Syphilis
§ 3
sive de morbo Gallico, ad Petrum Bembum
Sed iam me nemora alterius foelicia mundi,
Externique vocant saltus: longe assonat aequor
Herculeas ultra metas, et littora longe
Applaudunt semota. Mihi nunc magna Deorum
Munera, et ignoto devecta ex orbe canenda, 5
Sancta arbos, quae sola modum, requiemque dolori,
Et finem dedit aerumnis. Age diva beatum
Uranie venerare nemus, crinesque revinctam
Fronde nova, iuvet in medica procedere palla
Per Latium, et sanctos populis ostendere ramos: 10
Et iuvet haud unquam nostrorum aetate parentum
Visa prius, nullive unquam memorata referre.
Unde aliquis forsan novitatis imagine mira
Captus, et heroas, et grandia dicere facta
Assuetus, canat auspiciis maioribus ausas 15
Oceani intacti tentare pericula puppes.
Nec non et terras varias, et flumina, et urbes,
Et varias memoret gentes, et monstra reperta:
Dimensasque plagas, alioque orientia caelo
Sydera, et insignem stellis maioribus Arcton. 20
Nec taceat nova bella, omnemque illata per orbem
Signa novum, et positas leges, et nomina nostra.
Et canat (auditum quod vix venientia credant
Saecula) quodcunque Oceani complectitur aequor
Ingens, omne, una obitum mensumque carina. 25
Foelix, cui tantum dederit Deus. At mihi vires
Arboris unius satis est, usumque referre:
Et quo inventa modo fuerit, nostrasque sub auras
Advena per tantum pelagi pervenerit aequor.
Oceano in magno, ardenti sub sydere Cancri, 30
Sol ubi se nobis media iam nocte recondit,
Hac ignota tenus, tractu iacet insula longo:
Hispanam gens inventrix cognomine dixit:
Auri terra ferax: sed longe ditior una
Arbore, voce vocant patrii sermonis Hyacum. 35
Ipsa teres, ingensque ingentem vertice ab alto
Diffundit semper viridem, semperque comantem
Arbuteis sylvam foliis: nux parva, sed acris,
Dependet ramis, et plurima frondibus haeret.
Materia indomita est, duro et pene aemula ferro 40
Robora, quae resinam sudant incensa tenacem.
Dissectae color haud simplex. In cortice lauri
Exteriore viret levor: pars altera pallet
Buxea: at interior nigro suffusca colore est,
Iuglandemque, ebenumque inter. Quod si inde ruberet, 45
Iam poterat variis aequare coloribus irim.
Hanc gens illa colit, studioque educere multo
Nititur: hac late colles campique patentes,
Hac omnis vestitur ager: nec sanctius illis
Est quicquam, aut potiore usu: quippe omnis in illa 50
Spes iacet hanc contra pestem, quae coelitus illic
Perpetua est. Validos abiecto cortice ramos
Multa vi tundunt, aut in segmenta minuta
Elimant, puroque scobes in fonte reponunt,
Dum bibulas noctemque diemque emaceret humor. 55
Inde coquunt: nec non illos ea cura fatigat,
Vulcano ne forte furens erumpat aquae vis,
Et superundantem spumam proiectet in ignes.
Spuma quippe linunt, si quicquam e corpore toto
Abscedit, si quicquam aegros depascitur artus. 60
Dimidia absumpta, superest quodcunque, reponunt,
Divini laticis. Quin et segmenta relicta
Rursus, ut ante, coquunt, addentes suave liquens mel.
Scilicet hunc unum mensis accedere potum
Et lex ipsa iubet gentis, mandatque sacerdos. 65
Servatum at laticem, et decocti pocula primi
Bina die quaque assumunt, quum surgit ab ortu
Lucifer, et sero egreditur quum Vesper Olympo.
