Tabulae donariorum marmoreae (Gregorius I), J. P. Migne
TABULA MARMOREA AD PORTICUM S. PETRI PARIETI AFFIXA.
+ DOMINIS SCIS AC BEATISS PETRO ET PAVLO APOSTOLORVM PRINCIPIBVS + GREGORIVS INDIGNVS SERVVS + QVOTIENS LAVDI VESTRAE VSIBVS SERVITVRA QVEDAMLICET PARBA CONQVIRIMVS VESTRA VOBIS REDDIMVS NON NOSTRA LARGIMVR VT HAEC AGENTES NON SIMUS ELATI DE MVNERE SET DE SOLVTIONE SECVRI + NAM QVID VNQVAM SINE VOBIS NOSTRVM EST + QVI NON POSSVMVS ACCEPTA REDDERE + NISI QVIA PER VOS ITERVM ET IPSVM HOC VT REDDEREMVS ACCEPIMVS + VNDE EGO VESTER SERVVS REDVCENS AD ANIMVM MVLTVM ME VOBIS BEATI APOSTOLI PETRE ET PAVLE ESSE DEVITOREM PROPTER QVOD AB VVERIBVS MATRIS MEAE DIVINAE POTENTIAE GRATIA PROTEGENTE INTRO GREMIVM ECCLESIAE VESTRAE ALVISTIS ET AD INCREMENTVM PER SINGVLOS GRADVS VSQVE AD SVMMVM APICEM SACERDOTII LICET IMMERITVM PRODVCERE ESTIS DIGNATI + IDEOQVE HOC PRIVILEGII MVNVSCVLVM HVMILI INTERIM OFFERRE DEVOTIONE PRAEVIDI + STATVO ENIM ET A MEIS SVCCESSORIBVS SERVANDVM SINE ALIQVA REFRAGATIONE CONSTITVO + VT LOCA VEL PRAEDIA CVM OLIBETIS QVI INFERIVS DESCRIBVNTVR QVOS PRO CONCINNATIONE LVMINARIORVM VESTRORVM A DIVERSIS QVIBVS DETENEBANTVR RECOLLIGENS VESTRA VOBIS DICAVI IMMVTILATA PREMANERE ID EST IN PATRIMONIO APPIAE MASS VICTORIOLAS OLIBETV IN FVND RVMELLIANO IN INTEGRo OLIBETv. IN FVND OCTABIANO IN INTEGRo MASS TRABATIANA OLIBET. IN FVND BVRREIANO VT SP OLIBET IN FVND APPIANO VT SP
OLIBETV IN FVND. IVLIANO IN INTEGRO OLIBET. IN FVND VIVIANO VT SVP. OLIBET. IN FVND. CATTIA . . . OLIBET. IN FVND. SOLIFICIANO. VT SP. OLIBET. IN FVND. PALMIS VT SVP. OLIBET IN FVND. SAGARIS. V . . . . V. . . OLIBET. IN FVND. MARANO. VT SVP. OLIBET. IN FVND. IVLIANO VT SP. OLIBET IN FVND. SATVRRIANO. VT SP. OLIBET. IN FVND. CANIANO ET CARBONARIA VT SVP. MASS. CESARIANA OLIBET. IN FVND. FLORANº VT OLIBET. IN FVND. PRISCIANO ET GRASSIANO VT SVP. OLIBET IN FVND. PASCVRANO VT SP. OLIBET IN FVNDOSVPmacr; VARINIANO VT SVP. OLIBET IN FVND. CESARIANO. VT SP. MASS. PONTIANA OLIBET IN FVND. PONTIANO VT SP. OLIBET. IN FVND. CASAROMANIANA VT SP. OLIBET. IN FVND. TATTIANO VT SP. OLIBET. IN FVND. CASAFLORANA VT SP MASS. STEIANA OLIBET. IN FVND. BERRANO VT SP. OLIBET. IN FVND. CACLANO VT SP. OLIBET IN FVND. PONTIANº VT OLIBET. IN FVND. AQVILIANO VT SP. OLIBET. IN FVND STEIANO VI SP. OLIBET. IN FVND. CASSIS VT SP. MASS. TERTIANAS P OLIBET. IN FVND. CAMME LIANO ET FVND. TORTILLIANO VT SP. OLIBET IN FVND. CASACVCVLI VT SP. MASS. NEVIANA OLIBET. IN FVND. ARCIPI ANO VT SP. OLIBET. IN FVND. CORELLIANO VT SP. OLIBET. IN FVND. VRSANO VT SVPER + IN PATRIMONIO LABICANENS MASS. ALGISIA OLIBET QVI EST AD TVFV IVXTA ANAGNIAS IN INTEGRO + OLIBET QVI EST IN SIBVLA ET MODICAS TALIAS CATAGEMMVLVM AG MILIT. OLIBET. IN APLINEAS IN INTEGRO + OLIBET. QVI EST IN CLAVINIANO OLIBET. QVEM TENET FRANCVLVS COLONVS IN FVND. ORDINIANO IN INTEGRO +
TABULA MARMOREA AD BASILICAM S. PAULI PARIETI AFFIXA.
