laboraret sequereturque et illud forense dicendi et hoc quietum disputandi genus ». Et mox dictum exemplis muniens subsecutus est: « Equidem et Platonem existimo, si genus forense dicendi tractare voluisset, gravissime et copiosissime potuisse dicere, et Demosthenen, si illa que a Platone didicerat tenuisset et pronuntiare voluisset, ornate splendideque facere potuisse ». [5] Animadvertis, lector, sententiam ciceroniana urbanitate conditam: pronuntiaturus de duobus summis viris quid sentiret, ita quemlibet suis finibus angustat ut in eis proferendis neutri ingenium, sed alteri voluntatem solam censeat, alteri diligentiam defuisse. [6] Asperius Seneca, ut hispanus homo, sed, nisi fallor, verius, qui eodem loco quo Platonis et eorum trium quos paulo ante nominavi necnon et quorundam aliorum eloquentiam imperfectam ostendit, rationem imperfectionis afferens: « Magna » inquit, « et varia res est eloquentia, neque adhuc ulli se sic indulsit ut tota contingeret; satis felix est qui in aliqua parte eius receptus est ». Sic est hauddubie. [7] Idque ego consulto statuisse naturam arbitror, nequis videlicet mortalium sibi arroget velut in omnibus excellens. Nam si sepe iustissime totius humani generis ignorantiam accusamus, quid de singulis hominibus extimandum est?

28

[1] Multi tradunt auctores, sed eorum quos ego quidem legi Marcus Tullius antiquior, Hegesiam quendam cyrenaicum fuisse tam penetrabilis ac prepotentis eloquii, ut illo vite huius exponente simul et deplorante miserias plurimi audientium vitam sponte relinquerent. Mirum prorsus et inauditum ac natura ipsa valentius orationis genus, quod et vite odium et desiderium mortis ingereret. [2] Itaque tanquam publici status expugnatricem linguam Ptholomeus rex, vite suorum consulens, indicto silentio coercuit ac scolas clausit; calamum non excussit. Librum ergo reliquit, in quo enumeratis hominum calamitatibus ita diffinit: nulli "omnino" mortalium ut "vivat expedire".

29

[1] Ibidem refert inventum qui lecto Hecatonis libro, nulla vel animi vel corporis interveniente molestia, sola stili efficacia, se se in undas maris ex muro precipitem daret libensque moreretur; et testem affert Callimachum poetam, qui sic perempti tumulo titulum inscripsit genus et causam mortis continentem. Et hec quidem minus vulgata sunt;

30

[1] at trium simul qui sequuntur eloquentia apud Grecos nostrosque celebrata est, quamvis et secta et oratione qualitate distantium. Carneades achademicus, Dyogenes stoicus, Critolaus perypateticus ab Athenis legati Romam missi sunt. Hii et legationem in senatu vetusto more per interpretem peregerunt, petentes mulcte remissionem, « quam propter Oropi vastationem » senatus populusque romanus populo atheniensi indixerat; que quidem mulcta, ut est in Saturnalibus, « fuerat talentum fere quingentorum ». [2] Et preterea per "celeberrima urbis loca" maximo populi concursu "ostentande" eloquentie "gratia" separatim quisque disseruit; traditumque est memorie Carneadis impetuosam ac torrentem, Dyogenis prudentem et rotundam, Critolai circumspectam et suavem eloquentiam fuisse.

31

[1] Iandudum de Aristotile dubius sum errori ne publico taciturnus obsequar furentique cedam vulgo an verum potius e latebris in apertum eruam. De huius quidem ingenio nulla lis movetur, de eloquentia apud multos ambigitur. [2] Constat autem hunc virum iam doctrine nomine clarissimum, animadversa Ysocratis oratoris gloria permotum, ad eloquentie studium vertisse animum. Quod cum in multis locis, tum in Oratore Ciceronis habetur expressius hiis verbis: [3] « Aristotiles, cum florere Ysocratem nobilitate discipulorum videret, quod ipse suas disputationes a causis forensibus et civilibus ad inanem sermonis elegantiam transtulisset, immutavit repente totam formam prope discipline sue ». [4] Et post pauca: « Itaque ornavit et illustravit doctrinam illam omnem rerumque cognitionem cum orationis exercitatione coniunxit. Nec vero hoc fugit sapientissimum regem Philippum, qui hunc Alexandro filio doctorem accierit, hunc scilicet a quo et sciendi precepta per iperet et eloquendi ». Hinc est ut preter tripartite philosophie multiplices tractatus, rethoricorum quoque libros scriberet. Quales hinc collige, quod Cicero ipse in Rethorice sue libris non dissimulat illum huic arti plurima adiumenta atque ornamenta subministrasse. [5] In eisdemque libris de eodem loquens: « Veteres » inquit, « scriptores artis a principe illo atque inventore Lysia unum in locum conduxit Aristotiles et nominatim cuiusque precepta magna conquisita cura perspicue conscripsit atque enodata diligenter exposuit; ac tantum inventoribus ipsis suavitate et brevitate dicendi prestitit, ut nemo illorum precepta ex ipsorum libris cognoscat, sed omnes qui quod illi precipiant velint intelligere, ad hunc quasi ad multo commodiorem explicatorem revertantur ». [6] Hec Cicero. Ego autem curiosior sum quam necesse est: moveor tamen quia, cum prescriptis aliisque claris et crebris testimoniis Aristotilem non minus eloquentia quam scientia copiosum legam, in libris tamen eius qui ad nos venerunt scientie certa fides, eloquentie vestigium nullum est. Unde grandis michi stupor oboritur. [7] Illos mentiri constat elingues simul ac procaces, qui quoniam Aristotili suo, quem semper in ore habent, similes esse nulla modo possunt, illum sibi similem nituntur efficere, dicentes eum, ut qui altissimis rebus intenderet, omnis eloquentie contemptorem, quasi in altis rebus nulla verborum claritas possit habitare, cum contra sublimem potius scientiam altus deceat stilus, verissimumque sit quod a Cicerone dictum est. « Cum » inquit, « de rebus grandibus dicas, ipse res verba rapiunt. Ita fit cum gravior, tum etiam splendidior oratio ». [8] Sed hii quidem dum inertie proprie excusationes querunt, duci suo par crimen obiciunt. Quam vere tamen ex premissis apparuit. Dicerem huic monstro subesse causam posse, quod ex greca in latinam linguam servatis ornamentis eloquentie transiri non posset, nisi aliquot Platonis libelli ex illa in hanc linguam translati suspicari tale aliquid non sinerent. [9] Sepe igitur de hac re cogitanti nil aliud occurrit quam aristotelicos libros transferentium vel pigritiam certe vel invidiam vel inscitiam, denique, quocunque voces nomine, vitium fuisse. Cuius tam late contagia fluxerunt ut iam spes remedii nulla sit.

32

[1] Etsi nichil amplius dixero, licet ex premissis Ysocratis eloquentiam contemplari. Quantum enim fuit tantum philosophum et proposito tam tenaciter inherentem ab incepto divertere et ad peregrini studii amorem desideriumque transducere! presertim cum Aristotilis consuetudinem exprimens Chalcidius dicat hunc virum « suo quodam more, pleni perfectique dogmatis electo quod visum est, ceterorum fastidiosa incuria negligentem ». Quamvis enim quem primum fuerat studiose imitatus, eidem postmodum enixe adversatus sit, profecto tamen non sine magna quadam vi movendus fuit Aristotiles.

33

[1] Thucydides scriptor historiarum populo atheniensi prefuit, ut memorant. Tandem ab eisdem patria pulsus, forte ad exilii solamen tragedie operam dedit; que cum ad aures civium suorum venisset, publico consensu revocarunt eum ab exilio, "cuius" imperium neglexerant eius, ut ait Plinius, "eloquentiam mirati".

34

[1] Hoc velut medio ad externe militaris eloquentie mentionem ventum est. Cuius primas partes Pisistratus obtinet, quem nulla re alia civibus suis oportunum, sed rara quadam eloquentia florentem ob hoc solum Atheniensibus imperitasse patientibus atque ultro ei deferentibus imperium constat: gens sapientissima et eloquentissima usqueadeo unius hominis eloquentiam suspexit, ut se suaque omnia, precipueque libertatem, qua nichil carius habebant, ei uni postponerent. [2] Quod ne magis oblivione quam iudicio factum extimetur, non defuit instantissimus et gravissimus hortator: siquidem pro libertate contra Pisistratum Solon stetit; nec armis sed verbis certabatur; tamen Pisistrati eloquentie succubuit libertas cum Solone ipso, qui sub iugum trahebatur populo plaudente. [3] Fuit autem Pisistratus et doctrina et ingenio clarus, ut « qui primus Homeri libros confusos antea », sicut Cicero testatur, « sic disposuisse dicitur ut nunc habemus ».

