Migne Patrologia Latina Tomus 48
CyAlMaM.ScDeInU 48 Cyrillus Alexandrinus; Marius Mercator Parisiis J. P. Migne 1846 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
ADMONITIO IN SUBSEQUENS OPUS.
Tractatus iste, non praestantior quam utilior, inscribitur, SCHOLIA DE INCARNATIONE UNIGENITI: propterea quod continet non tantum explicationem trium vocum difficilium intellectu, Christus, Emmanuel, Jesus, quarum praenotione opus est ad mysterium Incarnationis Dominicae tractandum; sed etiam solutionem implicatae quaestionis, quomodo duae naturae, sine confusione et conversione, convenerint in unitatem personae divinae, eamque non σχετικήν et moralem, sed φυσικήν et substantivam: qui cardo totius quaestionis tanta commotione totius orbis agitatae.
Quo auctore scriptus sit, dubitare non licet, cum Theodoretus in secundo dialogo qui dicitur Inconfusus, Leo magnus epistola 97 concilium Chalcedonense actione 2 in fine, Facundus Hermianensis libro VII et XI, Leontius scholasticus libro I contra Nestorianos et Eutychianos, aliique, non tantum hujus operis, tamquam a Cyrillo editi, meminerint, sed ex eo quoque ad confirmandam fidem testimonia deprompserint. Adde quod in bibliotheca Regia Parisiis non modica pars Graece habetur, Cyrilli nomine inscripta, quam Joannes Autbertus transtulit in suam operum Cyrilli Graeco-Latinam editionem, tomo V, parte I.
Quo tempore compositus fuerit, conjicere ex eo licet, quod etsi contra Nestorium sanctus fidei defensor disputet, eum tamen nomine non appellet, solitus alioqui non tacere, post condemnationem, immo et ante condemnationem, statim atque lis quasi intentata est, coeptumque agi jure, id est, post missam, cum summi pontificis litteris depositionis sententiam continentibus synodicam ex Aegyptiaca synodo epistolam, capitaque duodecim, qui anathematismi dicuntur. Compositus igitur dici debet ante concilium Ephesinum.
Sed quo in loco, quove distinctius tempore? Ephesi opinabitur forte quispiam, tunc cum Cyrillus, ipsis exigentibus catholicis, exponere coactus est nonnulla, quae paulo vel duriora, vel obscuriora videbantur in anathematismis, praesertim ut propulsaret invidiam sibi ab adversariis conflatam, quasi cum Apollinaristis sentiret, unicam esse in Christo naturam, versumque in carnem Verbum divinum.
Ego vero Alexandriae scriptum puto, longe antea: Cyrillus namque antequam responderet, vel Andreae Samosateno, vel Theodoreto, anathematismos reprehendentibus, id operis suscepit, quo instrueret disputaturos pro fide, de primis quasi notionibus vocum, atque aliis nonnullis, quibus inter disputandum usus foret. Instruxit vero, nisi me fallit opinio, cum primum ferveret quaestio apud Alexandrinos, nec satis adhuc animi exercitatione eruditi essent; cumque ipse etiam primum Cyrillus pro Christo pugnam cum Nestorio iniret, datis prioribus litteris officii monitricibus. Scriptus est igitur tractatus iste eodem fere tempore quo epistola ad monachos Aegypti, id est, sub medium aut saltem sub finem ann. 429. Idem enim est utriusque argumentum, nec aliud videtur discrimen quam methodi, quae in epistola oratoria magis est, in Scholiis fere scholastica.
In eam me sententiam impellunt tria. Primum, quod Scholia ante concilium Ephesinum scripta sint, ut antea confectum est: nec parvo tamen tempore, cum Andreas Samosatenus apud Anastasium Sinaitam hujusce operis tamquam pervulgati meminerit. Alterum, quod videatur elementaria quaedam doctrina, rudibus controversiae ingeniis tradita: continetur enim expositione vocum, distinctionibusque ad objectiones solvendas necessariis, et exemplis ad rem explicandam factis. Tertium, quod in opere toto nulla per se fiat mentio Dei pontificis; sed eorum tantum quae in primo Nestorii sermone secundoque et tertio contra fidei regulam leguntur, cum tamen digna foret ista quaestio, quae tractaretur propter suam sive subtilitatem, sive necessitatem. Orta vero est ex homilia Procli a Nestorio acerbius reprehensa, de qua nihil afferri potuit nuntii Alexandriam ante definitum hactenus tempus.
De interprete paulo difficilior est quaestio. Quisquis ille fuerit, ipsum oportet quinto saeculo scripsisse immo temporibus Cyrilli: siquidem ex hac ipsa versione, quae nunc habetur, et Leo Magnus statim post obitum Cyrilli tamquam ex vulgata, et concilium Chalcedonense, et Facundus Hermianensis decerpserint, quae locis antea citatis referunt. Crediderit non immerito quispiam, tribuendum hoc opus uni ex Alexandrinis illis quorum Latinitatem apud sanctum Coelestinum Cyrillus excusabat, cum chartas mitteret ab iis versas. Verum opinabilius videtur, interpretem dicere Marium Mercatorem, virum alioqui melioris Latinitatis scientem: nam et inter ejus opera reperitur in utroque manuscripto codice, quo usi sumus; et ea aetate vixit, qua scribebatur, et ardore fidei incensus Latina fecit, quae Graeci defensores fidei scriberent; et in praefatione ad sermones Nestorii contestatus est, se Latinitatis leges sprevisse in operibus Nestorii Cyrillique vertendis. In quibus, inquit, verbum de verbo, in quantum fieri potuit conatus sum translator exprimere, ne prius falsarius magis quam verus postea probarer interpres. Da igitur veniam, pie lector, si aut minus oratio luculenta, aut verborum ubicumque praesumptorum novitas aurem forte perculerit. Elegi obtrectatorum linguis magis exponi, quam a veritate sensuum exprimenda, ubi omne est de falsitate periculum, longius aberrare.
Non levis opera ponenda nobis fuit in emendanda versione tam antiqua, ideoque ab exscribentibus, ut fit, corrupta: juverunt quidem manuscripti codices et libri typis excusi. At cum una sit omnium versio, eaque non minus a notariis depravata, quam ab interprete neglecta, quoties non praeluxerunt Graeca, praeluxerunt vero non saepe, divinandum fuit, ut quas adhibuisset voces interpres, restitueremus pro virili: religioni enim fuit ullas mutare, nec si aliunde licuisset, potuissemus tamen, cum deficiat Graecus textus in pluribus; quem enim habemus, vel ex Theodoreto, vel ex Chalcedonensi synodo, vel ex bibliotheca Regia acceptus est.
Prodit vero eximium opus, et a sanctis Patribus summis laudibus ornatum, non tantum emendatius, quod certe leve non est; sed quarta fere parte auctius, quam legatur, vel apud Cyrilli operum editores, vel apud conciliorum collectores. Quid autem desit in vulgatis libris indicabimus, ubi erit opus.
Vulgati codices totius operis habent capita viginti et octo; manuscriptus Marianus triginta quinque; Photius non plura novemdecim numerat, redactis scilicet ad hunc numerum cunctis, quae apud alios non optima sane de causa separantur. Operae pretium est Photii verba exscribere: Lectus est item alter liber sic inscriptus: SCHOLION DE UNIGENITI INCARNATIONE. Quo haec fere exponuntur, quid est Christus; qua ratione intelligendus Emmanuel; quid est Jesus Christus; juxta quid Dei Verbum dictum est homo; juxta quid evacuatum esse Dei Verbum dicitur; quomodo item Christus unus est; quomodo etiam unus est Emmanuel; quamnam dicimus esse exinanitionem? Item de ignito carbone viso ab Esaia, aliaque praeterea, his tamen affinia, capita decem. Permagnam vero legentibus utilitatem liber hic afferre potest.
Aliam videri potest Facundus Hermianensis in codice quo usus est, partitionem invenisse: nam quod Photius octavum caput esse indicat, septimum ipse vocat; decimum vero, quod apud Photium undecimum ponitur. Sic enim scribit: Cyrillus in libro quem Scholia nuncupavit, titulo septimo, quam esse dicimus adunationem, anima, inquit, omnia quae sunt corporis, etc. (Lib. XI, c. 7). Et postea: Rursus autem eodem libro, titulo decimo, quid dixerit, vel quid prima fronte solus ipse titulus praeferat, advertamus; nam hoc in illo se ostensurum esse promisit dicens (Ibid.), quod et adunato Deo Verbo vere humanitati, inconfusae tamen substantiae permanserint. Utque hoc probaret subjecit ista: Erectum est secundum Dei voluntatem sanctum tabernaculum per desertum, etc.
Quamquam in utrumque locum facile potuit mendum irrepere, si modo litteris Romanis, ut credibile est, VII, XI, numerus scriptus sit: potuit enim facile detrahi in uno loco, et in altero addi ab incuriosis librariis tertia vocalis. Quare Facundi lectio corrigenda mihi videtur, retinenda Photii, contractis tamen in unum capitibus duobus de carbone vel lilio: quae exempla ad id, quod in titulo propositum est, probandum, pariter conducunt.
Et vero par est credere, suum singulis capitibus inscriptum fuisse argumentum quod tractandum foret; non item id contigisse, quod in libris editis legitur, ut singula capita singulis, sive testimoniis, sive exemplis inconcinne et ἅμεθοδως tribuerentur. Mercatoris porro codex nihil adjumenti conferre valuit ad alterutram opinionem confirmandam, siquidem titulos habet sine ullis numeris.
Igitur tametsi distributio capitum, quae usu recepta est, religiose servanda sit, visum est tamen operae pretium fore, si singulis capitibus Scholiorum Photii numeri cum vulgatis apponerentur, et hic, propositis singulorum capitum ex Mercatore titulis, per synopsim totum opus exhiberetur.
Cyrilli episcopi Alexandriae de incarnatione Unigeniti. CAPUT. I. Quid est Christus. CAP. II. Qualiter intelligi debeat Emmanuel. CAP. III. Quid est Jesus. CAP. IV. Quam ob causam homo dictum sit Dei Verbum. CAP. V. Quam ob causam exinanitum dicatur Dei Verbum. CAP. VI. Quomodo unus Christus. CAP. VII. Quomodo unus Emmanuel. CAP. VIII. Quam esse dicimus adunationem. CAP. IX. Quod incorporalis divinitatis corpus facta fuerit ipsa caro habens animam rationabilem; et quod si ea a se dividere voluerimus, procul dubio labefactabimus dispensationem, quae in Christo intelligitur. CAP. X. Quod adunato Deo Verbo vere humanitati, inconfusae tamen substantiae permanserint. CAP. XI. Quod cum esset Deus Verbum, factus sit homo, nec homo simpliciter, nuda conjunctione honoratus, vocatus sit ad parem dignitatem Dei Verbi, sive auctoritatem, sicut quibusdam videtur. CAP. XII. Quod Christus Jesus vocetur homo factus Deus Verbum. CAP. XIII. Quod Christus non sit homo Θεοφὸρος, nec simpliciter in homine inhabitarit Dei Verbum; sed magis caro sit factum, sive homo perfectus, secundum Scripturas. CAP. XIV. Dicta apostolica, in quibus Deus nominatus sit Christus. CAP. XV. Quomodo oporteat intelligere: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis: et quomodo mittitur Verbum quod Deus est; quomodo proprium ipsius dicitur corpus. CAP. XVI. Quomodo intelligatur Θεοτόκος Virgo sancta. CAP. XVII. Quod Deus nominetur et homo, apparens Unigenitus. CAP. XVIII. De Christi passione, quod utile sit. Quod secundum aliud et aliud de uno eodem dicitur, nec dividimus in duo. CAP. XIX. Adversus illos qui aiunt, quod sola relatione Deum Verbum deceant humana. Etsi porro quinque capita, eaque prolixa, quae vulgo deficiunt, Marianus codex suppeditet, vix ausim tamen spondere, etiamnum integrum opus edi, si qua fides Anastasio Sinaitae: citat enim locum de statere reperto in ore piscis, qui non reperitur in Scholiis, cujusmodi nunc habentur. Sed valde suspicor, Anastasium memoria lapsum pro alio opere Scholia posuisse: eoque probabilior suspicio videtur, quod librum ὁνὴγου recordatione potius quam lectione auctorum se composuisse testatus sit, moneatque idcirco lectorem de recognoscendis vel etiam restituendis testimoniis.
Occasione porro Scholiorum, ex quibus tria testimonia Theodoretus adduxit in secundo Eranistae dialogo, praetermittere non possum, quid conjecerim de testimoniis illis, quae in concilio Chalcedonensi sancti Leonis epistolae subjuncta sunt: ea nempe a Theodoreto adjuncta esse; nam omnia totidem verbis in dialogo quem dixi, leguntur, nullaque fit in tota epistola sive mentio, sive promissio afferendorum. Adde quod Theodoretus a Facundo dicitur asseruisse adversus Palaestinos et Illyricianos reclamantes epistolam Leonis, adducto scilicet, ut habent acta concilii Chalcedonensis, testimonio, quod inter subjuncta legitur. Non fuisset vero adducto opus, si jam epistolae subjunctum esset: fuisset enim procul dubio simul lectum, aliaque pariter, si modo aliqua essent tunc temporis. Quid quod a Theodoreto aut certe ab iis qui Theodoreti partibus studebant, versam in sermonem Graecum epistolam proditum est, immo et a vertentibus vitiatam, quod postremum Leo ipse queritur apud Marcianum imperatorem. Accedat etiam, quod in epistola pontifex plura fidei capita, non tantum adversus Eutychem, sed etiam contra Nestorium exponat; nec alia tamen testimonia subdantur, quam quae ad distinctionem naturarum asserendam valent, quaeque in dialogo qui dicitur Inconfusus, adhibita fuerant ad eos, qui Theodoreto Apollinarismi nomine suspecti erant, confutandos; non afferantur quae ex libris contra Nestorium scriptis, in ipso etiam citato dialogo leguntur.
Quanti vero pretii sit opusculum istud, aestimare licet, vel inde maxime, quod nemo fere consequentium tractatorum, qui auctoritate Cyrilli, in mysterio Incarnationis exponendo uti voluerit, testimonium aliquod ex Scholiis non sumpserit. Adde quod Cyrillus ipse videri possit, hanc suam elucubrationem commendasse, cum scriberet Eulogio: Complectitur, inquit, idem liber sub finem breves quasdam de Christi dispensatione expositiones, easque pulchras admodum et utiles. Oportet enim expositiones quas memorat, vel a Scholiis, vel a consequente tractatu de Incarnatione Verbi, vel a dialogo subjuncto non differre: neque enim aliud quippiam scripsit, de quo dubium esse possit. At differt profecto a consequente tractatu qui revera unus quidam sermo est; differt etiam a dialogo mox dicto: quis enim dialogum ἐκθεσεως nomine proprio appellet? Quamquam potuit dialogus subjungi Scholiis, ut epitome quaedam et velut ὑπομνήμα.