(0481) GREGORIVS EPISC. SERVVS SERVORVM DI + FELICI SVBDIAC. ET RECTORI PATRIMONII APPIAE LICET OMNIA QVAE HAEC APOSTOLICA HABET ECCLESIA BEATORVM PETRI AC PAVLI QVORVM HONORE ET BENEFICIIS ADQVISITA SVNT DO SINT AVCTORE COMMVNIA. ESSE TAMEN DEBET IN AMMINISTRATIONE ACTIONVM DIVERSITAS PERSONARVM VT IN ADSIGNATIS CVIQVE REBVS CVRA ADHIBERI POSSIT IMPENSIOR. CVM IGITVR PRO ECCLESIA BEATI PAVLI APOSTOLI SOLLICITVDO NOS DEBITA COMMONE RET NE MINVS ILLIC HABERE LVMINARIA ISDEM PRAECO FIDEI CERNERETVR QVI TOTVM MVNDVM LVMINE PRAEDICATIONIS IMPLEVIT ET VAL DE INCONGRVVM AC ESSE DVRISSIMVM VIDERETVR VT ILLA EI SPECIALITER POSSESSIO NON SERVIRET IN QVA PALMAM SVMENS MARTY RII CAPITE EST TRVNCATVS VT VIVERET VTILE IVDICAVIMVS EANDEM MASSAM QVAE AQVAS SALVIAS NVNCVPATVR CVM OMNIBVS FVNDIS SVIS ID EST. CELLA VINARIA. ANTONIANO. VILLA PERTVSA BIFVRCO. PRIMINIANO. CASSIANO. SILONIS. CORNELI TESSELLATA. ATQVE CORNELIANO CVM OMNI IVRE INSTRVCTO INSTRVMENTOQVE SVO ET OMNIBVS GENERALITER AD EAM PERTINENTIBVS CVM XPI GRATIA LVMINARIBVS DEPVTARE ADIICIENTES ETIAM EIDEM CESSIONI HORTOS DVO POSITOS INTER TIBERIM ET PORTICVS IPSIVS ECCLESIAE EVNTIBVS A PORTA CIVITATIS PARTE DEXTRA QVOS DIVIDIT FLVVIVS ALMON INTER ADFINES HORTI MONASTERII SCI STEPHANI QVOD EST ANCILLARVM DI POSITVM AD SCM PAVLVM ET AD FINES POSSESSIONIS PISINIAN SIMVL ET TERRVLAS QVAE VOCANTVR FOSSA LATRONIS POSITAS. IDEM IVXTA EANDEM PORTICVM EVNTIBVS SIMILITER A PORTA PARTE SINISTRA VBI NVNC VINEAE FACTAE SVNT QVAE TERRVLAE COHAERENT AB VNO LATERE POSSESSIONI EVGENITIS QD SCOLASTICI ET AB ALIA PARTE POSSESSIONI MONAST. SCI ARISTI QVAE OMNIA QVONIAM DO ADIVVANTE PER ANTEDICTAE ECCLESIAE PRAEPOSITOS QVIPER TEMPORA FVERINT A PRAESENTI SEPTIMA INDICTIONE VOLVMVS ORDINARI ET QVIDQVID EXINDE ACCESSERIT LVMINARIBVS EIVS IMPENDI ATQVE IPSOS EXINDE PONERE RATIONES IDCIRCO EXPERIENTIAE TVAE PRAECIPIMVS VT SVPRASCRIPTAM MASSAM AQVAS SALVIAS CVM PRAE NOMINATIS OMNIBVS FVNDIS SVIS NECNON HORTVS ATQVE TERRVLAS QVAE SVPERIVS CONTINENTVR DE BREVIBVS SVIS DELERE DEBEAT AC AVFFERRE ET CVNCTA AD NOMEN PRAEDICTAE ECCLESIAE BEATI PAVLI APOSTOLI TRADERE QVATENVS SERVIENTES SIBI PRAEPOSITI OMNI POST HOC CARENTES EXCVSATIONE DE LVMINARIBVS EIVS ITA SINE NOSTRA STVDEANT SOLLICITVDINE COGITARE VT NVLLVS ILLIC VMQVAM NEGLECTVS POSSIT EXISTERE FACTA VERO SVPRASCRIPTARVM OMNIVM RERVM TRADITIONE VOLVMVS VT HOC PRAECEPTVM IN SCRINIO ECCLESIAE NOSTRAE EXPERIENTIA TVA RESTITVAT BENE VALE. DAT. VIII. KAL. FEBRVARIAS IMP. DN N FHOCA PP. AUG. ANNO SECVNDO ET CONSVLATVS EIVS ANNO PRIMO IND. SEPTIMA.