Nec prius absistunt potu, quam menstrua cursum
Luna suum, et totum peragrans perfecerit orbem, 70
Fraternasque iterum convenerit aemula bigas.
Interea caecis sese penetralibus abdunt,
Quo neque vis venti, non halitus aeris ullus
Insinuet sese, et gelidis afflatibus obsit.
Quid mirandum aeque memorem super omnia victum 75
Quam tenuem, quam magna sibi ieiunia poscant?
Quippe solet satis esse, ipsum dum corpus alatur:
Dum superet vita, et tantum ne membra fatiscant.
Ne tamen ah ne tanta time, sacer ilicet haustus
Ille modo ambrosiae, vires reficitque fovetque, 80
Inque occulta gerit ieiunis pabula membris.
Nectare ab epoto binas, non amplius, horas
Imponunt sese stratis, medicamen ut intro
Large eat, et calido sudorem e corpore ducat.
Interea vacuas pestis vanescit in auras: 85
Et (dictu mirum) apparet iam pustula nulla:
Iamque nomae cessere omnes, iam fortia liquit
Membra dolor, primoque redit cum flore iuventa:
Et iam Luna suum remeans nova circuit orbem.
Quis Deus hos illis populis monstraverit usus: 90
Qui demum et nobis casus, aut fata tulere
Hos ipsos: unde et sacrae data copia sylvae,
Nunc referam. Missae quaesitum abscondita Nerei
Aequora, in occasum Solisque cubilia, pinus,
Littoribus longe patriis, Calpeque relictis, 95
Ibant Oceano in magno, pontumque secabant,
Ignaraeque viae, et longis erroribus actae.
Quas circum innumerae properantes gurgite ab omni
Ignoti nova monstra maris Nereides udae
Adnabant, celsas miratae currere puppes, 100
Salsa super pictis volitantes aequora velis.
Nox erat, et puro fulgebat ab aethere Luna,
Lumina diffundens tremuli per marmora ponti,
Magnanimus quum tanta heros ad munera fatis
Delectus, dux errantis per caerula classis; 105
"Luna", ait, "O pelagi cui regna haec humida parent,
Quae bis ab aurata curvasti cornua fronte,
Curva bis explesti, nobis errantibus ex quo
Non ulla apparet tellus, da littora tandem
Aspicere, et dudum speratos tangere portus, 110
Noctis honos, coelique decus Latonia virgo. "
Audiit orantem Phoebe, delapsaque ab alto
Aethere, se in faciem mutat, Nereia quali
Cymothoe, Clothoque natant, iuxtaque carinam
Astitit, et summo pariter nans aequore fatur: 115
"Ne nostrae dubitate rates, lux crastina terras
Ostendet, fidoque dabit succedere portu.
Sed vos littoribus primis ne insistite: dudum
Ultra fata vocant. Medio magna insula ponto
Est Ophyre, huc iter est vobis, hic debita sedes 120
Imperiique caput". Simul haec effata, carinam
Impulit: illa levi cita dissecat aequora cursu.
Aspirant faciles aurae, et iam clarus ab undis
Surgebat Titan, humiles quum surgere colles
Umbrosi procul, et propior iam terra videri 125
Incipit. Acclamant nautae, terramque salutant,
Terram exoptatam. Tum portu et littore amico
Excepti, diis vota piis in littore solvunt:
Quassatasque rates, defessaque corpora curant.
Inde, ubi quarta dies pelago, crepitansque vocavit 130
Vela Notus, remis insurgitur, altaque rursum
Corripiunt maria, et laeti freta caerula sulcant.
Linquitur incerto fluitans Anthylia ponto,
Atque Hagia, atque alta Ammerie, execrataque tellus
Cannibalum, et ripa Gyane nemorosa virenti. 135
Protinus innumerae panduntur turribus altis
Insulae Oceano in vasto, quas inter opacis
Undantem sylvis unam, cursuque sonantem
Fluminis aspiciunt, magno qui spumeus alveo
In mare fulgentes auro subvectat arenas. 140
Huius in ora placet pronas appellere puppes.