35

[1] Huius et tyrannidis et eloquentie successor Pericles dicendo tam similis fuit, ut qui hunc audiret, illum audire se crederet, si modo unquam audivisset. Hoc tamen iste valentior, quod alter eloquentiam armis adiuverat, huic sola lingua suffecit ad imperium. [2] Quod et diuturnum gessit et magnificum: quadraginta enim annos rempublicam tenuit; eodemque tempore et urbanis rebus prefuit et bellicis, inermis ipse, sed tam armata fultus eloquentia ut, cum adversus omnium salutem diceret, cum delectatione tamen ab omnibus audiretur: adversa enim rebus erat species verborum, et populo nocens populariter loqui videbatur; neque solum vulgus dulcedine captum deludebat, sed provectos etiam et ingeniosos viros obtrectantes in reliquis ad confessionem eloquentie coegit. [3] Siquidem et "veteres comici", ut Cicero ait, « cum illi maledicerent — quod tunc Athenis fieri licebat —, leporem » tamen melle dulciorem in labris eius « habitasse dixerunt, tantamque in eo vim fuisse ut in eorum mentibus qui illum audissent quasi aculeos quosdam relinqueret ».

36

[1] Antipater sidonius quidam tam exercitati ingenii fuisse traditur, ut versus exametros aliosque diversorum generum ex improviso copiose diceret. Quocunque animum linguamque vertisset nichil operosius illi quam sermo vulgaris aliis solet et numeri aderant et carmina resonabant. [2] Fecisse feruntur idem ex modernis quidam, sed tam pueriliter tamque ridicule, ut iudice me nec nomen nec locum inter illustria mereantur. [3] Deinceps parumper frena stilo laxentur, ut, non tam preterito defessa quam venturo se preparans labori, in aliquod vicinum gratumque diversorium deflectat oratio.

37 DE FACETIIS AC SALIBUS ILLUSTRIUM

[1] Pars eloquentie lenior in manibus est. Ut enim in cogitationibus inque actibus humanis, sic in verbis quoque seriis contracta fatigatio iocorum vicissitudine mitigatur. Quod genus vel facetias appellare possumus vel sales, quod sermonibus nostris sapidissimum condimentum prebeant, vel, ut est apud Ciceronem, "apothemata". [2] Est tamen ubi mordacius luditur, non quidem aperta contumelia, sed latenti et tacita, cui apud Grecos scomma nomen, apud nos proprium vocabulum non est, nisi forte dicamus cum Macrobio « morsum figuratum, fraude vel urbanitate tectum ». Cui quando lepos admixtus est, ungit, ut aiunt, ac pungit: mulcet enim exterius, introrsus admissum vulnerat. [3] Hinc videmus interdum "ridentibus" qui "assunt", ipsum ad quem iactati scommatis sensus penetraverit irasci; potest quidem nuda sine figuris exprobratio tam propriis tamque sonantibus ac brevibus verbis proferri, ut etsi nichil preter vulnus agat, ipsa tamen prompte vibrati sermonis acies, sicut ei in quem contorta fuerit dolorem, sic ceteris nescio quid acerbe voluptatis afferat nichil preter verba curantibus. [4] De singulis antequam ad alia divertar attingam; sed de hiis primum quibus austeritas minor inest. [5] Et licet eloquentie, cuius mentio precessit, ars pulcerrima sit unaque de septem liberalibus, huius tamen partis aut ars omnino nulla est aut, siqua est, a Cicerone traditur in eo libro qui inscribitur Orator. [6] Illic tamen, ut ipsum libri nomen indicat, oratorem instruit et ad contionandum acuit; nos autem hoc loco de vita comuni et de quotidianis hominum sermunculis exempla decerpimus. Illud quidem per omnes orationis, ut ita dicam, artus eque conspersum est, hoc per se stat limitatum suis finibus angustis sane atque, ut ipse vocat, « peracutum et breve. Illa a veteribus cavillatio, hec dicacitas nominata est ». Sed vocabula permiscemus atque confundimus. [7] Sane de hiis rebus apud Grecos libri scripti sunt in quibus ridiculorum artem sive rationem pollicentur; titulus librorum spem discendi faciet; perlege, invenies, ut est apud ipsum quem sepe nomino Ciceronem, « ridicula et falsa multa Grecorum, ut nichil in eis nisi ipsa insulsitas rideatur ». [8] Quanto melius Cato ille Censorius, qui non artem que non erat pollicetur, sed ipsos iocos ac facetias tam socraticorum, qui in hac re nomen habent apud Grecos sicut apud nos Plautus, quam ceterorum studiose recollegit! [9] Cuius hoc loco studium imitari disposui, non artem daturus, sed hec legentibus — si modo quisquam tam otiosus unquam erit qui hec in manus accipiet — non parvam indaginis molestiam prerepturus. [10] Que enim, queso, ars dicenda est rei repentine inopinate improvise et ex tempore iaculande? Est enim rerum huiuscemodi precipua in respondente laus, cui non longe consultationis spatium datur: ad manum habeat oportet que in lacessentem sine cunctatione retorqueat. [11] Qualia sunt multa eorum que sequuntur. Quale est — ne exemplum presens dicto desit — illud Publii Sulpitii, qui cum adversus Gaium Philippum, turbulentum hominem et publice dignitatis usurpatorem, senatus causam animosus defenderet, interrogatus ab illo quid latraret subito respondit: 'Quia furem video'. Quid brevius, quid ve libratius meditatio longior obtulisset? Solet enim canis latrare conspecto fure. [12] Aut quale est illud quod nostri temporis adolescens decrepito cuidam respondit; cum enim ille ludens insultaret quod adhuc eo promptius in equum ascenderet: « Nimirum » inquit, « septuaginta annis antequam ego nascerer artem hanc exercuisti ». [13] Innumerabilia sunt generis huius, in quibus artem ponere, cum ne cogitationi quidem locus sit, artificiosioris fuerit fortassis ingenii; mei quidem presentis propositi, ut dixi, non est artem, ne dicam suffodere, sed tradere etiam ubi in promptu est: feror enim alio. Et quoniam pro evidentia dicendorum non alienum fuerit hactenus prefari, ceptum deinceps prosequar.

38 Romana

[1] Cesar Augustus, ut est in Saturnalibus, in huiusmodi dicacitate non est quoquam minor, et fortasse nec Tullio: « affectavit enim iocos, salvo tamen maiestatis pudorisque respectu ». De quibus aliqua delegi; similiter et de ceteris, arbitrio meo, non ut de iocis librum texere Titonis exemplo dici possim, sed ut inter tot seria et gravia respirandi locum fatigatus lector inveniat in hiis que apud maiores nova, apud nos magna ex parte in quotidiani sermonis consuetudinem abierunt. [2] Igitur Augustus ab adolescentia iocatus est. Vatinius podagre morbum — qui fere omnium mos est — dissimulare nitebatur, dicens se iam mille passus per diem ambulare. Dixit hoc ille forsitan post hiemale solstitium; hinc irridendi materiam Cesar arripuit et: 'Minus' inquit, 'miri est; longiusculi enim dies incipiunt'. [3] Cuidam libellum sibi timidius offerenti et ob multam presentie sue reverentiam nunc porrigenti dexteram, nunc identidem retrahenti: '"Putas" ne' ait, '"assem elephanto dare? "' Urbanus principis iocus et tam humane conditionis memoris quam, quod maior principum pars vellet, oblivisci alium nolentis. [4] Nomenclator illi fuit quem obliviosum et officio suo imparem graviter ferebat. Egressuro igitur et Augustum nunquid in foro agi vellet percunctanti: 'Commendatorias' ait 'literas tecum perfer; notum enim ibi nullum habes'. [5] Orator quidem clarus sed gibbo prominenti deformatus Galba — de quo Lollii vulgatissimus iocus erat: '"ingenium Galbe male habitare"' — is, inquam, coram Cesare causam agens et velut eloquio gloriabundus sepe iterans: '"Corrige in me siquid" corrigendum videris, Auguste', hoc ab eo tandem responsum habuit: '"Ego te", Galba, "monere possum, corrigere" autem nullo modo'. [6] Purpuram emi preceperat; non respondebat animo suo color; venditor vitium excusabat: 'Et attolle' dicebat, 'purpuram, Cesar, ac sursum oculos intende'. Cui Cesar: 'Ergo ne ut populo romano bene vestitus videar "in solario" ambulem oportet?' [7] Solebat ad cenam invitatus non negare, quo se civibus suis convictu non superbo quam familiarissimum faceret. A pauperrima et tenuissima cuiusdam cena rediens, hospiti verbis illum prosequenti hoc unum ad aurem iocoso murmure respondit: '"Tam familiarem me tibi non putabam"'. [8] Cum extrui forum precepisset et consummationis avidus architecti nimiam tarditatem invisam haberet, eodemque tempore et a Cassio Severo accusati plurimi absolverentur ac velut ab inquieti et calumpniosi hominis laqueis equitate iudicum expedirentur: 'Utinam' inquit Augustus, '"forum meum accusaret Cassius!"' [9] Poscebat a Cesare congiarium Pacuvius Taurus; quoque melius persuaderet, vulgatum iam apud omnes affirmabat magnam "pecuniam sibi ab illo datam". Respondit Cesar: '"Sed tu noli credere"'. [10] Alteri cuidam, cum ab officio remotus esset, similia flagitanti atque addenti non se cupiditate ad id petendum induci, sed pudoris proprii respectu et ut sine noxa prefecturam equitum sponte dimisisse, insuper et liberalitate cesarea dignus putaretur, sic illusit: '"Tu te accepisse" palam dicito, "ego me dedisse non negabo"'. [11] Quidam romanus eques diem functus erat; post cuius mortem es alienum ingens, quod usque sub extremum occultaverat, emersit; re comperta miratus Cesar: 'Ite' ait, 'et cubicularem eius culcitram michi comparate'. Obstupentibus mandatum rationem adiecit: 'Sompnos' inquit, 'alliciet culcitra, in qua ille tantis debitorum molibus oppressus sompnum capere poterat'. [12] Mos antiquis erat in agris suis sepeliri. Vectius quidam agrum excolens illic invento sepulcro patris non pepercit, sed aratrum superinduxit. Qua in re ita lusit Augustus: '"Hoc est"' inquit, '"vere" sepulcrum "patris colere"'. [13] Filia eius Iulia festinatos canos egre ferens clam vellere consueverat. Supervenit ornatricibus operi inhiantibus improvisus Cesar et vulsos capillos in illarum gremio notavit, sic tamen oculos avertit ut nec vidisse videretur. Et tunc equidem nichil de hac re; post tempus sciens in sermonem senectutis incidit et filiam sciscitatus est utrum suo tempore canos an nullas habere comas mallet; atque illi sine hesitatione respondenti et canitiem calvitio preferenti sic insultavit: 'Cur igitur hee ante tempus te decalvant?' [14] Audita fama Herodis Iudeorum regis, quod infantes citra bimatum omnes in Syria natos, inter quos et proprium filium, mandasset occidi: 'Melius est' inquit, "Herodis porcum esse quam filium"', alludens mori hebraico: sic enim carnibus suillis sicut humanis abstinent. [15] Tragediam scribere adortus erat, cuius mentionem inter studia eius feci. Tragedie nomen erat Aiax. Eam sive iam scriptam "quod displicuisset", ut Macrobius refert, sive inceptam "stilo non succedente", ut Suetonio videtur, aboleverat. Et interrogantibus amicis "quidnam Aiax suus ageret: '"In spongiam"' inquit, '"incubuit"'. [16] Non inconsulte, nisi fallor, ageremus bona pars scriptorum si in iudicando de opusculis nostris huius ioci memoriam haberemus. Sed ne forte dicacior Augustus quam principem decet ceteris silentium indixisse videatur, attingam alios.