DE TABULIS DONARIORUM MARMOREIS Romae a beato Gregorio Magno sanctis apostolis Petro et Paulo dicatis.
(0483) (0483A)330 Tabulas Donariorum marmoreas sanctis apostolis Petro et Paulo a beato Gregorio Magno dicatas pro luminaribus, ut ipse ait, concinnandis, et in porticu sancti Petri affixas, hoc in loco apponendas censui, ut ea quae de vetusto scribendi modo in scholiis, et praesertim in scholio illo 241, 242, dixi (Infra tom. IV S. Gregorii Operum, Patrologiae vero LXXVIII), corroborentur. Quoniam vero donationem aliam beato Paulo ab eodem Gregorio sancto pro luminaribus item concinandis lapide incisam; et in porticu olim sancti Pauli ad parietem ecclesiae affixam, nunc autem paucis abhinc diebus ante majus altare translatam prope alteram ex duabus columnis, quae primarium fulciunt arcum, a dextera parte collocatam, necnon in ejusdem beati Gregorii Regist. lib. XII ep. 19 conscriptam inveni; ad ipsius Sancti et Christianam et Apostolicam pietatem splendide repraesentandam ac perpetuo conservandam, hoc etiam loco imprimendam indicavi. Rerum namque gestarum monumenta, ut ratio ipsa suadet, et (0483B)experientia docet, facilius per typographicam quam per sculptoriam artem ab interitu vindicari queunt. Tabulae primo loco positae, et ad porticum sancti Petri affixae, duarum Tabularum frusta videntur, sicut diversae lapidum formae, necnon mutili Donariorum fines prae se ferunt.
De Tabulis Donariorum marmoreis in porticu sancti Petri ad parietem ecclesiae affixis Maphaeus Vegius in libello de praestantia basilicae sancti Petri loquitur in hanc verborum formam: Beatus Gregorius ad instruenda abundantius basilicae sancti Petri luminaria, multa praedia, multaque praesertim oliveta illi donavit, sicut constat ex publico documento inscripto tabulis marmoreis: quae cum primo septem essent, duae tantum adhuc affixae sunt muro ante ingressum basilicae. Haec Maphaeus Vegius dicto in libello, qui in bibliotheca basilicae sancti Petri asservatur.