Invitant nemora, et dulces e flumine lymphae.
Iamque solo viridante alacres, ripaque potiti
In primis terram ignotam, Nymphasque salutant
Indigenas, Geniumque loci, teque, aurifer amnis, 145
Quisquis in ora maris nitida perlaberis unda.
Tum duram Cererem, et patrii carchesia Bacchi
Aggere in herboso expediunt: dein quaerere si qui
Mortales habitent: pars fulvam fluminis undam
Mirari, mixtamque auro disquirere arenam. 150
Forte per umbrosos sylvarum plurima ramos
Assidue volitabat avis, quae picta nitentes
Caeruleo pennas, rostro variata rubenti,
Ibat nativo secura per avia luco.
Has iuvenum manus ut sylvas videre per altas, 155
Continuo cava terrificis horrentia bombis
Aera, et flammiferum tormenta imitantia fulmen
Corripiunt, Vulcane, tuum, dum Theutonas armas,
Inventum, dum tela Iovis mortalibus affers.
Nec mora, signantes certam sibi quisque volucrem, 160
Inclusam, salicum cineres, sulphurque, nitrumque,
Materiam accendunt servata in reste favilla.
Fomite correpto diffusa repente furit vis
Ignea circumsepta, simulque cita obice rupto
Intrusam impellit glandem: volat illa per auras 165
Stridula: et exanimes passim per prata iacebant
Deiectae volucres: magno micat ignibus aer
Cum tonitru, quo sylva omnis, ripaeque recurvae,
Et percussa imo sonuerunt aequora fundo.
Pars avium nemus in densum conterrita, et altos 170
Se recipit scopulos: quorum de vertice summo
Horrendum una canit (dictu mirabile) et aures
Terrificis implet dictis, ac talibus infit.
"Qui Solis violatis aves, sacrasque volantes,
Hesperii, nunc vos, quae magnus cantat Apollo, 175
Accipite, et nostro vobis quae nunciat ore.
Vos quanquam ignari, longum quaesita, secundis
Tandem parta Ophyrae tetigistis littora ventis.
Sed non ante novas dabitur summittere terras,
Et longa populos in libertate quietos, 180
Molirique urbes, ritusque ac sacra novare,
Quam vos infandos pelagi terraeque labores
Perpessi, diversa hominum post praelia, multi
Mortua in externa tumuletis corpora terra.
Navibus amissis pauci patria arva petetis, 185
Frustra alii socios quaeretis magna remensi
Aequora: nec nostro deerunt Cyclopes in orbe.
Ipsa inter sese vestras discordia puppes
In rabiem ferrumque trahet: nec sera manet vos
Illa dies, foedi ignoto quum corpora morbo 190
Auxilium sylva miseri poscetis ab ista,
Donec poeniteat scelerum. " Nec plura locuta
Horrendum stridens densis sese abdidit umbris.
Ollis ossa rigor subitus percurrit, et omnis
Palluit, ac gelida fugit formidine sanguis. 195
Tum vero sacras volucres, divosque precati,
In primis Solem, et sanctum servantia lucum
Numina supplicibus venerantur agrestia votis:
Pacem orant, rursumque Ophyren, fluviumque salutant.
Interea e sylvis nigrum genus ora comasque, 200
Ad naves nova turba virum concurrit inermis,
Pectora nudi omnes, evincti frondibus omnes
Paciferis: tanta qui celsas mole carinas
Mirati, vestesque virum, fulgentiaque arma.
Vix satis expleri possunt: et ab aethere missi 205
Sive homines, sive heroes sint, sive Deorum
Numina, adorantum ritu, precibusque salutant:
Ante alios ipsum regem, cui munera laeta,
E ripis collectum aurum, et cerealia dona,
Et patrios fructus, et mella liquentia portant. 210
Vestibus ipsi etiam nostris, et munere multo
Donati, exceptique mero nova gaudia miscent.