Quam accurata methodo sit conscriptum, ex serie apertum est. Cyrillus a simplicium vocum interpretatione exorsus exponit, quid sit Christus, quid Emmanuel, quid Jesus, quid unus, quid unio. Mox ad propositiones, quae in hac materia usurpari solent, orationem deflectens edisserit, qua ratione Christus sit unus, unus Emmanuel, unus JESUS, id est, unus Dominus, etc. Tum quomodo Verbum dicatur exinanitum, carni unitum, factum homo, nec ideo tamen mutatum, aut divinitate exutum. Hinc quo pacto Christus non sit homo θεοφόρος, aut numine afflatus, sed vere homo Deus, deinde qua ratione Verbum perhibeatur in nobis habitare, ad nos mitti, corpus habere proprium, et quomodo intelligatur Θεοτόκος Virgo sancta. Tandem quod Unigenitus in carne visibili apparens nominetur Deus et homo: quomodo passus, et in quo postremo refellit eos qui humana non alia ratione, Deum decere putant, quam relatione sola. Caeterum, quod jam monui, distinctionibus ad declinandas heterodoxorum objectiones utilibus singula fere capita plena sunt.
Priusquam praefari desino, monendum puto, Eutherium, cujus opus circumfertur sub Athanasii nomine, adversus hunc librum, sin minus unus, saltem maxime, suos fere cunctos viginti sermones scripsisse: nam quas sententias amarulenta oratione carpit (omnes fere Scholiis Cyrilli continentur prolixe), sumus ostensuri in auctario Theodoreti propediem edendo. Eutherium enim Theodoreto jungemus, sive propter argumenti cognationem, sive etiam ob fidei ταυτότητα.
CAPUT PRIMUM. Quid est Christus. Christi nomen nec definitionis vim obtinet, nec cujuspiam substantiam, qualis sit, significat, sicut forte homo, aut equus, aut bos; sed rei magis quae in aliquo agatur, habet significationem: oleo namque ungebantur [ Baluz. unguebantur hic et infra ] quidam superiorum, juxta quod Deo tunc temporis placebat, et signum regni illis erat unctio. Ungebantur autem et prophetae insensibiliter Spiritu sancto, ut inde quoque nominarentur christi. Denique beatus David psallit ex persona Dei, et ait: Nolite tangere christos meos, et in prophetis meis nolite malignari (Ps. CIV, 15). Ait autem et propheta Habacuc: Existi ad salutem populi tui, ut salvares christos tuos (Hab. III, 13, juxta LXX).
In Christo autem omnium salvatore unctionem quidem factam esse dicimus: caeterum neque symbolicam, quasi oleo factam, nec quasi in gratia prophetica; sed nec illam, quae intelligitur fieri ad perfectionem alicujus hujusmodi negotii, qualem factam [ Baluz. factum] esse dicimus in [ Baluz. sub] Cyro Persarum et Medorum rege. Contra Babylonios enim ille duxit exercitum, instigante ipsum in id Deo omnipotente. Dictum est enim: Haec dicit Dominus christo meo Cyro, cujus apprehendi dexteram (Isai. XLV, 1). Atqui ille vir, cum esset idolorum cultor, nominatus est christus, ideo quod quasi unctus est in regnum, coelesti suffragio, et ordinatus est a Deo ut Babylonem vehementer expugnaret.
Illud autem magis de Christo. Quoniam enim propter Adae praevaricationem (Rom. V, 14) regnaverat supra omnes peccatum, et spiritus ab humanitate discesserat (Gen. VI, 3), ob eamque causam in malis omnibus illa versabatur; opus autem erat, ut rursum per Dei misericordiam in pristinum revocata, Spiritum mereretur: homo factum est unigenitum Dei Verbum, et cum terreno corpore terrenis apparuit. Fuit etiam liberum [ Baluz. liber] a peccato, ut et in ipso, et in eo solo, innocentiae laudibus natura hominis coronata, Spiritu sancto ditaretur, ac sic reformaretur ad Deum per sanctificationem. Transit enim ad nos quoque gratia coepta a Christo, qui est [ Baluz. add. in] nobis primogenitus; idque nos docens beatus David psallit ad Filium: Dilexisti justitiam et odisti iniquitatem, ideo unxit te Deus Deus tuus oleo laetitiae (Ps. XLIV, 8).
Unctus est igitur exemplo nostro Filius innocentiae laudibus, et, ut ante dixi, in ipso natura hominis illustrata, et digna jam sortiri Spiritum sanctum, jam non discessurum, sicut antea, sed mansurum magis in ipsa. Ideoque scriptum est, quod descendit in eum Spiritus, et mansit super ipsum (Joan. I, 32). Dicitur ergo Christus Dei Verbum, quod propter nos et nostri similis homo est factum, et in servi forma: et ungitur [ Baluz. unguitur] quidem humane, secundum carnem; ungit [ Baluz. unguit] autem divine suo Spiritu eos qui in ipsum credunt.
CAPUT II. Qualiter intelligi debeat Emmanuel. Emmanuel nominatur Deus Verbum, quod Abrahae semen apprehendit, et similiter ac nos participavit carni et sanguini (Hebr. II, 14). Interpretatur autem Emmanuel, nobiscum Deus. Confitemur autem, nobiscum [ Baluz. om. nobiscum] fuisse Dei Verbum, non localiter: in quo enim loco non est Deus, qui implet omnia? Nec quod adesse nobis conspicitur auxilii ratione; dictum est enim hoc modo ad Jesum filium Nave [ Baluz. om. filium Nave]: Et sicut eram cum Moyse, ita ero et tecum (Jos. I, 5). Sed quod factum est in nostris, id est, in humanitate, non derelicta sua natura: inconvertibile est enim natura Dei Verbum.
Caeterum quam ob causam, cum plane dicatur ad Jesum filium Nave [ Baluz. om. filium Nave], quod sicut eram cum Moyse, sic ero tecum (Ibid.), non est tamen nominatus Emmanuel? Ipsa autem ratio est: etsi enim cum aliquo sanctorum fuisse dicatur; non tamen nobiscum factum esse dicimus Deum Verbum, nisi eo tempore, quo juxta quod dicit Baruch, in terra visus est, et inter homines conversatus est, et omnem viam inveniens disciplinae, et dans eam Jacob puero suo, et Israel dilecto a se: ipse est enim Deus noster, et non comparabitur alius ad eum (Baruch. III, 38).
Quantum enim ad Dei naturam pertinet, nondum erat nobiscum; multum enim interest inter deitatem et humanitatem; et ingens est nimis differentia naturarum.
Ideoque divinus David ad proximitatem mysticam [ Al. unionem arctissimam], Deum Verbum, quod nondum ad nos venerat, vocabat, dicens in spiritu: Ob quid, Domine, discessisti longe (Ps. X, 1)? Ergo jam non discessit, sed nobiscum fuit, qui cum mansisset, id quod erat, apprehendit Abrahae semen, ut dixi; accepit autem etiam servi formam, et conspectus homo in terra est.
Christus vero et Emmanuel eumdem nobis filium designant, partim quia unctus est more nostro, humanae hominis naturae spiritum accipiens, ut in se ipso et primo [ Al. humana natura spiritum accipiente in ipso, ut primo]. Positus est enim primordium generis, rursus ipse ungens, ut Deus, Spiritu sancto eos, qui in se credunt: partim, quia fuit nobiscum secundum quas modo reddidi rationes, et de eo nos facit certos Isaias propheta dicens: Ecce Virgo in utero accipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel (Isai. VII, 14). Cum enim sancta Virgo, ex Spiritu quidem sancto praegnans est facta, peperit autem secundum carnem filium; tunc etiam Emmanuel dictus est: fuit enim nobiscum, per carnalem generationem incorporalis; et id erat, quod per vocem David significabatur. Deus manifeste veniet, Deus noster, et non silebit (Psal. XLIX, 3); et illud opinor: ipse qui locutus sum, praesto sum. Locutus enim per prophetas, ut incorporale adhuc Verbum, advenit etiam corporaliter.
CAPUT III. Quid est Jesus. Vi quidem intentionum, qua oporteat a nobis unum dici Filium Dei, tantumdem est, et Christus, et Emmanuel, et Jesus; et id quidem quasi ex re nomen est factum: Ipse enim, inquit, salvabit populum suum a peccatis suis (Matth. I, 21). Quemadmodum enim Emmanuel significabat, per generationem ex muliere nobiscum factum fuisse Dei Verbum; et Christus, quia factus homo, unctus dicitur juxta nos humane: ita etiam Jesus, quod salvavit nos suum populum, quod maxime eum demonstrat, vere et natura omnium dominum. Neque enim hominis communis creatura esse dicatur; deceat autem magis, omnia dicere, esse Unigeniti, etsi factus sit homo.
Dicet forte aliquis: Atqui Moysis dictus est populus Israel. Ad hoc dicemus, quod Dei quidem populus nominatus sit, et id erat verum. Verum quoniam ad defectionem deductus est, et vitulum fecit per desertum, inhonoratus est a Deo: non enim jam suum nominare populum dignabatur, sed eum jam homini destinavit. At nos non ita: proprii enim sumus filii, eo quod, et Deus sit, et per ipsum creata sint omnia Ita enim ait David: Quoniam ipse fecit nos, et non ipsi nos; nos autem populus pascuae ejus, et oves manus ejus (Psal. XLIX, 7). Denique etiam ipse de nobis dixit: Oves meae vocem meam audiunt et sequuntur me (Joan. X, 27). Et rursus: Alias oves habeo, quae non sunt ex hoc ovili, et illas oportet me congregare, et fiet unus grex, et unus pastor (Ibid. 16). Mandabat autem etiam beato Petro: Simon Joannis, amas me? Pasce agnos meos, pasce oves meas (Joan. XXI, 17).
CAPUT IV. Quam ob causam Dei Verbum dictum sit homo. Homo nominatum [ Baluz. nominatus] est, cum sit natura Deus, Dei Patris Verbum: quoniam similiter ac nos sanguini communicavit et carni (Heb. II, 14). Sic enim terrenis apparuit, non amittens id quod erat, sed assumens humanitatis naturam in sua ratione perfectam.] Verumtamen et in humanitate Deus mansit, et omnium Dominus, utpote qui natura et veritate ex Deo natus est Pater [ Baluz. et Patre]. Et id nobis evidentissime sapientissimus Paulus ostendit: Primus enim, inquit, homo ex terra de limo; secundus e caelo (I Cor. XV, 45).
Atqui Virgo sancta peperit templum Verbo unitum; sed e coelo dicitur, et recte quidem Emmanuel: desuper enim et ex substantia Dei et Patris natum est Verbum ipsius: descendit vero ad nos, tunc cum factum est homo; tamen sic quoque desuper est. Testatus est autem Joannes, de eo dicens: Qui de sursum venit, supra omnes est (Joan. III, 31). Et ipse Christus ait ad populum Judaeorum: Vos deorsum estis, ego desuper sum (Joan. VIII, 23). Et rursus: Ego non sum ex hoc mundo (Joan. XIV, 16), licet pars mundi sicut homo nuncupatus sit; sed erat cum hoc quoque supra mundum ut Deus. Meminimus enim plane dicentis: Et nemo ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo Filius hominis (Joan. III, 13). Descendisse autem dicimus de coelo Filium hominis, per unitatem dispensatoriam, Verbo tribuente propriae carni gloriae suae et divinae majestatis claritudinem.
CAPUT V. Quam ob causam exinanitum dicitur Dei Verbum. Plenum secundum naturam, et ex omni parte perfectum Deum Verbum, et distribuens ex sua plenitudine bona sua creaturae, eo quod ait: Effundam de spiritu meo super omnem carnem (Isai. XLIV, 3). Exinanitum dicimus; nihil in natura propria violatum, nec, ut aliter se haberet, commutatum, nec inferius ex ulla parte factum: inconvertibile enim et immutabile est ipsum quoque, sicut et generator ipsius, et numquam fuit passionis ullius capax. Quando vero factum fuit caro, id est, homo, humanitatis paupertatem propriam sibi fecit. Primum, quod semel homo sit factus, etsi remanserit Deus: deinde quod servi formam acceperit, qui secundum suam naturam liber est, utpote Filius. Atque ita cum sit ipse gloriae Dominus, gloriam dicitur accipere; cum sit ipse vita, vivificari perhibetur, et in omnes accipit potestatem, cum sit ipse rex omnium; cumque Deo sit aequalis Patri, obediens fuit crucem passus, et caetera. Verum cum haec quidem humanitatis mensurae conveniant, ea tamen familiaria ducit esse cum carne, et implet dispensationem, manens quod erat.
CAPUT VI. Quomodo unus est [Baluz. om. est] Christus. Divinus Paulus scribit: Etsi sunt dii multi et domini multi in coelo, et in terra; sed nobis unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos ex eo; et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia, et nos per eum (I Cor. XXVIII, 5). At vero sapientissimus Joannes de Deo Verbo dixit, quod omnia per ipsum facta sunt, et absque eo factum est nihil (Joan. I, 3). Evangelizabat autem beatus Gabriel sanctae Virgini dicens: Ecce concipies in utero, et paries Filium, et vocabis nomen ejus Jesum (Matth. I, 26). Cum igitur per Christum Jesum omnia divinus Paulus facta esse commemoret; confirmet autem vim sententiae, et opificem omnium fuisse Deum evangelizet, rem veram dicens evangelista divinus; designet autem etiam angeli vox: vere ex sancta Virgine natum esse Jesum Christum, nec absque humanitate intelligimus Deum Verbum; sed unum dicimus ex ambobus effectum, et [ Baluz. ut] Deum hominem factum, eumdem ex Patre, ut [ Bal. et] Verbum, natum divine, et ex muliere humane, ut hominem: non tamquam ut [ Bal. in] secundum substantiae initium vocatum tunc cum secundum carnem dicitur natus; sed natum quidem ante omnia saecula, instante tamen tempore, quo debuerat implere dispensationem, natum etiam ex muliere secundum carnem. [Ergo, etsi alii simili appellatione vocati sunt Christi, unus tamen est per quem omnia, Jesus Christus; non quod [ Bal. add. homo] sit factus opifex omnium,] sed quod Deus Verbum: Per quem omnia facta sunt, similiter ac nos participarit carni et sanguini (Heb. II, 14), et nuncupatus sit homo, non tamen perdiderit esse, quod erat: ita enim et in carne factus intelligitur merito opifex omnium.