Ego interea lectorem moneo, omnem vel etiam futilem hisce in tabulis describendis et imprimendis industriam fuisse adhibitam, ut vetusta scribendi (0483C)consuetudo ad amussim, vel, ut rectius dicam, ad minimum usque apicem repraesentaretur, spatiis tantum exceptis, quae quamvis in inscriptionibus lapide incisis inter singulas quasque voces desiderentur; ea tamen in hisce impressis apponenda curavi, ut lectio facilior reddatur. In nonnullis item vocibus contractis puncta non exstant, et minuscula elementa majusculis admixta interdum cernuntur.
Voces denique obsoletas quae priscam illam veterum scriptorum aetatem sapiunt etiam prout jacent reliquimus, easque lapicidarum mendis carere lectorem monitum volo: littera enim pro littera nonnunquam a veteribus usurpata invenitur, ut immutilata pro immutilata, inmeritum pro immeritum, inpendi pro impendi, set pro sed, adquisita pro acquisita, adsignatis pro assignatis, intro pro intra (id est, adverbium loco praepositionis), super pro supra (hoc est, praepositio pro adverbio), post hoc pro posthac (nam post hoc quasi post hoc tempus dicitur, cujus significationem habet adverbium posthac), adfines (agrorum) (0483D)pro affines et confines, adicientes pro adjicientes, exsistere pro existere, hortus (in accusandi casu) pro hortos, detenebantur pro detinebantur, consolatus pro consulatus. Hujus generis exempla majori ex parte in orthographia Aldina, et in aliis inscriptionibus, quas ad millia sexaginta et eo amplius descriptas penes se habere Aldus junior affirmare solebat, antiquitus usurpata leguntur, quae brevitatis gratia silentio praetermittenda censui: sat enim est hac in re citasse inscriptiones veterum Latinorum ab Aldo descriptas. Ipse enim abstrusa omnia antiquitatum in Latine scribendo monumenta adeo accurate observavit, (0484A)ut neminem in hoc genere parem 331 habuerit. Non desunt etiam scriptores, qui dictas voces apud antiquos in usu frequenti fuisse dicant: quos brevitatis causa omitto.
Illa item B. Gregorii aetas littera B pro V et V pro B uti non raro solebat, ut supra videre est in tabula ex duabus prima, in qua legitur, parba pro parva, olibetum pro olivetum, silbula pro silvula, octabiano pro octaviano; devitorem pro debitorem, et uveribus pro uberibus. Hunc vetustum scribendi usum in scholio nostro 246 ( Ubi supra ) satis diffuse explicavimus, ut idem scholium, in quo nonnulla scitu fortasse digna enarrantur, huic etiam tabulae deserviret. Alia item haud omnino contemnenda ad hujus generis scribendi pronuntiandique usum spectantia in Commentario nostro bibliothecae Vaticanae anno 1591 impresso, pag. 153 et 297 docuimus.
Lectorem item moneo, in olivetorum recensione legi semper olibetum in accusandi casu per vocem hoc modo contractam, olibet et cum puncto et sine (0484B)ipso, vel olibetu, modo etiam cum puncto, modo absque ipso. Quod autem accusandi casus sine littera m fuerit in usu apud veteres Latinos illos qui aetate beati Gregorii exstabant, id nobis persuadent multae antiquorum inscriptiones lapide incisae, quarum etiam exempla, brevitati consulens omitto.
Illud interea subticendum non videtur, cur scilicet olivetum, quod est generis neutrius, in hac inscriptione masculini semper generis esse inveniatur: id quod factum puto per figuram synthesim, quae discordat cum voce, et cum suo concorda significatu, ut est illud Virg. VIII Aen., Praeneste sub ipsa, teste Aldo seniori, et Camerino sub ipsa, i. civitate: nam Praeneste et Camerinum sunt generis neutrius. Per hanc item figuram, synthesim, dicitur: Lilium est albissimus florum. i. flos albissimus omnium florum; ita etiam olivetum, quod est locus, sive ager, in quo oleae consitae sunt, discordat cum voce, et concordat cum significatu, si referatur ad locum, sive ad agrum.