39

[1] Marcus Tullius Quintum Ciceronem fratrem ac Lentulum generum habebat, homunciones pusille admodum stature; in utrunque cavillatus est. Venerat in provinciam cui frater prefuerat; illic "imaginem" eius "clipeatam" quam amplissima forma « usque ad pectus depictam », ut mos erat, cernens: '"Frater"' inquit, '"meus maior est dimidius quam totus"'. [2] Rursus generum ingenti « gladio accinctum » videns: '"Quis"' ait, '"generum meum ad gladium alligavit?"' Quo ioco nunc erga insignis parvitatis homines vulgo utimur. [3] Alter illi gener erat, Piso; qui cum incessu cunctatior fores quam conveniret viro, filia ex diverso concitatior quam deceret feminam, uno verbo lusit in utrunque. Ait enim filie: '"Ambula ut vir"'. Anceps iocus duos simul pupugit. [4] Apud Damasippum cenans, cum « ille mediocre vinum » mense adhibitum grandiloquis verbis attollens "diceret": '"Bibite, falernum hoc, quadraginta annorum est"', respondit: '"Bene fert etatem"'. Facete: unde ille vino gloriam petebat, hic veniam dedit. [5] Lusit et in Iulium Cesarem; ad quem cum post civilis belli victoriam venisset, interrogatus cur homo doctus « in electione partium » tam pueriliter "aberrasset", hoc unum quod responderet habuit: '"Precinctura me decepit"'. [6] Caute simul et iocose: cum enim meritorum comparationi locus amplius non esset, habitus ducum contulit et quasi rerum omnium precellentiam Cesari tribuens uno solo quo videretur inferior se deceptum affirmavit. Constabat enim Cesarem propter habitus negligentiam ab ineunte etate "male precinctum puerum" vocari solitum. [7] Illusit et Vatinio, qui paucis diebus consul fuerat. 'Grande' inquit, 'prodigium "anno Vatinii" contigit, "quod illo consule nec bruma nec ver nec estas nec autumpnus fuit"'. Eidem "querenti" quod ad se venire neglexisset: 'Volebam' inquit, '"in consulatu tuo venire, sed nox me comprehendit"'. [8] Michi tamen, etsi uno loco sic scriptum inveniam, verisimilius videtur quod alibi legitur: hic iocus Caninio potius dictus quam Vatinio, quod Vatinius paucis, Caninius non nisi uno tantum die consulatum tenuit. [9] De quo est alter Ciceronis iocus: '"Vigilantem consulem habemus, qui in consulatu suo sompnum non" admisit'. Illud preterea vulgatum: "solere flamines dyales" fieri, nunc "dyales" esse "consules"; et interrogatio ludicra: "quibus consul consulibus fuisset". [10] Longior sim si Ciceronis iocos ad unum colligam; ceterum ex paucis acervi totius libamen obtulisse sufficiet. Hoc quidem inter pretereunda non fuerit, quod magnis auctoribus constat: eum sepe sontes reos in iudicio defendentem deficiente iustitia confugisse ad iocos et eo presidio victoriam quesivisse. [11] Nec illud ignotum: quod in hiis creberrimus foret, "consularem scurram" ab hostibus vocitatum, quin et ab ipso de quo supra diximus Vatinio, qui hanc eius notam scriptis edidit. Sed iam satis iocatus es, Cicero; maior quidam iocator intervenit: cedendum est.

40

[1] Vespasiani principis facetissima quedam sunt. Illud in primis. Mulier amorem fassa seque amando perituram nisi opem ferret, rigorem maiestatis precibus ac blanditiis evicit et in amplexus tandem cesareos admissa est. Cum certam pecunie summam vel concubitus vel amoris pretium princeps amanti daret, dispensator ignarus qualiter eam pecuniam rationibus inscriberet, percunctabatur. Respondit: '"Vespasiano adamato"'. Quid in tali presertim sene iocosius? [2] Unus ex domesticis cuidam externo sub obtentu germanitatis dispensationem impetrare nitebatur; agnovit fraudem et dilata re illim pro quo petebatur accersit; certiorque ab eo factus quid pro se supplicaturo spopondisset, id sibi numerari iussit et voti compotem dimisit. Reversus intercessor instare; cui Vespasianus: '"Alium tibi fratrem quere, hic quem tuum putas meus est"'. [3] Dum iter ageret mulio auriga descendit « ad calciandas mulas », substititque vehiculum. Rapta interim occasione litigator anxius accessit ad principem et que vellet narrandi tempus habuit. Animadvertit tamen commentum Cesar interrogatoque mulione "quanti calciasset", pepigit "lucri partem". Festive utrumlibet, nisi avaritie suspitio iocis insita videretur. Sed de hoc alias. [4] Plura extant eius talia; quin et supremo vite tempore iocari non destitit. Ad primum egritudinis insultum, statim, quod erat, mortiferam arbitratus: '"Ut puto"' inquit, '"deus fio"', alludens predecessoribus suis in deorum numerum relatis.

41

[1] Exciderunt et sevissimis ingeniis facetissimi sermunculi, quos vel ob hoc ipsum commemorare libuit. Quis enim immitior Tiberio Cesare, presertim postquam Capreas attigit, cruentissimo eius otio famosam et infelicem insulam? [2] Illic moras trahentem Yliensium adiit legatio consolationis obsequium principi ferens super mortem Unici filii. Cuius mortis dolorem ille memoriamque omnem non tam forti quam inhumano animo confestim aboleverat. Itaque velut intempestivis consolatoribus sic illusit: 'Ego quoque fortune vestre compatior, quia magnificum civem Hectorem perdidistis'. Ultra millesimum annum iocandi materiam quesivit animo ferox actisque metuendus.

42

[1] Quis preterea Domitiano sevior? quis ab honestarum artium studio et delectatione remotior? Et tamen agente natura nonnichil paterni leporis inerat. Eius illa referuntur de Metio, qui in cultu corporis multus erat: '"Vellem"' inquit, '"tam formosus esse quam Metius sibi videtur"'. [2] Alterius comam permixta canitie flavescentem, "perfusam mulso nivem" appellavit.

43

[1] Cecilius iurisconsultus ab hoc ordine nequaquam repellendus est. « Lapidatus erat a populo Vatinius dum gladiatorium munus ederet »: ea iniuria permotus edilitio edicto caveri procuraverat « nequis nisi pomum in arenam » mitteret. Per eos dies contigit ut Cecilium quidam consuleret « esset ne pomum nux pinea ». '"Si in Vatinium"' inquit, '"missurus es, pomum est" hauddubie'. [2] Idem mercatori consulenti quonam modo « navem cum sotio divideret », respondit: 'Si navem diviseritis neuter habebit'.

44

[1] Lucius Cecilius cum Gaio Cesare pila ludebat, nec deerant collusores alii. Iussit Cesar ceteris centena sextertia per singulos numerari, quinquaginta Cecilio; at ille: '"Una" ne tantum "manu"' inquit, '"ludo?"'.

45

[1] Nec illepide Virgilius, cum sibi exprobratum esset quod versus homericos abstulisset et in operis sui congeriem redegisset, respondisse traditur « magnarum esse virium auferre clavam de manu Herculis », non dissimulans se illis versibus non precario sed pro suis uti; quod esse permaximum ex herculea Homeri magnitudine latenter affirmans. Facete admodum ac breviter quod ad ignominiam dicebatur in gloriam suam vertit.