CAPUT VII. Quomodo unus est Emmanuel. [ Baluz. add. Semel] Novissimis saeculis Deus [ Baluz. Dei] Verbum homo dicitur factus [ Baluz. factum], et, sicut ait divinus Paulus, per sacrificium suum manifestatus est (Hebr. IX, 27). Et quodnam est sacrificium? Suum enim corpus obtulit pro nobis in odorem suavitatis Deo et Patri, et intravit in sancta semel, non per sanguinem hircorum, aut taurorum, sed per suum sanguinem. Sic enim credentibus in se, remissionem in aeternum comparavit (Eph. V, 2; Heb. IX, 13). Ergo plurimi quidem ante ipsum sancti fuere; sed nemo eorum Emmanuel nominatus est. Quam ob causam? Nondum enim venerat tempus quo deberet esse nobiscum, id est, in nostram venire naturam per carnem, is qui est omni superior creatura. Unus igitur Emmanuel, semel enim factus est homo Unigenitus, tunc cum per sanctam Virginem generationem carnalem perpessus est. Dictum est enim et ad Jesum filium Nave [ Baluz. om. filium Nave]: Quod ero tecum (Josue I, 5). At non erat ille Emmanuel. Fuit etiam cum Moyse; sed nec ille Emmanuel nominatus est. Igitur quoties audimus nomen Filio datum esse, nobiscum Deus, sapienter intelligamus, non ita ipsum fuisse nobiscum novissimis temporibus, sicut dicitur aliquando fuisse cum sanctis: illis enim erat tantum adjutor; nobiscum autem fuit, id est, factus est siquis nostri, cum suam non amisisset naturam: est enim inconvertibilis, ut Deus.
CAPUT VIII. Quam esse ducimus adunationem. Adunatio multis modis impletur: sejuncti enim nonnulli affectu vel voluntate, et discordantes inter se, adunari dicuntur, per reconciliationem socialem, deposita simultate. Adunari item dicimus ea quae sibi conglutinantur, sive modis aliis conferuntur, aut per compositionem, aut per mixtionem, aut per temperationem. Quoties autem adunatum esse nostrae naturae Dei Verbum dicimus, omni humana cogitatione adunationis ejus modus videtur esse superior. Neque enim per supra scriptos modos facta est arcana illa, et nulli penitus nota, nisi ei cui omnia nota sunt, unio [ Baluz. om. unio].
Et nihil mirum, si in hujusmodi cogitatione vincamur, cum res nostras, quomodo se habeant, inquirentes, ultra modum nostrae mentis inventionem esse confiteamur; quonamque modo animam hominis suo corpori adunatam esse putemus. Quis est qui id possit exprimere? Sed si oportet eos, qui parva ea vix intelligere soleant; immo et eos qui valeant intelligere, tam subtiles res et omnem rationem transcendentes conjectare: dicimus quod deceat cogitare (quamvis minor sit oratio ad veritatem) talem esse adunationem ipsius Emmanuel, qualem quis intelligat animam hominis ad suum corpus habere. [ Anima enim omnia quae sunt corporis, esse reputat sua, licet per naturam propriam expers sit passionibus corporis, et naturalibus, et quae extrinsecus accedunt: movetur enim corpus in concupiscentias naturales, et consentit anima, et nullo licet modo participans, concupiscentiae tamen exitum delectationem propriam ducit. Et si forte ferro corpus [ Baluz. a suo corpore] percutiatur, aut torqueatur, condolet illa quidem, quod suum corpus patiatur: ipsa vero in sua natura nullum patitur omnino tormentum.
Tamen super hoc quoque dicimus esse adunationem, quae est in Emmanuele facta: erat enim necesse cum suo corpore adunatam ei animam dolere, ut dum timebat passiones, subditam cervicem Deo submitteret]. De Deo autem Verbo, condolere passionibus nefas est dicere: impassibilis enim Deus est, et nostrarum rerum longe dissimilis; sed adunatus quidem erat carni habenti animam rationabilem, qua patiente ipse impassibilis, ea quae animae contingerent, cognoscebat, et contundebat quidem, ut Deus, carnis infirmitates; suas tamen eas, tamquam sui corporis, esse ducebat. Itaque esuriisse dicitur, fatigatus esse, passus fuisse pro nobis.
Ergo Verbi adunatio, quae est cum humanitate facta, non irrationabiliter rebus nostris comparetur. Nam sicut corpus alterius est naturae praeter animam, et unus tamen ex utroque homo efficitur et vocatur, ita etiam ex perfecta Dei Verbi subsistentia [ Baluz. substantia] et ex humanitate perfecta unus est Christus, idem in eodem Deus simul et homo; et sua quidem ducit Deus Verbum, ut ante dixi, ea quae sunt carnis propria, quia ipsius est corpus, non alterius. Communes autem facit tamquam cum sua carne divinae suae majestatis operationes, ut posset etiam vivificare mortuos, et sanare infirmos.
CAPUT IX. De carbone. At si convenit exemplis etiam divinae Scripturae, quasi per figuram, adunationem demonstrare; age, dicamus, ut possumus. Beatus Isaias, Missus est, inquit, ad me unus ex Seraphim, et in manu habebat carbonem, quem forcipe accepit ab altari, et venit ad me, et tetigit labia mea, et dixit ad me: Ecce tetigit hoc labia tua, et adimet iniquitates tuas, et peccata tua repurgabit (Isai. VI, 6). Carbonem autem dicimus figuram et imaginem nobis exhibere Verbi hominis facti: quod, si labia nostra tetigerit, id est, si fidem in ipsum confessi fuerimus, tunc nos ab omni peccato puros efficit, et pristinis criminibus liberat.
Caeterum tamquam in imagine, licet in carbone conspicere adunatum quidem humanitati Dei Verbum, non tamen projecisse, quod fuerat. Transformasse autem magis assumptam naturam in suam gloriam, et operationem: quemadmodum enim ignis ligno affixus, et id penetrans, comprehendit quidem ipsum, et quamvis lignum esse non desinat, [ Baluz. add. in] vim tamen suam speciemque transmutat, et omnem se confert in lignum, et cum ipso jam quasi unum aliquod aestimatur, idem intellige de Christo. Adunatus enim inaestimabiliter humanitati Deus, servavit quidem ipsam in eo, quod fuerat, et ipse permansit, quod erat; semel tamen adunatus, quasi unus jam cum ipsa putatur, ea, quae sunt illius, sua faciens; conferens autem ei etiam ipse naturae suae operationem.
CAPUT X. Quod incorporalis divinitatis corpus facta fuerit ipsa caro, habens animam rationabilem: et quod si ea a sese dividere voluerimus, procul dubio labefactabimus dispensationem, quae in Christo intelligitur. In Cantico canticorum ipse nobis introductus est dicens Dominus noster Jesus Christus: Ego flos campi, et lilium convallium (Cantic. II, 1). Quemadmodum ergo odor res quidem est incorporea, habet autem, quasi proprium corpus, id in quo inest; tamen unum ex utroque intelligitur lilium. Corrumpetur autem ipsius ratio [ Baluz. om. ratio] unius rei discessu: in subjecto enim corpore odor est. Ita etiam in Christo intelligimus divinitatis naturam, quae suam excellentissimam majestatem, ut odorem suavissimum, mundo dispergit, tamquam in subjecto, esse in corpore humanitatis; et id quod incorporale est per naturam, per adunationem dispensatoriam, pene dicam factum fuisse corporale; propterea quod voluit se cognosci per corpus, in eo enim divina signa operatus est. Igitur id quod incorporale est, tamquam in suo corpore intelligi potest, quemadmodum etiam odor in flore subjecto; lilium tamen jam et odor, et flos nominatur.
CAPUT XI. Quod adunato Deo Verbo vere humanitati, inconfusae tamen substantiae [Id est subsistentiae] permanserunt. [ Erectum est secundum Dei voluntatem sanctum tabernaculum per desertum, et in eo multis modis formabatur Emmanuel.] Dixit Deus omnipotens ad divinum Moysen: Et facies mihi arcam testimonii ex lignis imputribilibus, duorum cubitorum et dimidii longitudine; et inaurabis eam auro puro, extra et intra inaurabis eam (Exod. XXV, 10). Sed lignum quidem cum imputribile sit, est figura corporis incorrupti: imputribilis enim cedrus; aurum vero quasi materies aliis pretiosior, divinae nobis indicat substantiae majestatem.
Attendite igitur quoniam arca tota inaurata sit auro puro extra et intra. Adunatus quidem fuerat sanctae carni Deus Verbum, et id est, ut opinor, arcam fuisse extra inauratam. Quod vero et animam rationabilem, quae corpori inerat, propriam fecerit, ex hoc apparet, quod et intra arcam praeceperit inaurari. [ Quod autem naturae sive substantiae inconfusae manserint, hinc scimus: aurum enim superpositum ligno mansit id quod erat, et ornabatur quidem lignum auri decore; tamen lignum esse non desiit. Quod vero arca in Christi accipiatur imaginem, pluribus potest probationibus declarari.] Praeambulabat enim his qui sunt ex Israel, quaerens ipsis requiem. Ait alicubi et Christus: Ibo, et parabo vobis locum (Joan. XIV, 3).
CAPUT XII. Quod cum esset Deus Verbum, factus sit homo, nec homo simpliciter, nuda conjunctione honoratus, vocatus sit ad parem dignitatem Dei Verbi, sive auctoritatem, sicut quibusdam videtur. Divinus Paulus magnum quidem ait esse mysterium pietatis (I Tim. III, 16). Et vere ita se res habet: manifestatus est enim in carne, cum sit Deus Verbum; justificatus est autem in spiritu. Nullo enim modo nostris videtur infirmitatibus contineri, licet juxta nos homo sit factus: non enim fecit peccatum: Apparuit autem et angelis. Neque enim generationem ipsius secundum carnem ignoraverunt: Praedicatus autem et gentibus, quasi Deus homo factus; ita autem creditus est in mundo. Probavit autem divinus Paulus ita scribens: Propter quod memores estote, quod aliquando vos gentes in carne, qui dicimini praeputium, ab ea quae dicitur circumcisio in carne manufacta: quia [Baluz. qui] eratis illo tempore sine Christo alienati a conversatione Israel, et hospites testamentorum, promissionis spem non habentes, et sine Deo in hoc mundo (Ephes. II, 11). Erant ergo gentes in mundo sine Deo, cum absque Christo essent. Verum quoniam eum vere et natura Deum esse agnoverunt, ipsae quoque ab eo agnitae sunt, fidem confitentes, et ipse assumptus est in gloria, certe divina. Psallit enim beatus David: Ascendit Deus in jubilo (Psalm. XLVI, 6). Ascendit enim certe cum corpore, nec in nuda deitate: Deus enim erat incarnatus.
Credimus igitur, non in unum nostri similem deitate per gratiam honoratum, ne cultores esse hominis detegamur; sed in Dominum magis, qui in servili forma comparuit, et qui fuit vere nostri similis, et in humanitate tamen Deus mansit: Deus enim Verbum, carne assumpta, non deposuit quod erat; intelligitur tamen idem Deus simul [ Baluz. om. simul] et homo.
Et fidei quidem ratio ita se habet, et recte quidem. Sed si forte aliquis dicat, quid mali est, si intelligatur homo similis nostri apprehendere deitatem, ac non magis Deus homo fieri? Respondebimus mille esse quae contrario possunt opponi, et pene etiam nutu significantia, nos oportere reniti constanter, nec credere ita esse.
Age enim ante alia. Dispensationis, quae cum carne facta est, modum cernamus, et nostrarum rerum naturam subtilius perscrutemur: periclitata est hominis natura, et deprehensa [ Baluz. depressa] est malis extremis, maledictione et morte damnata, et peccati laqueis irretita, errabat, et erat in tenebris; Deum nesciebat eum, qui est natura et veritate; pro Deo [ Baluz. praeter Creatorem] coluit creaturam. Quomodo igitur hujusmodi malis poterat liberari? An illud dicemus, quod fas erat humanitati, divinam naturam apprehendere, quae nesciret omnino, qualis esset dignitas naturae coelestis, cum esset ignorantiae tenebris occupata, et peccati sordibus inquinata? Quomodo poterat fieri, ut apprehenderet sanctam naturam, et acciperet gloriam, quam nemo inveniat, nisi acceperit? Concedamus enim quod cognoverit fortasse [ Baluz. dumtaxat], et scierit apprehendere Deum [ Pro deitatem]. Quis est qui docuerit? Quomodo enim credent, nisi audierint (Rom. X, 14)? Caeterum non id est apprehendere deitatem, et convenientem ei gloriam capere.
Ergo decentius sit, et recte quidem, ita sentire, quod servare volens id quod perierat, descendens ad nos Deus Verbum [ Baluz om. Verbum], per quod omnia, et in id se, quod non erat, immisit, ut et hominis natura, id quod non erat, fieret; et divinae majestatis dignitatibus per adunationem patescens, quae sublevata est magis ultra naturam, quam dejicit infra naturam invertibilem Deum. Conveniens erat, ut incorruptibilis natura apprehenderet corruptibilem, ut eam a corruptione liberaret. Conveniens erat eum, qui peccare non noverat, cum peccatoribus conformari, ut peccata compesceret: quemadmodum enim ubicumque lux fuerit, caligo interit tenebrarum; ita etiam immortalitate praesente, omnis certe pestis fugitiva discedet; et praesente eo, qui peccatum non novit (qui etiam proprium sibi corpus effecit, quod est sine [Baluz. in ] peccato) cedet omne peccatum.
Quod vero Verbum, cum esset Deus, factum sit homo, et non magis homo τεθεοποιημένος intelligatur Christus, etiam ex sacris litteris enitar ostendere. Ait igitur beatus Paulus de Unigenito: Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, ut esset aequalis Deo; sed exinanivit se, formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo. Humiliavit sese factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propterea et Deus ipsum superexaltavit, et donavit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu Christi omne genu flectatur coelestium, et terrenorum, et infernorum, et omnis lingua confiteatur quod Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris (Philip. II, 7).
Quem igitur dicemus, in forma Dei esse, et in aequalitate Patris, et haec non rapinam arbitratum; sed descendisse magis in exinanitatem, et in formam servi, et se humiliantem, et in similitudinem nostram fuisse factum? Si hominem factum ex muliere nudum et solum: quomodo habebat plenitudinem, ut intelligatur exinanitus? Vel in qua antea positus celsitudine, semet humiliasse dicitur? Vel quomodo in similitudinem hominum factus est, qui id erat et antea per naturam, etsi id factus forte non diceretur? Ubi autem exinanitus est, assumens plenitudinem deitatis? Vel quomodo non sit factus altissimus, qui in gloriam supernam ascenderit?
Igitur dicimus non hominem Deum esse factum, sed potius factum esse in exinanitate, propter humanitatem, Deum Verbum, qui erat in aequalitate Patris et forma: exinanitus est enim hoc modo, propter similitudinem nostram, cum esset plenus, ut Deus. Humiliatus est propter carnem, ita ut a divinae majestatis fastigio non descendat; sedem enim habet altissimam. Factus est in similitudine hominum, cum sit ejusdem formae cum Patre, utpote cujus est figura substantiae. Verum quoniam semel factus est juxta nos, ascendisse dicitur, cum carne in gloriam deitatis, quam patentem quidem habet quasi propriam, alio tamen pacto in ea fuit, propter humanitatem: Dominus enim omnium esse creditur, etiam cum carne.