(0484C)In secunda tabula, quae infra cernitur, legitur isdem in recto pro idem. Hanc vocem isdem, in nominativo singulari pro idem, non solum Eucherius bis in II lib. in Gen. et bis in lib. Regum usurpavit, sed Ennius etiam auctor perantiquus in nominativo singulari, et in ablativo plurali, ut refert Cicero in lib. de Oratore, usus est eadem voce, isdem dicens: Isdem campus habet (inquit Ennius) et in templis isdem, probavit, etc.
In templis isdem pro iisdem, dixit Ennius. Hinc Cicero eodem in loco ait isdem dici et in nominativo singulari, et in ablativo plurali, et utrumque usurpatum fuisse ab Ennio: nam vox isdem derivatur ab is, ea, id, et demum, auctore Prisciano lib. XII, cap. de figura. Hinc, si non isdem, sed idem, campus legeretur, ut nunc profecto legitur, sed corrupte quidem Ciceronis de hac voce disputatio vana esset. Ennius enim quamvis in nominativo singulari dixerit, isdem, non idem campus, in ablativo plurali etiam dixit in templis isdem, pro iisdem, et uti maluit eadem (0484D)voce in secundo loco, alterum i, abjiciens ut malum sonum vitaret, quam pro iisdem, vocem eisdem usurparet, quae sane vox (ut ait Cicero) erat opimior, quam scilicet ferebat Ennii aetas, quae nimirum vetustatem sapiebat. Isdem itaque voce, primo Ennii loco pro idem, reposita, Ciceronis locus emendatur.
Duo etiam pro duos, ut hortos duo positos. Quem locum in secunda tabula mendosum esse credidissem, nisi locum Charisii legissem scribentis, duo pro duos, et ambo pro ambos juxta analogiam, et declinationem Graecam recte dici. Ait enim Charisius libro I: (0485A)Nonnulli, Graecos secuti, 332 quia illi, τοὺς δύο et τοὺς ἄμφο dicunt, hos duo, et hos ambo dixerunt. Ambo pro ambos apud Virg. ecl. 6: nam saepe senex spe carminis ambo Luserat. Ita legendum ex Charisio, necnon ex codice Ms. vetutissimo et insigniori, characteribus majusculis conscripto, qui in bibliotheca Vaticana asservatur. Idem Virgilius in lib. IV Georgicorum: Verum ubi ductores acie revocaveris ambo. Ita Virgilii locus ex Charisio emendandus. In codice Vaticano insigni versus hic non exstat, quia in hoc lib. IV Georg. aliquot paginae desiderantur. Afranius in Pantaleo: Revocas nos ambo ad praelium. Idem Virgilius lib. XII Aeneidos: Hunc congressus, et hunc; illum eminus, eminus ambo. Ita legitur in codice ms. vetustissimo et insigniori (0485B)Vaticano. Terentius in Andria act. II, sc. 2: Ambo opportune vos volo. Ita legendum ex Charisio; alii enim legunt: Ambo opportune: vos volo.