46

[1] Decimus Valerius Publio Clodio infenso sibi: 'Quid' ait, 'michi durius minaris quam ut eam Durachium et revertar?' sumpta iocandi materia de exilio Ciceronis, qui eo in exilium perrexerat agente Clodio confestimque redierat.

47

[1] Lucius Quintus pretor de optime atque innocentissime administrata provincia reversus in morbum inciderat. Is dum gelidas « manus se habere amico » conquereretur "assidenti": 'Certe' ait ille, '"calidas" nuper "de provincia" retulisti'; de furtorum scilicet et rapinarum frequentia iocum texens, qui viro integerrimo et bene "sibi conscio" risum movit fastidiumque discussit, suffusurus noxio ruborem.

48

[1] Lucius Mallius pictor egregius deformes filios habebat. Quibus visis amicus apud eum cenans: '"Non similiter"' ait, '"fingis et pingis, Malli"'. Ille autem: 'Nimirum, "fingo enim in tenebris", in "luce pingo"'.

49

[1] Sabinus quidam nomine dives ineptissimus a Seneca refertur, qui etate sua fuit, hebes quanquam et obliviosus, glorie tamen avidissimus, quam ex literarum notitia procurabat. Itaque magnis preciis servos comparavit, quorum alter hunc, alter illum poetam familiariter ac memoriter nosset, hoc scilicet expeditum iter ad eam quam petebat gloriam ratus, ceu servi ut peculium sic et literas domino quererent. [2] Hac tali familia instructus, convivas suos questiunculis exagitabat: servi ad pedes aderant et de quacunque re sermo esset obortus, accommodatos materie versus insusurrabant; quos ille gloriabundus dum pronuntiare vellet, in medio labebatur. [3] In hunc ergo Satellius Quadratus, ut ipsius hoc narrantis verbis utar, "stultorum divitum arrasor et arrisor et derisor", ita iocatus est: cum enim ille iactaret "centenis milibus servos sibi singulos" constitisse: 'Minori pretio' "inquit" Quadratus, '"totidem scrinia emisses"'. [4] Idem Sabinum ut luctaretur orabat, cumque ille admirans diceret: 'Quomodo luctabor homo eger ac fragilis et vix vivere valens?' '"Noli" queso' "inquit" Quadratus, 'hoc "dicere": aspice quot servos habes robustissimos'. Merito has nugas audiebat demens qui ex alienis bonis gloriam speraret. [5] Sed ut aliquantisper aurem iocis muliebribus prebeamus.

50

[1] Iulia Augusti filia — que profecto non ultima inter illustres feminas fuisset, si pudicitie curam, quam primam esse par fuerat, non in ultimis habuisset — inter multas et varias nature dotes humanitatem morum comitatemque sermonis habuit, cavillatrix in primis iocundissima. [2] Contra crebros patris monitus culta lascivius oculos eius se turbasse cognoverat; modestiore habitu reversa mitigare paternam indignationem cogitavit et obtinuit. Itaque verba que dolor oppresserat gaudium expressit et: 'Sentis ne' ait, '"quanto" magis "hic" quam hesternus habitus deceat "Augusti filiam? "' Non obstupuit illa tanti censoris maiestatem, sed: '"Heri me"' inquit, '"viri, hodie patris oculis ornavi"'. [3] Eandem in spectaculo ludorum circumvallaverant adolescentium impudicorum agmina, cum ex adverso Livia Augusta venerando modesta comitatu staret. Hec cesaree coniugis ac nate varietas populum erexerat, sed ipsum principaliter Augustum. Commonefecit ergo Iuliam brevi scripto: circumspiceret quanta morum imparitas inter duas dignitate pares feminas foret. Illa castigatorem suum repulit hiis verbis: '"Et hii mecum" senescent'. [4] Ab amico sobrio et prudenti monita ut se "paterne frugalitatis" imitatricem faceret modestosque illius mores in animum induceret, respondit: '"Ille se Cesarem esse obliviscitur, ego Cesaris me filiam" recordor'. Sed iam satis multa de nostris.

51 Externa

[1] Dyogenes cynicus, ille famosissimus contemptor omnium que optantur ab aliis, de Antisthene preceptore suo sic iocari solitus traditur: 'Ille me ex magnis divitiis ad inopiam deduxit effecitque ut latas edes cum angusto et volubili dolio permutarem'. Et quantum ultro citroque laudum ac glorie sub hac irrisione claudebatur! [2] Item adversus dyaleticum sophistam lepidissime cavillatus est. Proposuerat ille "per contumeliam" hoc modo: '"Quod ego sum id tu non es"'; annuit Dyogenes; ille procedens in sophismate: '"Homo autem"' inquit, '"ego sum"'; et id quoque confessus est; tunc ex concessis conclusit dyaleticus hoc modo: '"Tu igitur homo non es"'. Indignatus has ineptias philosophus: '"Hoc"' "inquit", 'ultimum proculdubio "falsum est; et si verum fieri vis, a me incipe"'.

52

[1] Iuvenis alienigena Romam venit forma corporis tam similis Augusto ut omnem populum spectaculi admiratione suspenderet. Augustus re audita evocatum ad se iuvenem cernens effigiemque suam in illius facie recognoscens, in hanc sententiam interrogavit: '"Fuit" ne unquam, "o adolescens, mater tua Rome? "' Sensit ille quo pergeret et: 'Minime' inquit, 'mater, at "pater meus sepe"'. Facete et illatam suspitionem repulit et novam peperit. [2] Et hec quidem historia sic in Saturnalibus tradita est; Valerius autem Maximus, non Augusti sed innominati pretoris, neque matris sed duorum patrum mentionem facit; preterea non Rome sed in Sicilia interrogatum responsum ve commemorat. Percunctante enim magistratu romano quendam eius provincie sibi forma corporis simillimum et mirari se dicente unde hec tanta similitudo cum pater suus nunquam in Sicilia fuisset, ille respondit: 'At pater meus persepe Romam venit'. Quenam sane verior fideliorque narratio, fides, ut aiunt, penes auctores maneat.

53

[1] Mithridates Ponti rex Ariarathi regi Cappadocum, sororis sue filio, sub simulatione colloquii insidias tendens, gladium abdiderat. Credulus licet adolescens et ad interitum destinatus, regio tamen illorum more temporum scrutatorem premisit, qui dum Mithridati manum in secretiores partes corporis immittit iocans ille: '"Cave' ait, 'ne aliud telum quam" quod "queris invenias"'. Eoque modo suspitione detracta iocis texit insidias. Mirum quod in eo statu iocari posset sanguine mox nepotis respergendus.

54

[1] Non est huic loco subtrahendus Publius quidam e Syria, qui a primis annis huic rei deditus ac libertatem ob id unum consecutus, Rome tandem et per Italiam victis omnibus similium studiosis, preter favorem populorum Iulii Cesaris dictatoris ingentem quoque gratiam promeruit. Is et mimos scriptitavit et multa eius extant non magis iocosa quam gravia. [2] Propter que tamen primum carus et libertate dignus haberi ceperit, duo referuntur. Domini sui patronus servum suum ydropicum in arena resupinum ad solem cernens, quid illic ageret quesierat; antequam eger responsum exprimeret, processit Publius puer ex inopinato et: '"Aquam"' inquit, '"calefacit"'. Idem inter convivas disceptantes quod "esset otium molestum", acceptam omnibus sententiam dedit, "podagrici pedes" dicens. Hec atque huiuscemodi latentis ingenii inditium et manumissum erudiendi materiam prebuerunt.

55 Moderna

[1] Tot nature fortuneque muneribus quibus Azzo marchio Estensis etate patrum claruit ne absque molestia frueretur, minus spectatam habuisse creditur uxoris fidem. Itaque cum formosissimum ex illa susceptum puerum in ulnis habens suspirasset, causam quesivit illa suspirii; cui maritus: 'Vellem' inquit, 'hunc puerum ita meum esse, omni dubietate submota, ut tuus est; et hanc certitudinem libens magna fortunarum mearum parse redimerem'. 'Atqui' ait illa, 'nichil hic impense est, negotii parum'; arreptoque filio: 'Hic', inquit, 'quod nemo dubitat, meus est'; annuente viro: 'Ut nichil igitur dubii supersit, de manibus meis suscipe eum', ait, 'tuus sit'.

56

[1] Bonifatius VIII romanus pontifex duobus fere lustris domum de Columpna vagam egit ac toto orbe dispersam. Fulminabat ille de terris et ad exemplum tonantis etherei, cuius gerebat vices, edictis minacibus intonabat. Capitale fuerat aliquem de generosis exulibus hospitio suscepisse. [2] Nuntiatum est interea Agapiti uxorem, que sanguine illum contingebat, esse pregnantem. Sensit hostem suum Rome fuisse et accensus ira atque odio perduci ante pedes suos mulierem iussit. [3] Venit illa verecunde et ventrem studio tegens; at ille, ut erat in sermone mordacissimus: 'Demitte' inquit, 'pallium, meretrix. Quis te gravidam fecit?' Loqui coacta: 'Pater' ait, 'sanctissime, tu michi virum meum abstuleras. Quid facerem? Quod etas et forma suaserunt consilium cepi: inter innumerabiles peregrinos quos hic annus in hac urbe congregavit circumspiciens, unum viro meo simillimum notavi; placuit oculis meis ille et in exulantis viri memoriam susceptus est per noctem; mane abiens, qualem cernis me dimisit'. [4] Hec autem alludens ad viri habitum dicebat, qui sub veste peregrini ignotissimus ad uxorem penetraverat. Risit Bonifatius et muliebri facundia mitigatus est.