Flectitur autem ipsi omne genu, et id non ad dolorem et contumeliam Patris, sed magis ad gloriam: gaudet enim, et glorificatur, dum ab hominibus Filius adoratur, licet factus sit similis nostri. Scriptum vero est rursus: Non enim angelos apprehendit, sed semen Abrahae; unde debuit per omnia fratribus assimilari (Heb. II, 16). Ecce semen Abrahae apprehendit Verbum Deus, et non homo nescio, quis nostri similis deitatem apprehendit, et ipse nobis assimilatur, et nuncupatur frater noster [ Bal. om. noster], ut homo, non quantum est ad deitatis naturam. Quoniam pueri communicaverunt carni et sanguini, et ipse similiter participavit eis, ut per mortem destrueret eum qui imperium obtinet mortis, id est, diabolum, et liberaret eos qui timore mortis per omnem vitam nativa continebantur servitute (Ibid. v. 14). Ecce iterum ipse, similiter ac nos, participavit sanguini et carni, et ea res causam habet conjunctam statim ac proximam; scriptum est enim: Nam quod impossibile erat legi, in quo infirmabatur in carne, Deus Filium suum misit in similitudine carnis peccati, et de peccato damnavit peccatum in carne (Rom. III, 3). Attende iterum, quod non homo affectans naturam divinam ostenditur, et ad ejus dignitatem ascendens; sed mittens magis Filium suum Deus et Pater, in similitudine carnis peccati, ut destrueret peccatum. Ergo Verbum, cum Deus sit, se in exinanitatem homo factus immisit, et non homo simpliciter, divinam gloriam affectans, Christus videtur.
CAPUT XIII. Quod Christus Jesus vocetur homo factus Deus Verbum. Dispensationis incarnati Unigeniti mysterium subtilius considerantes, id asserimus, fidem rectam servantes et veram: quod ipsum Patris Dei Verbum, Deus verus ex Deo vero, et lumen de lumine, incarnatum sit, et homo factum, et descenderit, et passum sit, et surrexerit ex mortuis. Ita enim definivit fidei symbolum synodus ingens et sancta.
Perquirentes autem et nos, et discernere cupientes, quid sit tandem, incarnatum esse, et hominem factum Dei Verbum: cernimus, quod non hoc est, hominem assumere tamquam in conjunctione, quae fiat per aequalitatem dignitatis, sive auctoritatis, vel per solam filietatis ὁμωνυμίαν; magis autem fieri juxta nos hominem (ita tamen ut nulla conversio vel commutatio subsequatur), et sublevare pariter cum sua natura eum, qui in assumptione fuit carnis et sanguinis dispensative [ Baluz. dispensatorie].
Unus igitur est, qui ante Incarnationem a divina Scriptura nominatur, et Unigenitus, et Verbum, et Deus, et imago, et lumen, et figura substantiae Patris, et vita, et gloria, et splendor, et sapientia, et virtus, et magnificentia, et Dominus sabaoth, et aliis talibus nominibus, quae vere conveniunt deitati. Post Incarnationem vero homo [ Baluz. om. homo], Christus, Jesus, propitiatorium, mediator, primitiae dormientium, primogenitus a mortuis, secundus Adam, caput corporis Ecclesiae, cum eum etiam nomina prisca sequantur: omnia enim ipsius propria sunt et priora, et quae novissimis facta temporibus.
Unus igitur est, et qui ante Incarnationem, Deus erat verus, et qui in humanitate mansit id quod erat, et est, et erit. Non discernendus igitur unus Dominus Jesus Christus, in hominem seorsum, et seorsum in Deum; sed unum eumdemque Jesum Christum esse dicimus, non ignorantes differentiam naturarum, sed eas inconfusas inter sese servantes.
Quoties igitur littera sacra commemorat, quod in Christo inhabitavit omnis plenitudo divinitatis corporaliter (Col. II, 9); non ideo dicimus tamquam in alio Christo, in homine seorsum inhabitasse Deum Verbum; nec porro dividentes ea quae unita sunt, duos intelligimus filios; illud autem magis, quod Christum nominat littera sacra ex parte nonnumquam, et quod humanitatem Dei Verbum, quam propriam habet, in locum posuit templi. Scriptum est autem et de animabus humanis: Inhabitantes autem domos luteas, de quibus et nos ex eodem luto sumus (Job. IV, 19). Ergone, quoniam luteas domos humana corpora nominat, et affirmat in his animas habitare, in duos homines unum hominem dividemus? Atqui non irrationale omnino sit, ut in homine spiritus suus inhabitare dicatur. Ergo, etsi per hujusmodi modos orationis figura procedat, cum [ Baluz. quae] aliter fieri non possit, non tamen ideo rerum corrumpi naturas oporteat, sed magis eas recto veritatis tenore servari.
Quoties igitur quaepiam, quae dissimilem sunt inter se sortita naturam, collecta in adunationem, per compositionem videntur: deinde alterutrum ex his in alterutro habitare dicitur, non dividendum in duo, adunationis conventione minime violata [ Baluz. violanda], licet suis nominibus per sese ea, quae adunata sunt, nominentur a nobis. Dicitur namque, ut ante dixi, et in homine habitare spiritus suus, nec tamen [ Baluz. verumtamen] homo dicitur, et seorsum spiritus suus, seorsum et corpus. Et tale quid nobis divinus Paulus obliqua significatione [ Id est obscure et quasi aenigmatice] commemorat, dicens: Nam etsi exterior noster homo corrumpitur; sed interior renovatur de die in diem (II Cor. IV, 16). Si quis igitur dixerit, interiorem nostrum hominem in exteriore homine inhabitare, verum quidem memoravit, in duo tamen unum dividere non videbitur. Ait autem alicubi etiam propheta Isaias: De nocte vigilat spiritus meus ad te, Domine (Isai. XXVI, 9). Utrumne tamquam alius praeter ipsum, spiritus ipsius ad Deum dicitur vigilare? Nonne id ineptissimum videatur? Ergo scire quidem necesse est orationis figuras, non tamen ab intellectu discedere competenti, sed referre magis sententiarum vim ad sensum, qui unicuique rei conveniat.
Etsi dicatur proficere Jesus aetate, sapientia et gratia (Luc. II, 52), dispensationis haec res est. Deus etenim Verbum humanitatem more suo proficere permittebat, et quasi paulatim divinitatis suae gloriam volebat declarare, et cum corporis aetate etiam sua [ Baluz. suam] extendere, ne quid novum videretur, idque nonnullos nimia novitate perterreret. Cum praesertim sic quoque dicerent: Quomodo hic litteras scit, cum non didicerit (Joan. VII, 15)? Ergo corporale augmentum, et profectus gratiae, ac sapientiae, humanitatis mensurae convenit; ipsum vero Deum Verbum per suam naturam perfectissimum confitemur, non egenum profectus, non sapientiae, non gratiae. Ipsum enim creaturae, et sapientiam, et gratiam, et bona omnia impertit.
Si vero Jesus passus esse dicatur, passio quidem erit dispensationis; ipsius tamen dicitur, et recte quidem, quia corpus ipsius proprium passum est, et erat in corpore patiente ipse, qui pati non poterat, impassibilis est enim, ut Deus: quantum tamen ad conviciatorum petulantiam pertinuit, passus esset, si pati posset. Ergo quoniam nostri similis factus est Unigenitus, quotiescumque homo nominatur a divina Scriptura, intuentes dispensationem, Deum ipsum natura sic quoque confiteamur.
CAPUT XIV. Exempla divinae Scripturae quod Dei Verbum homo factum manserit Deus. De propitiatorio. Ait alicubi Deus ad pontificem Moysen: Et facies propitiatorium impositione auri puri duorum cubitorum et dimidii longitudinem, et cubiti unius et dimidii latitudinem: et facies duos Cherubim aureos ornatos, et imponens illos ex utroque latere. Cherub unus de latere hoc, et [Baluz. hoc est] Cherub unus de latere isto propitiatorii. Et facies duos Cherubim super duo latera. Erunt Cherubim extendentes pennas sursum superobumbrantes pennis suis super propitiatorium; et vultus eorum adinvicem respicientes propitiatorium erunt (Exod. XXV, 17). Aenigma certissimum id sit, Deum Verbum etiam in humanitate Deum [ Baluz. Domini] mansisse, et in sua gloria ac majestate, etsi propter dispensationem factus sit similis nostri: Propitiatorium namque per fidem factus est nobis Emmanuel (Rom. III, 25). Id autem nobis comprobavit sapientissimus Joannes dicens: Filioli, scribo vobis, ut non peccetis; sed si quis peccaverit, consolatorem habemus apud Patrem, Jesum Christum justum; et ipse est propitiatio pro peccatis nostris (Joan. II, 1). Nec non etiam Paulus: Quem proposuit, inquit, Deus propitiatorium [Baluz. propitiatorem] per fidem in suo sanguine (Rom. V, 25).
Caeterum cerne Cherubim circumstantes propitiatorium, et superobumbrantes quidem pennis; conversos autem ad propitiatorium, et pene nutui Dominico oculum intendentes. Ad Dei enim voluntatem tantum respicit sancta coelestium spirituum multitudo, et numquam Dei satiatur aspectu. Ita Filium propheta Isaias vidisse se dicit, in sede altissima et eminentissima, circumstantibus Seraphim et obsequentibus ei, ut Deo (Isai. VI, 1).
CAPUT XV. Aliud de virga Mosis. Destinabatur aliquando divinus Moyses ut Israel ab Aegyptiorum violentia liberaret. Verum quoniam necesse erat eos, qui sub jugo essent servitutis insolitae, prius docere, quod eis Deus jam esset reconciliatus, prodigia eum facere imperabat: plerumque enim miraculum nos adducit in fidem. Ait igitur Moyses ad Deum omnipotentem: Si autem non crediderint mihi, neque audierint vocem meam, dicentes: Non apparuit tibi Deus; quid dicam illis? Dixit deinde Dominus: quid hoc est quod est in manu tua? Respondit: Virga. Et ait illi: Projice illam in terram; et facta est serpens, et fugit Moyses ab ea. Et dixit Dominus ad Moysen: Extende manum tuam, et apprehende caudam ejus; et extendens manum apprehendit caudam, et facta est virga in manu ejus. Et dixit illi: ut credant tibi, quia apparuit tibi Dominus Deus patrum suorum, Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob (Exod. IV, 1). Animadverte in his natura et veritate Filium Dei, tamquam quaedam virga sit Patris; virga autem insigne est regni: Filio enim dedit habere omnium potestatem (Joan. XVII, 2). Unde etiam divinus David: Thronus tuus, inquit, Deus in saeculum saeculi, et virga aequitatis, virga regni tui (Ps. XLIV, 7). Sed eam projecit in terram, id est, corpore terreno circumdedit, sive per humanitatem misit in terram: tunc enim in similitudine factus est malignorum hominum, scilicet malignitatis signum est serpens.
Quod autem verum sit, hinc scimus [ Baluz. scibis]. Ipse enim Dominus noster Jesus Christus, imagine et figura, propter dispensationem factam cum carne, pro serpente accipitur aereo, quem erexit Moyses, ut serpentum morsus arceret (Num. XXI, 8). Ait enim: Et sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita oportet exaltari Filium hominis, ut omnes qui credunt in ipsum, non pereant, sed habeant vitam aeternum (Joan. III, 14). Quemadmodum enim serpens factus ex aere salutis erat periclitantibus causa (sanabantur enim in eum respicientes): eo modo etiam Dominus Jesus Christus eis, qui eum vident quidem in similitudine malignorum, eo quod factus sit homo, non ignorant tamen, quod Deus sit vivificus; causa erit vitae, et dat posse animalia venenosa vitare, id est, contrarias potestates.
Id quoque hujus rei figura sit, quod Moyseos virga virgas alias devoraverit, quas in terram magi projecerant (Exod. IV, 2). Igitur virga quidem in terram projecta est; non tamen semper [ Baluz. serpens] remansit. Resumpta autem iterum fuit, quod erat: nam licet facta sit, ut ante dixi, in similitudine nostra Patris virga, id est, Filius, qui [ Baluz. per quem] habet omnium potestatem; attamen impleta dispensatione, revolavit in coelum, et fuit iterum tamquam in manu Patris virga aequitatis, ac regni: sedet enim ad dexteram genitoris sui in propria majestate, sedes altissimas obtinens, etiam cum carne (Ps. XLIV, 7).
CAPUT XVI. Aliud de manu Moysis leprosa et integre sanata. Dixit autem ad eum Deus Dominus iterum: Infer manum tuam in sinum tuum; et protulit manum de sinu suo, et facta est manus ejus sicut nix. Et dixit iterum: Infer manum tuam in sinum tuum: et intulit manum suam in sinum suum, et protulit eam de sinu suo, et iterum restituta est in colorem carnis ejus (Exod. IV, 6). Manum ad dexteram Dei et Patris verum Filium ejus divina Scriptura nominat. Induxit enim ipsum dicentem: Ego manu mea firmavi coelum (Isai. XLVIII, 13); nec non etiam David divinus cantat: Verbo Domini coeli firmati sunt (Psal. XXXII, 6). Cerne igitur, in sinum quidem Moysis adhuc manum ejus occultari, et nondum factam leprosam, prolatam vero statim leprosam factam: deinde mox illatam, et rursus prolatam, et de caetero non leprosam: Restituta est enim, inquit, in colorem carnis ejus. Ergo quamdiu quidem erat in sinu Patris Deus Verbum, divinitatis nitore fulgebat; verum quando aliquo modo extra fuit per incarnationem sive ἐνανθρώπησιν, factus est in similitudine carnis peccati, et inter iniquos reputatus est (Rom. VIII, 3; Isai. LIII, 12). Ait enim divinus Paulus, eum, qui peccatum non noverat, pro nobis peccatum fuisse, ut nos fieremus justitia in ipso (I Cor. V, v. 21). Hoc existimo lepram significare, immundus enim secundum legem leprosus (Levit. XIII, 2). Sed quoniam iterum in sinu fuit Patris (assumptus est in resurrectionem a mortuis), prolata iterum manus videbatur munda: adveniet enim post tempora Dominus noster Jesus Christus, in sinceritate divinitatis et gloria, quamvis similitudinem nostram non projecerit. Ait enim et beatus Paulus de Christo: Quia semel mortuus est ad multorum exhaurienda peccata. Secundo sine peccato apparebit exspectantibus se in salutem (Hebr. IX, 28). Ergo quoties nobis sacra littera nominat Christum Jesum, ne hominem seorsum putaveris, non vere adunato ipsi Deo Verbo; sed existimaveris magis ipsum esse ex Deo et Patre Verbum Jesum Christum, cum factus sit homo.