Non aliter, quam si mensis, dapibusque Deorum
Mortalis quisquam adscitus, foelixque futurus,
Hauriat aeternum, coelestia pocula, nectar. 215
Ergo, ubi amicitiae securos foedere utrinque
Firmavere animos, habita et commercia gentis,
Ipsi inter sese reges in littore laeti
Complexu iungunt dextras, et foedera firmant.
Alter gossipio tenui pectusque femurque 220
Praecinctus, viridi limbum pingente smaragdo,
Ora niger: iaculo armatur cui dextera acuto,
Squamosi spolium sustentat laeva draconis.
Alter at intexto laenam circumdatus auro,
Quam subter rutila arma micant, capiti aerea cassis 225
Insidet, et pictae volitant in vertice cristae:
Fulgenti ex auro torques cui candida colla
Cingunt, atque ensis lateri dependet Iberus.
Et iam commixti populi, hospitioque recepti,
Hi tectis domibusque, altis in navibus illi, 230
Laetitia ludisque dies per pocula ducunt.
Forte loco lux festa aderat, Solique parabant
Ultori facere umbroso sacra annua luco.
Hesperiaeque, Ophyraeque manus convenerat omnis.
Hic convalle cava, ripae viridantis in herba, 235
Selectorum ingens numerus, matresque virique
Confusi, plebs atque patres, puerique senesque,
Astabant, animis tristes, et corpora foedi,
Squallentes crustis omnes, taboque fluentes:
Quos circumfusos albenti in veste sacerdos 240
Pura lustrat aqua, et ramo frondentis Hyaci.
Tum niveum ante aras caedit de more iuvencum,
Et iuxta positum pastorem sanguine caesi
Respergit, pateraque rigat: Solique potenti
Ad numeros paeana canit: nec caetera turba 245
Non sequitur, mactantque sues, mactantque bidentes,
Visceribusque veru tostis epulantur in herba.
Obstupuit gens Europae ritusque sacrorum,
Contagemque alio non usquam tempore visam.
At dux multa animo tacitus secum ipse volutans, 250
"Hic erat ille," inquit, "morbus, (Dii avertite casum)
Ignotum interpres Phoebi quem dira canebat".
Tum regem indigenam, (ut sermo fandique facultas
Iam communis erat) cui sint solennia Divum,
Scitatur: quid tanta astet convalle sub alta 255
Languentum miseranda manus: quid pastor ad aras
Sacra inter, caesi respersus sanguine tauri.
Quem contra, "Hesperiae O heros fortissime pubis,"
Rex ait, "Hi gentis ritus, haec sacra quotannis
Ultori de more Deo celebramus: origo 260
Antiqua est, veteresque patrum fecere parentes.
Quod si externorum mores, hominumque labores
Audivisse iuvat, primaeva ab origine causam
Sacrorum, et pestis miserae primordia pandam.
Forsitan Atlantis vestras pervenit ad aures 265
Nomen, et ex illo generis longo ordine ducti.
Hac et nos, longa serie, de stirpe profecti
Dicimur, heu quondam foelix et cara Deum gens,
Dum coelum colere, et superis accepta referre
Maiores suevere boni: sed, numina postquam 270
Contemni coeptum est luxu fastuque nepotum,
Ex illo quae sint miseros, quantaeque secutae
Aerumnae, vix fando unquam comprendere possem.
Insula tum prisci regis de nomine dicta
Ingenti terrae concussa Atlantia motu 275
Corruit, absorpta oceano: quem mille carinis
Sulcavit toties, terrae regina marisque.
Ex illo et pecudes, et grandia quadrupedantum
Corpora, non ullis unquam reparata diebus
Aeternum periere: externaque victima sacris 280
Caeditur, externus nostras cruor imbuit aras.
Tum quoque et haec infanda lues, quam nostra videtis
Corpora depasci, quam nulli aut denique pauci
Vitamus, Divum offensis, et Apollinis ira
De coelo demissa, omnes grassatur in urbes. 285
Unde haec sacra novo primum solennia ritu
Instituere patres, quorum haec perhibetur origo.
Syphilus (ut fama est) ipsa haec ad flumina pastor
Mille boves, niveas mille haec per pabula regi
Alcithoo pascebat oves: et forte sub ipsum 290
Solstitium, urebat sitientes Sirius agros:
Urebat nemora: et nullas pastoribus umbras
Praebebant sylvae: nullum dabat aura levamen.
Ille gregem miseratus, et acri concitus aestu,
Sublimem in Solem vultus et lumina tollens, 295
"Nam quid, Sol, te," inquit, "rerum patremque Deumque
Dicimus, et sacras vulgus rude ponimus aras,
Mactatoque bove, et pingui veneramur acerra,
Si nostri nec cura tibi est, nec regia tangunt
Armenta? An potius superos vos arbitrer uri 300
Invidia? Mihi mille nivis candore iuvencae,
Mille mihi pascuntur oves: vix est tibi Taurus
Unus, vix Aries coelo (si vera feruntur)
Unus, et armenti custos Canis arida tanti.
Demens quin potius Regi divina facesso? 305
Cui tot agri, tot sunt populi, cui lata ministrant
Aequora, et est superis, ac Sole potentia maior?
Ille dabit facilesque auras, frigusque virentum
Dulce feret nemorum armentis, aestumque levabit. "
Sic fatus, mora nulla, sacras in montibus aras 310
Instituit regi Alcithoo, et divina facessit.
Hoc manus agrestum, hoc pastorum caetera turba
Exequitur: dant thura focis incensa, litantque
Sanguine taurorum, et fumantia viscera torrent.
Quae postquam rex, in solio dum forte sederet 315
Subiectos inter populos, turbamque frequentem.
Agnovit, Divum exhibito gavisus honore,
Non ullum tellure coli, se vindice, numen
Imperat, esse nihil terra se maius in ipsa:
Coelo habitare Deos, nec eorum hoc esse, quod infra est. 320
Viderat haec, qui cuncta videt, qui singula lustrat,
Sol pater, atque animo secum indignatus, iniquos
Intorsit radios, et lumine fulsit acerbo.
Aspectu quo Terra parens, correptaque ponti
Aequora, quo tactus viro subcanduit aer. 325
Protinus illuvies terris ignota profanis
Exoritur. Primus, regi qui sanguine fuso
Instituit divina, sacrasque in montibus aras,
Syphilus, ostendit turpes per corpus achores.
Insomnes primus noctes, convulsaque membra 330
Sensit, et a primo traxit cognomina morbus,
Syphilidemque ab eo labem dixere coloni.
Et mala iam vulgo cunctas diffusa per urbes
Pestis erat, regi nec saeva pepercerat ipsi.
Itur ad Americen sylva in Cartheside Nympham, 335
Cultricem nemorum Ammericen, quae maxima luco
Interpres Divum responsa canebat ab alto.
Scitantur, quae causa mali, quae cura supersit.
Illa refert: "Spreti vos O, vos numina Solis
Exercent: nulli fas est se aequare Deorum 340
Mortalem: date thura Deo, et sua ducite sacra,
Et numen placate, iras non proferet ultra.
Quam tulit, aeterna est, nec iam revocabilis unquam
Pestis erit: quincunque solo nascetur in isto,
Sentiet, ille lacus Stygios, fatumque severum 345
Iuravit. Sed enim, si iam medicamina certa
Expetitis, niveam magnae mactate iuvencam
Iunoni, magnae nigrantem occidite vaccam
Telluri: illa dabit foelicia semina ab alto:
Haec viridem educet foelici e semine sylvam: 350
Unde salus. " Simul obticuit, specus intus, et omne
Excussum nemus, et circumstetit horror ubique.
Illi obeunt mandata: sua ipsi altaria Soli
Instituunt: niveam Iuno, tibi magna iuvencam,
Nigrantem, Tellus, mactant tibi maxima vaccam. 355
Mira edam. (At divos iuro, et monumenta parentum)
Haec sacra, quam nemore hoc toto vos cernitis, arbor,
Ante solo nunquam fuerat quae cognita in isto,
Protinus e terra virides emittere frondes
Incipit, et magna campis pubescere sylva. 360
Annua confestim Soli facienda sacerdos
Ultori nova sacra canit. Deducitur ipse
Sorte data, qui pro cunctis cadat unus ad aram,
Syphilus: et iam farre sacro, vittisque paratis
Purpureo stabat tincturus sanguine cultros: 365
Tutatrix vetuit Iuno, et iam mitis Apollo,
Qui meliorem animam miseri pro morte iuvencum
Supposuere, feroque solum lavere cruore.
Ergo eius facti aeternum ut monumenta manerent,
Hunc morem antiqui primum statuere quotannis 370
Sacrorum, ille tuum testatur, Syphile, crimen,
Victima vana, sacras deductus pastor ad aras.
Illa omnis, quam cernis, inops miserandaque turba
Tacta Deo est, veterumque luit commissa parentum.
Cui votis precibusque piis numerisque sacerdos 375
Conciliat vates Divos, et Apollinis iras.
Lustrati ingentes ramos, et robora sanctae
Arboris advectant tectis: libamine cuius
Vi mira infandae labis contagia pellunt. "
Talibus, atque aliis tempus per multa trahebant 380
Diversis populi commixti e partibus orbis.
Interea, Europae fuerant quae ad cara remissae
Littora, iam rursus puppes freta lata remensae
Mira ferunt: late (proh fata occulta Deorum)
Contagem Europae coelo crebrescere eandem, 385
Attonitasque urbes nullis agitare medelis.
Quin etiam gravior naves it rumor in omnes,
Illo eodem classem morbo, iuvenumque teneri
Haud numerum exiguum, et totis tabescere membris.
Ergo haud immemores, diras cecinisse volucres, 390
Affore, quum sylva auxilium poscatur ab illa,
Continuo faciles Nymphas, Solemque precati,
Intacti nemoris ramos, et robora ab alto
Convectare parant luco, medicataque sumunt
Pocula, pro ritu gentis: quo munere tandem 395
Contagem pepulere feram. Quin dona Deorum,
Haud patriae obliti, et foelicem ad littora sylvam
Nostra iubent ferri, coelo si forsitan isto
Assimilem pellant labem: nec fata secundos
Ipsa negant Zephyros, facilisque aspirat Apollo. 400
Munera vos Divum primi accepistis Iberi,
Praesens mirati auxilium: nunc cognita Gallis,
Germanisque, Scythisque, orbe et gavisa Latino
Iam nunc Europam vecta est Hyacus in omnem.
Salve magna Deum manibus sata semine sacro, 405
Pulchra comis, spectata novis virtutibus arbos:
Spes hominum, externi decus, et nova gloria mundi:
Fortunata nimis, natam si numina tantum
Orbe sub hoc, homines inter gentemque Deorum
Perpetua sacram voluissent crescere sylva. 410
Ipsa tamen, si qua nostro te carmine Musae
Ferre per ora virum poterunt, hac tu quoque parte
Nosceris, coeloque etiam cantabere nostro.
Si non te Bactra, et tellus extrema sub Arcto,
Non Meroe, Libycisque Ammon combustus arenis, 415
At Latium, at viridis Benaci ad flumina ripa
Audiet, et molles Athesi labente recessus.
Et sat erit, si te Tiberini ad fluminis undam
Interdum leget, et referet tua nomina Bembus.