57

[1] In collibus prope quos natus sum vidit etas nostra nobilem quendam virum cuius primum studium fuit excipere transeuntes apparatu magnifico. Die quodam a silvis et venatu, cuius quoque perstudiosus erat, incultam et dumis laceratam tunicam indutus rediens, plenam hospitibus domum repperit. Quibus honorandis intentus dum huc illuc cuncta providens discurrit, in quendam illorum superbum et stabula miscentem famulum incidit cepitque eum blande corrigere; impatiens ire furcifer extenta manu faciem eius percussit; secessit ille tacitus. [2] Mox cernens famulus quem pulsaverat inter discumbentes medium, trepidare cepit. Tandem explorato quisnam esset, affusus erroris veniam poposcit; cui edium dominus: 'Tibi' inquit, 'libens parco, huic autem', et tunicam suam digito signavit, 'non parco, que ut ita tractarer prestitit'.

58

[1] Quodam tempore dum cristianorum proceres Saracenorum fines invadere et terram Cristi sanguine consecratam indigno servitio liberare decrevissent — quod heu sepe facimus nunquamque perficimus! —, agitatum est in consiliis quisnam tantis ceptis dux aptissimus foret, visusque est optimus Sancius Hispanie regis frater, quem et experientia armorum commendabat et genus et probitas, nec suspectum luxus faciebat, frequens principatus malum: nullis enim inquinatus opibus aut delitiis, sed hispano more asper et agrestis et sub divo inter labores educatus erat. [2] Accersitus igitur omnium consensu Romam venit et latine lingue nescius unum ex fidis interpretis loco habuit. Publicum — quod in tali re solet — celebrabatur consistorium. Illic inter multa recitatum erat romani pontificis decretum, ubi Sancium Egipti regem fecerat; quo audito sublatus ingens plausus omnium. [3] Admirans Sancius sedentem ad pedes interpretem quid sibi vellet strepitus percunctatus est; ubi audivit se Egipti regem pronuntiatum: 'Surge' ait, 'et dompnum papam pronuntia caliphum de Baldacho'. Festiva et vere regia libertas! pro inefficacis regni nomine inanis pontificatus titulum pensavit.

59

[1] Comes olim Fuxi in Cathaloniam profectus erat: homo liberalis et qui nil negare didicisset; illic, ut aiunt, turba petentium obsessus nichil sibi reliquerat preter mulam quam ponderosus senex equitabat. Reditum paranti non defuit qui calcaria insuper precibus extorquere niteretur. At ille protento pede subridens: 'Accipe' inquit, 'modo michi aliquem expedias qui mulam meam Fuxum usque sollicitet'.

60

[1] Dinus quidam concivis meus, qui etate nostra gratissime dicacitatis adolescens fuit, casu preteriens per loca frequentissima sepulcris, aliquot sibi notos senes illic confabulantes comperit; qui ut iocandi peritum irritarent, iocari simul omnes — ut est etas illa loquacior — et manibus etiam apprehendere ceperunt. [2] Ille se proripiens hoc unum omnibus respondit: 'Iniquum hoc loco certamen; vos enim ante domos vestras animosiores estis'; senio scilicet eorum et vicinie mortis alludens. Nec prius intellectus est, quam eo ex oculis ablato cimiterium circumspicientes, quas ille domos loqueretur perpenderunt. [3] Innumerabilia dixit ad hunc modum, que apud nos vulgo etiam nota sunt; hoc enim loco non iocos eius prosequi, sed nomen attingere propositum fuit.

61

[1] Lovatus patavinus fuit nuper poetarum omnium "quos nostra" vel patrum nostrorum "vidit etas" facillime princeps, nisi iuris civilis studium amplexus et novem Musis duodecim tabulas immiscuisset et animum ab eliconiis curis ad forensem strepitum deflexisset. [2] Is amici subita quondam et moras respuente necessitate, ipso quotidiano ac domestico quo forte tunc inventus est habitu, rogatus in iudicium venit. Novus iudex qui tribunal impleverat egregio viro nec assurrexit nec aliquo eum honore dignatus est. Ceperat Lovatus amici causam planis ac vulgaribus verbis agere et illum in singulis dictis obluctantem urbane admodum ac suaviter convincere. [3] Indignans iudex, tanquam maius aliquid dicturus, sic interrogavit: 'Scis literas' At ille: 'Scis paucas' inquit. Risit insulsus iudex solocismum et ydiotam ratus ad inceptum rediit sermonem, nec ante se delusum sensit quam disertissimi viri ratione simul et oratione superatus, nomen abeuntis querens ab astantibus didicit Lovatum esse, cuius ea tempestate non Padue tantum celebris, sed per totam Italiam fama erat. [4] Deinceps ad ea transeamus in quibus par ingenium nec minor festivitas, sed morsus est acrior; quibus abundare etsi prudentis non est, quia tamen precedentibus simillima erant et ad eloquentiam similiter spectare videbantur, qualiacunque forent segreganda non censui.

62 DE MORDACIBUS IOCIS Romana

[1] Mutius quidam fuit invidi et iniqui animi, qui eque alienis bonis ac suis malis torqueretur ingemisceretque. Hunc mestiorem solito cernens Publius ita iocatus est: '"Aut Mutio nescio quid" mali accidit "aut" cuipiam "nescio" quid "boni"'.

63

[1] Post obsidionem mutinensem fugiens Antonius seu naturali more seu corporis laboribus exhaustus creberrime bibebat subsistebatgue per singulos passus ubi bibendi facultas afforet: mox fugam precipiti consternatione resumebat. [2] Interrogatus unus ex familiaribus eius quidnam "Antonius ageret", respondit: '"Quod canis in Egipto: bibit et fugit"'. Certum est enim canes egiptiacos cocodrillorum contactu anxios atque limphaticos fugere "et bibere".

64

[1] Plancus Meviam Gallam uxorem habuit, non satis probati nominis feminam. Cum autem amici causam agenti testis ex adverso sutor processisset quidam, putans Plancus vilitate officii testem suspectum reddere, quasi incognitum sciscitatus erat qua arte se regeret: 'Gallam' inquit, 'calco'. Galla autem sutorium instrumentum erat. Qua equivocatione nominis inter veram artis sue professionem et interrogantis ignominiam mordaciter lusit.

65

[1] Sille filia duos simul adulteros habebat, Pompeium quendam cognomento Maculam et Fulvium fullonis filium. Lusit in dedecore domestico Faustus frater et: '"Miror"' "inquit", '"sororem meam, cum fullonem habeat, maculam habere"'.

66

[1] Nec Catonis censoria asperitas iocorum talium expers fuit. Sacrificio utebatur antiquitas cui protervia nomen erat; ex quo quicquid cibi sacrificantibus restabat ignibus tradebatur. Albidius quidam nebulo patrimonium omne devoraverat, domum solam que gule supererat ignis absumpserat. Fecisse Albidium proterviam iocabatur Cato. [2] Huius nomen Catonis Uticensis memoriam renovat et rei quam illo inspectante potuisse contingere vehementer indignor ac stupeo.

67

[1] Publio Clodio violatarum religionum ac manifesti adulterii reo dati iudices, quia de criminibus constabat, iamiam pronuntiaturi, presidium a senatu petierunt, tum demum peti solitum cum aliquis reus potens condempnandus esset. [2] Interim Publius Clodius, ad artes suas in extremis casibus se se vertens, aliquot ex iudicibus illustrium feminarum, apud quas consuetudine et muneribus et suarum interventu potens erat, promisso concubitu et prestito, adulteriorum stuprorumque participes et ob hoc sibi propitios effecit; alios magnis pecuniis honeratos corrupit. [3] Quid multa? ubi condempnatio sperabatur, summa cum populi romani et illius seculi infamia absolutus est, nocentior absolutione quam crimine: quoniam, ut eleganter ait Seneca, "plus est distribuere adulteria quam facere". Itaque prius adulter, post leno: propter primum accusatus, propter secundum liberatus. Mira res et vix credibilis nisi eam clarissimi auctores literis mandassent! [4] Hos iudices, absoluto Clodio, mordaciter ludens Catulus senator hiis verbis percunctatus est: '"Quid a nobis presidium" poscebatis? an forte ne pecunia perfidie vestre precium vobis eriperetur?' Erubuisse poterant scelesti homines, sed apud animos libidinibus avaritieque deditos pudoris iactura levissima est: facile igitur presentem ruborem perceptis voluptatibus ac pecunia solabantur. [5] Illud potius miror, unde illis temporibus tanti et tam comperti facinoris impunitas. Ut enim cum eodem Seneca concludam: « Pudet dicere: nunquam apertius quam coram Catone peccatum est ».