CAPUT XVII. Quod Christus non erat homo θεοφόρος, nec simpliciter in homine inhabitarit Deus Verbum; sed quod magis caro sit factum, sive homo perfectus, secundum Scripturas. Qui fidem habent in Christo immaculatam, et rectis omnibus suffragiis comprobatam, dicant videlicet, quod ipse ex Deo Patre Deus Verbum in exinanitatem descenderit, formam servi accipiens, propriumque sibi faciens corpus, quod est natum ex virgine; quod factus sit nostri similis, et nuncupatus filius hominis. Est autem Deus quidem secundum spiritum; homo autem idem secundum carnem. Deinde divinus Paulus Judaeorum populum alloquebatur dicens: Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis, novissimis diebus istis locutus est nobis in Filio (Hebr. I, 1). Et quonam modo intelligatur locutus fuisse Deus et Pater novissimis diebus in Filio? Locutus est enim antiquioribus per ipsum dans legem, et idcirco ipse Filius, suos dicit esse sermones, per sapientissimum Moysen prolatos [ Baluz. om. prolatos]. Ait enim: Nolite putare quia veni solvere legem, aut prophetas. Non veni solvere, sed implere. Dico enim vobis, iota unum, aut unus apex non transibit a lege, donec omnia fiant. Coelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt (Matt. V, 17). Adde etiam prophetae vocem: Ipse qui loquebar, praesto sum (Isai. LII, 8). Ergo cum factus est Filius [ Baluz. om. Filius] in carne, tunc locutus est nobis Pater in ipso, sicut ait beatus Paulus, novissimis diebus (Heb. I, 1). Sed ne parum credamus, quod ipse sit ille qui etiam ante saecula Filius, intulit statim: Per quem fecit et saecula (Ibid. v. 2), splendorem etiam gloriae et figuram substantiae Patris esse commemorans.
Homo igitur factus est vere is per quem fecit et saecula Deus Pater; et non, ut nonnulli existimant, in homine fuit, ut homo intelligatur a nobis, tamquam Deum habens inhabitantem. Nam, si haec recte se habere, vere confidunt, supervacaneus esse videbitur beatus evangelista Joannes dicens: Et Verbum caro factum est (Joan. I, 14). Ubi enim necessitas ἐνανθρωπήσεως? Aut quare incarnatum dicit Deum Verbum, si non factus est caro? Vis ἐνανθρωπήσεως, et similem nostri eum factum esse significat, et mansisse tamen sic quoque ipsum supra nos; immo supra universam ipsam creaturam.
Oportere autem existimo, ea quae dixi, exemplis etiam comprobare et persuadere, quod Unigenitus factus sit homo, et sit Deus, etiam cum carne, ac non tantum inhabitarit in homine, Θεοφόρον ipsum efficiens, tamquam alios, qui divinitatis ipsius fuere participes.
CAPUT XVIII. Quod Emmanuel Deum habuerit aliter inhabitantem, quam nos. Ait alicubi Deus de nobis: Inhabitabo in ipsis, et inambulabo, et ero ipsis Deus, et ipsi erunt mihi populus (Apoc. III, 20). Nec non etiam ipse Dominus noster Jesus Christus: Ecce ego venio; et si quis mihi aperuerit, intrabo ego, et apud eum coenabo, et Pater, et ad eum veniemus, et mansionem apud eum faciemus (Joan. XIV, 16). Nominati sumus etiam templum Dei: Vos enim, inquit, templa estis Dei vivi (I Cor. III, 17). Et rursus: Nescitis corpora vestra templum esse Spiritus sancti, qui est in vobis, quem habetis a Deo (I Cor. VI, 19). Verum si ita aiunt, ipsum quoque se habere Emmanuel, et, tamquam unumquemque nostrum, inhabitantem in sese Deum habuisse, aperte confiteantur; cum ipsum adorari conspiciunt, tam a nobis, quam ab angelis, in coelo pariter et in terra, erubescant tamquam diversa alienaque sentientes, et litterarum sacrarum propositum nescientes, nec habentes in se fidem, quam nobis tradiderunt, qui in principio et viderunt, et ministraverunt Verbo
Si autem dicant, quod propterea Deus sit, et ut Deus glorificetur, quia in eo tantum inhabitavit Dei Patris Verbum; ac non propterea, quia factus sit homo; audient rursus a nobis: Si iis, qui inhabitantem in se Deum habuerint, satis est, ut idcirco vere dii esse possint, et ab hominibus adorentur, omnes sane angeli hominesque sint dii et adorandi; inhabitat enim Deus in sanctis angelis. Habuimus etiam nos ipsum in nobis per Spiritum sanctum; sed non sufficit hoc ostendere, natura deos et adorandos eos, qui habent Spiritum sanctum. Igitur non propterea Deus est, et adorandus Emmanuel, quod inhabitarit in eo, tamquam in homine communi, et seorsum intelligendo, Deus Verbum [ Baluz. et in parte Deum Verbum]; sed quod factum sit caro, id est, homo: mansit enim idem et Deus, et adorandus.
CAPUT XIX. Dicta apostolica in quibus Deus nominatus est Christus. De mysterio dicens secundum Christum: Quod aliis, inquit, generationibus non est agnitum filiis hominum, sicut nunc revelatum est sanctis apostolis (Eph. III, 5). Et: Mysterium quod absconditum fuit a saeculis et generationibus, nunc autem manifestum est sanctis ejus, quibus voluit revelare divitias gloriae mysterii hujus in gentibus, quod est Christus, in vobis spes gloriae, quem nos annuntiamus (Col. I, 26). Si igitur est θεοφόρος, et non Deus vere, quomodo ipse est divitiae gloriae mysterii, quod annuntiatur gentibus? Vel quomodo omnino Deus annuntiatur?
CAPUT XX. Aliud. Volo enim vos scire qualem sollicitudinem habeam pro vobis et pro iis qui sunt Laodiceae, et quicumque non viderunt faciem meam in carne, ut consolentur corda ipsorum, instructi in charitate, et in omnes divitias plenitudinis intellectus, in agnitionem mysterii Dei Christi (Col. II, 1). Ecce mysterium Dei, mysterium nominat Christi, et plene intelligere quosdam vult in agnitionem ipsius. Quo igitur intellectu opus erat, volentibus Christi mysterium discere, si fuerant audituri, quod inhabitaret in homine Deus? Opus est autem nimio intellectu, ut scias contra quod Verbum, cum sit Deus, factum sit homo.
CAPUT XXI. Aliud. A vobis enim sonuit sermo Domini, non solum in Macedonia et Achaia; sed omni loco fides vestra, quae est ad Deum, exivit (I Thess. I, 8). Ecce iterum in Deum fidem factam esse commemorat, cum etiam Christus dicat: Qui credit in me, habet vitam aeternam (Joan. VII, 25). Sermonem autem praedicationem dicit de seipso.
CAPUT XXII. Aliud. Ipsi enim scitis introitum nostrum apud vos, quoniam non inanis fuit; sed ante multa passi, et contumeliis affecti, sicut scitis, in Philippis, confisi fuimus in Deo colloqui ad vos Evangelium Dei (I Thess. II. 2). Ecce loquens in Deo, Dei Evangelium memoravit; qui praedicat gentibus Christum.
CAPUT XXIII. Aliud. Recordamini, fratres, laborem nostrum et aerumnam, nocte et die operantes, ne quem vestrum gravaremus; praedicavimus Evangelium Dei inter vos (I Thess. II, 4). Et iterum: Propterea et nos gratias agimus Deo sine intermissione; quoniam cum percepissetis a nobis verbum, auditu Dei excepistis, non ut verbum hominum, sed ut verbum Dei, qui operatur in vobis, qui credidistis (Ibid. v. 13). Nonne evidenter Evangelium Dei, et Dei verbum praedicationem de Christo commemorat, quippe id omnibus manifestissimum est: Apparuit enim gratia Dei salvatoris omnibus, erudiens nos, ut abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobrie et juste et pie vivamus, in hoc saeculo, exspectantes beatam spem, et adventum gloriae magni Dei et salvatoris nostri Jesu Christi (Tit. II, 11). Ecce Deus, et magnus, plenissime nominatus est Dominus noster Jesus Christus: ipse est enim cujus adventum gloriae exspectantes, sobrie vivere, et irreprehensibiliter festinamus. Sed si est homo θεοφόρος, quomodo sit magnus Deus? Vel quomodo beata spes in eum? Siquidem verus est profecto Jeremias dicens: Maledictus qui spem suam ponit in homine (Jerem. I, 5). Neque enim Deum ipsum possit efficere, ut ante dixi, id quod est Deum portare. Denique doceant nos, quid impediat alios etiam omnes deos esse et adorandos, qui in se habuerint Deum? Deum autem et magnum et beatum, habentem illuminationem Christum nominat beatus Paulus, qui invenitur dicens de Judaeis et Emmanuel: Quorum patres, et testamentum, et promissiones, et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia benedictus in saecula saeculorum. Amen (Rom. IV, 9).
Quod vero [ Baluz. vere] secundum divinam revelationem faciebat praedicationem, perspicuum fit, ipso dicente: Deinde post annos quatuordecim iterum ascendi Jerosolymam cum Barnaba, assumpto etiam Tito. Ascendi autem secundum revelationem, et exposui eis Evangelium, quod praedico gentibus; seorsum autem iis, qui videbantur aliquid esse, ne forte in vacuum currerem, aut cucurrissem (Gal. II, 1). Christum praedicans gentibus, ut Deum, divinum nominat ipsius ubique mysterium. Ascendit per revelationem Jerosolymam, et exposuit his, qui videbantur aliquid esse, id est, sanctis apostolis, sive discipulis, ne forte in vacuum currat. Cum vero ab Jerosolymis descendisset, et rursus gentium gregibus interfuisset, emendavitne aliquid ex prioribus? Nonne perseveravit Deum confitens Christum? Atque ideo scribit quibusdam: Miror quod sic cito transferimini ab eo, qui vos vocavit in aliud evangelium, quod non est aliud, nisi aliqui sunt conturbantes vos et volentes convertere Evangelium Christi (Gal. I, 6). Ait autem iterum: Sed etsi nos aut Angelus de coelo evangelizaverit vobis, praeter id quod accepistis, anathema sit (Ibid.). Pro qua igitur causa alios omnes omittens, licet Deum inhabitantem habuerint, solum praedicabat Jesum sicut Deum.
CAPUT XXIV. Aliud. Scriptum est de Christo: Cum autem esset in Jerosolymis in die festo, multi crediderunt in nomine ejus videntes signa quae faciebat; ipse autem Jesus non credebat se illis; quod ipse sciebat omnes, et quod non necesse habebat, ut aliquis testimonium perhiberet de homine: ipse enim sciebat quid erat in homine (Joan. II, 23). Si homo esset θεοφόρος, quomodo non decepti sunt multi, qui Jerosolymis in nomen ejus crediderunt? Vel quare solus cognoscit, quae sunt in homine, cum praesertim nemo alius sciat? Finxisse enim dicitur Deus corda nostra singillatim (Psal. XXXII, 15). Vel quare solus remittit peccata? Ait enim: Quia potestatem habet Filius in terra remittere peccata (Matt. IX, 6). Quare solus praeter alios assessor sedet Dei et Patris? Quare soli obsequuntur angeli? Cur nos quidem docuit communem putare Patrem, qui est in coelis; sibi autem eum specialiter scribebat?
Sed forte dices quod hujusmodi voces inhabitanti Verbo deputandae sint. Nonne igitur eum oportebat, juxta prophetis [ Baluz. prophetas] convenientem mensuram, ipsum quoque dicere: Haec dicit Dominus. Verum cum ea quae supra legem sancire vellet, assumens sibi convenientem legislatori [ Baluz. legislator] auctoritatem, aiebat: Ego dico vobis (Matth. V, 32).
Quomodo liberum se ait, et non obnoxium Deo? Ideo quia est Filius in veritate? Et si esset homo θεοφόρος, essetne etiam liber secundum naturam? Solus [ Baluz. Hujus] enim Deus liber, atque solutus est: solus enim quasi tributa omnium exigit; et tamquam loco debitorum ab omnibus recipit religionem. Etsi exitus legis et prophetarum Christus est, est autem homo θεοφόρος; nonne dicere liceat, quod propheticarum praedicationum exitus ἀνθρωπολατρίας nobis crimen induxerit?
Deinde lex quidem praedicabat: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies (Deut. VI, 13). Qua nos eruditione perduxit ad Christum, quasi ad agnitionem illis, qui in umbris fuerant, potiorem: spernentesne igitur Deum Legis et Prophetarum [ Baluz. om. Legis et Prophetarum] adorare, adorabimus hominem habentem Deum inhabitantem? Ubi enim praestabilius erat Deum intelligi? In coelo, an in terra [ Baluz. an magis homine]? In seraphim, an in terreno corpore?
Si erat homo θεοφόρος, quomodo propemodum ac nos participavit carni ac sanguini (Heb. II, 14)? Nam si quia Deus inhabitavit, hoc ei sufficit, ut similiter ac nos participaret carni et sanguini; et ita his participare id ipsum est, quod hominem factum esse: inhabitavit autem et in multis sanctis; homo igitur non semel, sed saepissime factus est. Quare ergo semel in consummatione saeculorum, in destructionem [Baluz. destitutionem] peccati, per hostiam suam dicitur apparuisse (Heb. IX, 26)? Quomodo autem unum nobis Verbi adventum praedicant divinae Scripturae, si θεοφόρος erat homo? Si templum et ipse factus est Dei, quomodo et in nobis etiam Christus est? Sicutne templum in templis? An ut Deus magis in templis per Spiritum? Si θεοφορος erat homo, cur est solius ipsius corpus vivificum? Oportuerat enim aliorum etiam corpora esse talia, in quibus habitavit Deus omnipotens.
Scripsit autem alicubi etiam divinus Paulus: Irritam faciens quis legem Moysis, sine ulla miseratione duobus aut tribus testibus moritur, quanto magis putatis deteriora mereri supplicia, qui Filium Dei conculcaverit, et sanguinem testamenti pollutum duxerit? Atqui divina erat lex, et mandata dicta per angelos. Quomodo igitur dignus erit deteriore supplicio, qui pollutum duxerit sanguinem Christi? Vel quomodo potior est religione, quae est secundum legem, fides in Christum? Sed, ut jam ante diximus, Christus non similis aliorum sanctorum, homo θεοφόρος, sed Deus magis vere, et omni mundo celsiorem possidet gloriam, quod cum Deus sit natura Dei Verbum, factus est caro, sive homo perfectus: animatum enim et rationabile esse, quod adunatum est ei, credimus corpus, et vera [ Baluz. vere] omnino est adunatio.