Duo pro duos recte scribit, ait Charisius lib. I, Attius in Epinausimache: Martes armis duo congressos crederes. Ita legendum ex Charisio. Terentius in Adelphis, act. V, sc. 3: Tu illos duo pro re olim tollebas tua. Ubi Helenius Acron, duo pro duos. Ita legitur in codice ms. vetutissimo et insigniori Vaticano. Ita etiam legitur in Terentio a Gabriele Faerno; et i a Terentii locus ex Charisio est emendandus. Cicero in Verrem lib. I, act. 2: Horum Pater abhinc duo et viginti annos est mortuus. Sic legebatur, et ita legi debet. Idem ad Atticum lib. IV, epist. ultima: Duo consulares, qui te dicerent. Sic legendum. Idem ad Q. Fr. lib. I, ep. 2: Duo Mysos. Ita legendum, et ita emendavit Paulus Manutius ex lib. Bessarionis. Idem (0485C)lib. Famil. III, epist. 4: Duo enim duarum aetatum plurimi facio, Cn. Pompeium filiae socerum, et M. Brutum generum tuum. Idem lib. VII, ep. 25: Praeter duo nos, loquitur isto modo nemo. Ita legitur, et ita legi debet. Idem lib. eod., epist. 29: Duo parietes de eadem fidelia dealbare. Idem de Amicitia: Ut omnis charitas sive inter duo, aut inter paucos jungeretur. Sallustius historiarum lib. IV, in epist. Mithridatis: Inter me atque Lucullum, prope inopia rursus ambo incessit. Virg. ecl. V: Craterasque duo statuam tibi. Ita legit Pierius ad sibilum evitandum: et ita legitur in codice ms. vetustissimo, et insigniori Vaticano. Idem lib. II Aeneidos: Si duo praeterea tales Idaea tulisset Terra viros Ita legitur in codice ms. vetustissimo et insigniori Vaticano, nec aliter legi potest, quia utraque syllaba in voce, Duo, est brevis; et in primo loco est dactylus, in quo prima syllaba longa est, duabus sequentibus (0485D)brevibus.
Priscianus lib. VII ait: Oportet scire quidem analogiae rationem, usum tamen auctorum magis aemulari. Duo praeterea, et Ambo accusativos, secundum hanc declinationem proferunt, Ambos, et Duos. C. Julius Romanus in libello de Analogia rectam ponit esse declinationem: Hos duo.
Duo igitur pro duos, et ambo pro ambos recte scribi ex Charisio et aliis probatissimis auctoribus fatendum, affirmandumque est.
Quod autem ad orthographiam attinet, duae voces in prima tabula absque diphtongo leguntur, quarum prima est dictio quedam, altera vero Cesariano. In secunda vero Tabula legitur Fhoca, pro Phoca. Quas sane voces lapicidarum mendis carere non puto.
Massa hisce in tabulis non eo sensu quo dicitur massa auri et argenti, atque id genus alia; sed pro (0486A)fundo sive villa, quam vulgo dicunt possessionem, usurpatur. Unde massarius 333 cui totius villae cura commissa est nuncupatur, ut placet Huguitioni. Hinc nonnullis in locis rustica possessio, pro villa sive fundo sumpta, massaria vocitari solet.
Haec de glossematibus sive vocibus veterum Latinorum abstrusis in utraque Donariorum tabula conscriptis: de quibus lectorem monitum volui, ut ne quis voces obsoletas per typographorum incuriam impressam fuisse opinetur, necve quis omnes illas lapicidarum menda esse suspicetur.
Ea Donariorum tabula quae nunc ad basilicam sancti Pauli exstat, legitur etiam in Registro beati Gregorii lib. XII, epist. 19; sed in epistola quae Registro inserta est nonnulla desiderantur: nam in salutatione epistolari desunt haec verba, quae in tabula marmorea exstant: Episcopus servus servorum Dei. Ad finem vero epistolae verba haec: Bene vale. Dat. viij. Kalend. Februarias, Imp. Domino N. Fhoca PP. Aug. anno secundo, et consolatus ejus anno primo, ind. septima. (0486B)Haec in tabula marmorea.
Nonnullae item voces, ut, in foro, pro quo in tabula legitur bifurco; horos duos, pro hortos duo positos; id est, pro ibidem; similiter parte sinistra ad portam, pro similiter a porta, parte sinistra; Eugentis, pro Eugenitis; possessionibus monasterii sancti Edistii, pro possessioni monasterii sancti Aristi; hortos, pro hortus; deleri facias ac auferri, pro delere debeat ac auferre.
His de rebus lectorem item monitum volui, ut si quis tabulam marmoream cum epistola Registro inserta conferret, hanc collationem in Registro imprimendo factam non fuisse sciat: propterea quod dum Registrum typis mandaretur, tabula illa, nondum in ecclesiam translata, in porticu sancti Pauli, ad parietem affixa erat in editissimo loco sita, hinc perpaucis et fere nemini nota: quia vix aliquid de ea legi poterat. Ego vero dum scholia et alia in beatum Gregorium a me elaborata in lucem edenda curarem, (0486C)aliud agens, incidi in Panvinium, qui totam hanc tabulam in libello de septem Urbis ecclesiis scriptam reliquit, dum de basilica sancti Petri sermonem haberet.
Quare omni adhibita diligentia et industria, eam quaerendo inveni, inventamque ex marmore fideliter decerpsi, decerptamque denique atque impressam, ob rationes initio assignatas hoc loco apponere libuit.
Reliquum est ut paucis explicemus cur beatus Gregorius Magnus solis pro luminaribus seu lampadibus in honorem sanctorum apostolorum Petri et Pauli accendendis, tot fundos et praedia, sive tot possessiones, totque denique oliveta eorumdem sanctorum basilicis dedicarit, ac destinarit: nam ex tot tantisque praediorum, et olivetorum praesertim reditibus, nonnisi ingentem lampadum numerum dictis in ecclesiis adhibitum olim fuisse, colligere possumus. Id quod planum cuique profecto fit, si Vitae summorum pontificum ab Anastasio Bibliothecario, (0486D)et a Platina, necnon Historiae sacrae a Petro Mallio conscriptae legantur. Nam post Silvestrum papam, Coelestinus, Hilarius, Simplicius, Symmachus et post Gregorium Magnum Sabinianus, ejus successor, deinde Honorius, Agatho, Gregorius II, Zacharias, et alii varia candelabrorum genera argentea, variis nominibus nuncupata (hoc est coronae, phara, canthara, cerostata et rhetia) multasque auri et argenti libras pro lampadibus basilicae sancti Petri Romae dono dederunt. Idem fecit Constantinus Magnus imp., deinde Theodoricus rex sub Hormisda, Belisariusque sub Vigilio, qui magni pretii varia candelabrorum genera, multaque auri et argenti pondo, imperatoriae ac regiae opulentiae ac liberalitati consentanea, ecclesiae sancti Petri atque item beati Pauli obtulerunt. Panvinius de rebus antiquis memoralibus et praestantia basilicae sancti Petri lib. V in ejusdem ecclesiae bibliotheca asservato, ait: Mathilda sanctitate celebris, (0487A)tanti basilicam sancti Petri fecit, ut quo luminaribus adhibitis magis decoraretur, tanquam debitam ei dotem donavit patrimonium suum, id est, Liguriae et Hetruriae praecipuas partes cum omnibus oppidis ac eorumdem juribus. Haec Panvinius. Platina in ipso Paschalis II Vita, inquit hunc in modum: Hoc tempore Mathilda comitissa, admodum senio confecta, moriens, Romanae Ecclesiae ex testamento reliquit quidquid a Pissia amne, et sancto Quirico agri Senensis usque ad Ceperanum inter Appenninum et mare pertinet, 334 addita Ferraria, quae adhuc Romanae Ecclesiae vectigalis est. Haec Palatina. Sed Ferraria longe prius sub Ecclesiaeditione fuit, hoc est mille abhinc fere annis, tempore videlicet Vitaliani, ut in chronicis peregrini Prisciani et Gasparis Sardi videre licet, deinde tempore Pipini, Karoli Magni, Ludovici I, Henrici I et Othonis I ante Mathildam, et ex eorumdem, caeterorumque post Mathildam, imperatorum privilegiis, quae in archivo castri sancti Angeli custodiuntur, constat. De hac item donatione, donationisque confirmatione (0487B)a comitissa Mathilda tempore Gregorii VII et Paschalis II praestita anno 1102 authentica non desunt momenta scriptis mandata, quae in omnibus S. E. R. archivis asservantur. Postquam autem in sermonem de Ferraria non consulto, sed re id mihi subministrante incidi, breviter et quasi praeteriens, dicam quod de ipsa Ferraria accidit dum haec de sanctorum apostolorum Petri et Pauli lampadibus typis mandarem. Superiori namque anno Domini 1597, die. 27 Octobris, Alhdonso Estense hujus nominis Il et ultimo Ferrariae duce sine filiis ac descendentibus mortuo, sanctiss. D. N. Clement VIII pastor Ecclesiae vigilantissimus, et patrimonii sancti Petri defensor acerrimus et indefessus, ubi primum accepit Ferrariae ducatum in feudum olim a Romanis pontificibus praedecessoribus suis concessum, ad Romanam Ecclesiam ob lineam dicti Alphonsi finitam fuisse devolutum, nulla penitus cunctatione interposita, cum universo S. R. E. cardinalium collegio de illius recuperatione graviter ac sapienter egit, dictam (0487C)recuperationem iisdem quoque cardinalibus instanter postulantibus. Quare sanctiss. D. N. in decreto, hac de re pronuntiando, humanis posthabitis rationibus, totam Ferrariae ditionem Christo Domino Salvatori nostro, necnon gloriosae ac semper virgini Dei genitrici Mariae, sanctisque apostolis Petro et Paulo constanti animo miroque pietatis ardore addixit et consecravit. Juris itaque ac canonum ordine servato, (0488A)stricto tandem utroque gladio, Petroque sancti Nicolai in carcere diacono cardinali Aldobrandino ejusdem Clementis nepote, ad res sane praeclaras et arduas pro Romana Ecclesia celeriter ac feliciter perficiendas nato, ad ducatum 335 Ferrariae recuperandum cum militaribus copiis misso, Caesar Estensis nullo militum exspectato congressu, eumdem Ferrariae ducatum antiquo ac legitimo S. R. E. domino, anno hoc ipso 1598 die 12 Januarii restituere, inita conventione scriptis mandata, promisit: reque ipsa ejusdem vigesima nona mensis die, hoc est pridie diei sancto Hippolyto consecratae, in qua ipsius Clementis, antea Hippolyti nuncupati, pontificatus natalis celebratur, libere ac pacifice, non humano tantum, sed expresso divinae opis praesidio, restituit, Ferraria gaudio gestiente, tota urbe Roma exsultante, Deoque ingentes gratias agente, universaque Italia admirante. Hactenus de Ferraria. Nunc ad nostrum de lampadibus in honorem sanctorum apostolorum Petri et Pauli olim accendi solitis institutum revertamur. (0488B)Nam Petrus Mallius in libro de historiae Basilicae sancti Petri, ut in Bibliotheca vaticana videre est, post varia donorum ac redituum genera basilicae sancti Petri pro lampadibus accendendis enumerata, de luminaribus dicta in Ecclesia perpetuo accensis loquens, CL lampades diu noctuque, in stationibus autem CCL sua tempestate in basilica sancti Petri arsisse testatur, variaque lampadum et candelabrorum genera et nomina, atque item loca omnia, in quibus candelabra suspendebantur, recenset, stationibus quibuscumque totius anni enarratis. Accendebatur etiam candelabrum, quod tot habebat lampades, quot dies anni sunt, hoc est CCCLXV. Imo ut Anastasius bibliothecarius in Hadriano primo ait: Hadrianus ipse basilicae sancti Petri dono dedit candelabrum, crucis formam repraesentans, MCCCLX candelis vel lampadibus insignitum, quod ante presbyterium pendens, quatuor anni vicibus, die scilicet Natalis Domini, in Paschate, in Natali sanctorum apostolorum Petri et Pauli, et in Romani pontificis electione, (0488C)quae singulo quoque anno, ipso vivente, celebratur, ac accendi solebat, MCCCLXX lampades ante presbyterum accendi solebant. Idem fere legitur de basilica sancti Pauli. Cum itaque in basilicis sanctorum apostolorum Petri et Pauli tot lampades perpetuo arderent, mirum nemini videri debet, si tot praedia, totque oliveta dictis basilicis fuerint dedicata ac destinata.
(no apparatus)