68

[1] Sed quis omnium iocator aut promptior aut mordacior Cicerone? Cui enim, queso, pepercisset aut cuius magnitudinem timuisset qui et Pompeio suo non pepercit et fortunam Cesaris non expavit? Sane, cum equaliter ambos lacesseret, gravius offendebatur amicior. [2] Venerat ad castra Pompeii in primordio civilis belli: reprehendentibus amicis quod nimis distulisset: '"Minime"' inquit, '"sero veni, nam nichil hic paratum video"', Pompeii tarditatem in apparatibus bellorum ludens. [3] Cum vero ad ipsius Pompeii conspectum pervenisset et ille interrogans dixisset: 'Ubinam Dolabella gener tuus?' "respondit: 'Cum socero tuo' ", unico verbo discussa calumpnia et generi et sua, qui in dissentiendo de republica principum vestigia sequerentur. [4] Gallus quidam de Cesaris exercitu ad Pompeium transfugerat; illum civitate romana dederat Pompeius. Exclamavit Cicero: '"O bellum hominem, Gallis civitatem promittit alienam, nobis nostram reddere non potest"'. [5] Solebat de Pompeio nimis mordaciter iocari hiis verbis: '"Ego quem fugiam habeo, quem sequar non habeo"'. Hiis et horum similibus hoc unum Pompeius reludebat: '"Cupio ad hostes Cicero transeat, ut nos timeat"', quasi tantam illam loquendi fidutiam Ciceroni non aliunde quam ex familiaritate nimia provenire confirmans. [6] Iam quotiens et quam graviter lusit in Cesarem! Andron quidam laodicenus Romam venerat; adventus sui causam interrogaverat Cicero, atque « illo respondente se pro patrie sue libertate legatum ad Cesarem venisse », servitutem romanam dissimulare non valens greco sermone in hanc sententiam respondit: '"Si obtinueris, et pro nobis intercede"'. [7] Abutebatur Cesar uno tempore matre ac filia. Nomen matri Servilia, que et Marci Bruti genitrix fuit; quam, ut ait Suetonius, « ante alias dilexit et cui super alias donationes margaritam » ingenti pretio « mercatus est ». Filie nomen Iunia Tertia, que ipsius soror Bruti et Gaii Cassii coniunx erat. Cum itaque bona civium subhastarentur iussu Cesaris et Servilia magni valoris predium exigua pecunia comparasset, lusit Cicero: '"Equidem"' inquit, '"quo melius emptum sciatis, comparavit hunc fundum Servilia tertia deducta"'. [8] Rogatus pro amico ut ei decurionatum procuraret, multis audientibus respondit: 'Rome ius habente Pompeio difficile est quod postulas'; tacite facilitatem Cesaris nimiam incusans super senatu dignitatibusque passim profundendis. [9] Eodem pertinet quod Laberio ait. Cum enim senatu supra modum aucto parum abforet quin loca novis senatoribus deessent, una et rudem senatum et Laberium non invenientem ubinam assideret et ipsum qui angustiarum materiam prebuerat, Cesarem, illusit. '"Recepissem"' inquit, '"te nisi anguste sederem"'. [10] Hunc tamen iocum non inultum tulit; ita enim ille repercussit: '"Mirum si anguste sedes, qui duabus sellis sedere soles"!', duplicitatem animi et fidei inconstantiam obiectans, quam multi tunc obiciebant viro egregio. Sed immerenter et indigne hec "optimus" et innocuus "civis audiebat", ne excusationem eius sileam que est in Saturnalibus; unde iocosa hec magna ex parse decerpta sunt. [11] Equidem quod sequitur excusare nescio parumque abest ut sententiam revocem. Egreditur enim omnem ludi modum et apertum continet odium quod dicam, eoque magis quo non volatili levitate loquenti excidit, sed mansura gravitate a scribente dictatum est. Sic enim in epystola quadam ait quam ad Gaium Cassium interfectorem Cesaris misit: '"Vellem Idibus Martiis me ad cenam invitasses; profecto reliquiarum nichil fuisset. Nunc me reliquie vestre exercent"'; Augustum Cesarem ac Marcum Antonium reliquiarum nomine significans. [12] O hostile et virulentum iocum, et qui Laberii dictum Antoniique factum prope iustificet! Multa se offerunt similia, sed nimis amicum meum urgeo; subsistam igitur. [13] Nec a Cicerone tantum sed vulgo etiam laceratus est Cesar. Siquidem peregrinis ac novis hominibus admissis in senatum, precipueque Gallis, inventus est libellus hoc continens: « Bonum factum: nequis senatori novo curiam monstrare velit! » [14] Item "illa" publice "canebantur": Gallos Cesar in triumphum ducit, idem in curiam. Et rursus: Galli brachas deposuerunt, latum clavum sumpserunt. Et hec quidem ideo premisi quia illud idem respiciunt quod in Laberium iocans Cicero mordebat. Nunc paulo superius redeundum est. [15] Edilitatem agens Cesar cum Marco Bibulo « Capitolium ac forum comitiumque et basilicas ac porticus adornaverat », ludosque insuper fecerat comuni impensa; sed quoniam college obscurius, clarissimum Cesaris nomen erat, cum apud animos hominum omnium gratia reflecteretur in Cesarem, iocatus est Bibulus: idem "sibi quod Polluci" contigisse; "ut enim" ille cum fratre comunem domum habens sileretur in populo et « Castoris tantum » domus diceretur, sic comunem ipsius ac Cesaris largitatem et non alterius iactari. [16] Cum eodem postmodum Marco Bibulo consulatum gerens, quod absque ullo eius respectu rempublicam versaret, iocandi occasionem vulgo dedit. Fuere qui quotiens ex more tale aliquid agerent quod consignatione diei et consulis egeret, « non Cesare et Bibulo, sed Iulio et Cesare consulibus » gestum scriptis mandarent. Hinc vulgati mox sine auctore versiculi: Non Bibulo quicquam nuper sed Cesare gestum est; Nam Bibulo fieri consule nil memini. Et hec invidiosa magis quam obscena; contra illa turpissima. [17] Adolescens admodum adhuc Silla superstite, cum fortune sue navigium patrie tempestatibus impar agnosceret, secessit Asiam petens atque apud Nicomedem Bithynie regem paulo familiarius subsistens, ex levissima cause gravissimam et inexpiabilem contraxit infamiam, tanquam adolescentie flore prostrato regie libidini. Hinc suspitio pro veritate suscepta et omnibus sine fine non tam iocandi, quam obtrectandi materia data est. [18] Consul ingenti patrum repugnantia Galliam provinciam obtinuerat: hinc immodice letus, magna senatus frequentia linguam frenare non valuit, mestis et nolentibus inimicis se quod optasset consecutum dictitans, cunctisque vices odii redditurum. [19] Ubi cum quidam eas minas egre ferens, id « nulli femine facile fore » dixisset, satis habuit mordacem iocum urbana responsione discutere: '"Et regnavit"' inquit, '"in Syria Semiramis magnamque quondam Asie partem Amazones tenuere"'. [20] Iam illa non inter iocos numero, in quibus nichil colorate agitur, sed propalam ingeruntur obprobria. Dolabella "regie pellicem, sponsam interiorem regie lectice" vocavit. Bibulus ipse non Cesarem, sed "bithynicam reginam" dicit, et feditati miscet invidiam dicens ante sibi "regem cordi fuisse, nunc regnum. Octavius quidam", eger animo eoque lingua mordacior, in publicum progressus "Pompeium" regis nomine "salutavit", mox versus in Cesarem: 'Ave,' inquit, 'regina'. [21] Cicero ipse, quem ad mordaces iocos cogor revocare, cum aperte nimis multa de hac re scriptis etiam mandasset, defendentem quondam Cesarem Nicomedis filie causam in senatu ac magna regis erga se merita recensentem interpellavit et: '"Remove"' "inquit", '"ista, oro te, quoniam notum est et quid ille tibi et quid illi tu dederis"'. [22] Curio senior cum "stabulum Nicomedis et bithynicum fornicem" appellasset, simplici non contentus macula utriusque sexus ignominiam adiecit in "oratione quadam, omnium mulierum virum et omnium virorum mulierem" vocitans. [23] Sed quid hostilia miramur, cum a suis etiam militibus, a quibus nullum imperatorum aut ducum eque dilectum constat, irrisus sit? Quo die de Gallis triumphabat, currum de more prosequentes, hoc inter multa cecinerunt: Gallias Cesar subegit, Nicomedes Cesarem. Item illud: Ecce Cesar nunc triumphal qui subegit Gallias; Nicomedes non triumphat qui subegit Cesarem. Illud preterea: Urbani servate uxores: mechum calvum adducimus. Aurum in Gallia effutuisti, hic sumpsisti mutuum. [24] Hec tamen utcunque triumphalis pompe libertas excusaverit; sed quisnam in illis patientiam habuisset? Circa supremum vite tempus Lucii Bruti qui Tarquinium expulerat statue subscriptum fuit: « "Utinam viveres!" »; statue Cesaris hoc modo: Brutus qui reges eiecit consul primum factus est, Hic qui consules eiecit rex postremo factus est. [25] Mirum quod homo invicti spiritus et nullius metuens tam multa pertulerit, que non minus propter admirationem eius attigi quam propter rerum seu verborum gratiam, ut scilicet appareret quanta maiestas animi velut ex alto despicientis terricrepas mortalium nugas. Neque enim facile videbam unde melius exempla conquirerem quibus moneremur non confestim excandescere et ad omne verbum acrius in iram rabiemque prorumpere, presertim memorantes illum et ab hostibus et a suis gravissima tolerasse, cui quidem in utrosque prompta facultas ultionis, si libuisset, affuit. Sed hec hactenus.