CAPUT XXV. Quomodo oportet intelligere: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis; et quomodo proprium ipsius dicatur corpus. Semen Abrahae apprehendisse Verbum Dei unigenitum, beatus Paulus commemorat (Heb. II, 16); nec non etiam, quod propemodum ac nos participavit carni et sanguini (Ibid. 14). Memores autem sumus etiam Joannis; ait enim: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis (Joan. I, 14). Idne igitur fuit propositum viris spiritalibus, docere, quod Dei Verbum conversionis sit patiens; aut quod ipsum fas sit commutationem, quae magis creaturae conveniat, sustinere: adeo ut id, quod non erat, forsitan in id sua sponte deveniat; aut [ Baluz. add. ut] alius contra ipsius voluntatem ad aliam naturam impellat [ Baluz. impellatur]; absit. Manet namque idem, a sua natura commutationem omnem excludens, conversionis umbram nesciens pati: fixa est enim semper in suis superna illa coelestisque natura.
Quomodo igitur Verbum caro factum sit, videre necesse [ Baluz. om. necesse] est. Primum quidem divina Scriptura carnem plerumque nominat hominem [ Baluz. om. hominem], et quasi ex parte animalis totius significationem facit, nec non etiam a sola anima interdum tantumdem agit; scriptum est enim quod videbit omnis caro salutare Dei (Luc. III, 6). Et ipse divinus Paulus: Non consensi, inquit, carni et sanguini (Gal. I, 16). Allocutus est autem eos, qui sunt ex Israel pontifex Moyses: In septuaginta et quinque animabus descenderunt patres tui in Aegyptum (Deut. X, 22). Sed non idcirco dixeris, quod nudae et sine carnibus animae in Aegyptum descenderint; nec porro quod inanimis corporibus, et solis carnibus, salutare suum Deus indulserit. Quoties igitur audimus carnem factum esse Verbum, hominem intelligimus ex anima et corpore. Factum est autem Verbum, cum sit Deus, homo perfectus, corpus accipiens animatum et rationabile, idque sibi vere adunavit, quomodo ipse sciat, nostris enim sensibus hujusmodi cogitationes omnino cerni non possunt, et nuncupatus est filius hominis.
Sed si oportet tamquam in speculum intuentes dicere, conjectat aliquo modo sensus humanus, adunatum fuisse Verbum corpori habenti animam rationabilem qualiter etiam hominis animam suo corpori, ipsam quidem diversae naturae, sortitam tamen communionem adunationemque cum corpore; ut pene videatur non esse alia praeter corpus, eo quod per compositionem ex utroque animal unum efficiatur [ Baluz. efficiamur], manente tamen ipsa, ut ante memoravi, in sua natura. Ergo non per commutationem aut conversionem, hominem factum Dei dicimus Verbum; nec prorsus, quod Deus esse desierit; sed quod carnem accipiens ex muliere, et ei ex utero adunatus, exiit homo idem simul et Deus; neque Dei et Patris generationem aeternam [ Baluz. om. aeternam] projiciens, sustinuit temporalem [ Baluz. arcanam], ex muliere inde initium, ut esset, accipiens. Permittebat autem carni propriae suae [ Baluz. add. naturae] legibus nasci, nativitatis ratione dumtaxat. Caeterum habet in se aliquid ab humana natura dissimile: natus est enim ex Virgine, et solus habet matrem innuptam; factum autem ipsum etiam carnem, et in nobis inhabitasse, Evangelista [ Baluz. om. Evangelista] commemorat, ut utroque comprobaret, et factum fuisse hominem, et suum non perdidisse: mansit enim quod erat.
Intelligitur namque certe tamquam aliud in alio inhabitare, id est, divina natura in humanitate, non perpessa commixtionem, aut confusionem, aut commutationem, ut esset, quod non erat. Quidquid enim in alio habitare dicitur, non ipsum fit tale, quale est id, in quo habitat; sed aliud in alio magis intelligitur. At vero in Verbi natura et humanitatis, solam nobis differentiam designat diversitas naturarum. Unus enim ex utroque intelligitur Christus. Ergo inconfusione, ut ante dixi, servata, inhabitasse Verbum ait in nobis: scit enim unum esse Filium unigenitum carnem factum, et hominem.
Carne autem mihi videtur divinus Evangelista, totam sapienter naturam hominum nominare: ait enim Verbum inhabitasse in nobis, non alterius, ut ego opinor, gratia, incarnationem Verbi factam esse, commemorans; nisi ut etiam nos, participatu ipsius per Spiritum sanctum locupletati, adoptionis beneficium lucraremur. Igitur in Christo unitatem summam veramque credimus factam. Sin autem in nobis Christus inhabitare dicatur, σχετικὴν ipse faciet inhabitationem. Non autem cum Deus dicitur inhabitasse in Christo: Inhabitavit namque in eo omnis plenitudo divinitatis corporaliter (Col. II, 9); non per participatum, vel σχέσιν simplicem, quasi sole illucente, aut igni insitum sibi calorem aliis immittente; sed, ut ita dicam, ipsa divina sinceraque natura, juxta totum id quod est, inhabitationem sibi faciente, per veram, ut ante diximus, unitatem, in templo quod est natum ex virgine: ita enim unus, et est, et intelligitur Christus Jesus.
Quod vero in expressionum summa noster sermo vincatur, non negabo; sed non idcirco Christi mysterium non credatur; sed magis sit merito mirabilius. Quanto enim omni est mente superius et sermone, tanto magis ultra omnem admirationem ponendum est.
Carnem vero factum Verbum, id est, hominem perfectum, non dicimus, mensura corporis comprehendi, id enim ineptissimum est; sed implere sic quoque credimus, sicut solet, coelum et terram, et quae inferius posita sunt: omnia etenim plena sunt Deo, et omnia ipsi parvula sunt. At quomodo et in singulis, et in omnibus totus sit, intellectu dictuque difficile est, immo vero etiam impossibile. Id autem, ut opinor, eo possidet, quod incorporeus sit et indispertibilis.
Proprium autem Verbi corpus dicitur a nobis: non quemadmodum proprius est hominis risus, vel equi hinnitus; sed quod, factum ipsius per adunationem veram, instrumenti ei praebeat officium, ad exsequendum ea quae more solito operatur, absque solo peccato.
Sin vero Deus Verbum etiam missum fuisse forte dicatur, ne quis vestrum terreatur, illud cogitans, quo perget incorporeum, vel quo cedet is, quo plena sunt omnia? Sciat autem magis, quod sit et alius missionis modus. Non ut locum de loco, qui mittitur, mutet; sed ut ministerium magis sacrum suscipiat, quod etiam discipulis injunctum esse discimus a Christo omnium salvatore.
Denique etiam divinus Paulus ait de Christo: Ergo, fratres sancti, vocationis coelestis participes, considerate apostolum et pontificem confessionis nostrae Jesum (Hebr. III, 1). Animadverte autem quod, cum eum ministrantem hominum more ostendit, licet natura sit Deus, tunc ei etiam officium apostolatus attribuit: nihil autem, ut ante diximus, absurdum est, si Deus Verbum mitti etiam dicatur a Patre; implet namque certissime omnia, et nulli loco penitus deest: nos vero humanis vocibus divina interpretantes, figurationibus corporis immortalis naturae dispensationem solemus intelligere.
Denique cum sanctus Spiritus omnia impleat, scribit beatus Paulus, et dicit: Quoniam autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra, in quo clamamus: Abba Pater (Gal. IV, 6). Ait autem et ipse Salvator: Expedit vobis, ut ego eam; nam si non abiero, Paracletus non veniet ad vos (Joan. XVI, 7). Oportet igitur ad rationem pietatis omnia referentes, certa cogitatione sectari: id enim facientes nobismetipsis maxime profuerimus.
CAPUT XXVI. Quomodo intelligitur Θεοτόκος Virgo sancta. Natum est quidem inaestimabiliter Verbum Dei et Patris; et haec generatio omnem sensum cogitationemque transcendit, et est incorporali naturae conveniens. Verumtamen id quod natum est, proprius partus intelligitur genitoris, et ejusdem cum eo substantiae; ideoque etiam filius nominatur, nomine scilicet indicante [ Baluz. add. quasi] veram sinceramque progeniem; sed cum sit vivus in aeternum Pater, necesse est, eum quoque vivere in aeternum, propter quem est Pater. Igitur In principio erat Verbum, et Deus erat Verbum, et erat etiam Verbum apud Deum (Joan. I, 1), ut sapientissimus Evangelista commemorat. In consummatione autem temporum, propter nos homines, [ Baluz. add. et propter nostram salutem] incarnatum est, et homo est factum; non amittens quod erat, sed retinens inconvertibilem suam naturam, et semper in divinitatis fastigio collocatam; suscipiens [ Baluz. subiens] tamen propter nos dispensatorie exinanitatem; nec inhonorans [ Id est, non despiciens] pauperiem, quae humanae naturae convenit: nam cum esset dives, pauper est factus, sicut scriptum est: ut nos paupertate ejus divites essemus (II Cor. VIII, 9). Factum est igitur homo, et generationem ex muliere passum dicitur. Igitur propterea quod ex sancta Virgine vere sibi adunatum corpus acceperit; inde Θεοτόκον esse dicimus Virginem sanctam, quia id humane, sive secundum carnem peperit, licet haberet ante saecula generationem ex Patre.
Opinari autem nonnullos Verbum hinc initium fuisse sortitum, cum homo sit factum, impietatis est furorisque plenissimum. Eos etenim insipientissimos esse, monstravit ipse Salvator de se dicens: Amen dico vobis, antequam Abraham esset, ego sum (Joan. VIII, 58). Quomodo enim aliter ante Abraham erat, qui multis post temporibus secundum carnem natus est? Satis autem ipsos, ut opinor, redarguet divinus Joannes dicens: Hic erat, de quo ego dixi: Post me venit vir, qui ante me factus est, quia prior me erat (Joan. I, 30).
Praetermittentes igitur in re tam frivola sine causa certare, ad illud magis veniamus, quod etiam emolumenti aliquid possit afferre, ne moleste ferant nonnulli audientes, esse sanctam Virginem Θεοτόκον, nec incredulitatis Judaicae suas oppleant mentes, immo vero etiam paganicae impietatis. Judaei etenim aggrediebantur Christum dicentes: De bono opere non lapidamus te; sed de blasphemia, quod cum sis homo, facis te Deum (Joan. X, 23). At vero filii paganorum Ecclesiae dogmata derident, audientes ex muliere Deum esse progenitum; sed illi quidem suae dementiae exedent fructus, et audient a nobis: Stultus stulte loquitur, et cor ipsius vana intelliget. Nostri enim mysterii ratio [ Baluz. oratio], licet Judaeis sit scandalum, gentibus autem stultitia; nobis tamen, quod scimus, vere est admirabile, et salutare, et dignissimum credi: et si esset omnino quisquam, qui dicere auderet, hanc carnem terrenam nudae divinitatis fuisse genitricem, et ex ea creatura omni superiorem natam fuisse naturam, insania id esset et furor. Neque enim ex terra divina est facta natura; nec corruptibile incorruptionis radix umquam fiet; nec mortalitas pariet vitam; nec corporis tractabilis incorporale fiet germen; nec increatum a creato nascetur; nec quod absque initio, ab eo quod habet initium.
Verum quoniam Dei Verbum juxta nos factum esse affirmamus, et nostris corporibus corpus sumpsisse consimile, idque sibi verissime adunasse, arcana inenarrabilique ratione, et sic hominem factum carnaliter natum esse, quid absurdum est, vel quod credi non debeat? Cum praesertim hominis anima, ut saepissime diximus, cum sit naturae alterius praeter corpus, nascatur tamen cum ipso, cum sit ei adunata, nec quisquam arbitretur naturam corporis animae initium praebere substantiae; sed immittit quidem ipsam inaestimabiliter Deus in corpus, et cum ipso etiam nascitur: unum tamen ex utroque animal definimus, hominem scilicet. Igitur Verbum quidem Deus erat, factum est autem et homo, et quia natum est secundum carnem, propter humanitatem necessarium est, ut quae ipsum peperit, sit Θεοτόκος: nam si non peperit Deum, certe nec dicetur Deus, qui est ab ipsa progenitus; sin vero Deum ipsum divinae Scripturae nominant, peperit ipsa Deum hominem factum, siquidem homo aliter fieri non posset, nisi per generationem ex muliere. Quomodo igitur non sit, quae ipsum peperit, Θεοτόκος. Quod autem Deus sit verus, qui natus inde est, ex divina Scriptura discimus.
CAPUT XXVII. Dicta de Christo. Ecce Virgo in utero accipiet, et pariet filium, et vocabunt nomen ejus Emmanuel (Isai. VII, 14, juxta Matth. et Cyrilli lectionem). Quomodo ergo id quod natum est ex sancta Virgine, Emmanuel nominatur, cum Emmanuel, ut ante dixi, significet in nostra natura propter carnem fuisse Verbum, quod est Deus verus de Deo vero [ Baluz. om. vero]? Sed factus est Emmanuel: exinanivit enim se, generationem nostram et similem passus, ac sic nobiscum conversatus est. Ergo et Deus in carne, et Θεοτόκος vere est quae eum carnaliter, sive secundum carnem generavit.
CAPUT XXVIII. Aliud. Quoniam omnes stolam dolo congregatam, et vestimentum cum commutatione reponent, et volent, si fuissent isti combusti; quoniam parvulus natus est nobis, et filius datus est nobis, cujus principatus factus est in humero ejus, et vocatur nomen ejus magni consilii nuntius (Isai. IX, 5, juxta LXX). Audis, quod puer nominatus sit, quodque generationem sit nostrae similem passus. At eum puerum coelum per stellam clarissimam indicavit; magi adoraverunt ex ultimis terrae limitibus adventantes; angeli pastoribus evangelizabant, Salvatorem esse natum dicentes et, pacem nec non etiam Patris bonam voluntatem annuntiantes: Est magni consilii nuntius. Manifestavit etenim nobis Patris voluntatem, qui in eo complacuit orbem salvare terrarum (Col. II, 20), et per ipsum et in ipso mundum sibi reconciliare: Christo enim reconciliati, Deo sumus reconciliati, Deus est enim vere Filius Dei et Patris. Quodnam igitur sit Patris consilium, cujus nobis fuerit nuntius, ipse docebit dicens: Ita enim dilexit Deus mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vitam aeternam (Joan. III, 16). Filius autem unigenitus ille est qui est ex sancta Virgine procreatus: ipsum enim Verbum homo factum, quod fuit Deus in carne, ac sic terrenis apparuit. Denique dicebat: Qui credit in me, habet vitam aeternam (Joan. VI, 47). Quod vero per ipsum et in ipso credamus Patri, explanavit dicens: Qui credit in me, [Baluz. add. non credit in me,] sed in eum qui misit me (Joan. XII, 44); et: Qui vidit eum qui misit me (Ibid. v. 45).
Audite me, insulae, et attendite, gentes. Post multum temporis stabit, dicit Dominus; ex utero matris vocabunt nomen meum (Isai. XLIX, 1, juxta LXX). Cum Verbum sit Deus, non ignoravit quod generationem patietur, ex muliere incarnatum propter nos. Sciebat autem quod vocabitur Christus Jesus a Deo et Patre; omnibus nobis novum filii nomen praedicans, quod est benedictum in terra. Observa autem quod propriam nominet matrem, quae suum peperit corpus. Ergo si Deum [ Baluz. add. verum] se esse cognoscit, illa quae eum carnaliter peperit, Θεοτόκος dicitur, et quidem recte: sin vero non est Deus, id quod audacter, immo potius scelerate nonnulli sentiunt, privari oportet ipsam Virginem sanctam hoc nomine, quo Θεοτόκος esse dicatur.
CAPUT XXIX. Quod Deus nominatur et homo apparens Unigenitus. Salomon ait orans: Et nunc, Domine Deus Israel, credibile fiat verbum tuum, quod locutus es puero tuo David. Ergone credibile est quod habitavit Deus cum hominibus in terra (II Paralip. VI, 17, juxta LXX)? Animadverte, quod miretur Verbi incarnationem: habitavit namque cum hominibus in terra, cum homo est factum, res enim incredibilis videbatur. Alioquin quomodo id praecipuum quiddam sit, vel quomodo id miratione dignum, cum Deus ab his, quae ipse creaverit, non discedat, fovens ea scilicet, et ea quidem continens, quae jam facta sunt; ea vero quae nondum facta sunt, creans. Miraculum autem vere praecipuum, quod in terra cum hominibus habitarit homo factus Deus, juxta promissiones jam antea datas divino David; scriptum est enim: Juravit Dominus David veritatem, et non frustrabitur eam (Psal. CXXXI, 11). Quid autem juravit? De fructu ventris tui ponam super sedem tuam. Et vero ille, quamvis credidisset, quod numquam abneget promissionem Deus omnipotens, tamen ipsum generationis locum curiosius inquirebat, ideoque dicebat: Si ascendero super lectum strati mei, si dedero somnum oculis meis, aut palpebris meis dormitationem, aut requiem temporibus meis, donec inveniam locum Domino, tabernaculum Deo Jacob (Ibid. v. 3). Deinde cum id quoque per spiritum reperisset, et carnalis generationis Unigeniti locum cognovisset, evangelizabat et dicebat: Audivimus eam in Ephrata, id est, in Bethleem; invenimus eam in campis silvae. Quod vero dicens Ephrata, significet Bethleem, propheta comprobavit: Et tu Bethleem domus Ephrata (Mich. V, 2). Observa autem quomodo eum, quem crediderat creatum juxta nos in Ephrata, Deum Jacob nominet, cujus inhabitatio fuit in tabernaculo: ibi enim peperit Jesum sancta Virgo.
Nominat autem eum et alibi Deum Abraham dicens: Principes populorum congregati sunt cum Deo Abraham (Psal. XLVI, 10). Pene enim mentis suae oculis, per illuminationem Spiritus sancti, futurorum scientia eruditus, principes populorum, id est, sanctos apostolos in Domini nostri Jesu Christi cernebat obsequio. Cum igitur Deus Abraham et Deus Jacob, qui est natus ex muliere, nominatus sit, quare non sit Virgo sancta Θεοτόκος ?
CAPUT XXX. Aliud. Propheta Habacuc: Domine, inquit, inaudivi auditum tuum, et timui. Consideravi opera tua, et expavi. In medio duorum animalium cognosceris: in adventum temporis ostenderis in eo: dum conturbata fuerit anima mea, in ira misericordiae memor eris. Deus de Theman veniet, et sanctus de monte Pharan (Habac. III, 1). Vide, quomodo in medio duorum animalium cognoscetur: nam cum natus esset ex muliere, et vixisset usque ad tempus pretiosae crucis; gratia Dei, sicut ait beatus Paulus, per suum corpus pro omnibus gustavit mortem (Heb. II, 9). Sed quoniam natura erat Deus, resurrexit denuo in sempiternam vitam. Cognitus est igitur hic, qui pro nobis pretiosam sustinuit crucem in medio duorum animalium. Nam ipse alicubi ait ad Judaeos: Cum exaltaveritis filium hominis, tum cognoscetis quia ego sum (Joan. VIII, 28). Vide etiam, quomodo Deum ipsum nominans, ex Theman venturum, et ex Pharan monte pronuntiat (interpretatur autem Theman Auster): apparuit enim Christus, non a regionibus Aquilonis, sed ab australi Judaea, in qua etiam Bethleem est. Cum igitur is, qui Dominus et Deus nominatus est, ex Judaea venerit australi, natus est enim in Bethleem; quomodo non sit sancta Virgo Θεοτόκος ?
CAPUT XXXI. Aliud. In Genesi scriptum est: Subremansit autem Jacob solus, et luctabatur homo cum ipso usque ad mane: vidit autem quod non praevaleret ad ipsum, et tetigit latitudinem femoris ejus, cum luctaretur cum eo, et dixit ei: Dimitte me, ascendit enim ortus. Ille autem dixit: Non te dimitto, nisi benedixeris mihi. Et post alia: Benedixit autem eum ibi, et vocavit nomen loci illius, faciem Dei: vidi enim, inquit, Deum facie ad faciem, et salvata est anima mea: ascendit autem sol, et transiit facies Dei; ipse autem titubabat femore suo (Gen. XXXII, 24). Mysticus quidem est Scripturarum sensus: subindicare enim videtur Judaeorum obluctationem, qua utebantur cum Christo [ Baluz. om. cum Christo], pene cum ipso luctantes; qui tamen superati sunt, et ipsi etiam impetraturi benedictionem ipsius, si per fidem ad eum novissimis temporibus se convertissent. Attamen ille certe [ Baluz. illud cerne:] homo erat, qui luctabatur, et eum tamen Jacob Dei faciem nominabat; neque id solum, sed sciebat eum Deum esse secundum veritatem: Vidi enim, inquit, Deum facie ad faciem, et salvata est anima mea (Ibid. v. 30). Deus namque est natura Emmanuel. Dicitur autem etiam facies Dei. Nam est figura substantiae Patris (Heb. I, 3), et ita se vocabat apud Judaeos, cum diceret de Deo et Patre: Neque faciem ejus vidistis, et Verbum ejus non habetis in vobis manens, quia quem misit ille, huic vos non creditis (Joan. V, 38).
Quod vero Deus sit verus homo ille qui luctabatur cum Jacob, sacra iterum littera faciet fidem; dixit enim: Inquit Dominus ad Jacob: Surge, ascende in locum Bethleem, habita ibi, et fac ibi altare Deo, qui apparuit tibi cum fugeres a facie fratris tui Esau (Gen. XXXV, 1). Revertens enim ex Mesopotamia Dei jussu [ Baluz. om. Dei jussu], et timens Esau, trajecit Jacob pueros et omnia vasa sua: Subremansit autem solus, et luctabatur homo cum eo (Gen. XXXII, 24).
CAPUT XXXII. Aliud. Beatus Daniel horribilem visionem nobis exponens: Videbam, inquit, in visione noctis, et ecce, cum nubibus coeli quasi filius hominis veniens, et usque ad Vetustum dierum pervenit, et in conspectum ejus adduxerunt eum, et ipsi datus est honor, et regnum: et omnes populi, tribus, et linguae ipsi servient: potestas ejus potestas in aeternum, quae non transgredietur, et regnum ejus non corrumpetur (Dan. VII, 13). Audis quemadmodum non hominem simpliciter se vidisse commemoret, ne unus ex nobis, et juxta nos Emmanuel esse credatur; sed quasi filium hominis; [ Cum enim Verbum natura sit Deus; in similitudine tamen hominum factum fuit, et inventum est habitu ut homo (Philipp. II, 7), ut in eodem utrumque intelligatur, id est, neque homo nudus, neque Verbum absque humanitate et carne.] tamen ei principatum et honorem, quae semper habebat [ Baluz. habeat], data esse commemorat: ait enim quod omnes populi, tribus, et linguae ipsi servient. Cum igitur etiam in humanitate positum unigenitum Dei Verbum servientem habeat creaturam, et Patris principatum et suum, pepererit autem secundum carnem ipsum sancta Virgo; quomodo non intelligitur Θεοτόκος ?
CAPUT XXXIII. De Christi passione; et quod utile sit, quod secundum aliud et aliud de uno et eodem dicitur, nec dividimus in duo. Sanctus Paulus salutarem passionem nobis exponit, ait namque: Nunc gratia Dei pro omnibus gustavit mortem (Heb. II, 9); nec non etiam: Tradidi enim vobis imprimis, quod et accepi: quoniam Christus mortuus est pro peccatis nostris, secundum Scripturas: et quia sepultus est, et quia resurrexit tertia die (I Cor. XV, 3). Ad hoc etiam sapientissimus Petrus: Christo, inquit, passo pro nobis carne ( (I Pet. IV, 1). Cum unum igitur credimus Dominum nostrum Jesum Christum, id est, in humana forma conspectum, sive hominem factum juxta nos, Deum Verbum, quomodo et passionem ipsi deputemus, et impassibile tamen servemus, ut Deum?
Ergo passio dispensationis erat, sua quidem ducente Deo Verbo ea, quae sunt propria carnis, propter inenarrabilem unitatem; manente vero extra passionem, quantum ad ipsius naturam pertinet: impassibilis enim Deus est. Neque id mirum, cum et ipsam hominis animam videamus, siquid corpus passum fuerit, extra passionem quidem manentem, quantum pertinet ad naturam; attamen non extra passionem esse intelligi, eo quod proprium sit corpus ipsius, quod patitur. Et licet incontigua sit, et simplex; tamen id quod patitur, non est alienum. Sic intelliges etiam de Christo omnium salvatore. Utar autem exemplis, quae, quasi per aenigma, nobis possint ostendere, quod communicarit quidem passioni Unigenitus, quantum pertineat ad familiaritatem corporis sui; manserit autem passionis expers, ut Deus.
Itaque Deus omnipotens prodigia sapientissimo Moysi jubebat efficere, ut crederet ei Israel, quod [ Baluz. add. non] esset missus a Deo, et ut a violentia liberaretur; ait autem: Et accipies aquam de flumine, et effundes super terram, et erit aqua quam accipies a flumine, sanguis super terram (Exod. IV, 9). Inquimus, quod aqua quidem figura sit vitae, et quod sit per naturam vita filius ex Patre tamquam ex flumine exiens, ejusdem substantiae ratione; itaque omnia vivificat: Sed cum aquam, inquit, effuderis super terram, erit sanguis. Verbum, cum factum est caro de terra, id est, quando a terra carnem sibi circumdedit, tunc in ea mortem nostrae similem dicitur passum, licet per naturam sit vita.
CAPUT XXXIV. Aliud. In Levitico pollutum Deus [ Baluz. om. Deus] et immundum leprosum esse significat (Levit. XIII, 1 et seq.), atque ita eum de castris ejici praecipit oportere; et si sanatus fuerit morbus, hoc eum pacto purgari. Et accipiens duos pullos mundos, et lignum cedrinum, et coccinum et hyssopum, et praecipiet sacerdos, et occidens pullum unum in vase fictili, in aqua viva, et pullum qui vivit accipiet, et lavabit illum in sanguine pulli occisi in aqua viva, et aspergat super eum qui purgatus est a lepra septies, et mundus erit. Reddit quidem nos mundos, et pollutionum sordes abluit, et carnalis concupiscentiae mortalitatem repellit sanguis pretiosissimus Christi, et purgatio baptismatis sacrosancti. Caeterum illud aspice: omittentes enim scriptorum vim examinare, quod mysterio expediat, in praesentia memorabimus. Pullis duobus comparatur Christus, non quod duo sint filii, sed quod unus potius ex duobus, divinitate et humanitate in unitatem collatis. Mundi autem pulli: neque enim fecit peccatum Deus noster Jesus Christus; sed erat Verbum sanctum, et divinitatis, et humanitatis ratione [ Baluz. om. ratione]. Volucribus vero comparatur, quod quasi in sublimi sit supra terram, et e coelo desuper: e coelo enim homo est Christus, licet carnem sancta Virgo pepererit; eo modo igitur desuper et de coelo. Deus enim Verbum, quod est desuper et ex Patre, carnem ex Virgine sancta accipiens, et eam suam propriamque existimans, tamquam si eam desuper et de coelo detulisset, dicebat: Nemo ascendit in coelum, nisi qui de coelo descendit filius hominis, qui est in coelo (Joan. III, 13). Ea enim quae sua sunt, propriae carni semper attribuit; adunatum vero semel, jam cum ipsa unum scilicet aestimatur.
Caeterum vide, occiso uno pullo, lavari quidem alterum ejus sanguine, tamen non emori; et quid hoc sit? Vivebat Verbum, licet sua caro fuisset emortua, et communem passionem esse dicebat, propter adunationem et familiaritatem quam habebat cum carne. Igitur ipsum quidem vivit, ut Deus; corpus vero tamquam proprium faciebat, et sic in se familiariter accipiebat corporis passiones, cum ipsum nihil in natura propria pateretur. Prodest igitur et necessarium est, si in uno Christo id accipiamus quod secundum aliud et aliud de uno eodemque constituatur, et quod in duo dividi non permittatur, licet diversa inter se, et minime convenientia, actu esse dicantur.
Est autem tale quod dico. Natum esse secundum carnem ex muliere Deum dicimus Verbum, quamvis omnibus ipsum [ Baluz. ipse] praebeat nasci, et ad nativitatem, quae nondum nata sunt, vocet. Secundum aliud et aliud [ Baluz. om. et aliud] natum est, eo quod homo nostri similis intelligatur; vocat autem ad nativitatem omnia, eo quod natura sit Deus.
Scriptum est etiam de ipso: Puer proficiebat, et confortabatur, et implebatur sapientia et gratia (Luc. II, 52). Cum natura sit perfectum, ut Deus, et ex sua plenitudine spiritalia sanctis impertiat; cum ipsum sit sapientiae dator et gratiae, quomodo proficit puer, et sapientia impletur et gratia? Secundum aliud et aliud: cum sit enim ipse idem homo simul et Deus, propter unitatem quidem, propria dicit [ Baluz. ducit] humana; est autem perfectus, et sapientiae et gratiae dator, ut Deus.
Nuncupatus est etiam et primogenitus, et unigenitus; sed si quis vim ipsam scrutari voluerit dictionum, primogenitus est, qui inter fratres plurimos primogenitus; unigenitus vero, ut unigenitus, non jam primogenitus, nec inter plurimos fratres. At est ipse, et hoc, et illud; quomodo ergo? Secundum aliud et aliud: primogenitus enim, ut inter plurimos fratres, propter humanitatem; unigenitus porro idem, ut solus ex solo Patre natus, et ut Deus.