69

[1] Augustus quoque, cum multa luderet, aliquot interdum mordaciora pertulit. In illa triumvirali proscriptione fescenninos in Asinium Pollionem scripserat; ille pro responso hoc tantum reddidit: '"At ego taceo; non est enim facile in eum scribere qui potest proscribere"'.

70

[1] Curtio equiti romano molli ac stomacoso ad mensam Cesaris forte macer turdus obvenerat. Nichil est autem importunius divite delicato: mediocria cuncta fastidit. Dante animos gula quesivit Curtius nunquid "mittere liceret". '"Quidni? "' inquit Cesar. Non expectavit "ille" amplius protinusque "per fenestram misit", prope dignus qui pari protervia iocandi post turdum mitteretur.

71

[1] Licinius Augusti libertus operibus patroni pecuniarium largiter subsidium prestare consueverat. Cepto opere scripsit ei certam se pecuniam promittere; sed id non explicite, imo literis numeros representantibus. Animadvertit Cesar aliquantulum spatii vacantis: illud propria manu totidem quam similibus additis literis implevit, duplicavitque summam tam solerter ut nulla suspitio inesset. [2] Agnovit libertus et promissi duplum solvit tacuitque; dehinc opus aliud aggresso sic allusit misso cyrographo in quo scriptum erat: « "Confero tibi, domine, ad novi operis impensam quod videbitur" ». Iocosam fraudem retemptari urbana dicacitate prohibuit.

72

[1] Iam illa mordaciora sunt. Cenam clandestinam magno sumptu studioque fecerat; in qua ipse quidem apollineo habitu, ceteri convive singulorum deorum dearumque cultu discubuerant. Eius cene invidiam infamiamque cumulavit publica fames atque inopia que illis diebus urbem invaserat. [2] Itaque, preter apertas inimicorum exprobrationes et effusos in populum versus sine auctore famosissimos, conclamatum est "omne frumentum deos comedisse"; item vere "Cesarem esse Apollinem, sed Tortorem: quo" quidem "cognomine" Apollo "quadam urbis parte colebatur". [3] Nec defuerunt qui famam principis ab omni parte morderent. Culte suppellectilis vasorumque corinthiorum avidior putabatur, quin et aliquorum nomina ob hoc unum ut vasis eorum potiretur in proscriptorum numerum retulisse. [4] Laborabat et altera infamia: quod in alee ludo multum temporis expenderet. E quibus primam notam secuti temporis egregia continentia decussit ac diluit; secundam non expavit, ideoque ab omni parte integerrimus atque, ut Tranquillus ait, sine suspitione ullius vitii, alee famam usque ad senectutem sine dissimulatione sustinuit. [5] De primo quidem ita lusum est ut triumviratus tempore subscriberetur ad statuam ipsius: Pater argentarius, ego corinthiarius. Bis acutus iocus et mores simul pungit et originem; quam quidam ab argentariis derivatam dicunt, licet alii antiquissimam honoratissimamque diffiniant. [6] De secundo autem bello siculo mordax epygramma iactatum est huiusmodi: Postquam bis classe victus naves perdidit, Aliquando ut vincat ludit assidue alea.

73

[1] Extant et in Vespasianum mordaces ioci, precipue cupiditatem in principe lacerantes. Fama erat eum avarissimos quosque ad amplas procurationes promovere ut publicis dampnis ditatos pluris condempnaret ad inopiamque reduceret. Hinc vulgare proverbium talibus eum « pro spongiis uti » solitum, sitientes scilicet implendo plenosque vacuando. [2] Eidem avaritia vetus ad hunc modum exprobrata est. "Senex bubulcus" in primordio principatus eum adiit « libertatem gratuitam suppliciter » petens; negante Cesare exclamans: '"Vulpes"' ait, '"pilum mutat", sed "non mores"'. [3] Sane licet intempestivum hoc loco videatur, ne tamen ex hiis suspitio falsa fortassis animum lectoris occupet, differre nolui quod hanc avaritie notam et Suetonius Tranquillus, scriptor fidelissimus, necnon et ipsius facta dictaque principis excusant. [4] Siquidem et in initio imperii testatus est immensa pecunia opus esse ut posset inopia corruens respublica subsistere; preterea qualitercunque quesitis « optime » ut ait idem Suetonius, « usus est, in omne genus hominum liberalissimus ». Sed nichil est iniquius iudicio populari: pro libito crassatur inexorabiliterque diffinit; nec verba nec facta profuerunt quominus etiam defunctum sequeretur infamia. [5] Mimus ex more veteri sumens mortui personam, factorumque ac dictorum viventis representator, percunctatus publice dispensatores quanti funeralia constarent; « ut audivit centum sextertia constare », lusit mordaciter exclamans ex persona principis: '"Date" michi centum "sextertia" meque "vel in Tyberim proicite"'. Et hoc quidem in mores. [6] Iocatum est et in oris sui habitum. Quidam urbanus natura dicatior hortante Vespasiano ut contra "se aliquid diceret": 'Faciam' "inquit", '"cum ventrem exhonerare desieris"'. Nitenti enim atque impellenti simillimam faciem habuisse eum et scriptores rerum tradunt et imago vultus sui que vulgo adhuc aureis vel argenteis eneisque numismatibus insculpta reperitur, indicat.

74

[1] Domitiani quoque principis mores tragico dente digniores iocantium licentia momordit. Certam diei partem deputare solitudini in consuetudinem adduxerat; illic nichil aliud quam muscas aucupari solitus graphioque acutissimo transfigere. Querebatur ad ianuam ullus ne in thalamo staret cum imperatore; respondit Ambius Crispus: 'Nullus omnino, "ne musca quidem"'.

75

[1] Claudius princeps, inter multa turpis et nefarie dementie, libertis ac spadonibus se suaque omnia credidit eisque miser paruit cui romanum late imperium parebat; omnibus tamen Narcissum et Pallantem pretulit, quibus et honores et lucra sine fine contulit rapinasque quas vellent permisit exercere, eousque donec illis solis locupletibus, mendicis omnibus, erarium insuper inops esset. [2] De cuius interdum paupertate conquerenti Claudio sic libera mordacitate responsum est: 'Abundare incipies, "si a duobus libertis" tuis admissus in societatem fueris'.

76

[1] Iam vero quam mordacibus verbis petitus est Nero! tametsi nulla mordacitas infandi pudendique principis meritum possit adequare. [2] Puerum quendam Sporum nomine, cuius infami amore deperibat, dempta virilitate in sexum femineum transformare nisus obluctante natura, eoque dementie raptus erat ut non sine dote et ornatu exquisitissimo, qualis coniugibus cesareis esse consueverat, magnifico apparatu nuptiarum in domum suam publice evocatum haberet legitime uxoris loco. [3] In quo coniugio ita iocatus est quidam: '"Bene agi poterat cum rebus humanis, si Domitius pater talem habuisset uxorem"'. Quam proprie dampnosam mundo Neronis originem denotavit!

77

[1] Huius imperatoris attavus Gn. Domitius Enobarbus homo durus seditiosusque et arrogans fuit; in cuius mores ita lusisse traditur Lucius Crassus orator: 'Quid mirum si "eneam barbam" Domitius "habet", cum et "os ferreum et plumbeum cor" habeat?' Sed iam satis domi lusum est.

78 Externa

[1] Libertus regius repentinis opibus inflatus philosophos aliquot ad cenam invitaverat. Qui cum de rebus variis ex more dissererent et questiones eorum non intelligenti perridicule viderentur, illudens libertus: 'Imo agite' inquit, 'o convive, dicite michi quid cause est quod « ex albis nigrisque fabis » non nisi "unius coloris" efficitur "pulmentum"'. [2] Tangit et modestos animos indignitas; igitur Aridices, unus ex philosophis, non passus has ineptias: 'Quin tu' inquit, '"nobis" edissere « cur de albis ac de nigris » flagris uniformes "macule" resultant'. Satis mordaciter preterite servitutis elatum presentibus admonuit.

79

[1] Philippus rex, is cum quo Romani primum bellum Macedonicum gessere, iocosior etiam "inter seria" fuisse traditur "quam deceret regem". Is cum ad T. Quintii Flaminii multorumque Grecie principum colloquium venisset et disceptatio de altissimis rebus esset, ubi suus regnique sui status vertebatur, dicente Etholorum pretore Phania: 'Quid multis verbis opus est? Inter nos bellum iudicabit'. 'Istud quidem' inquit rex, '"etiam cecus" videt', cavillatus in loquentis lippitudinem.

80

[1] Nec minus mordaciter et aliquanto stultius Theocritus — non siracusius ille, sed chius —, qui cum ad infensum sibi regem Antigonum altero captum oculo traheretur, spem prebentibus suis fore ut cum ad oculos regis pervenisset misericordiam inveniret, respondit: 'Impossibilis igitur est ista conditio; actum est, perii'. Ceterum hec intempestiva mordacitas et Theocrito mortis et Antigono homicidii simul ac periurii causa fuit. Iuraverat enim sibi parcere, sed ioci asperitate motus non pepercit.

81

[1] Vulgatissimus est Hanibalis iocus: qui, cum vix tandem bello victus a Romanis ad Antiochum Syrie regem confugisset et ille "bellum" moturus "populo romano" innumerabiles equitum elephantorumque turritorum ac falcatorum curruum "copias campis" explicaret noscendarum virium gratia, exercitumque auro et purpura atque exquisitis cultibus honustum intuens, Hanibalem qui lateri herebat interrogasset "satis" ne putaret illa "omnia Romanis esse", respondit mordaciter irridens, ut qui exercitum illum ducemque nec minus Romanos nosset: 'Optime et "satis"' inquit, '"esse" puto "Romanis hec", quamvis "avarissimi sint"'. [2] Acris urbanitas, si diligenter attenditur quantum inter querentis et respondentis animum intersit. Sed aliquantisper ab exemplis veteribus abeundum est.

82 Moderna

[1] Dinus idem cuius supra memini, cum quadam muliere nobili ab adolescentia stupri consuetudinem habuerat; cuius vir vel coniectura rei vel notitia infestus illi erat, sed nil nisi verbotenus audebat. Itaque sub specie iocandi multa interdum aspera iactare. [2] Die quodam incomitatus Dinus in magna populi frequentia humili vehebatur equo. Alter ut pudorem incuteret rivali, arrepta equi coma et illius parvitatem et insidentis proceritatem irridere putans: 'Hunc ambulare' inquit, 'doces; sed ubi queso primum hanc artem didicisti?' At ille equo calcaribus adacto: 'Domi tue' inquit. Sic destinatum sibi ruborem in interrogantis faciem refudit.

83

[1] Dantes Allegherius, et ipse concivis nuper meus, vir vulgari eloquio clarissimus fuit, sed moribus parumper contumacior et oratione liberior quam delicatis ac fastidiosis etatis nostre principum auribus atque oculis acceptum foret. [2] Is igitur exul patria cum apud Canem Magnum veronensem, comune tunc afflictorum solamen ac profugium, versaretur, primo quidem in honore habitus deinde pedetentim retrocedere ceperat minusque in dies domino placere. [3] Erant in eodem convictu histriones ac nebulones omnis generis, ut mos est; quorum unus procacissimus obscenis verbis ac gestibus multum apud omnes loci ac gratie tenebat. Quod moleste ferre Dantem suspicatus Canis, producto illo in medium ac magnis laudibus concelebrato, versus in Dantem: 'Miror' inquit, 'quid cause subsit, cur hic cum sit demens nobis tamen omnibus placere novit et ab omnibus diligitur, quod tu qui sapiens diceris non potes'. Ille autem: 'Minime' inquit, 'mirareris, si nosses quod morum paritas et "similitudo" animorum "amicitie" causa est'. [4] Idem cum inter convivas nobiles discumberet et convivii dominus iam vino hilarior et cibo gravis ubertim sudaret vicissimque loqueretur frivola multa et falsa et inania nec finem faceret, aliquandiu indignans tacitus audivit. Cunctis tandem silentio attonitis gloriabundus ipse qui loquebatur et quasi facundie laude omnium testimonio consecutus, humentibus palmis Dantem arripit: et 'Quid?' inquit, 'sentis ne quod qui verum dicit non laborat?' Et ille: 'Mirabar' ait, 'unde hic sudor tantus tibi'.

84

[1] Ugutio etate nostra multis actus fortune tempestatibus, ad aulam tandem memorati Canis Magni veronensis, velut in portum aliquem, fessus senex appulit; ubi magnifice exceptus — quod in illa domo precipuum erat — non hospitis sed parentis locum tenuit. [2] Orta autem, ut fit super mensas, semel edendi mentione, cum multi magni comestores referrentur ab aliis, expectantibus ut Ugutio ipse, qui inter maximos habebatur, de se aliquid loqueretur, cepissetque vir immensi corporis de esu suo in etate iuvenili quedam incredibilia narrare, Petrus Nanus, qui in eadem Canis aula sapientia celebris sed mordax habebatur, respondisse traditur: « Minime quidem miror hec que dicis, cum maiora sileas, que tamen scimus: Pisas ac Lucam uno prandio comedisti ». [3] Pungentis ioci cuspidem transfixisse senis animum reor: constans enim est opinio potuisse die illo quo de dictarum civitatum dominio pulsus erat vulgi tumultum comprimi si e convivio surrexisset.

85 DE INGENIO PAUPERTATIS

[1] Habet et paupertas ingenium suum, habet et cogitationes alias. Nec nunc illa commemoro que universis urbibus campisque et litoribus nota sunt: quot curas quantosque labores pro mortali felicitate soliciti domi militieque, terra pelagoque suscipimus, quam cupide quamque periculorum omnium oblitus impiger extremos currit mercator ad Indos,per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes; sed illa duntaxat que in remedium sui ipsius otiosa paupertas excogitat: qualia sunt hec in Saturnalium libris precedentibus intermixta; que quoniam facetiarum non erant expertia, relatu non indigna iudicavi.

86 Romana

[1] Pendente inter Augustum Cesarem et Marcum Antonium fortuna — cuius belli neque mediocres casus erant neque vulgaria premia victorie, ingensque apud omnes gentes finis expectatio — pauper quidam Rome in cunctos sibi providens eventus ingenium tale commentus est: omni diligentia duos corvos enutrivit effecitque — tantum in omni re studium valet — ut dictatis verbis alter Augustum, alter Antonium salutaret. [2] Idem Augusto tandem victori in patriam revertenti salutatorem suum manu preferens occurrit; qui inter crocitandum hec verba fundebat: '"Ave Cesar victor imperator"'. Delectatus Augustus viginti milibus nummorum loquacem volucrem comparavit. Arguta quidem sed diu preconcepta subtilitas.

87

[1] At huius sotius ex tempore consilium cepit. Sotio enim ditato invidens — neque enim latius apud ullum genus hominum regnat invidia — Cesarem adiit obtinuitque ut corvum alterum iuberet afferri. Iussus illum attulit qui hostem salutare didicerat hiis verbis: '"Ave victor imperator Antoni"'. Non amplius motus est Cesar quam ut prioris avis precium preciperet cum delatore partiri.

88

[1] Per idem tempus inventus est qui picam ad salutationem similem, inventus et qui psitacum erudiret. Et hunc et illam emi placuit.

89

[1] Tot vicinorum successibus admonitus inops sutor et ipse corvi magistrum agere instituit; quod cum frustra diutius temptasset, tedio affectus crebroque mutam avem increpitans aiebat: '"Opera et impensa periit!"' [2] Vix tandem corvus et hoc et salutationem quam iubebatur expressit et in publico positus pretereuntem Cesarem salutavit. Quod ille audiens: '"Satis"' inquit, '"salutatorum talium domi habeo"'; procedens in vociferatione solita corvus ait: '"Opera et impensa periit"'. Effusus in risum Cesar hanc volucrem maiori quam ceteras pretio redemit.

90 Externa

[1] Ad Augusti famam non ex Italia tantum sed ex Grecia atque orbe toto concursus fiebat literatorum hominum. Venerat inter multos greculus poeta pauper, qui nichil preter musas et calamum haberet. Is in consuetudinem adduxerat principem a Palatio descendentem preoccupare, oblato carmine aliquo ipsius gloriant continente. [2] Quod cum vel non intelligente vel dissimulante eo nequicquam sepius expertus foret nec adhuc cessaturus videretur, scripsit Augustus manu propria breve carmen grecum, quod illi ad se de more properanti premisit, carmen carmine pensaturus. [3] Ille cum veneratione susceptum cum admiratione perlegit; postquam satis et gestu et verbis dictantis ingenium collaudasse visus est, accedens propius ex inani crumena paucos excussit nummulos porrexitque principi, munusculum greco sermone prosecutus, cuius hec fuit sententia: 'Non secundum fatum tuum, Auguste; si plus haberem, plus darem'. [4] Cunctis qui aderant in letitiam versis, ex illius actu quid agendum sibi foret admonitus Cesar, arcessito dispensatore diserti homunculi consuluit paupertati.

91 Moderna

[1] Principum moribus intendere et que illis salvo decore placeant excogitare, non inutile consilium egenti. Quod si unquam alias, tum clarissime diebus nostris apparuit sub Ioanne XXII romano pontifice. Homo perstudiosus et vehementioris animi, hinc lectioni librorum inhiabat, illinc simultates acerbas et inextricabiles agens cum imperio romano alteram vite partem huic studio devoverat. [2] Ceterum cum a legendo eum et senium et curarum varietas retardaret, gratissimus erat illi quisquis defloratos, ut proprie dicam, libros sub breviloquio perstringeret redigeretque in eas quas 'tabulas' vocant, in quibus omne quod ex libris quereretur facillimum esset inventu. [3] Rursus affectu alio impulsus, nichil cupidius audiebat quam rumores ex Italia Germaniaque: has enim ante alias supra stomacum gerebat; quibus audiendis — sive veri sive falsi, nichil ad rem, modo leti essent atque magnifici — mirum in modum creduli senis incensum pectus mulcebatur. [4] Hiis duabus igitur viis multos eo tempore vidimus ab extrema inopia raptim ad magnas divitias pervenisse, ex illorum grege precipue qui religionis titulo gloriantes quam professi videntur paupertatem pre cunctis mortalibus exosam habent. [5] Hic michi, quoniam lectoris fastidio parcere propositum est, secundi voluminis finis esto.