Sanctificatus fuisse dicitur per Spiritum, cum ipse sanctificare soleat accedentes; baptizatus secundum carnem, qui in sancto Spiritu baptizabat. Quomodo igitur idem, et sanctificat et sanctificatur; baptizat et baptizatur? Secundum aliud et aliud: sanctificatur enim humane, sicut etiam baptizatur; sanctificat autem divine, et baptizat in Spiritu sancto.
Cum ipse suscitet mortuos, resurrexit a mortuis, et cum sit per naturam vita, vivificari dicitur; hoc quonam modo? Secundum aliud nempe et aliud: ipse enim resurrexit quidem a mortuis, et vivificari dicitur secundum carnem; vivificat autem et suscitat a mortuis, utpote Deus. Patitur, et non patitur, secundum aliud et aliud: patitur quidem humane carne, eo quod homo sit; impassibilis autem divine manet, ut Deus.
Adoravit ipse nobiscum: Vos enim, inquit, adoratis quod nescitis; nos adoramus quod scimus (Joan. IV, 22); et est etiam adorandus: Flectitur enim ipsi omne genu (Philip. II, 10). Hoc quoque secundum aliud et aliud. Adorat enim, quia naturam assumpsit, quae debeat adorare; adoratur autem porro idem, quasi major adorante natura, eo quod intelligitur Deus. Adoratione vero non est dividendum in hominem seorsus, et seorsus in Deum; neque vero tamquam Deo conjunctum aequalitate dignitatis, divisis substantiis, cum ipso adorari dicimus hominem (id enim extremae impietatis plenissimum est): sed unum adorandum hominem factum, et incarnatum Dei Verbum; ita tamen, ut credamus corpus ei adunatum animam juxta nos habuisse rationabilem. Neque enim Deus omnipotens duos primogenitos praecepit oportere, tam a nobis quam a sanctis angelis, adorari. Unus est enim, qui est introductus in orbem terrarum (Heb. I, 6); et si introductionis modum curiosius perscrutemur, carnalis dispensationis mysterium inveniemus. Introductus est autem in orbem terrarum, tunc cum factus est homo, licet natura sua distare ab orbe longissime videatur, et in divinitatis eminentia vere esse credatur: alius est enim praeter elementa creator ipsorum. Ergo super ea, quae ipse condidit, secundum naturam est, quod natura sit Deus. Unus tamen, ut ante dixi, adorandus est, etiam tunc cum in multis fuerit fratribus: tunc enim propterea dictus est primogenitus.
Unum Filium adoravit caecus a nativitate sua, cum praecipuo mirabilique modo sanatus est. Nam cum invenisset eum in templo Jesus, dixit: Tu credis in Filium Dei? Ille autem dixit: Quis est, Domine, ut credam in eum (Joan. IX, 38)? Christus vero ei seipsum cum corpore demonstrans, aiebat: Et vidisti quidem eum, et qui loquitur tecum, ipse est (Ibid. 37). Vides quod singulari numero utatur, non permittens Deum et hominem seorsus intelligi; immo vero et siquis hominem nominaverit Emmanuel, minime quidem communem hominem significaverit; sed Dei Verbum adunatum nostrae naturae. Hunc sicut unum, hominem adoravere beati discipuli, cum eum videntes miris modis inter aquas ambulare, adoravere, dicentes: Vere Dei Filius es (Matth. XIV, 35).
Si vero hominem cum Deo coadorari dixerimus, divisionem spatiosissimam inducemus: σὺν enim semper (quod est Latine, cum ), nisi in significatione unitatis, quae est per compositionem, ponatur, duo omnino coget intelligi. Quemadmodum enim nemo sibi convenire dicatur, neque concoenare, aut coadorare, aut coambulare; duarum enim personarum significationem inducit praepositio verbo praeposita: ita etiam siquis coadorari hominem cum Deo dixerit, duos plane filios dicit, et a sese disjunctos; unitatis enim ratio, si in sola dignitatis aequalitate, sive auctoritatis intelligatur, non esse vera convincitur, idque a nobis jam pluribus ante probatum est.
CAPUT XXXV. Adversus illos qui aiunt, quod sola relatione Deum Verbum deceant humana. Garriunt nonnulli de carnali dispensatione Unigeniti, et venerabile, ac magnum, et supernis spiritibus amabilissimum mysterium, per quod etiam salvati sumus, ad sensus fragiles deferentes, decus contaminant pulchritudinemque veritatis; cum eos oporteat, non siquid ipsis recte habere videatur, roborare conari; sed inspicere magis, subtili acutoque mentis oculo, sacrarum propositum litterarum, atque rectum ita iter ingredi, sectantes ea quae Patres sanctissimi examinarunt, qui sancti Spiritus illuminationibus eruditi, sanxere nobis symbolum fidei, ipsum dicentes, quod ex Patris substantia inaestimabiliter natum est, Deum Verbum, per quod omnia facta sunt, quae in coelo, et quae in terra; propter nos homines, et nostrae salutis causa descendisse, [ Baluz. add. carnem factum] hominem factum, passumque, ascendisse in coelum, venturum post [ Baluz. per] tempora judicare vivos et mortuos.
Verum nonnulli sunt, doctos se esse scientesque opinati, et supercilio, et tumore sufflati, qui si haec verba audierint, derident; et ea quae tam recte sunt dicta, deliramenta magis existimant: cum praesertim credamus illuminatione Spiritus sancti patuisse sanctis Patribus scientiam veritatis. At illi, tamquam si soli possint meliora sentire, non ipsum existimant, unigenitum Dei Filium, qui est ex substantia ejus, Deum Verbum passum esse sua carne pro nobis humane, licet eo quod Deus intelligitur, in sua natura habeat, ut pati non possit; hominem autem seorsus et separatim eum ponentes, qui est ex sancta Virgine procreatus. Deinde ei, quantum ipsis videtur, modum gloriae tribuentes, adunatum fuisse dicunt Verbo Dei Patris; et rationem adunationis exponentes, donatam esse ipsi dicunt a Deo aequalitatem dignitatis, sive auctoritatis, et ut simili appellatione, et Christus, et Filius dicatur, et Dominus. Sin vero etiam passus esse aliquid dicatur homo, qui ab ipsis excogitatur, oportere aiunt, in ipsum Deum Verbum referri, eo quod conjunctum sit ipsi aequalitate dignitatis, cum, naturis divisis, unusquisque id sit, quod est.
Explanabo autem vim sententiarum, quantum ipse valuero, sacrarum litterarum exempla proponens. Esuriit Christus, itinere fatigatus est, dormivit, ingressus est in naviculam, pulsatus est a ministris verberibus, a Pilato flagellatus est, sputamina militum excepit, qui lancea latus pungentes, acetum mixtum felle ori ejus obtulerunt; gustavit autem et mortem, crucem passus, et alia convicia Judaeorum. Haec omnia homini quidem contigisse commemorant; referri vero in Filii veri personam. At nos credimus, sicut in unum Deum Patrem, omnipotentem, omnium visibilium et invisibilium factorem; ita etiam in unum Dominum Jesum Christum, Filium ejus. Dividere vero seorsus in hominem Emmanuel, et seorsus in Verbum, recusamus. Scientes autem quod factum sit juxta nos Verbum homo, vere ipsum eumdemque dicimus Deum de Deo; humane vero hominem juxta nos ex muliere. Affirmamus autem porro propter familiaritatem, carnis quidem eum infirmitates fuisse perpessum; servasse vero naturae suae impassibilitatem, eo quod non homo erat solum, sed idem etiam Deus natura; et quemadmodum proprium erat corpus ipsius, ita etiam naturales corporis, et inculpabiles passiones, necnon etiam ea quae ei illata sunt, petulantia nonnullorum.
Patiebatur autem impassibiliter, quia non idcirco se humiliavit, ut esset tantum similis nostri; sed quia, ut ante dixi, id naturae suae, uti sit omnibus superior, reservarat. At si diceremus, quod per conversionem vel commutationem naturae suae in naturam transierit carnis, necesse erat omnibus modis nos, invitos etiam, confiteri, arcanam divinamque naturam fuisse passibilem. Sin autem, licet juxta nos homo sit factus, manserit immutatus [ Baluz. incommutatus], est enim proprium coelesti naturae, ut pati non possit; deinde per adunationem ipsius factum fuerit corpus passibile: oportet ut patiatur, corpore patiente, eo quod corpus ipsius fuisse dicitur proprium; manet vero ipse impassibilis, eo quod ipsius est proprium ut pati non possit.
Quod si glorificatus est Emmanuel per passionem, ut ipse dixit, cum pro nobis pretiosam crucem esset passurus: Nunc glorificatus est filius hominis (Joan. XXXI, 31); cur, passionis gloriam homini tribuentes solam habenti conjunctionem cum eo in aequalitate dignitatis, non erubescunt? Nam, sicut ipsi existimant, conjunxit sibi secundum voluntatem Patris et complacitum hominem simpliciter, et eum suae gloriae parem effecit, et concessit, ut simili appellatione Christus, et Filius, et Deus nominatus sit, et Dominus.
Ergo neque incarnatum est vere Verbum, nec prorsus homo est factum. An forte, etiam falsos mendacesque dicere doctores sanctos mundi totius, nullum pariat detrimentum? Aut enim dicant, immo magis procedant in medium probaturi, quod qui conjunctionis ab ipsis inducitur modus, incarnationis habeat vim, et id sit, Verbum esse hominem factum. Aut si ea non ita habere existimant, quare conjunctionis nobis inconjunctae modum excogitant, veritate neglecta? cum deceat eos dicere, humanitati nostrae adunatum fuisse Dei Verbum et Patris: ita enim carne quidem propria intelligetur [ Baluz. intelligatur] passus humana. Quantum vero pertinet ad divinitatis naturam, molestiae omnis expers, ut Deus.
Quod vero relationem nominantes, quae nescio quomodo ab ipsis reperta est, gloriae detrahant Emmanuelis; quodque eum vix unum sanctorum efficiant prophetarum; et quod inter mensuras constituant plurimorum, in eoque procul dubio capiantur, probabo porro, divinae Scripturae ponens exempla.
Murmurabat aliquando in deserto adversus Moysen et Aaron populus Israel, dicens: Utinam mortui essemus, percussi a Domino in Aegypto, cum sedebamus ad ollas carnium, et edebamus usque ad satietatem (Exod. XVI, 3). Dicit deinde sapientissimus Moyses (erat enim consequens tam temere impatientes confutare): Nos autem quid sumus? Neque enim adversus nos est murmuratio vestra, sed adversus Deum (Ibid. 7). Regnabat enim per illa tempora, etiam Deus omnipotens, per sanctos prophetas, in populo Israel.
Judaei [ Baluz. Illi] autem in hoc etiam pusillanimes, accedebant ad divinum Samuel, dicentes: Ecce tu senuisti, et filii tui non ambulant in viis tuis, et nunc constitue superinos regem, qui judicet nos, sicut caeterae habent gentes (I Reg. VIII, 5). Moleste id quidem nimis ferebat propheta. Ait autem Deus omnipotens: Audi vocem populi, sicut locutus est ad te; quia non te spreverunt, sed me spreverunt, ut non regnem super eos (Ibid. v. 7).
Dixit autem alicubi etiam Christus sanctis apostolis: Qui recipit vos, me recipit (Luc. IX, 48). Necnon etiam misericordes pro tribunali suo allocuturum se pollicetur: Venite, benedicti Patris mei, percipite paratum vobis regnum a constitutione mundi (Matth. XXV, 34). Probitatis vero ipsorum mores familiariter agnoscens de iis, quibus bene consultum fuerat ab ipsis: Quamdiu feceritis, inquit, uni horum minimorum, mihi fecistis (Ibid. v. 40).
Ecce, in his relationis modus qualis sit, cognoscitur evidenter. Murmurabat adversus Moysen et Aaron populus Israel, et res quidem habebat relationem in Deum; erant tamen homines Moyses et Aaron similes nostri. Eodem pacto etiam in aliis intelliges, quorum nuper fecimus mentionem: sed erant quidem, ut ante dixi, sancti et admirabiles homines, homines tamen similes nostri. Eone igitur modo etiam homo Deo Verbo conjunctus, sicut illi aiunt, relationem in id suarum habeat passionum? Et quomodo jam non sit homo communis, et seorsus, et aliud nihil? Ergo non est vere Deus Emmanuel, non unigenitus filius, non Deus secundum naturam.
Deinde quam ob causam nemo aliorum a Deo Verbo honoratus est aequalitate dignitatis, sive auctoritatis? Solum autem hunc paria omnia sortitum fuisse contendunt; maxime cum Deus salvator omnium, non judicet ad personam, sed justum judicium, sicut ipse commemorat. Quare ergo considet solus? Quomodo veniet judex, obsequentibus angelis? Quare autem solus tam a nobis quam a supernis spiritibus adoratur? Sed valde, inquit: te enim quoque id agere invenimus; passum enim ipsum confiteris, quatenus ei carnis attribuis passiones, licet impassibilem serves ut Deum. At nos, vir optime, cum prius adunaverimus Verbum et hominem, carni quidem passiones tribuimus, impassibilem vero ut Deum servavimus. Nam licet factus sit similis nostri, attamen scire debemus coelestium dignitatum et divinae ejus eminentiae majestatem.
Praemissa igitur unitate ea, quasi aliquo fundamento fidei praejacto, carne passum esse confitemur; mansisse vero extra passiones, quippe cum in se habeat, ut pati non possit: sin vero in parte ponamus Deum et hominem, naturas a sese dividentes, et secundum solam relationem dicamus Verbum sua duxisse ea, quae corpori contigerunt, Moysis nempe et Aaron modum habet is, qui est ex sacra Virgine procreatus Emmanuel, quod est interpretatum, nobiscum Deus.
Ergo etsi per prophetas sanctos dicat: Dorsum meum posui in flagella; maxillas autem meas in palmas; faciem meam autem non averti a confusione sputorum (Isai. L, 6). Porro: Infoderunt manus meas et pedes meos, dinumeraverunt omnia ossa mea (Psal. XXI, 18). Et porro: Dedere in cibum meum hyssopum, et in sitim meam obtulerunt mihi acetum. Ipsi omnia haec Unigenito attribuimus, quae pro nobis dispensatorie carne passus est, secundum Scripturas: Vibice enim ejus nos sanati sumus, et ipse infirmatus est propter peccata nostra (Ps. LXVIII, 22). Impassibilem vero eum natura esse cognoscimus: nam si, ut dudum dixi, idem homo est simul et Deus, sunt certe humanitatis ejus passiones, Dei porro proprium, ut impassibilis intelligatur.
Haec ita sentientes servabimus pietatem, et per rectas cogitationes euntes et sensus, ad coelestis vocationis palmam perveniemus in Christo, per quem, et cum quo, Deo et Patri gloria cum Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen.