Liber Primus[recensere]
Tractatus primus[recensere]
Antiquiores duas Sarmatias posuerunt, unam in Europa, alteram in Asia sibi invicem coherentes et contiguas. In Europiana sunt regiones Russorum seu Rutenorum, Lithuanorum, Moskorum et eis adiacentes, ab occidente flumine Vislae et ab oriente Tanai inclusae. Harum regionum gentes olim Getae nuncupabantur. In Asiatica vero Sarmatia nunc commorantur et degunt plura genera Thartarorum, a flumine Don seu Tanai ab occidente usque ad mare Caspium ab oriente contenta. Horum imperia, geneologiae, ritus et mores latitudoque terrarum, flumina et circum circa adiacentia in subscribendis explanabuntur.
Anno domini millesimo ducentesimo undecimo apparuit grandis cometes in diebus mensis maii, decem octo diebus durans et supra Polowczos, Tanaim ac Russiam girans caudamque in occasum porrigens et adventum Thartarorum significans. Unde sequenti anno gens Thartarorum, in illam diem ignota, occiso, ut fertur, proprio rege Dauid de submontibus Indiae conflictisque pluribus nationibus septemtrionis ad Polowczos venit. Polowci siquidem fuerunt gentes secundum latus septemtrionale Euxini maris commanentes ultra Paludes Meotidis, quos alii Gothos appellant. Polowci autem lingua Rutenorum sonant et interpretantur venatici seu rapaces, quia sepenumero invadentes eos spoliabant et bona ipsorum rapiebant atque abducebant, quemadmodum et Thartari hisce temporibus faciunt.
Itaque Thartaris ingredientibus terras Polowczonum postularunt per ambasiatam ipsos principes Rutenorum universis copiis et potentiis se adiuvari, quoniam par exitium et discrimen eos, sicut et Polowczos, expectaret. Supervenerunt autem et Thartarorum nuncii denuntiantes ducibus Russiae, ne immiscerent sese bello et adiutorio Polowczonum, sed potius exterminium eorum, tanquam adversariorum, procurarent. Russitae vero immaturo usi consilio nunciis Thartarorum comprehensis et occisis perrexerunt exercitualiter Polowcis in adiutorium terra marique, videlicet Mscislaus Romanowicz cum militia Kiouiensi, Mscislaus Mscisclawicz cum militia Haliciensi, item ceteri duces Russiae, Wladimir Rurikowicz, duces Cirneouienses, et duces Smolnenses. Iunctique exercitui omnium Polowczonum pervenerunt in Protolce et abinde, singuli ascensis equis, venerunt duodecim stativis ad fluvium Kalcza, ubi iam Thartari castra metati fuerunt. Et illico respirandi spacio non dato Thartari in eos irruerunt et contritis ac diffugientibus Polowcis acies Rutenorum disiiciuntur plurimaque caede peracta bini duces, Mscislaus Kiouiensis et Cirneouiensis captivantur. Reliqui fugientes, abhominabile dictu, a Polowcis sociis, per quorum terram fugam maturabant, trucidabantur. Equites quoque propter equos, pedites propter vestes occidebantur et in aquis suffocabantur. In illa ergo die Ruteni in pessimum horrendumque inciderunt periculum, quale in terris Russie nunquam auditum est, eaque prima clades extitit, quam Ruteni a Thartaris pertulerunt. Mscislaus autem Mscislawicz, Haliciensis dux, dum ad naves fugiendo pervenisset, superatis fluviis persecutionem Thartarorum veritus, naves abrumpi praecepit abindeque fugax in Halicz pavore et trepidatione plenus pervenit. Vladimirus autem Rurikowicz fuga et ipse salvatus in Kiow perveniens sedem accepit Kiouiensem. Alia vero omnis multitude Rutenorum, dum ad naves fugiendo pervenisset et eas abruptas offendisset, in merorem versa, dum undas tranare non posset, fame contabescens illic consumpta est praeter paucos duces et aliquos eorum milites, qui in lembis fluvios traiecerunt.
Praeterea anno domini millesimo ducentesimo vigesimo octavo in maxima multitudine Thartari Russiam ingredientes universam terram Rzesanska vastaverunt, ducem occiderunt, senes et impuberes necaverunt, reliquam multitudinem in captivitatem abduxerunt, castra incenderunt.
Iterum hieme eiusdem anni venerunt Thartari in terram Susdalorum et ea universa vastata ducem Georgium et filios eius pluresque alios Susdalorum principes interfecerunt, castrum Rostow incenderunt, captivos et predam pro libito abduxerunt. Sequenti quoque anno in Smolnensem et Czirneouiensem regiones venientes eas crudelissima caede nulli aetati parcentes pervastaverunt, castra et fortalicia, ex quibus duces et milites pre timore fugerant, incenderunt et onusti captivorum multitudine in terras suas redierunt.
Post praedicta Thartarorum horrenda vastatio ex ordine narrationis subnectenda est.
Anno domini millesimo ducentesimo quadragesimo primo Thartari in Russiam venerunt et Kiow, amplissimam urbem et metropolim Rutenorum magnifice constructam funditus deleverunt. Habuit siquidem praefata urbs portas et turres firmiter edificatas et aliquarum portarum tecta deaurata et splendentia. Habuit et usque nunc habet metropolitanum de ritu Rutenorum seu Graecorum plurimis wladicis et episcopis a Danubio per Moldauiam, Valachiam, Russiam et Moscouiam presidentem, in Kiouia iam post destructionem non residentem. Habuit insuper esslesias supra tricentas ornatissimas, quarum alique in campis inter vepres et arbusta in hanc diem permanent et stant desolate pro latibulis ferarum. Ex quibus binae ecclesiae, videlicet sanctae Mariae et sancti Michaelis, aliquas laminas tecti adhuc tenent deauratas. Quas Thartari predatum venientes et inspicientes Altim bassina vocant, id est aureum caput habentes, quia partem tecti deaurati habent. Hac vero tempestate in monte, ubi olim castrum Kiouiense stabat, Lithuani, domini illius loci, fortalicium amplum de roboribus et lignis extruxerunt et tenent.
Itaque tota Russia cum sua metropoli et Podolia omniquaque pessundata Bathus, Thartarorum imperator, volens Hungariam ingredi misit ducem, Petam nomine, cum magno exercitu vastandum Poloniam. Aiunt Poloni Bathum, regem Thartarorum, Poloniam, Slesiam, Morauiam vastasse, verior tamen historia eorum, sic et cronica Hungarorum, referunt Bathum non fuisse in Polonia, sed duces ipsius. Qui trucidatis tirannis et principibus Rutenorum receptaque praeda in oppidis Lublin et Zawichost vicinisque eorum reduxerunt eam in Russiam festinanterque redeuntes expugnaverunt Sandomiriam cum castro illicque occiderunt abbatem Pokrziwnicensem cum fratribus eius et magnum numerum utriusque sexus nobilium et ignobilium virorum ac matronarum ad conservandum vitam Sandomiriae collectorum. Inde exeuntes per Visliciam in Scarbimiriam venerunt et revertebantur predam deducturi in Russiam. Dumque stativa tenerent ad fluvium Czarna apud villam, que Maior Thursko vocatur, irruit in eos Vladimirus, Cracouiensis palatinus, cum militibus Cracouiensibus. Ubi inter pugnandum omnis captivorum multitudo diffugiens in propinquas silvas se recepit. Superati tamen sunt pauci a multis, Vlodimirus, palatinus Cracouiensis, cum suis a Thartaris; verum strage suorum perculsi Thartari per silvam Stremech in Russiam recesserunt et in supplementum accersitis plurimis Thartaris cum fremitu et ira in Poloniam redierunt et, quia maximum exercitum habuerunt, ad Sandomiriam pervenientes bifariam diviserunt eum minoremque exercitum in Lancitiam, Siradiam et Kuiauiam destinarunt cum principe Cadano, quem Poloni Caydanum nuncupant; qui nullo obice apparente vastarunt crudelissime illos districtus cedibus atque igne. Maior autem exercitus Thartarorum, cuius ductor fuit Peta, Thartarorum princeps, versus Cracouiam ivit omnem oram transitui propinquam caede et incendio pervastans. Ocurrunt ergo ei in villa Chmelik prope opidum Szydlow Vlodimirus palatinus, Clemens, castellanus Cracouiensis, Pacoslaus palatinus, Iacobus Raciborowicz, castellanus Sandomiriensis, cum nobilibus et militibus Cracouiensibus et Sandomiriensibus. Et facto conflictu cum una turma Thartarorum ipsaque attrita pedem referente et ad alteram praestantiorem turmam sese divertente Poloni certamine priori fessi pauci a plurimis adverso pectore confossi ceciderunt, reliqui vero in fugam conversi per itinera nota evaserunt. Ceciderunt in eo conflictu desiderati Cristinus Sulkowicz de Niedwiedz, Nicolaus Vitowicz, Albertus Stampoticz, Zementa, Grambina, Sulislaus, milites strenui, et alii plures validi. Ex quorum strage tantus pavor irrepsit, ut alii in alias regiones fugerent, agrestes vero cum pignoribus et pecoribus in paludes et silvas et in invia se conderent. Sed et Boleslaus Pudicus, dux Cracouiae et Sandomiriae, cum Grzimislaua matre et Kinga, coniuge sua, primum versus Hungariam in castrum Pienini de prope opidum Sandecz, postea vero in Morauiam ad monasterium Cisterciensium effugit.
Thartari autem post cladem apud Chmelik peractam Cracouiam in die Cinerum venerunt et eam vacuam hominibus invenientes (omnes siquidem in abdita diffugerant) in ecclesias et domos incendio sevierunt. Ecclesiam vero sancti Andreae, tunc extra muros Cracouienses extantem, vallantes oppugnabant, expugnare tamen non valuerunt quampluribus Polonis magna vi et fortitudine se et sua illic defendentibus, irrito coepto recesserunt et in Vratislauiam perrexerunt. Quam similiter ut Cracouiam desertatam habitatoribus reperientes (cives etenim Vratislauienses pavore consternati fere omnibus relictis, preciosioribus dumtaxat festine raptis fugam inierunt; quod gentes ducis Henrici de arce videntes descenderunt et opes cum victualibus in arcem inducentes urbem cum tectis eius flammis exusserunt, et Thartari in urbe nil reperientes) castrum vallarunt et post aliquos dies obsidionem solventes, ut aiunt, orationibus et lachrimis Ceslai, prioris ordinis predicatorum, et fratrum eius in castrum admissorum depulsi, recesserunt. Interimque feria secunda Pascae Thartaris, qui Kuiauiam vastaverunt supervenientibus simuliuncti in Legniczam profecti sunt. Dux etenim Henricus secundus, sanctae Heduigis filius, per illud tempus ibi collegerat gentes et armigeros, tam nobiles quam agrestes Maioris Poloniae et Slesiae. Advenerant et principes cum suis militibus: Mieczlaus Kasimirides, dux Opoliensis, Boleslaus, filius Depoldi, marchionis Morauiae expulsi, qui Sepiolka cognominatus est; et Pompo de Hosterno, magister cruciferorum de Prussia, cum fratribus sui ordinis; insuper et cruce signati plures. Cumque ex opido Legnicensi duceret agmina et ea obequitaret, lapis de summitate ecclesiae beatae Mariae decidit parumque abfuit, quin caput ducis Henrici non dirupit, quod re vera infaustum omen fuit. Suburbana itaque opidi Legnicensis pretergressus quatuor acies instruxit et ordinavit. Primam de cruce signatis voluntariis et de aurifossoribus opidi Goltberk aliisque peregrinis militibus; hanc Boleslaus Siepiolka, filius marchionis Morauiae, ducebat. Altera acies fuit militum Cracouiensium et Maioris Poloniae; hanc Sulislaus, frater Vlodimiri, olim palatini Cracouiensis circa Chmielik occisi, ductitavit. Tertiam aciem gubernavit Mieczlaus, dux Opoliensis; in qua erant milites Opolienses et Pompo, magister Prussiae, cum fratribus et militia sua. Quartam aciem ipsemet dux Henricus ex prestantioribus militibus Slesiae et Maioris Poloniae ac precio conductis militibus rexit. Totidem erant Thartarorum agmina, sed robore et frequentia pugnatorum prestantiora, ita ut unum agmen eorum omnia Polonorum agmina excederet. In campo igitur, qui Bonus Campus dicitur, porrecto et in omnes partes lato, uterque exercitus quinto Idus aprilis, alias feria secunda post octavas Pasce, convenit. Primumque cruce signatorum et auri fossorum exercitus cum Thartaris magno impetu congressus, velut tenerae aristae a grandine percussae, a sagittis thartaricis obtritus est. Deinde duo agmina sub gubernatione Sulislai militis et Mieczlai, ducis Opoliensis, consistentia pugnare cum tribus Thartarorum agminibus ingressi validam in Thartaris stragem ediderunt, ita ut pedem referrent et fugam inirent. Quidam autem celerrimo cursu circa utrumque exercitum discurrens terribili voce clamavit: Biegaycie, biegacie! quod sonat: fugite, fugite – Polonis terrorem incutiens. Quam vocem Mieczlaus, dux Opoliensis, audiens deserto prelio fugit et secum magnam partem militum traxit. Quod videns dux Henricus ingemiscens dixit: Gorzey sie nam stalo, id est: peius et moleste nobis accidit. Inducensque suam quartam aciem fortissimorum militum, tres acies Thartarorum, a duabus aciebus Polonorum disiectas, prostravit et in fugam convertit. Quarta autem acies Thartarorum, et maior omnium, cum suo duce Peta superveniens horribili impetu bellum intulit, et bellum acerrimum inter utrosque duravit magnaque ex parte Thartaris caesis et in fugam spectantibus quidam Thartarorum vexillifer valde magnum ferens vexillum, in quo chi littera greca depicta erat, talis – X – et in summitate hastilis imago teterrimi et nigerrimi coloris cum barba prolixa, coepit incantando caput imaginis quatere. Ex quo illico fumus et nebula horrendi et intolerabilis fetoris in Polonos diffusa est, ut pene exanimati et invalidi ad bellum redderentur. Clamore itaque horrendo elevato in Polonos thartaricus exercitus conversus acies eorum, quae interim integrae erant, dirupit et eas magna strage affecit. In qua dux Boleslaus, filius marchionis Morauiae, dictus Siepiolka, et Pompo, magister cruciferorum de Prussia, cum multis insignibus militibus necati sunt. Dux vero Henricus corona a Thartaris circumfusus est, ut a tergo et fronte caederetur iamque ad extremum circa eum non nisi quatuor milites versabantur: Sulislaus, frater olim Vlodimiri, palatini Cracouiensis, Clemens, palatinus Glogouiensis, Conradus Konrathowicz et Ioannes Iwanowicz. Qui quanta potuerunt vi et conatu principem Henricum ex prelio educentes ad fugiendum disponebant, sed ducis equus sauciatus subsistebat. Thartari igitur veloci cursu consecutum cum tribus prefatis militibus (quarto Ioanne Iwanowicz ab eis segregato) vallaverunt. Cum quibus aliquanto tempore decertabat. Ioannes vero Iwanowicz equum recentem a Roscislao, aulico ducali, receptum penetratis hostium cuneis duci administravit. Quo ascenso dux sequebatur Ioannem Iwanowicz viam per medios hostes ei parantem, ipsoque in cursu vulnerato et evadente dux Henricus intercipitur et tertio circumvallatur; dumque audacissime contra Thartaros dimicaret et manu sinistra elevata Thartarum sibi obvium feriret, ab altero Thartaro lancea sub ascella transfixus ex equo demisso brachio moribundus defluxit. Quem Thartari ingenti strepitu inconditarum vocum facto capiunt et extra locum certaminis, quantum esset geminatus baliste iactus, pertractum framea caput absciderunt corpusque insignibus omnibus despoliatum nudum reliquerunt.
Occisa est in eo prelio multitudo nobilium Poloniae, inter quos clari et insignes fuerunt Sulislaus, frater Vlodimiri, palatini Cracouiensis, Clemens, palatinus Glogouiensis, Conradus Konrathowicz, Stephanus de Virbna et Andreas, filius eius, Clemens, filius Andree de Pelcznicza, Thomas Piotrkowicz, Petrus Kusza et ceteri. Corpus ducis Henrici post cladem in sexto digito sinistri pedis vix cognitum et repertum per Annam, coniugem eius, in medio chori ecclesiae sancti Iacobi apud fratres minores Vratislauiae sepultum est. Pomponis vero, magistri Prussiae, et militum insigniorum supra expressorum in eodem monasterio sancti Iacobi Vratislauiae corpora tumulata sunt. Boleslai autem, filii marchionis Morauiae, funus in Lubens in choro conversorum humatum est. Super cetera corpora fidelium in loco prelii sepulta ecclesia in hanc diem durans constructa est.
Maxima victoria de duce Henrico et Polonis Thartari potiti lectis spoliis unicuique interemptorum unam auriculam absciderunt et novem saccos grandes ad sciendum numerum occisorum repleverunt. Ducis autem Henrici capite in longiori hasta erecto ad castrum Legnicense (oppidum enim metu Thartarorum exustum fuerat) applicuerunt mandantes, ut duce eorum occiso castrum eis aperirent, castrensibus convenienter respondentibus, quod pro uno duce occiso plures duces, filios occisi, haberent. Illi vero circa Legnicz vastatis et incensis villis in Otmuchow se receperunt, ubi quindecim diebus stativa continuando omnem regionem per circuitum vastaverunt. Exinde Ratiboriensem oram adeuntes in Boleszisko0 octo diebus commorati in Morauiam secescerunt et Venceslao, rege Bohemiae, in castris se continente eam plus quam uno mense incendiis et caedibus vastaverunt. Tandem ab Olomuncz septimis castris in Hungariam pervenerunt et maiori hordae ipsius Bathi, quae Hungariam intraverat, sese consociaverunt.
Bathy vastata et ad nihilum redacta Russia Hungariam cum quinquies centum milibus ingredi contendebat. Resistentem ergo inter montes Sarmaticos et in clausa dicta Russiae introitum prohibentem comitem palatinum Hungariae, a Bela quarto, rege Hungariae, cum gentibus missum, Bathy obruit et expugnavit festinanterque exurendo oppida et villas ad Ticiam fluvium, qui vulgariter Cisza appellatur, ex montibus Sarmaticis versus meridiem in Danubium fluentem pervenit. Et exinde gentes Thartarorum excurrentes Vaciam cum sua cathedrali ecclesia vastaverunt et incenderunt. Ad Pest quoque, ubi rex Bela quartus exercitum contra Thartaros colligebat, ibant et redibant aliquando appropinquando, nonnunquam vero fugiendo, prout est mos pugnandi Thartaris. Cumque copiosum exercitum tam ex nobilibus, quam spiritualibus rex Bela coadunaverat, adversus Thartaros procedens ad fluvium Titiam applicuit et castra metatus est; adhibitaque custodia mille armatorum ad pontem putabat Thartaros non transire fluvium, quoniam altus est, limosus multum et inpermeabilis. Thartari autem, qui multo maiores fluvios transierant, invento vado Ticiam in nocte transnatarunt et in aurora exercitum Hungarorum cum Bela, rege eorum, undique circumdederunt missisque densis et quasi infinitis sagittis, velut cum grando nebulosus ac densus cum fragore descendit, Hungaros perturbarunt multos occidendo, plurimos vero vulnerando. Hungari ergo, veluti impreparati et absque ordine contravenientes, cadebant. Quod alii videntes meticulosi clam discedebant et fugiebant. Thartari vero, tanquam astuti, sinebant eos per medium sui transire. Unde Colomannus, frater regis, sic et rex Bela quartus, tanquam ignoti, evaserunt. Reliquos vero conclusos Thartari crudelissime ad unum necaverunt. Inter quos spirituales maiores ceciderunt: Matthias Strigoniensis archiepiscopus, Ugolinus – Colocensis archiepiscopus, Georgius – episcopus Iauriensis, Reynaldus – episcopus Transsiluaniensis, et ecclesiae Nitriensis episcopus, Nicolaus – Scibiniensis praepositus, vicecancellarius regis, Eradius – archidiaconus Bachiensis, magister Albertus – Strigoniensis archidiaconus.
De aliis autem secularibus nobilibus et ignobilibus fere infiniti occisi sunt, et qui fugerant, consecuti in viis necati iacuerunt. In Pest etiam multi plebei collecti in ore gladii supervenientibus Thartaris perierunt. Rex autem Bela quartus propere fugit ad metas Austriae, ubi captus et detentus fuit per ducem Austriae. Tandem dimissus ad reginam, coniugem suam, perveniens secessit in Slauoniam, illic usque ad persecutionem Cadan commoratus.
Vastata itaque Hungaria ex una parte Danubii, in hieme proxima gelato Danubio in partem alteram penetraverunt et sedes inter Iaurinum et Strigonium fixerunt, ubi in hanc diem fossae et tumuli habitationis eorum cernuntur. Ex quo loco praefatam trans Danubium regionem spoliis, incendiis et occisionibus crudelissime afflixerunt. Cumque in Thartariam secedere proponerent, diviso exercitu princeps Cadan adversus regem Belam in Slauoniam divertit. A facie cuius territus rex ad mare, tandem ad Polam civitatem fugit. Cadan autem, quemadmodum cum Bathy constituerat, pertransitis et vastatis Bosna, Seruia et Bulgaria substitit circa Danubium, donec horda imperatoris Bathy superveniret. At Bathy post discessum Cadan vallavit et expugnavit Strigonium, urbem illa tempestate notabilem, cuius incole erant varii mercatores Almani, Gallici et Italici. Et quia thesauros, quos Thartari expetebant, terra suffoderant et occuluerant, idcirco, omnes necaverunt nulli sexui nullique etati parcentes. Destructaque Strigonio secus Danubium transeuntes ad exercitum principis Cadan operientem et expectantem pervenerunt. Tandem iuxta Paludes Meotidis via priori in Thartariam abierunt. Tempus autem, quo Thartari Hungariam afflixerunt et multimode vastaverunt erat fere biennium.
Discedentibus Thartaris tota Europa contremuit et principes christianorum timore perculsi, ne redirent, consulebant invicem.
Innocentius quoque papa quartus ex concilio Lugdunensi fratrem Ascelinum ordinis praedicatorum cum pluribus fratribus eiusdem et aliorum ordinum ad eos misit anno domini 1246. Qui per Almaniam et Bohemiam in Vratislauiam venit exceptusque et veneratus est a Boleslao, Slesiae et Vratislauiae duce. Exinde transiens ad Lancitiam pervenit, a Conrado, duce Mazouiae, cum suis recollectus et hospitatus. Dehinc ad Cracouiam deductus a Boleslao Pudico, a genetriceque eius Grzimislawa et a Prandotha, ordinario loci, benigne suscepti et habiti sunt, pluribus pellibus subtilibus provisi supra id, quod proprio aere potuerunt emere, quoniam principes Thartarorum sine munere adire nephas est. Tulit autem fortuna, ut esset apud Boleslaum Pudicum, principem Cracouiae atque Sandomiriae, Vasilko, princeps Russiae, nepos matris suae. Huic itaque commendati in Russiam per ipsum deducti sunt. Ad Kiouiam vero venientes, equos acquisierunt pro conditione terrarum Thartarorum valentes, qui pedibus aquam et pabulum sub nivibus sibi quaererent. Tandem ex Kiow procedentes plures duces Thartarorum pertransierunt, donec an Cham seu imperatorem Thartarorum applicuerunt.
Cui legatione domini papae Innocentii quarti exposita postulaverunt, ut deum universorum agnosceret atque coleret et eum, quem misit, Iesum Christum utque gentem christianam crudeli nece, quemadmodum fecit in Polonia, Hungaria et Morauia, non perderet. Et accepto response, quod Cham per quinquennium gentem christianam non invaderet, per eandem viam ad dominum apostolicum cum litteris imperatoris Thartarorum redierunt. Habes in Speculo Historiali Vincentii libro .XXXII. hanc historiam; quam caute legas necesse est, quoniam in aliquibus supersticiosa est.
Post discessum legatorum christianorum supervenerunt legati Sarracenorum persuadentes Thartaris, ut sectam et fidem Machometi acceptarent, tanquam faciliorem, tolerabiliorem, voluptatibus plenam virisque belligeris competentiorem. Christianorum autem religionem confutando dicebant esse ociosorum, imbecillium et idolatrarum imagines colentium. Sarracenorum vero legem multis utilitatibus atque voluptatibus reffertam et ceterarum religionum vi et armis expugnatricem, ut superbos debellaret, humiliatis vero tributum constitueret.
Placuit barbaris et ipsi imperatori Bathy et omnibus Thartaris, tanquam viris cordosis, audacibus et sensualibus persuasio Sarracenorum. Ideo illam et non alteram susceperunt. Et cum dicant Eissa Rocholla, id est – Iesus est spiritus domini, Machomet vero Rossola, id est –Machomet est iusticia dei, noluerunt spiritum dei, Iesum benedictum, spiritualiter vivere docentem, acceptare, sed iustitiam dei, hoc est Machomet, carnaliter et, tanquam bestiam sensualem, in spurcitiis volutantem, ab omnipotenti deo iuste in lacu penarum die ac nocte cruciandam, amplexati sunt.
Itaque ex tunc, velut et nunc, Machometum venerantes sequuntur. Pentatheuco Moisi obediunt, circumciduntur et legalia observant; campanis carent, sed quotidie Lahi illo illoloh, quod in latino sonat: Non est deus, nisi unus deus, clamant. Ingenue sese profitentur Ismahelitas, quia de Ismael ortos. Christianos vero dzincis, id est paganos, et gaur, id est infideles et sine religione appellant. Celebrant, velut alii Sarraceni, tria in anno festa. Primum kuiram, id est oblationis Pasca in memoriam oblationis Isaac, quando Abraam, multarum gentium pater, praecepto dei ipsum necare et offerre proposuerat. In isto festo offerunt arietes, aves, alites et cetera. Aliud festum colunt pro animabus. Tunc visitant sepulchra suorum maiorum, operibus misericordiae insistunt et alunt pauperes. Tertium festum agunt pro se suaque salute. Pro primo festo rite peragendo triginta diebus ieiunant, pro altero – uno mense, pro tertio – duodecim diebus.
Thartari sunt homines ut frequenter staturae mediae, pectore et scapulis ampli, facie lati, naso simi, colore tetri et deformes, robusti viribus et fortes, famem, frigus et aestum facile patientes, equitatu ab ineunte aetate et arte sagittandi gaudentes. Omnia sua secum ducunt; vagi et instabiles loco cum uxoribus, pueris atque pecoribus in campis degunt. Civitates, villas et domos non habent.Illudentesque christianis adinvicem dicunt: Non moreris in uno loco, ne tanquam christianus fedares et sub te cacares. Pro hieme ad relevandum a frigore ad mare Caspium divertunt, quoniam illic ratione maris temperiem aeris inveniunt; ad aestatem in suam regionem redeunt.
Aliqui eorum unam porcam, duas tresve in longum per iugera tria, quatuor et ultra sulcant, arant et milio seminant: inde cibos et bairam, id est pastas, faciunt. Non habent frumentum nec aliquod aliud legumen. Pecora et pecudes plurimas tenent, precipue caballos et cabellas pro equitatu et victu valentes. Incidunt et vulnerant equos cruoremque et per se et cum milio vorant. Carnes pecudum, pecorum et equorum comedunt etiam semicrudas. Caballos, pridie tum sponte, tum morbo mortuos, exciso loco apostemato perlibenter comedunt. Bibunt aquam, lac et cerevisiam ex milio coctam. Aquam Thurci et Thartari vocant su, interdum Thartari dicunt suha et est aqua. Cerevisiam autem miliarem seu ex milio factam buzam nominant, eandem Ruteni braha vocant. Laudant lac praesertim komiz, id est acetosum, eo quod stomachum eorum confortet et medicinam purgativam faciat. In conviviis et cum hospitibus advenisque bibunt araka, quod est lac sublimatum, quod mirabiliter et cito inebriat.
Non furantur neque fures inter se patiuntur. Rapto tamen vivere vicinos spoliando periucundum et deificum est apud eos. Non sunt artificia inter eos nec pecunie, sed res pro rebus commutant. Verum in horda Zauolhensi inceperunt aspros, id est argenteos obolos Thurcorum, accipere et tenere. In horda vero Prekopensi ducatos acceptant. In horda Nohaiska res pro rebus dant.
Vafri et perfidi sunt exteris, sibi invicem vero et suis omnibus fidelissimi. Indumenta sepenumero ex filtro et lana alba grosse et plane facta gerunt. Oponcze plurimum diligunt. In expressione huius nominis preponunt i, ioponcze et non oponcze nuncupantes. Et est pallium album spissum, inconsutile, pro imbribus et fluviis bene utile.
Terra eorum terra plana et absque montibus, absque lignis et arboribus, graminibus dumtaxat abundans. Vias non habent neque navigia, sed per dies iter suum computant, ut terra Zauolhensium Thartarorum citissime equitationis a flumine Volha ad mare. Caspium est quasi triginta dierum. Equitant una die viginti miliaria magna Germanica. Pedibus non gradiuntur nec itinerant.
Ferae apud eos reperiuntur: cervi, damae, dorcae et swak. Et est animal quantitatis ovis, in terris aliis non visum, lana griseum, duo parva cornua habens, cursu velocissimum et esu carnium eius suavissimum. Et dum grex swak in aliquo campo inter gramina conspicitur, Cham seu imperator Thartarorum cum suorum multitudine equestres vadunt et omniquaque circumdant in altissimis graminibus delitescentes. Dumque timpanis incipiunt sonare, tunc swak, tanquam metu perculsae, rapidissime hinc atque illinc ab una parte circumstantium ad alteram percurrunt et iterum atque iterum decursando vadunt, usque quo fatigati deficiant: tunc irruentibus Thartaris cum clamore occiduntur.
Clauditur terra Cham et Thartarorum Zauolhensium ab ortu solis mari Caspio seu Hircano. A septemtrione campis longissime latissimeque protensis. Ab occasu fluminibus Tanai et Volha. A meridie partim mari Euxino seu Ponti, partim altissimis montibus Iberiae et Albaniae. Mare Caspium vocant Ruteni Chwalenskee morze et est mare non ab oceano, sed a fluminibus illic defluentibus congestum. Fluunt multa ac magna flumina in alvearium illius maris de ripis altis impetuose et quasi per saltum ex alto in medium decidentibus et iuxta ripas sub ipsas transeuntibus iter prebentibus. Unde fit, ut ibi in aestate a Persis et Medis refrigerium quaeratur et in hieme ratione evaporationum temperies conflatur. Iuxtra illud mare et post ad orientem, ut Ruteni proferunt, sunt Thartari criniti, quos Thartari Kalmuchi et paganos nuncupant, quoniam ritum machometicum non colunt nec crines capitis abradunt, quemadmodum Thartari omnes radunt, praeter adolescentes, qui rasa coma binos radios crinium ab aure dextra et alium a sinistra usque in brachia prominentes in signum innubilitatis aut virginitatis relinquant.
Ab occasu sunt flumina Tanais et Volha. Thanaim Thartari Don appellant. Qui secundum fontes suos ex ducatu Rzesensko0 a duce Moscouiae occupato versus septemtrionem fluit. Post flectitur in meridiem et tribus hostiis Paludes Meotides ingreditur, immo ipse Paludes Meotidas causat. Sunt iam circa Tanaim arbores pomaque et alii fructus. Sunt et mellificia quercina nonnulla et pauciora de pino. Inde est, quod Thartari sanctum Don dicunt, quia iuxta illum victum ex fructibus, melle et piscibus reperiunt. Volha fluvius, thartarice Edel nuncupatus, ex Moscouia profluit ex fontibus septemtrionalioribus et occidentalioribus, quam Tanais. Qui cum ad septemtrionem flueret longo Tanaim circuens intervallo, deflectitur in orientem et meridiem et viginti quinque hostiis seu fluminibus in mare Euxinum delabitur. Distat Tanais a Volha quinque hebdomadarum itinere, ad minus, veloci cursu, trium hebdomadarum equitatione vel plus. Et est Volha in triplo maior, quam Don, viginti quinque autem partitiones seu particularia flumina ipsius Volhae sunt magna: minora autem ex eis sunt tanta, quantus Tiberis Romae aut Visla post Cracouiam. Sunt multum piscosi praefati fluvii, ita quod framea Thartari caeterique transeuntes in ripa stando pisces cum aqua decurrentes secent et tollant.
Est iuxta hos fluvios Tanaim et Volham air, id est calamus aromaticus, qui et brostworce dicitur, in maxima copia. Ibidem reuponticum, quod Thartari nominant czynirewent crescit, et czynirewent nomen est persicum. Item kuczylabuka vel, ut alii exprimunt kylczabuha et in latino sonat oculus cornicis, et est multe calefactionis.
De ortu horum fluminum, Don et Edel, cum de Moscouia tractavero, clarius dicam.
Quotiens autem Thartari Zauolhenses in terras nostras spoliatum ire vadunt, per hec et alia flumina absque navigio alligatis sarcinis desuper coniugibusque et pueris in dorsis equorum sedentibus, ipsimet caudas caballorum tenentes transnatant et rapinas crudelitatesque plurimas inferunt.
Ad meridiem versus mare Caspium sunt montes Iberiae et Albaniae, quos Ruteni a gente Piecihorscii Czyrkaczi, quasi quinquemontani Czyrkaczi vocant. Inter illos siquidem montes sunt Gasarorum gentes, quas, ut vestra Morauica legenda depromit, sanctus Cirullus et Metudius fratres, per Michalem, imperatorem Constantinopolitanum, missi, ad fidem Christi converterunt; et usque nunc fidem et ritum Graecorum profitentur. Sunt homines bellicosi, in tota Asia et Aegipto acceptabiles, apud hos Thartari Zauolhenses tela comparant. Verum hac aetate Graeci illas gentes Abgazari et Abgazeli nominant. Et vicinae iuxta illas sunt gentes Circassi et Mengrelli omnes de ritu graeco, per beatum Cirullum in fidem Christi reductae. Inde sanctus Cirullus rediens, ex mari Euxino seu Pontico (in quo omnipotens deus, mirabilis et gloriosus in sanctis suis, dederat habitaculum et ecclesiam marmoream per manus angelorum sancto Clementi structam, quam singulis annis in festo sancti Clementis et septem diebus mari recedente et siccato secure circumsiti incolae aggrediebantur sanctum dei venerando, colendo et extollendo) sustulit corpus sancti Clementis et in Morauiam predicaturus Christum dominum secum tulit et asportavit. Deinde Romam evocatus et per papam Nicolaum citatus praedictum corpus sancti Clementis Romam detulit et in ecclesia sancti Clementis honorifice deposuit. Ipse Cirullus cum Metudio fratre in eadem basilica beati Clementis Rome sepulti, sed non sunt reperta ossa illorum per tuam R. P. summe desiderata in eadem basilica quaesita.
Ex montibus Circassorum Piecihorski seu Quinquemontium fluit magnus fluvius, Tirk in thartarico nuncupatus, rapidissimo cursu lapides secum volvens et multos pisces, in mare Caspium defluit. Post hunc ex eisdem montibus fluvius Coban minor, quam Tirk, in prenominatum mare Caspium descendit.
Quattuor sunt hordae Thartarorum, totidem imperatores eorundem, scilicet horda Zauolhensium, horda Przecopensium horda Cosanensium et quarta horda Nohacensium; quintam addunt, que imperatorem non tenet, et nuncupant eam Kazacka. De his inferius dicetur.
Horda in thartarico multitudinem significat. Principalis ergo horda est Czahadaiorum sive Zauolhensium. Que Tak Xi, id est capitalem hordam vel homines principales et liberos sese nominat, tum quia nulli subicitur, tum quia ab ipsa caeterae hordae propagatae sunt; ob hoc et Moscouitae magnam hordam Zauolhensium hordam appellant. Inde etiam, imperator eorum Ir Tli Xi lingua ipsorum, hoc est liber homo dicitur. Dicitur et Vlucham, quod sonat magnus dominus sive magnus imperator, Vlu enim magnus, Cham vero dominus et imperator est. Eundem aliqui magnum canem dixerunt et male interpretati sunt, quia Vlucham non significat magnum canem; Cham etenim cum aspiratione dominum aut imperatorem et cam sine aspiratione cruorem et nunquam canem sermone Thartarorum designat. Produnt itaque et referunt Thartari, quod quaedam vidua concepit et peperit filium nomine Cingkis, et, cum filii ipsius, tanquam adulteram necare voluerunt, finxit et excusavit se non ab homine, sed a radiis solis concepisse. Cui figmento filii credentes matrem liberam dimiserunt. Natus ergo eius Cingos vel Cingkis, homo sortis humilis, crevit in virum magnum et fortem. Et is fuit primus propagator et sator imperatorum Czahadaiorum seu Zauolhensium. Huius filius fuit Iocucham, gentilis et paganus. Iocucham genuit Zaincham, tertium imperatorem, qui in orbe terrarum et maxime in Polonia, Hungaria ei Russia dicitur Bathy. Iste destruxit Gotthiam et Russiam et vastavit Poloniam, Slesiam, Morauiam et Hungariam, prout a principio dictum est. Idem Bathy fuit gentilis primum, tandem sectam Machometi persuasus cum Thartaris suscepit, quam in hanc diem tenent et sequuntur. Quartus imperator ex Bathy genitus fuit Temir Kutlu, et interpretatur ex thartarico felix ferrum: Temir – felix et Kutlu – ferrum: erat siquidem felix et bellicosus. Iste est ille Temerlanes in historiis celebratus, qui totam Asiam vastavit et usque ad Aegiptum pertransiit. Iste imperatorem Turcorum Pesaitem primum conflixit et captivatum catenis aureis alligavit et post in brevi dimisit. Iste habuit exercitum duodecies centena milia. Fuit et alius princeps Thartarorum eo tempore, Aksak Kutlu, quod in latino sonat claudus vel claudum ferrum, quoniam claudus erat, sed ferox. Is multa bella feliciter gessit et civitatem magnam in terra Czahadai, id est Thartarorum Zauolhensium, nomine Kumumedczar expugnando desertavit et in solitudinem redegit. Stant domus illius civitatis muratae vacuae et ecclesiae olim Gotthorum tricente in ritum machometicum et mesquitas, absque habitatoribus redactae. In castro illius civitatis fit sepultura imperatorum Zauolhensium. Quintus imperator ex Temir Kutlu progenitus fuit Temir czar. Iste, ut dicitur, per Vitoldum, ducem Lithuaniae et Vladislaum, regem Poloniae, in auxilium contra cruciferos Prussiae evocatus fortiter pugnans ferro occubuit. Sextus imperator ex Temir czar genitus fuit Machmet czar. Ex isto genitus est Achmet czar septimus imperator, et achmet sermone Thartarorum exponitur componibilis. Achmet genuit Sziachmet, octavum imperatorem. Sziachmet sonat quasi religiosus Achmet, et Thartari cognominant ipsum Sachmet, quod est martirisatus Achmet, quia per Lithuanos captus detinetur in Kowno incarceratus. Iste evocatus per Albertum, regem Poloniae et per Alexandrum, magnum ducem Lithuaniae in solatium contra Mendligeri, imperatorem Przekopensium Thartarorum, anno domini millesimo quingentesimo venit sub hiemera cum sexaginta milibus pugnatorum, mulieres vero et pueri fuerunt supra centum milia. Et quia hiems fuit horrida intensique frigoris, coniunx eius per imperatorem Przekopensem clam vocata, frigus et inediam non ferens, in Przekop a Sziachmet, marito suo, cum magna parte exercitus fugit. Itaque Sziachmet militibus diminutus et intensissimo frigore pressus, per Mendligeri Przekopensem oppugnatus, disiecto eius exercitu conflictus est et cum tricentis equis versus Baizetum, Turcorum imperatorem fugit. Cumque in Bialygrod, quod sonat Album Castrum, iuxta mare Ponticum pervenisset, intellexit se captivandum mandato imperatoris Baizet. Idcirco praepeti cursu retro cum quinquaginta equis fugit et in campos prope Kiow evasit. Capitaneus vero Kiouiensis per exploratores de ipso certior redditus circumdedit eum cum suis et captivavit in Vilnamque Lithuanis misit, unde alquotiens fugerat et consecutus, comprehensus et reductus est. Alexandro autem, rege Poloniae et magno duce Liihuaniae, conventionem generalem in Brzesce Rutenorum agente advenit mandato eius Sziachmet ex Vilna et magnifice per regem Alexandrum ad unum miliare in obvium sibi eunti susceptus est. Deinceps in Radom per Polonos, ut reduceretur in Thartariam trans Volham conductis aliquot milibus armatorum levis armaturae, decretum est. Et ut competentior reductio et a suis laudabilior susceptio fieret, premiserunt Kazak Soltan, fratrem germanum Szachmet. Qui trans Volham pervenit et cum Albugerim czar, patruo Szachmet, in Czahadai terra eorum connata moratur. Szachmet vero pro expeditione armatorum in Lithuaniam transiens suggestione Mendligeri, Przekopensis imperatoris, captivatus est denuo per Lithuanos et in Kowno, quod est castrum iuxta mare Balteum, detrusus ac incarceratus est. Vere Szachmet, id est martirisatus, a suis nuncupatus.
Non possunt Thartari in quiete vivere, quin semper vicinos impetant ac invadant, praedamque ex spoliis hominum et pecorum abigant et reportent. Et hoc commune est omnibus hordis Thartarorum ab exordio et ingressu eorum in hanc diem. Unde pauca pro multis exemplificando: anno domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto ingens Thartarorum exercitus ex multis legionibus conflatus et per gentes Rutenorum atque Litauanorum adauctus, cum ducibus Thartarorum Nogay et Thelebuga post festum sancti Andreae in terram Sandomiriensem advenit transiensque glacies induratas fluvii Vislae tam civitatem, quam ecclesias eius incendit castrumque, in quod universa Sandomiriensis regio cum uxoribus, pignoribus ac fortunis confugerat, cinxit et illud nocte et interdiu expugnavit, sed, cum non praevaluisset, duces Russiae Vasilko et Leo, filii Danielis, regis Russiae, dolose suaserunt omagium et subiectionem praestituros propter securitatem. Quod Sandomirienses fecerunt. Thartari autem fide violata clamore valido et concursu invecti in castrum, omnes crudelibus suppliciis truculentissime enecaverunt. Fluxitque sanguis occisorum de colle arcis, tanquam quidam rivus in Vislam. Alios vero homines occidere fastidientes, tanquam gregem, cumulatos in Vislam impulerunt et submerserunt. Effusique e Sandomiria Thartari ducatum praebentibus Rutenis in Cracouiam venientes et eam vacuam habitatoribus reperientes in tecta et valitudinarios sevierunt tribusque mensibus grassati, nullam resistentiam passi onusti praeda in Thartariam reversi sunt. Praeterea apud Cracouiam puer natus, vix semestris, mirabile dictu, articulata voce Thartaros venturos et Polonorum capita praecisuros praedixit. Cunctis trementibus interrogatu, an ipse etiam Thartarorum adventum timeret, respondit plurimum sese timere, cum inter alios suum caput essent praecisuri. Et ecce sub intensissimis frigoribus et densissimis nivibus ferocissima gens Thartarorum famem sedatura ducibus Nogay et Thelebuga primum in Lublinensem et Masouiae, expost in Sandomiriensem, Siradiensem et Cracouiensem oras in numero locustarum venit.
A Castro et civitate Sandomiriensi cum ignominia et strage militibus, qui in praesidio erant, strenue tutantibus repulsi plures ecclesias, monasteria et munitiones obtinuerunt et incendarunt. Ad Cracouiam autem in vigilia nativitatis Christi applicantes et eam expugnare adorsi aliquot insignes eorum amiserunt ululatuque edito ab ea discesserunt et depopulationem cum spoliis longius extenderunt. Dux Lestko Niger de viribus suorum militum diffidens in Hungariam cum Griffina, sua coniuge, secessit. Et Thartari grassantes ad Alpes Pannonias et ad Slesiam pervenerunt.
Terris itaque praedictis spoliatis, sacerdotibus, lactantibus et senibus trucidatis cum ingenti praeda hominum ac pecorum abscesserunt, quam apud Vladimiriam Russiae partientes viginti unum milia de virginibus dumtaxat nondum nuptis computaverunt, ex quo multitudo caeterorum virorum et feminarum poterit estimari.
Eodem fere tempore Thartari per Cumanos inducti Hungariam caedibus et spoliis usque ad Pest vastaverunt et in ea ab octava Epiphaniarum usque ad festum Paschae commorati sunt. Item eodem anno Thartari imperium Constantinopolitanum invaserunt et plurimis hominibus trucidatis multa loca desertaverunt.
Unde ex his liquet, quod Thartari nunquam sine spoliis vivunt et quod vicinas gentes turbant et invadunt, veluti istis annis Thartari Przecopenses saepenumero Valachiam, Russiam, Lithuaniam et Moskouiam affligunt. Thartari vero Nohaienses et Kosanenses Moskouiam iuvadunt et spoliis atque caedibus implent.
Tractatus secundus[recensere]
Cum sunt tricenti et sex anni, quod Thartari ingressi occupaverunt Sarmatiam Asiaticam seu Scythiam, pulsaret forsan quempiam dubitatio, quaenam gentes inhabitarunt praefatam Sarmatiam Asiaticam, et nunc et priscis temporibus Scythiam appellatam. Ad hoc ex praecedentibus facile est secundum historias respondere, quoniam Gotthi illas terras tempore adventus et ingressionis Thartarorum incoluerunt, a vicinis Polowci nuncupati, quod sermone Slauorum, Rutenorum et Moskouitarum rapaces et spoliatores sonat, quia tunc Gotthi, quemadmodum nunc Thartari, tanquam canes venatici, vicinas invadentes nationes molestabant et spoliabant.
Sed altius exordiendo dicamus, quod, secundum Ptolomeum Pheludianum in .II. Quadrupertiti, angulus aquilonis septemtrionalis, ubi nunc resident Thartari, est de partitione trianguli signorum septemtrionalium aereorum dominaturque in eo Saturnus cum signo Aquarii, qui reddit praefatum angulum ferocem et horrendum secundum incolas eius, sic enim inquit idem Ptolomeus. Qui in confinibus terrarum Sarmatiae et terrae Ascardae conversantur, Aquario et Saturno assimilantur. Unde maioris sunt crudelitatis, qualitatesque animarum suarum ferocissimae. Haec ille. Malignae siquidem est influentiae ille falcifer Saturnus et humano generi infestissimus, suis contrariis qualitatibus frigiditatis et siccitatis semper contrarius. Ex illo ergo angulo consurrexerunt et usque in hanc diem insurgunt nationes rigidae et crudeles, humanum genus perturbantes, secundum quod Ieremias primo capitulo dixit: Ab aquilone pandetur omne malum super omnes habitatores terrae. Quod cui placeret examinare, manifestissimum et verum, quia divinum oraculum, apparebit. Ibi enim historiae et Ptolomeus in loco praeallegato tradunt mulieres, quae Amazones dicuntur, habitasse, illis temporibus terror mundi. Nam fragilitate sexus abiecta plures terras vexaverunt Asiamque Minorem occupaverunt et Ephesum, famosam urbem construxerunt.
His deletis et exterminatis successerunt aliae nationes, Scythae communiter nuncupatae, orbi terrarum ut saepe molestae. Tandem supervenerunt Gotthi, qui et Getae vocantur, quorum captivi a Graecis et comicis eorum Geta et a Dacia Dauus et Dacus, tanquam slavi et servi tenti et nuncupati fuerunt. Hi longo tempore possederunt illas terras, civitatesque et castra muraverunt, praeda tamen, ut semper, vixerunt, donec ex Iuhra a finibus septemtrionalis Scythiae supervenerunt Iuhri, qui postea Hugni, deinde Hungari sunt dicti. Hi Gotthos sui multitudine presserunt et expulerunt, ut reffert Orosius libro .VII., civitates tamen et quaedam castra non obtinuerunt.
Gotthi pulsi alienas sedes intraverunt primumque Alanos, Roxolanos, Rutenos et Vandalos eiecerunt. Tandem iuxta mare Ponti commorati, Bulgariam, Traciam et imperium Constantinopolitanum invaserunt. Quos Zeno imperator perhorrescens et suspectos habens, ad Italiam liberandam de manibus Odoacri Eruli misit, prout infra dicetur.
Vandali vero et Alani vagi a Constantino Magno sedem petierunt et pro mansione Pannonias acceperunt, de his specialiter inferius tangetur.
Iuhri autem multiplicati per flumina magna transeuntes, ut fertur, per venatores cervam sequentes ducti et animati, terras Russorum intraverunt et Pannoniam propere aggressi sunt praeficientesque eis Attilam in ducem fere toti Europas molesti fuerunt.
Deinceps Gotthi, qui super remanserant, pace oblata multiplicati sunt et Thartaros invasores imo et exterminatores, prout in principio huius operis diximus, acceperunt.
Haec summarie de habitatoribus Sarmatiae Asiaticae dicta sunt, in sequentibus autem amplius et particularius dicetur.
Gotthi de Scythia pulsi partim in Taurica insula et iuxta eam iuxtaque mare Ponti commorati sunt, partim vero cum Ragaso rege eorum plus quam ducenta milia Italiam invaserunt, et cum Roma tremeret et tantam potentiam expavesceret, multitudo eorum in aspero montis Fesulani iugo inedia consumpta est. Captusque et in vincula coniectus est Ragasus rex, exercitus vero, tanquam pecudes disiectus, trucidatus et venundatus est.
Hi autem, qui circa Tauricam et Pontum sederunt, biffariam divisi sunt et, qui cum duce Alarico ad occasum in Italiam et Galliam profecti sunt, Vissigotthi, id est occidentales Gotthi vocati sunt; qui vero cum principe Frigiderno in locis suis ad mare Ponti permanserunt, Ostrogotthi, hoc est orientales Gotthi sunt appellati. Exinde apertum et manifestum est, unde Ostrogotthi et Vuisigotthi dicti sunt. Patet etiam, quod Gotthi sub rege Daciae in Gotthia degentes, frivole et inepte eis nomina Ostrogotthorum et Vuisigotthorum appropriant, cum non de ipsis, sed de his, quos diximus circa Pontum et Misiam commorantibus, et illis ad Gallias transeuntibus orientales et occidentales Gotthi primum et vere dictum sit. Illi autem in Gotthia in septemtrione ad oceanum in terra algidissima haud in oriente degunt maleque et absurde aliena nomina eis usurpant. De hoc vide Paulum Diaconum liber .XVI. capitulum .II.
Orientales quoque Gotthi Misiam et Traciam caeterasque Constantinopolitani imperii provincias ingressi sunt. Quos imperator expavescens et ab imperio Constantinopolitano semovere cupiens cum Theodorico, rege eorum, ad liberandam Italiam contra Odoacrum misit. Hi per Seremium et Pannoniam gradientes, cum prope Aquilegiam circa fluvium Soncium se suaque iumenta reficerent et pabularent, Odoacrum cum grandi exercitu venientem et eis oppugnationem inferentem fuderunt. Qui fugiens Romam pervenit et quia clausas ei portas reperit, retrocedendo ad Rauennam cucurrit. Quem Theodoricus obsidione cinxit et post triennium cum eo compositione facta dolo occidit totique Italiae dominatus est. Qui autem reges Gotthorum in Italia, Gallia et Hispania fuerunt, defacili ex historicis colliges, quoniam de his non est mihi intentio principalis scribendi.
Iuhris autem sive Hungaris de Sarmatia Asiana in Pannoniam abeuntibus reliquiae Gotthorum auctae et multiplicatae sunt, quas Thartari ab oriente supervenientes in toto deleverunt, sed et civitates castraque demoliti sunt, ut solum in Taurica insula residui reperirentur. Verum Ianuenses ex Italia Theodosiam seu Caffam, urbem famosam, in Taurica insula sub ipsis obtinuerunt et coloniam fecerunt. Tandem Thartari de familia Vlanorum, de quibus infra dicetur, per portam septemtrionalem insulam ingressi totam cum oppidis, pagis et campis occupaverunt ducibus de Mankup, qui generis et linguae Gotthorum fuerunt, dumtaxat castrum Mankup retinentibus. Postremo Machomet .VIII., imperator Thurcorum, avus moderni Selambeci imperatoris, Tauricam insulam comprehendit, Caffam expugnavit, Thartaros Precopenses seu Vlanos cum toto Chersoneso omagiales sibi fecit et ultra insulam ad septemtrionem castrum Azow in ripa Tanais incastellavit et in hunc diem Thurci tenent. Binos quoque duces et fratres de Mankup, unicos Gotthici generis ac linguagii superstites ac spem gregis Gotthorum prolificandorum, gladio percussit et castrum Mankup possedit.
Sicque Gotthi penitus, tamen circa Sarmatias, quam in Italia, Hispania et Gallia extincti sunt nec eorum geneologia peramplius comparet.
Alani fuere gentes in Alania, regione Sarmatiae Europianae flumini Tanai contiguae et conterminae. Et est regio plana sine montibus, paucas simositates et colles habens. Caret colonis et habitatoribus, quoniam ab invasoribus eiecti et dispersi in alienis provinciis consumpti et extincti sunt. Stant campi Alaniae late profusi, tam Alanis, quam advenis possessoribus orbati ac deserti. Dumtaxat interdum Kazaci eam pertranseunt, quaerentes, ut moris eorum est, quem devorent. Kazak Thartaricum nomen est, kozak vero Rutenicum, valens in lingua latina servilem, stipendiarium, grassatorem seu reytteronem: spoliis enim vivunt, nulli subiecti gregatim latissimos et vacuos campos tres, sex, decem, viginti, sexaginta etc numero percurrentes. Crescit in illa terra calamus aromaticus uberrime, tatarskee zielee a Polonis nomine a Thartaris mutuato nuncupatus, quoniam non longe a Thartarorum regione crescit et multiplicatur.
Ast Vandali sunt et fuerunt populi Germaniae, ut suis traditionibus celebrant Plinius, Suetonius Tranquillus et Cornelius Tacitus, secus flumen Vandalum, a regina eorum in libamen et sacrificium diis suis pro victoria ex inimicis adepta sponte in ipso submersa appellatum; hoc flumen Istula et Visla vocatur.
Ut autem de Vandalis completior historia refferatur, accipiendum est, quos Slaui ex Iauan, filio Iaphet, per Helisam procreati sunt. Noe siquidem genuit Sem, Cham et Iaphet. Iaphet vero Iauan quartogenitum et fratres eius. Iauan iuxta mare Ionium et Egeum Graecos edidit et multiplicavit simul et Heladicos seu Eolios Slauosque per filium suum Helisam propagavit; a Iauan enim Ionium mare dictum est; Hebrei quoque Ionios et Graecos lingua eorum Iauan vocitant. Haec est sententia Iosephi de filiis Noe.
Slaui itaque mox post Graecos ad occidentem terras possederunt, Seruiam, Rasciam, Dalmaciam, Misiam, Bulgariam, Bosnam, Croaciam, Pannoniam et Slauoniam. Fuerunt autem principes Lech et Czech duo fratres, Iauan nepotes, de femore Helisae descendentes, Croaciam ac Slauoniam, per Krupam, fluvium rapidum et velocem, disterminatas, sorte cum cognatione et familiis eorum inhabitantes, regiam locumque principalem suae residentiae in Psari castro ac villagio eius nominis tenentes; villa usque in hodiernum diem cum suo nomine Psari permanet ad fluenta Krupae, plures iubaiones et colonos nostro evo etiam linguagii Slauonici habens. Castrum vero demolitum, solas ruinas et fundamenta arcis demonstrat.
Cum autem ex multiplicatione hominum et geneologiarum Dalmacia, Croacia et Slauonia eas non comprehendentium saepenumero iurgia et caedes inter fratres, principes et cognatos pullulabant, quapropter praefati duces Lech et Czech vitando pessima facinora, parricidia et mortes hominum, animo concordi et consilio salubri collectis rebus et gentibus eorum per familias et colonias cum tota supellectili, quantulacumque tunc habebatur, relictis sedibus nativis ad occidentales diverterunt regiones exploratum ire et percontari novas sedes. Sciebant namque orientales meridionalesque regiones colonis et habitatoribus occupatas atque reffertas et iccirco frustra eas aggrediendas et quaerendas. Profecti itaque pervenere in Morauiam et Bohemiam et lustrata universa ea regione, vasta quidem et nondum culta, perspecta et aura eius salubri et gleba fertili fixerunt tentoria in monte, qui Rzip dicitur, coepitque Czech, frater minor, loci amenitate delectatus, a maiori natu germano suo Lech plurimis instantiis petere terras Morauiae et Bohemiae in hereditatem suam posterumque suorum perpetuandas et populandas. Lech autem ad obeundam et nutriendam benevolentiam fraternam condescendit votis petitionibusque Czech et valedicens processit cum suis versus orientem et septemtrionem. Deveniensque in terras incultas, a nemine unquam habitatas Slesiae et Maioris Poloniae suos suaque omnia exposuit et firmavit. Multiplicatique Lechitae, qui et Poloni, in his locis Maioris Poloniae et Slesiae creverunt deo volente in maximo numero et impleverunt Vandaliam, id est Poloniam, iuxta flumen Vandalum, qui nunc Visla nominatur; impleverunt Pomeraniam, Cassubiam et totam regionem secus mare Germanicum, ubi nunc est Marchia, Lubek et Rostok, usque ad Vestphaliam. Sortitique sunt varias nominationes, secundum varietatem locorum, quae inhabitarunt; et hii, qui penes fluvium Sueuum Teutonice Spre seu Sprewa dictum, commorati sunt, Sueui nuncupati, et alii iuxta eos Burgundi a casis et acervis, quos lingua sua Polonica brogii vocant, appellati sunt; sicque de reliquis: Drzewianie et Trawianie a copia lignorum et graminum nomina perceperunt.
Tempore autem imperatoris Augusti, ut reffert Bergomensis in Supplemento, Burgundorum octuaginta milia ex septemtrione venientes ripas Reni insederunt, quos Drusus et Tyberius, nepotes Octauiani, ut reffert Paulus Orosius, expulerunt et repedare in connatas sedes compulerunt. Tandem Drusus Renum et Albim fluvios transeundo pugnavit (Albis fluvius est per Bohemiam et Misnam usque in mare Germanicum decurrens, Labia in Bohemico nuncupatus) et in Sueuos et Burgundos incidit, quibuscum cruentissimam pugnam egit cum victoria, sed victor Drusus in eodem proelio per ferocissimam Sueuorum gentem necatus occubuit et in Moguntiam relatus sepultus quievit. Exinde Caesar Octauianus, ut mitescerent sub mitiori coelo, Sueuos, ut inquit Suetonius Tranquillus, traduxit in Galliam atque in proximis Reno agris collocavit, ubi urbs Augusta in honorem imperatoris Augusti structa est. Qui translati in hunc diem Sueui a priori patria et Vindelici a linguagio Vindelicorum atque Slauorum nominantur, ipsaque urbs Augusta – Vindelicorum Augusta dicitur. Haec refferunt praefatus Suetonius Tranquillus et Martinus in sua Martiniana, parte. II. sub descriptione Caesaris Augusti.
Tametsi Sueui de provincia eorum, cis mare Germanicum sita, educti fuerunt, alii tamen Poloni, Vindelici et Slaui subintraverunt et illam regionem repleverunt. Unde tempore Valentiniani imperatoris, ut dicit Orosius et Bergomensis in Supplemento, Burgundi iterum ex septemtrione de terra Vindelicorum surgentes ad Rodanum fluvium pertransierunt et, quia pacifice illas terras coluerunt, a vicinis eorum intacti Burgundiam ex suo nomine vocatam constituerunt. Sed Vindelicos circa Lubek, Rostok, Mekelsburg et fluvium Sueuum imperatores Henrici, tanquam gentiles, Christum colere nolentes, expugnaverunt. Sicque ad extremum Henricus .III. devictis praedictis gentibus Theutonicos in eorum loca induxit et locavit. Reffert quoque historia eiusdem Henrici tercii, quod quatuor reges Vindelicorum capti, diebus festis et diebus coronationis suae, lebetes et caldaria in ignominiam eorum ad coquinam eius ferebant. Verum tamen verum usque in hodiernam diem perdurant Vindelici seu Slaui in illis locis circa Lubek, Rostok, Misnam et Marchiam, non in urbibus, sed in pagis et villagiis, praecipue hi, qui Sarbi et Vindae vocantur. Permanent et nomina Polonorum atque Vindelicorum prisca in nominatione locorum, castrorum et civitatum, nam Lubek, Rostok, Mekelsburg etc nomina sunt Polonica.
Expulsi Alani e suis sedibus ad Vandalos declinaverunt et simul Pannoniam intraverunt ipsamque quasi sexaginta annis inhabitarunt. Postea rem publicam Romanorum invadentes Gallias afflixerunt et exinde, ut refferunt historici, ad Vandaliam seu Poloniam redierunt et usque ad tempora Stiliconis commorati sunt. Intuleruntque, ut ex quibusdam signis coniicio, immensam multitudinem argenteorum cum figura et effigie Adriani imperatoris, prout titulus et superscriptio ostendit. Quam monetam in hanc diem est reperire apud Polonos secus decursus aquarum et illuvia pluviarum et in campis in cultura agrorum, vocantque eam ruricolae denarios sancti Ioannis Baptistae propter expressam imaginem capitis et colli ad similitudinem capitis sancti Ioannis in disco. Tempore autem Honorii imperatoris Stilicon, comes Romanus, cupiens filio suo Eucherio apicem et culmen imperii conquirere, Vandalos, Sueuos, Alanos et Squados concitavit ad arma et ad perturbandum dominium Romanorum, qui in Galliis debacchantes divina et humana pessundarunt atque destruxerunt. Deinde Gotthis cedentes Hispanias penetraverunt et nunc has, nunc illas terribili mente afflixerunt. Deinde ad Affricam occupandam per Bonifacium, principem Romanum, evocati transierunt et illam ferro et igni vastantes conquisierunt.
Primo itaque anno Graciani, puta anno domini tricentesimo octuagesimo primo et deinceps super Vandalos de regno Poloniae exeuntes regnavit Modigisilus annis triginta. Post hunc filius eius Gundericus in Hispaniis annis .XVI. Hic capta Hispali, cum manus in ecclesiam ipsius civitatis extendisset, a demone correptus interiit. Cui Gensericus frater successit, ut reffert Paulus Diaconus, ab Hispaniis ad Affricam transiens cunctam pene Affricam ferro, flamma, rapinis crudelissime devastavit, fidem catholicam impietate Arriana infectus subvertit, episcopos exulavit. Sub hoc turbine, teste eodem Paulo Diacono et Possidonio, beatus Augustinus, episcopus Hipponensis, ne suae civitatis ruinam cerneret, expletis annis vitae suae septuaginta sex migravit ad Christum. Deinde Gensericus Carthaginem invadit atque capit, cum validissimo exercitu ex Affrica advectus Romam spoliat, multa milia captivorum cum regina Eudoxia et duabus filiabus in Carthaginem duxit, quam Transamundo, filio suo, in matrimonium copulavit; Campaniam et Apuliam flammis consumpsit, Capuam et Nolam pari ruina stravit. Inter has procellas vir piissimus Paulinus, Nolanae urbis episcopus, pro cuiusdam viduae filio sese in servitutem tradidit. Regnavit Gensericus annis quadraginta octo. Eo mortuo successit Honoricus, filius eius, qui effugatis amplius quam .CCCXXXIIII. catholicis episcopis et ecclesiis eorum clausis plebem variis suppliciis affecit et quidem innumeris manus et linguas abscidit, illis tamen expeditissime loquentibus, ut reffert beatus Gregorius in .III. libro Dialogorum et Paulus Diaconus in Gestis Romanorum. Tandem iudicio dei perculsus, scatens vermibus miserabiliter expiravit. Post hunc Guntamundus novem annis regnavit. Post quem Trasamundus, qui .CCXX. episcopos in Sardinia exilio relegavit. Deinde anno domini quingentesimo vigesimo regnavit Hildericus, filius eius, ex Eudoxia, filia Valentiniani imperatoris a Genserico captivata, genitus. Hunc pater Trasamundus ad mortem veniens sacramenti nodis astrinxit, ne unquam in regno suo catholicis consuleret. Qui mox patre mortuo, antequam regnum susciperet, omnes catholicos ab exiliis iussit revocare et episcopis ecclesias reformare, regnavit annis octo. Hunc Gilimer perimens annis quinque post eum regnavit, qui tantae crudelitatis fuit, ut nec parentibus parceret. Tandem Belissarius patricius a Iustiniano imperatore missus est ad Affricam, qui magnas copias Vandalorum fudit regemque eorum Gilimerum vivum capiens cathena argentea vinctum Iustiniano Constantinopolim misit. Sic Vandalorum regnum in Affrica destructum est.
Habes ex praedictis, quod Vandali, Sueui et Burgundi fuerunt de regno Poloniae; a locis Poloniae, quae inhabitarunt, appellationem et nomina sortiti, linguam et sermonem polonicum profitentes et loquentes. Habes secundo, quod praefati populi Vandali, Sueui et Burgundi – Germani et non Sarmatae neque Scythae fuerunt. Ideo Sigilbertus, Vincentius in Speculo Historiali et caeteri antiquiores inconcinne et iniuste Scythas fuisse scripserunt. Collige tercio, quod praedictae gentes non de Scandia insula, sed de Polonia oriundi partem Europae occidentalem et Affricam perturbaverunt. Unde non recte antiquiores dixerunt eos Scythas ex Scandiuania0 insula, cum Scythia proprie sit post Tanaim in Asia ad orientem, Scandia vero sive Scandiuania fuit et est ad occasum solis post mare Germanicum in septemtrione Daciae coherens, quam rex Daciae possidet, multis milibus passuum a Scythia distans. Valde ergo indistincte ac impertinenter et iamdictae gentes Alanique, Gotthi et Hugni ab inexpertis de Scandia dicuntur exisse, cum in ea nunquam fuerunt nec eam penetraverunt aut contigerunt. Collige quarto, quod Poloni, Bohemi, Sueui et omnia genera Slauorum post diluvium in hanc aetatem in suis sedibus et connatis regnis permanent et non aliunde supervenerunt, ut reffert Chronica Polonorum et chronica Bohemorum. Et Tacitus Cornelius hoc affirmat in libello de situ et populis Germaniae, inquiens: Ipsos Germanos indigenas crediderim minimeque aliarum gentium adventibus et hospiciis mixtos. Nec est verum, quod fassus est Blondus (salva venia tanti historici, in aliis doctissime scribentis, et modernorum sequaciumque eorum), quod Slaui a Tanai et Bosphoro ascenderunt in Iliricum, Dalmatiam et Croaciam, Lech quoque et Czech, principes Polonorum et Bohemorum, ad occidentem diverterunt et terras Vandalorum post egressum ipsorum in Gallias intraverunt, cum Slaui in ipsorum provinciis et principes Lech et Czech in Polonia et Bohemia a diluvio in nostram aetatem permanserunt, permanent et deo favente permanebunt. Verum tamen verum Ruteni cum suis principibus ascenderunt eo tempore et aliis de Russia et Bosphoro in Iliricum et Croaciam et spolia refferebant pinguia nec illic permanserunt. Etiam exeunt de Vandalia seu Polonia armigeri sexaginta milia, nonnunquam centum milia ad oppugnandum hostes nec per hos desertatur regnum Polonorum, cum cives, mercatores et coloni agrorum in oppidis et villagiis intacti permanent absque desolatione, sic quod non sint loca ingrediendi et occupandi exteris, sicut fuit et tempore Honorii caesaris, quando Vandali, pugnatores dumtaxat, exiverant in Gallias. Et adhuc inquiunt historici, quod regressi Vandali, qui primum Gallias affligebant, sedes eorum in Vandalia inhabitaverunt, ergo alii ipsas non occupaverunt. Collige quinto, quod linguagium Slauorum amplissimum est et diffusum, plurimas terras et provincias possidens, veluti sunt Serui, Misii, Rasci seu Bulgari et Bosnenses, Thurco hac tempestate subiugati; veluti sunt Dalmatae, Croatae, Pannonii, Slaui, Carni, Bohemi, Moraui, Slesitae, Poloni Maiores et Minores, Mazouitae, Pomerani, Cassubitae, Sarbi, Ruteni, Moskouitae. Hi omnes Slaui et Vindelici sunt per ampla regna inhabitantes, sed et Lithuani iam slavonisant, Nugardi quoque et Pleskouienses et Ohulci, vide chronicas eorum et cosmographias. Collige sexto, quod cis mare Germanicum Poloni, Sueui et Burgundi consumpti et exterminati sunt per Henricos imperatores, dumtaxat Sarbis et Vindis seu Vindelicis adhuc manentibus, ut expressum est supra.
Iuhri de Iuhra, terra Scythiae septemtrionalissima et frigidissima iuxta oceanum septemtrionis, a Moskouia, civitate Moskorum, ad orientem et septemtrionem quingentis miliariis magnis Germanicis distante, ascenderunt et venerunt per terram planam ad meridiem in regionem Gotthorum in Scythia, ubi nunc Thartari Czahadaienses seu Zauolhenses degunt. Presseruntque sui multitudine et eiecerunt Gotthos de Gotthia in Sarmatiam. Cumque coaluissent et pene in infinitum multiplicati fuissent, audientes a venatoribus, qui cervam sequentes transierant flumina Volhae et Tanais, quod esset terra Sarmatarum Europae fertilior et aurae mitioris, coacervatim praefata flumina transnatantes Sarmatas et Rutenos conflixerunt Gotthosque insequentes cum eis in Misia et Tracia bellarunt et eos superarunt. Intrantesque Pannoniam, solo, vino et regionis ubertate delectati, mansionem in ea fixerunt. Maternum et Detricum, capitaneos Romanorum, cum eorum gentibus aggressi conflixerunt et Materno occiso Detricum in fugam verterunt. Praeterea regem elegerunt et supra se constituerunt, virum vafrum, animosum et strenuum, Attilam nuncupatum, quem Hungari suo idiomate Ethele vocant. Is advocatis et recensitis multis regibus et gentibus Gallias ingressus eas tyranniter et crudeliter vastavit. Et cum ad campos Cathalaunicos, longe lateque patentes devenisset, Ethius patricius cum Romanorum cohortibus, cum Theodorico, rege Gotthorum, multisque aliis gentibus adversus eum accelerabat. Quo comperto Attila aruspices de victoria consuluit, qui inspectis extis superatum iri inferioremque ipsum in illo bello fore dixerunt adicientes, quod maior de inimicis occideretur; putabatque Attila, quod Ethius, supremus dux partis adversae, caderet, aliquo modo de morte ipsius gaudens (terribilis enim visa est ei potentia Ethii) acies ordinavit et instruxit cauteloseque ad vesperum, non in meridie tubas canere iussit et congredi. Ubi numerosissimus populus caesus est et Theodoricus, rex Gotthorum, non Ethius, quod Attila optabat, cecidit et occubuit, Attila videns se victum, se et suos inter currus in medium castrorum recepit (nox enim aderat) praecepitque e sellis equitum in strugem congestis focum accendere, ut si impeteretur, praecipitaret sese in ignem et ardaret potius, quam in manus hostium deveniret. Altera autem die Thorismundus, filius Theodorici, regis Gotthorum, ultum iri cupiens necem genitoris, contra Attilam acies instruebat. Ethius vero suspectam habens potentiam Gotthorum, tanquam et Hugnorum, persuasit Thorismundo, ut obmissa pugna ad possidendum solium paternum properaret, ne frater eius regnum praeoccuparet. Quo permotus discessit Ethiusque et omnis exercitus ipsius solutus recessit.
Tunc Attila exhilaratus spes iniquas ultionis coquebat et e loco secedens urbem Remensem obsedit et expugnavit sanctumque Nicasium, eiusdem urbis praesulem, cum sorore eius Eutropia et omnibus civibus trucidavit. Ad Trecas autem cum accessisset, occurrit ei pontifex sanctus Lupus et percontando dixit: Tu quis es? Cui ille: Attila sum, inquit, flagellum irae dei. Et Lupus arrepto freno equi eius introduxit eum cum suo exercitu in civitatem dicens: Bene veneris, flagellum irae dei. Ille autem cum suis cecitate percussus, ut aiunt, pertransiit urbem in partem alteram pacificus. Mulier autem pauperrima, habens decem filias, timore perculsa de suburbio fugiebat filiam postremo editam et in bimatu natam in sindone ad collum ligata gestabat duasque minorennes puellulas in iumento, quod ante se pellebat, portabat, reliquae filiae circum circa matrem gradiebantur et ambulabant. Hanc cum bellatores Attilae consecuti sunt, filiae eius territae ad matrem concurrerunt. Mater autem stupida et sui incompos viso fluvio properanter currebat volens se praecipitare et in fluvio submergere, sed milites eam insecuti in ripa fluvii rapuerunt et cum filiabus ad Attilam perduxerunt. Quae supplex ad terram procidens graciam precabatur. Cui Attila misertus datis pluribus nummis et vestibus liberam cum prole sua dimisit, sed et aliis, qui cum ea adducti fuerunt, propter ipsam pepercit.
Deinceps Attila in Germaniam descendit castraque, oppida et villas eius vastabat, donec audiret, quod Ethius et Gotthi denuo novum militem contra eum pararent. Quo permotus ad Pannoniam abscessit et renovato exercitu vir ultivus in Italiam per Stiriam et Coritaniam properabat. Ab exploratoribus autem certior redditus, quod Ethius et innumerae gentes in radicibus Alpium operirentur eum, declinavit et divertit ad Dalmatiam et Hisiriam eversisque notabilibus urbibus iuxta mare Adriaticum ad Aquilegiam venit et per triennium obsedit. Et cum victualia obsessoribus etiam in longinquo defecissent militesque prae inedia contra eum murmurarent, coepit iterum obequitare urbem proficiscens, qua parte impeteret eam et dirumperet. Viditque avem, quae cyconia vocatur, pullum suum e summitate arcis rostro in propinquum arundinetum portare, sic consequenter et alium. Et exclamans dixit avem, praesciam futurorum, nosse urbem perditum iri, ideo fugere. Et invalescens contra civitatem cepit eam et more tyrannico omnes, quos in ea reperit, in ore gladii trucidavit. Eo tempore urbs magnifica et praepotens Venetiarum ob metu Attilae exstructa est.
Progrediens autem ad Lombardiam Attila crudeliter afflixit et vastavit eam. Cumque ad Rauennam venisset, advolavit Leo papa, obnixe et humiliter supplicans, ut a vastatione urbis Romae et totius Italiae supersederet et cessaret, quod et fecit. Et dum pugnatores eius admirantes adinvicem replicarent, quod Attila neminem timeret, nisi bina animalia, lupum et leonem, de pontificibus, propter quos genti eorum pepercit, parabolam sumentes, respondit Attila maturum virum clericali habitu indutum iuxta Leonem cum gladio bis acuto stetisse et vibrare gladio mortem ei comminasse, nisi pacem redderet petitorem exaudiendo. Abscessit itaque et in Pannoniam rediit celebransque nuptias cum una pulcherrima virgine multum vini hausit et in nocte inter cubandum apoplexia suffocatus centum et viginti quatuor annis aetatis expletis interiit, et sanguis per nares et os ipsius fluxit. Illa nocte Marcianus imperator in Constantinopoli per somnium vidit Attilae arcum fractum: arcubus enim gens Iuhrorum potissime utebatur.
Defuncto autem Attila insurrexerunt inter Hungaros dissensiones, digladiationes et strages, ita ut plures eorum occisi perirent, reliquos cum Chaba, filio Attilae, rex Gepidarum et alii olim Attilae subiecti de Pannonia expulerunt. Qui in Gotthiam per Paludes Meotidas transierunt, tria vero milia ex ei inter eundum de Pannonia segregaverunt se ab eis et in Transsiluania manserunt et, ne a vicinis impeterentur, Siculos, in vulgari eorum Czakle, se nominaverunt. Qui autem trans Meotidas et mare Euxinum penetraverunt, saepenumero reminiscentes fertilitatis abundantiaeque panis et vini ipsius Pannoniae, suis posteris disserebant et narrabant, utque in Pannoniam redirent hortabantur. Factumque est, ut post mortem Attilae anno .CCCI. recensitis pugnatoribus .CC. et .XVI. milibus viam patrum eorum ingressi iuxta Paludes Meotidis per Sarmatiam in Pannoniam pervenerunt temporibus Constantini imperatoris quinti et Zachariae papae, videlicet anno domini septingentesimo quadragesimo quarto. Primumque in Iaziges ascenderunt et illic septem capitaneos elegerunt unicuique eorum propter insultum inimicorum .XXX. milia pugnatorum consignantes et, ut melius ab hostibus tuerentur, septem castra, cuique capitaneo unum assignando, rude et grosse de terra fecerunt et errexerunt, a quibus septem castris in hanc diem terra Septemcastrensis dicitur.
Praeterea miserunt exploratum ire Pannoniam quendam e suis militibus, Kusid appellatum. Is offenso et reperto rege Pannoniae, Swiatoplug nomine (Slauus hic erat, nam et tota Pannonia terra Slauorum fuit, licet Romani eis capitaneos et armigeros extraneos praeficiebant), ipsum nomine Iuhrorum advenarum praesalutando equum album cum sella et freno deauratis obtulit et parum terrae, aquae et herbae ab eo postulavit, quod rex Swiatoplug concessit. Estimabat enim agricolas fore et tanquam hospites aliquicpiam terrae pro cultura exposcere. Ideo subridens ait: habeant, quantum volunt. Kusid ergo lagenam terrae, alteram aquae Danubii, terciam graminis reportavit et, quae egit, suis exposuit. Iuhri cognoscentes Pannoniam terram feracem et optimam esse, nomine primi praefecti, Arpad nuncupati, Swiatoplug intimaverunt, ut peramplius in terra eorum, pro equo albo, sella et freno deauratis empta, non maneret. Is sero intelligens bellum ei imminere exercitum coadunabat. Iuhri autem festine accelerantes ad regem prope Danubium venerunt et facta pugna Pannonios cum rege eorum profligaverunt. Rex quoque Swiatoplug a facie eorum fugiens in Danubium incidit et aquis vehementibus absorptus periit. At Iuhri Slauos incolas Pannoniae trucidarunt terramque eorum in hanc horam possederunt Slauis undique in finibus Pannoniae remanentibus et habitantibus.
Accipe primo, quod Iuhri a Iuhra, regione Scythiae, de qua oriundi exiverunt, vocati sunt et usque in nostra tempora a Bohemis, Polonis et Slauis Huhri appellantur, ab aliis autem Hugni, tandem et Hungari dicti sunt.
Accipe secundo, quod idem linguagium et loquaela pronunciatioque acuta sunt Iuhrorum in Hungaria et illorum, qui in Scythia in Iuhra degunt. Verum Hungari in Pannonia christicolae sunt et politiores abundantioresque in omnibus, Iuhri autem in Scythia usque huc idolatrae sunt et agrestes.
Accipe tercio, quod Iuhra septemtrionalissima est absque altissimis et inaccessibilibus montibus, nec tantis, ut sunt Alpes iuxta Italiam, neque sicut montes Sarmatici. Non recte ergo quidam historici tradiderunt dicentes Hugnos exisse de provincia eorum, de montibus maximis et inaccessibilibus. Enimvero sunt montes in Iuhra cum densis silvis, patentes et bene permeabiles, quantitatis mediae et altitudinis, petrosi et saxosi, quales sunt per totum septemtrionem in fine terrae iuxta oceanum septemtrionis. Et scias, quod ex oceano septemtrionis quidam pisces, idiomate Moskouitarum morss nuncupati, in summitatem montis mari adiacentis scandunt et dente fricando se in ascendendo appendunt de culmineque montis deorsum in partem alteram prolabuntur et cadunt. Quos Iuhri et caeteri incolae septemtrionis capiunt dentesque eorum, qui ponderosissimae sunt gravitatis, in Moskouiam mittunt et post ad Thurcos et Thartaros, de quibus manubria et tenacula ensium, framearum et cultellorum faciunt, ut impetuosiores ictus gravitate adiuvante impellant.
Accipe quarto, quod montes Riphei et Hyperborei non sunt in rerum natura non in Scythia, non in Moskouia, nec usquam locorum, et cum fere omnes cosmographi asserant Tanaim, Edel seu Volham, Dzwina et magnos fluvios ex praedictis montibus effluere, conficta conficte et potius fabulosa inexperti scripsere. Fluit Tanais, Volha et maxima flumina ex Moskouia, de terra plana, scenosa et nemorosa, nullis montibus obsita, prout de Moskouia, cum perventum fuerit, dicam, si deus annuerit.
Reverendissime domine praesul! Hic est baratrum profundissimum propter clarissimos scriptores, montes Ripheos et Hyperboreos ponentes. A quorum contradictione tua amplissima dignitas me tueatur et defendat pro omnibus argutis rationibus experientiam rerum opponendo, ut, qui non credit, videat et experiatur, quod ita est, quemadmodum dixi.
Accipe quinto, quod Iuhri in Iuhra Schithiae non colunt agros, non seminant, non habent panem, vinum aut cerevisiam, degunt miserrime, in silvis et foveis subterraneis, piscibus vescendo et carnibus ferarum, quarum copiam habent, et aquam bibunt, pellibus induuntur ex diversis animalibus in unum consuendo, pellem lupi, cervi, vulpis, marduris etc. Misera ergo regio est sub polo artico, ut dixit Hippocras in libro De regionibus, aere et aqua. Subiecti sunt duci Moskouiae et pendunt pro tributo pelles sabellorum, scismorum et similium, quoniam aliis donativis carent.
Accipe sexto, quod aliqui famosi cosmographi et historici in illo angulo ad mare septemtrionis temperatissimas regiones confinxerunt, in quibus propter temperiem et auram placidissimam beate et diutissime vivant, donec tedio affecti de montibus sese in oceanum praecipitent. Hoc totum fabulosum est: qualis etenim beatitudo sit non habere panem, merum et caetera delectabilia? Qualis temperies est continuum frigus, quod illic est, pati, in solstitio hiemali perpetuam et continuam noctem sentire, in solstitio vero aestivo permanentes et parum tepentes soles videre? Sed haec obmitto.
Accipe septimo, quod in Iuhra et locis septemtrionis non effoditur aurum, argentum nec aliae minere, nec correspondet fabulae, quod illic essent griffi et magnae aves prohibentes fodere et efferre aurum. Unde secundum hoc dico, contrarium auctoribus antiquis, quod griffi0 non sunt in rei veritate in illa parte septemtentrionis nec in aliis partibus orbis. Affertur autem ad nos avis quaedam rapina vivens quantitatis aquilae, sed alis et cauda prolixioribus, quam aquila, in similitudinem accipitris et vocant eam Moskovitae krzeczot, nostri vero homines vocant ipsam bialozor, quasi albicans splendor, quia subalba est secundum ventrem. Hanc omnes aves, accipitres, falcones et caeterae rapto viventes intantum metuunt, quod inspecta ea tremunt, cadunt et extinguuntur.
Accipe octavo, quod in septemtrione post Gotthiam, Sueciam, Filandiam, Iuhram et post mare Caspium non sunt monstrosi homines, scilicet monoculi, bicipites, canina capita habentes etc, sunt nobis similes, rare, sparsim et abinvicem distantes, pauci numero habitantes; colore, ut frequenter, lividi propter frigus lividitatem corporibus eorum imprimens. Haec vera sunt, et, qui scripsit, verum scripsit et scimus, quia verum est testimonium eius.
Tractatus tertius[recensere]
In praecedenti tractatu disgressivo diximus de quibusdam nationibus ante adventum Thartarorum Sarmatiam Asianam seu Scythiam per tempora et tempora inhabitantibus, scilicet de Amazonibus, de Scythis, de Gotthis et Iuhris seu Hugnis. Consequenter dicemus de validis gentibus ex Thartaris Czahadaiensibus originaliter disseminatis, quales sunt Thurci, Vlani seu Thartari Przekopenses et Thartari Kosanenses, item Thartari Nohaienses, et primo de Thurcis pauca dicamus.
Post adventum Thartarorum ex oriente in terram Gotthorum, quam ipsi Czahadaiensem vocant, anno quasi nonagesimo, quidam miles magni Cham nomine Othumannus, sortis humilis et fortuna tunc obscurus, viribus tamen corporis robustus et audax, propter certas, ut ei videbatur, iniurias, e Thartaris in quadraginta equis secedens coepit occulte in Capadocia montes et aditus oportunos occupare et ex oportunitate loci et temporis praedas agere. Ad quem plurimi grassatores, ut fit in huiusce genere hominum confluxerunt et coaluerunt vehementer, ita ut, quod prius occultis insidiis egit, palam et pari Marte tunc coepit oppida, civitates et gentes invadere et occupare. Et quia non reperit resistentes, ipse celer, manu audax et dexteritate fortunatus, per terrores, cominationes et per aliquarum civitatum direptiones occupavit et possedit Capadociam, Pontum, Bithiniam, Asiam Minorem, Pamphiliam et Ciliciam. Itaque ex ipso familia Othumanorum sive Thurcorum originem duxit, quia ab aquilone pandetur omne malum super universam terram.
Quod autem Thurci propago et soboles sit Thartarorum, idemtitas morum, loquaelae et pugnandi demonstrat. Nam habitum modumque equitandi et curte insedendi, sagittis quoque et arcubus pugnandi eundem habuerunt et nunc ut plures habent cum Thartaris. Sermonem etiam et linguagium Thartarorum connatum habent: non differt loquaela Thartarus et Thurcus nisi modice, velut exemplariter diceretur, sicut Italus et Hispanus vel Polonus et Bohemus.
Othumano ex humanis rapto filius eius Archanes secundus rex Thurcorum succesit, audacia et ambitione patri haud absimilis, sed disciplina rei familiaris longe peritior. Quo factum est, ut dominium et imperium a patre coeptum suapte industria auxerit et conservaverit. Deinde tertius rex subsecutus est, filius Archanis, nomine Ammurates. Hic Graecis dissentientibus, et imperatore Trapesuntino et Constantino de imperio certantibus in adiutorium per Trapasuntinum imperatorem precio evocatus et in Traciam per Hellespontum traiectus, vafer et astutus eventum belli prorogavit atque protraxit, donec Graecis viribus et diviciis fractis et enervatis occasione habita in eos arma vertit et Traciam occupavit. Eo defuncto Pesaites quartus rex, filius eius surrexit, qui rerum maximarum cupidus Macedoniam, Tessaliam, Phocidem, Boetiam, Atticam sui iuris effecit Bulgarosque et Illiricos assiduis excursionibus debilitavit et suburbia egregie urbis Constantinopolitane spoliavit et civitatem obsidione atque fame intantum excruciavit, ut imperator Constantinopolitanus ad Italiam et Galliam auxilium mendicaturus profectus sit. Sed deo disponente Temir Kutlu, magnus Cham Thartarorum, quem historici Temerlanem dixerunt, affligendo et, tanquam fulgur, Asiam pertranseundo incidit in Pesaitem, praeparatum et occurentem ei. Quem profligavit et captivatum catenis aureis alligavit et abduxit brevique dimisit, qui paulo post obiit. Post hunc quintus rex, Alpinus appellatus, regnavit. Adversus istum Sigismundus, Hungariae et Bohemiae rex ac Romanorum imperator, copiosum duxit exercitum collatisque signis tumultuose fusus castra reliquit et parvo navigio vix per Danubium turpem sibi invenit salutem. Amplius, sextus in ordine rex Thurcorum, Machumetes tributa gravia imposuit excursionibusque fines sui imperii dilatavit. Praeterea sublato Machumete morte filius eius Ammurates secundus regnavit. Hic Tessalonicam, urbem illustrem evertit, Cyprum et Etholiam subegit, Tribalos, Illiricos et Hungaros vastavit; Vladislaum, Poloniae et Hungariae regem, inprimis feliciter pugnantem, ultimo congressu ad lacum Varnensem Ioanne Huniad cum Hungaris e proelio secendentibus superavit et misere cum suis occidit Elatusque victoria Peloponesum vi cepit et muros Isthmi Corinthiaci funditus delevit. Vita denique functus Machumetem filium, octavum regem, reliquit, qui Constantinopolim anno Christi millesimo quadringentesimo quinquagesimo tertio die ultimo maii post obsidionis quartum et quinquagesimum diem summa vi et extrema oppugnatione cepit. Peram subinde, opulentissimum oppidum per deditionem demolitis muris accepit Bulgariaque et Rascia potitus Smyderow, magnificum castrum Rasciae, supra Danubium situm, adeptus est et ex eo Dalmaciam et Croaciam in solitudinem redegit, Stiriam quoque et Austriam penetravit. Deinde Nigropontum sub Venetis expugnavit, Theodosiam, nunc Caffam nuncupatam, in Thaurica insula Ianuensium coloniam, una cum praefata insula expugnavit et comprehendit binosque principes de castro Mankup, ut fertur, postremas Gotthorum reliquias, gladio percussit et Mendligeri, imperatorem Thartarorum in praedicta Chersoneso Thaurica, sui iuris fecit. Moldauiam et Valachiam vastavit et cum Venetis sedecim annis continuus pugnavit. Cum Husacassan, rege Persarum, similiter continuum bellum gessit, saepe victus, nonnunquam et ipse victor fuit. Obiit prima die maii anno domini millesimo quadringentesimo octuagesimo primo, in Constantinopoli sepultus. Pro ipso Thurci Baissetum, filium eius, ad imperium assumpserunt, Zeliabus vero, minor natu filius Machumeti, indignatus ad Soldanum Aegypti recurrens et exercitum comparans cum Baisseto infeliciter pugnavit et ad Rodienses fugit. Quem magister ordinis Rodiensis captivum in Franciam misit et postea Alexandro papae .VI. obtulit. Carolus autem, rex Galliarum, ad Apuliam consequendam per Romam transiens, Zeliabum a domino papa per contractum accepit et inter eundum veneno an fatiga itineris, incertum est, extinxit. Expugnavit autem Baissetus, nonus rex Thurcorum, Kiliam et Album Castrum in Moldauia, Modon quoque insulam et urbem eiusdem nominis sub Venetis vi et obsidione conquisivit. Cum Sophi, rege Persarum, saepe pugnavit et quasi semper succubuit. Dum autem senuisset, et filius ipsius Selimszabeg, quem nostri homines Selembeg vocant, imperium sub eo arripuit, et Baissetus ad insulam, in qua nutritus erat, deductus brevi occubuit. Decimus rex Thurcorum, Zelembeg modernus, surrepto imperio fratres suos necavit et extinxit. Deinde minax christianis, praecipue Pannoniae bellum inferre proposuit. Deus autem omnipotens excelso suo iudicio adversus eum Sophi, regem Persarum, concitavit et aliquot praeliis conflictum superare concessit.
Postea Selinus, qui et Selembeg, Siriam expugnavit et Aegyptum ingressus Alkair, maximam urbem, apprehendit et Soldanum, dominum Aegypti, occidit.
Tribus autem imperatoribus postremo dictis Constantinopolis sedes imperii, quondam secunda Roma dicta, domicilium assiduum factum est, ita ut a circumsitis incolis, praesertim a Slauis, non Bisancium nec Constantinopolis, sed Czarzow dom0, id est domus caesaris diceretur. Et est Constantinopolis triquetrae figurae duobus angulis mari adiacens, tercio campos prospectans. Eius ambitus decem octo miliaria Italica continet. Non habet grandia palatia, nisi termas et scholas philosophancium magnifice noviter constructas, templum vero sancti Sophiae, hoc est sapientiae dei, qui est Christus, vera sophia patris, egregie olim edificatum per Machumetem, imperatorem secundum Thurcorum, deiectum est et stabulum ferarum factum. Roma vero Italiae – rotundae figurae, ambitu murorum triginta duo miliaria continet, fere duplo ambitum Constantinopolis excedens et habet septem colles et palatia praeciosa.
Altera soboles et geneologia ex Thartaris Zauolhensibus derivata est Thartarorum Vlanorum, ab Vlano, invasore insulae Thauricae cognominata. Vlan puella est et virgo, et quia Vlanus de virgine vel puella genitus est sine legitimo thoro, Vlanus nuncupatus est suisque posteris in Chersoneso Thauricano nomen indidit. Etiam virgines impregnari et concipere absque viro apud Machometistas nullum miraculum est, cum apud ipsos hoc saepius contingat et praedicetur.
Est autem Thauricana insula inter Paludes Meotidas longitudinis viginti quattuor miliarium, latitudinis vero quindecim miliarium. Habet tres civitates, Solat, Kirkel et Caffam, et duo castra Mankup et Azow. Solat Thartari appellant Chrim et caesarem Przekopensem exinde Chrimensem imperatorem vocant; et civitas illa domus exiles habet et est deserta pro maiori parte. Alia civitas minor est Kirkel et supra eam in rupe alta est castrum ex lignis et argilla erectum. In hac rupe, ut fertur, draco commorabatur et trucidabat homines et iumenta, propter quem incolae fugientes habitationes propinquas vacuas reliquerunt. Et quia Graeci ac Italici insulam inhabitantes gloriosam dei genitricem Mariam praecati sunt, ut eos a dracone liberaret, viderunt successu temporis candelam ardentem intra rupem, inciderunt ergo et secuerunt gradus ascendendi in rupe et pervenientes ad candelam ardentem, imaginem sanctissime genitricis Mariae conspexerunt, coram qua lumen arsit, draconemque desubtus per medium ruptum iacentem. Egerunt itaque gracias de tam miranda liberatione et draconem in frusta sectum proiecerunt extra rupem. Et quia incolae glorificantes beatam virginem ad imaginem eius ascendebant veneratum, Acigeri, caesar Przekopensium, contra fratres suos pugnans, exemplo eorum motus supplicavit beatae virgini Mariae, ut eum adiuvaret, votum vovens, quod virginem benedictam remuneraret. Nam Machometici venerantur beatam Mariam, profitentes eam virginem absque thoro virili magnum prophetam Iesum benedictum concepisse et peperisse. Cumque adiutus superaret suos emulos, binos equos, quos habuit meliores, vendidit et exinde cera emta maxima duo lumina sive candelas fecit et ante imaginem coram ardere quotannis iussit, quod in hanc usque diem per subsequentes imperatores continuatur. Tercia civitas est urbs Theodosia, nunc Caffa dicta, quam expugnavit sub Ianuensibus Machumetes secundus imperator Thurcorum, castrum vero Mankup, quod est versus occasum a Caffa, praefatus Thurcus Machumetes vi accipiens binos fratres principes et dominos castr(i) Mankup (ut dicitur reliquias ultimas Gotthorum) gladio occidit Azow quoque castrum, circa hostia fluvii Tanais situm, incastellavit, et Thurci usque nunc tenent.
Thartari vero Vlani ab ingressu insulae in campestribus eius, ut est innata consuetudo Thartarorum, degunt, et extra insulam idem campestria Sarmatiae Europianae iuxta Paludes Meotidas et mare Ponti usque ad Album Castrum occupando possident. Ingressumque in insulam seu introitum ad occasum solis fecerunt aggerem de terra longitudinis unius miliaris in modum pontis sternentes, rude tamen et semiplene, ita ut aquae maris in aliquibus locis aggerem pertranseant. Insula ergo antiquitus Thaurica dicebatur, nunc vero Przekop, quod sonat fossatum, quoniam aquae circumdederunt eam et protegunt, tanquam fossata aquis plena civitates. Sed haec hactenus.
Videamus deinceps geneologiam. Post Vlanum in Thaurica regnavit Tachtamis czar, qui una cum Vitoldo, duce Lithuarriae, contra fratrem suum Temir Kutlu czar, imperatorem Zauolhensem, pugnavit et superatus est. Ex Tachtamis czar filius eius Szidachmet czar regnare voluit, sed Adzikerei czar expulit eum et ipsemet pro eo regnavit. Szidachmet autem pro auxilio in Lithuaniam perrexit et captivatus per Lithuanos cum uxore et filiis in castro Kowno incarceratus est, ibi cum coniuge et filiis mortuus in diebus Kazimiri tercii, regis Poloniae et magni ducis Lithuaniae. Defuncto Adzikerei czar, quia septem filios reliquerat, senior filius, Haider nominatus, obtinuit imperium. Mendligeri vero, unus ex praefatis filiis, ad imperatorem Thurcorum confugit et accepto subsidio et uxore a Thurco dispersit et eiecit Haider et Iamurci cum aliis fratribus. Hii ad Iwan Vasilowicz, Moskouiae ducem, fugerunt, qui suscepit eos et ducatum Kosanesem eis donavit. Ex Mendligeri czar novem filii nati sunt: primus Machmet Kerei, alter Achmet Kerei, tercius Machmut Kerei, quartus Bethi Kerei (et est submersus, dum praedam ageret per fluvium in Valachia anno domini millesimo quingentesimo decimo), quintus Burnas Kerei, sextus Mubarek Kerei, septimus Sadech Kerei, octavi et noni nomina non teneo. Nunc pro patre suo regnat Machmet Kerei czar.
Et scias, quod, licet Thartari Przekopenses magis civiles mitioresque ratione aurae sexti climatis, quod inhabitant, deberent esse, tamen non deseruerunt priscam suam rapacitatem et ferinam crudelitatem, sicut bestiales, qui campos et silvas inhabitant et non civitates nec villas. Invadunt enim singulis annis, vastant et depraedantur Russiam, Lithuaniam, Valachiam, Poloniam et quandoque Moskouiam.
Tercia horda Thartarorum Kosanensium nuncupata est sic a castro Kosan supra flumen Volhae circa metas Moskouiae situm, penes quod commorantur. Et exiverunt de principali horda omnium Thartarorum, videlicet de Thartaris Czahadaiensibus sive Zauolhensibus, sicuti et caeteri Thartari omnes. Habet autem praedicta Kosanensis horda quasi duodecim milia pugnatorum, in necessitate autem, quando advocant alios Thartaros, ad triginta milia bellatorum constituunt. Istorum principes et facta eorum geneologiaque non scribuntur, quoniam omagiales sunt ducis Moskouiae et pendent ex arbitrio eius in vivendo, in bellando et duces sibi eligendo. Iccirco, quod de Moskorum principe dicetur, de ipsis poterit accipi et adaptari.
Quarta horda recens et nova, ultimo ex Thartaris Zauolhensibus orta est Occassorum sive Thartarorum Nahaiensium. Nam postquam Occass, insignis servus et miles magni Cham, habens triginta filios, occisus est, filii secesserunt a capitali horda Zauolhensium et iuxta castrum Sarai degere coeperunt ante hunc annum Christi millesimum quingentesimum decimum septimum circiter septuaginta annis vel paulo minus, subitoque in immensum creverunt, intantum ut hac tempestate numerosissima et maxima surrexit horda ipsorum. Isti sunt septemtrionaliores et frigidiores omnium Thartarorum, Moskouiae a parte orientali adiacentes et saepenumero eam invadentes atque spoliantes. Dominantur inter eos filii et nepotes Occass, non habent peccuniam nec monetam, sed res pro rebus vendunt, puta pro servis, pro filiis, pro pecoribus et iumentis.
Liber Secundus[recensere]
Tractatus primus[recensere]
Postquam diximus de Sarmatia Asiae, quae Scythia vocitatur, restat dicere de Sarmatia Europiana, et in ea primum occurrit Russia, olim Roxolania dicta. Latus eius orientalis adiacet flumini Tanai et Paludibus Meotidis, secernentibus Asiam ab Europa. Priscis autem seculis Alani habitarunt ad flumen Tanais, deinde iuxta illos ad meridiem Roxolani. Hae autem gentes in toto deletae perierunt, campique latissime patentes spectantur deserti, solis feris et Kosacis seu praedonibus pervii, prout supra dictum est. Post hoc supersunt reliquiae Circassorum versus meridiem et sunt gentes ferocissime et belicosissime, genere et lingua Ruteni. Deinde est castrum, Oczarkow nuncupatum, quod imperator Thartarorum Przekopensium extruxit, in dominio Lithuanorum et post quasi duobus miliariis ab Oczarkow in meridiem sequitur Dzassow: et fuit castrum, quod ante tempora nostra demolitum est. A Dzassow in Bialygrod, quod Thurci occuparunt, sunt sex miliaria. Sequitur Podolia ad occasum, Moldauiae et Valachiae contermina ad meridiem, ad orientem vero campis Thartarorum et Tauricae insulae. Haec est terrarum fertilissima cererisque et mellis feracissima. Nam agro rude culto et parum inverse atque exarato frumentoque superseminato tribus annis sponte frumentum germinat, ita tamen quod colligendo tempore messis segetem aliquicpiam granorum permittatur in terram decidere ad surgendum ex eis frumentum in anno sequenti sine cultura et sine agri aratura. Gramen quoque et pascua tam cito ac uberrime fundit et prodit, ut particam in tribus diebus supercrescendo contegat et aratrum in locis graminosis derelictum in paulo pluribus diebus graminibus sepiat et cooperiat. Examina vero apum non solum in mellificiis et arboribus cavatis mellificant, verum in ripis et terra sponte mella reponunt. Contigitque saepenumero, ut examina apum supervenientia et priores apes exterminantia ruricolae advolantia agmina apum trucident aut in aquis mergant, ut quae praefuerunt, hereditarie mellificarent et manerent. Postea ad montes Sarmaticos habitat genus Rutenorum, quibus praesident nobiles Polonorum in Kolomya, in Zydaczuow, in Sniatin, in Roatin, in Busko etc. Sub eisdem montibus sunt districtus Haliciensis, olim Gallicia dictus, et Premysliensis, et inter montes Sarmaticos districtus Sanocensis. In medium Russiae tenendo est Leopoliensis terra et urbs in ea bene munita, eodem nomine nuncupata, habens duo castra, superum et inferum, et est metropolis Russiae. In septemtrionem sunt districtus Chelmensis et Luceoriensis et Belzensis terraque in medio iacens.
Clauditur autem Russia a meridie Sarmaticis montibus et flumine Tiras, quem incolae Niestr appellant. Ab Oriente finitur Tanai et Meotidibus Tauricaque insula, a septemtrione Lithuania, ab occasu vero Polonia. Ex Moskouia autem advenit Boristenes, ab incolis Dinepr nuncupatus, famosus fluvius, per Lithuaniam et Russiam currens et sub Smolensko et sub Kiow labens. In hunc ab occasu circa Chmielnik oppidum consurgens Boh, non exiguus fluvius, illabitur et, cum mensus esset Boristenes quasi tricenta miliaria Germanica, in mare Ponti cadit.
Amplius terra Russiae cum sit fertilis, abundat melle et medone, potu ex melle facto, adducitur et vinum ex Pannonia et vinum ex Moldauia atque Valachia, quibus adiacet, sed et vinum ex Graecia et est forte; etiam cerevisiam ad nutum habet. Abundat equis, bobus et ovium gregibus, abundat cera in maxima copia, abundat pellibus mardurum, scismorum, vulpium et boum. Abundat fluminibus, quibus irrigatur, et aquis pisculentis ita, ut ubi aqua invenitur, et pisces in ipsa reperiantur: non impiscantur stagna et piscinae Russorum, sed ubicumque aquae reperiuntur, illic et pisces de rore caeli, ut aiunt, demittuntur absque hominum cura et impiscatione. Suntque in districtu Leopoliensi lucei magni et laudabiles et in petias, tanquam in lamina, divisibiles. Abundat Russia calamo aromatico in terris versus Tanaim et Paludes Meotidas. Item reupontico in eisdem terris et in Lithuania, sic et pluribus herbis ac radicibus alibi non visis. Abundat tota terra Russiae granis tinctorum, quae copiosissime excrescunt, et cum priscis temporibus ad Ienuam et Florentiam urbes Italicas importarentur, nunc vix aliquid de eisdem colligitur fereque in toto frustrata et non collecta pereunt. In districtu Chelmensi rami pini arboris desecti et in terra iacentes in anno aut in duobus in saxa et silices vertuntur. Estque ibi creta seu terra alba in copia, quae ad nos ducitur; est et sal, quod in Iacu Kaczybeio temporibus siccis colligitur, et quia prope est Oczarkow, castrum Thartarorum, intercipiuntur et captivantur interdum per Thartaros ductores salis una cum plaustris ducentis quandoque et tricentis. In terra quoque Przemysliensi et in Drohobycz sal coctum et in bolos ac portiones collectum reponitur.
Praeterea in Russia sunt plures sectae: est enim religio christiana, Romano pontifici subiecta, et illa regit et praevalet, quamquam sit exigua numero. Est altera secta Rutenorum amplior, quae ritum Graecorum insectatur, totam Russiam adimplens. Est tercia secta Iudeorum, non usurariorum, velut in terris christianorum, sed laboratorum, agricolarum et mercatorum magnorum, praesidentque ut saepe theloneis et exactionibus publicis. Est quarta secta Armenorum, praecipue in civitate Camenecensi et Leopoliensi. Hi sunt mercatores peritissimi, ad Caffam, Constantinopolim, ad Alexandriam Aegypti, ad Alkairam et partes Indiae penetrantes et merces afferentes. Ruteni habitu et ecclesiasticis officiis Graecos insequuntur habentque proprias litteras et abecedarium instar et proximum Graecis. Hebrei similiter Hebreorum litteris utuntur et disciplinis, verum etiam artes liberales, astronomiam et medicinam perscrutantur. Armeni suo ritu gaudent et litteris. Inter sanctos colunt plus Thadeum apostolum, asserentes, quod eos converterit et fidem Christi docuerit. Deinde et Bartholomeum, sanctum dei apostolum, venerantur, per quem multos articulos, ut asserunt, de fide acceperunt. Habent magnifica et plurimum decora ecclesiastica apparamenta, planetas et ornatus non scissos, sed omniquaque rotundos, libros, calices et caetera christianorum veteranorum splendidam supellectilem. Quod autem ad spirituales praesides et pastores christianorum, archipraesul est Leopoliensis metropolitanus Russorum et Lithuanorum, habens sub sua ditione Kiouiensem, Kamenecensem, Przemysliensem, Chelmensem, Luceoriensem et Mednicensem episcopos. Rutenorum vero metropolitanus est Kiouiensis (quae olim metropolis Russiae fuit); habet subiectos wladicas et episcopos de ritu Graeco in Moldauia et Valachia usque ad flumen Histri seu Danubii, unum in Russia Chelmensem, alterum in dominio Lithuanorum Vuladimiriensem, sive Brestensem, tercium Pinski seu Mrowski, quartum Polocensem, quintum Lucensem, sextum Smolnensem, et passim omnes alios wladicas ac episcopos in terris Moskorum et in septemtrionem de iurisdictione Moskorum protensorum. Isidorus, metropolitanus olim Kiouiensis, lingua et doctrina Graecus peritissimus, tempore Eugenii papae quarti ad concilium Florentinum in centum equis iverat et unione ecclesiae Romanae percepta in Russiam redierat; hunc Moskouitae obedientiam Romanam eis praedicantem spoliaverunt et in necem extremam impulerunt. Sequuntur Ruteni doctores et theologos Graecorum, praecipue Basilium Magnum, Gregorium Nazansenum et Ioannem Chrisostomum. Gregorium Nazansenum eorum sermone bogoslow nuncupant, quod in latino sonat laudans deum. Acceptant et nostrum sanctum Gregorium, papam Romanum, praecipue in libris Moralium, quem translatum legunt et lingua eorum biesiednik, quod valet concionantem, persuadentem vel praedicantem, vocant.
In ecclesiis Rutenorum lingua Seruiorum, quae est Slauonica, divina celebrant, legunt et cantant, in ecclesiis Armenorum sermone Armeno, in sinagogis Iudeorum lingua Hebrea orant. Christiani autem ritu Romano latino sermone cantant, orant et legunt.
Et scias, quod in fluminibus Russiae et Lithuaniae, praecipue in Boristene et Boh, qui dicitur Hypanis, tempore aestatis multiplicantur ephimerae, et sunt vermes et volatilia alata quaternis, interdum senis alis; oriuntur et generantur mane, currunt super aquas et volant super ripas circa meridiem, in occasu autem solis extinguuntur. De his loquitur Aristoteles primo De historiis animalium et in Problematibus, et medici de febre ephimera.
Magnus ducatus Lithuaniae est regio latissima. In ea sunt plures duces Lithuaniae et Russiae, unus autem praeses et monarcha, cui caeteri omnes subsunt, magnus dux Lithuaniae vulgo nuncupatus. Aiunt autem vetustiores et antiquitatum relatores, quod quidam Italici, propter Romanorum dissensiones deserentes Italiam, ingressi sunt terras Lithuaniae et nomen patriae Italia, genti vero Itali, indiderunt; quae per posteros terra Litalia et gens Litali l littera praeposita coepit nuncupari. Ruteni autem et Poloni, eorum vicini, maiorem immutationem facientes usque in hodiernam diem terram Lithuaniam, gentes vero Lithuanos appellant.
Hi primum condiderunt oppidum Vilno elevationis poli graduum, et ex nomine ducis Vilii, quocum illas regiones ingressi sunt, Vilno vocaverunt, fluminibus quoque circa ipsum fluentibus Vilia et Vilna ex eiusdem ducis nomine indiderunt nomina.
Samagitthiam autem de suo sermone sic nominarunt, quod lingua eorum terra inferior sonat.
Aliqui autem, ignari historiae, a lituo, quod est cornu et tuba venatorum, eo quod regio illa plures venationes exerceat, Lithuaniam appellare voluerunt, quod ad effectum, non ad historiae originem spectat.
Haec gens Lithuanorum annis superioribus adeo obscura, contempta et vilis apud Rutenos fuit, ut principes Kiouienses ab ea sola perizomata et subera ob egestatem et soli nativi sterilitatem, in signum tantummodo subiectionis exigerent. Donec Vithenen, dux Lithuanorum, rebellionem primum contra Ruthenos inducens et se ipsum ducem inter populares constituens astu principes Russiae aggressus conflixit sensimque adeo crevit viribus, ut iugo principibus Russiae iniecto etiam in tributa eos redigeret sibi pendenda, quae per plures aetates Ruthenis ipse penderat. Posterique duci Vithenen succedentes furtivis lupinis et subitis incursionibus finitimas gentes Russiae, Prussiae, Mazouiae et Poloniae invadebant et diripiebant, donec fratres cruciferi Theutonici ordinis beatae Mariae, per Conradum, ducem Mazouiae, advocati et in auxilium assumpti, Prussia vi et continuis armis conquisita Samagitthas et Lithuanos aggressi debellare, captivare et opprimere pluribus oppugnationibus coeperunt, tamdiu donec ad Olgerdum et Keystutum, duces Lithuaniae, successive pervenerunt. Fuit autem Olgerdus magnus dux Lithuaniae, cuius filius erat Iagello, postea baptisatus et Vuladislaus nominatus, in regem Poloniae coronatus. Frater autem ipsius Olgerdi fuit Keystuth, maximus expugnator et persecutor christianorum. Qui inter pugnandum cum cruciferis Theutonicis in Prussia ter captus terque astu et mira evasione contra voluntatem cruciferorum liberatus e vinculis fugerat. Huius Keystuth filius fuerat Vitawdus seu Vitoldus, mactae virtutis princeps. Iagello autem, qui postea et Vladislaus, sub treugis pacis captivando Keystuth et filium eius Vitawdum Keystuth in carcere occidit, Vitawdum vero in vincula coniecit. Tandem a cruciferis et christianorum exercitibus saepenumero Iagello pressus, deo miserante, ad Polonos declinavit fideque christiana cum fratribus suis, quos octo in numero habuit, unda baptismatis ablutus et in regem Poloniae coronatus, Heduigim, filiam Ludouici Hungariae et Poloniae regis illustrissimam ac speciosissimam, in consortem accepit, anno Christi die iouis quarta decima mensis februarii, quae fuit sancti Valentini.
Coepitque praefatus rex Vuladislaus, secundum promissa, vigilare et instare, ut gentem Lithuanicam a tenebris erroris ac idolatria expurgaret. Assumptis quoque secum Bodzanta, archiepiscopo Gneznensi, et pluribus viris ecclesiasticis atque religiosis, item regina Heduigi, Semouito et Ioanne Mazouiae, Conrado Olesnicensi ducibus et complurimis baronibus anno domini in Lithuaniam intravit et baptisma percipere Lithuanos procuravit. Colebant autem ab origine Lithuani numina: ignem, silvas, aspides et serpentes; ignem, qui per sacerdotem, lingua eorum zincz nuncupatum, subiectis lignis adolebatur. Silvas autem et lucos sacrosanctos et habitacula deorum putabant. Aspides vero atque serpentes in singulis domibus, velut deos penates, nutriebant er venerabantur. Rex itaque Vuladislaus ignem, sacrum putatum, in civitate Vilnensi barbaris inspectantibus extingui, templum et aram, in quibus fiebat hostiarum immolatio, dirumpi, silvas vero succidi et confringi, serpentes quoque necari praecepit barbaris flentibus deorum suorum falsorum exterminium, contra regem autem nec mussitare audentibus, mirantibus quoque, quod Poloni, sacrorum violatores, ignis, silvarum et serpentium, intacti illesique a diis eorum, secus quam ipsimet quotiens violabant, fuerunt. Exterminates itaque idolis gens Lithuanorum per aliquot dies de articulis fidei et oratione dominica per sacerdotes Polonos, magis tamen per regem Vuladislaum, qui linguam gentis noverat, edocebatur et sacra baptismatis unda renascebatur. Largiente pio rege Vuladislao singulis ex popularium numero post susceptum baptisma ex panno, de Polonia adducto, novas vestes, qua provida liberalitate effecit, ut natio illa rudis et pannosa, lineis in eam diem contenta, fama huiusmodi liberalitatis vulgata pro consequendis laneis catervatim ad suscipiendum baptisma ex omni regione accurrebat. Et quoniam labor erat immensus unumquemque credentium baptisare singillatim, mandante rege multitudo sequestrabatur in turmas et cuneos et universis de qualibet turmarum benedicta aqua sufficienter conspersis cuilibet turmae et universis, qui in ea constiterant, nomen usitatum Petrus, secundae Paulus, terciae Ioannes etc, feminis per turmas divisis Katherina, Margaretha etc, iuxta numerum turmarum, imponebatur. Militaribus tamen specialis impendebatur baptismus. Fundavit insuper rex Vuladislaus in Vilna ecclesiam cathedralem sub titulo sancti Stanislai, patroni Polonorum, principalemque aram in loco, ubi ignis, qui falso perpetuus credebatur, constituit, ut error gentilis fieret cunctis patentior. Constituit etiam in eadem ecclesia Vilnensi episcopum virum spectatae virtutis Andream Vazilo, natione Polonum, genere nobilem de domo Accipitrum, professione fratrem ordinis minorum, olim Elizabeth, reginae Hungariae, confessorem et praedicatorem insignem, episcopum Ceretensem. Eodem quoque Vuladislao rege instante Samagitthia fidem Christi et baptisma suscepit.
Ad cognoscendum autem naturam provinciae et gentis illius animadverte, quod regio Samagitthia est septemtrionalis et gelida, Lithuaniae, Liuoniae et Prussiae contermina, silvis, collibus et fluminibus circumsepta, in hos districtus distincta, scilicet: Iragola, Miedniki, Chrosse, Rosena, Viduki, Vielunia, Kelthini, Czethra. Gentes regionis procerae et altae staturae, agrestes et incultae pauco et castigato victu viventes, sitim aqua sedare solitae, raro cerevisia aut medone. Auri, argenti, aeris, ferri, vini in illa tempestate expertes et ignarae; apud quos licitum erat uni viro plures habere uxores et patre mortuo novercam fratreque glotem in uxorem accipere. Nullus illic stubarum, nullus edificiorum nobilium, sed tantummodo tugurii unius usus: ventrem distensum et porrectum, extrema vero habens coartata ex ligno et culmo structura largius ab imo sensim operis incremento edificium in arcius cogitur in carinae seu galeae maxime similitudinem elaborata; in cacumine fenestra una superne lumen reddens, subter quam focus et cibos parabiles coquens et frigus, quo regio pro maiori anni parte constricta est, repellens. In ea domo se, uxores, pignora, servos, ancillas, pecus, armentum, frumentum et omnem supellectilem condunt.
Gens ad divinationes et auguria proclivis. Praecipuum numen Samagitthicum erat ignis, quem sacrosanctum et perpetuum putabant, qui in montis altissimi iugo super fluvium Newiasza sito assidua lignorum appositione a sacrorum sacerdote alebatur.
Accedens itaque Vladislaus rex turrim, in qua consistebat, incendit et ignem disiecit et extinxit. Succidit deinde per milites suos Polonicos silvas, quas non secus, quam sanctas et deorum habitacula Samagitthae iuxta illud poeticum «Habitarunt dii quoque silvas» venerabantur in eam caliginem mentis prolapsi, quod et silvae praefatae et aves feraeque, in illis consistentes, sanctae forent et quicquid in illas ingrederetur, ut sanctum deberet censeri, violanti quoque nemus, feras vel alites manus aut pedes demonum arte curvabantur. Maxima itaque barbaros tenebat admiratio, quod Poloni nemus, ritu eorum sanctum, excidentes nulla lesio, qualem ipsi in se frequentius experti erant, sequeretur. Habebant praeterea in silvis praefatis focos, in familias et domos distinctos, in quibus omnibus charorum et familiarium cadavera cum equis, sellis et vestimentis potioribus incendebant. Locabant etiam ad focos huiusmodi ex subere facta sedilia, in quibus escas, ex pasta in casei modum praeparatas, deponebant medonemque focis infundebant ea credulitate illusi, quod mortuorum suorum animae, quorum illic combusta fuerant corpora, nocte venirent escaque se exsaciarent. Insuper prima octobris die maxima per Samagitthas in silvis praefatis celebritas agebatur et ex omni regione universus utriusque sexus conveniens illuc populus cibos et potus quilibet iuxta suae conditionis qualificationem deferebat; quibus aliquot diebus epulati diis suis falsis, praecipue deo, lingua eorum appellato Perkuno, id est tonitru, ad focos quisque suos offerebat libamina. Rex itaque Vuladislaus primum eos Pater noster, deinde Symbolum docuit, quoniam nullus sacerdotum linguam Samagitthicam noverat, et undis baptismatis ablui iussit. Unus autem ex maioribus Samagittharum pro omnibus respondit. «Ex quo, inquit, serenissime rex, dii nostri, veluti inertes et languidi a deo Polonorum deleti sunt, deos nostros et sacra eorum deserimus et deo tuo atque Polonorum fortiori adheremus». Sicque baptisati sunt.
Rex autem in Miedniki cathedralem ecclesiam sub honore et titulo sanctorum martyrum Alexandri, Theodori et Euantii, in aliis autem locis ecclesias parrochiales fundavit et illis dotem sufficientem consignavit et inscripsit. Mednicensis ecclesiae primus episcopus Mathias, origine Almanus, in Vilna tamen natus, eo quod linguam Lithuanicam et Samagitthicam norat, praefectus est et consecratus.
Contigit autem in prima plantatione, dum Samagitthae per magistrum Nicolaum Vęzyk, fratrem ordinis praedicatorum, regium praedicatorem, per interpretem instruerentur de fide, creatione mundi et lapsu primi hominis Adae, unus Samagittharum sufferre sermonem praedicantis non valens in haec verba prorumpit: «Mentitur, inquit, illustrissime rex, iste sacerdos: asserit mundum creatum fore, cum sit homo non longevae aetatis. Sunt etenim inter nos plures annorum numero seniores eo, centenarium numerum supergressi, qui creationem nullam recordantur, sed solem et lunam caeteraque sidera semper eisdem motibus luxisse refferunt». Rex autem Vuladislaus iubens eum silere declaravit magistrum Vęzyk creationem mundi non asseruisse in diebus suis incepisse, sed longe ante, puta ante sex milia annorum et paulo plus, ordinatione divina provenisse.
Contulit autem rex Vuladislaus Magnum ducatum Lithuaniae et Samagitthiae Alexandro Vitoldo, fratri suo patrueli. Is quia acer et animosus erat pugnando, adiecit Lithuaniae ducatum Pskow, quem Pleskouiam appellant, deinde alterum ducatum Nouogrodiensem, qui Nugardia agnominatur. Tercium ducatum Smolnensem suo dominio apposuit. Factaque in circuitu pace in orientem penetravit et incidens in hordam Thartarorum multitudinem eorum in Lithuaniam appulit ac in certo territorio Lithuaniae locavit, usque in hanc diem permanentem. Congestoque fortiori exercitu iterum in Thartariam perrexit et superatis fluminibus in planiciem diffuse porrectam circa flumen Vorzskla die augusti pervenit. Ibi occurrente ei imperatore Zauolhensi Temir Kutlu, quem scriptores Temerlanem nuncupant, cum infinita ac innumerabili Thartarorum multitudine de treugis et pace utrinque tractabant, concordia tamen nequaquam a Thartaris acceptabatur. Vitoldus igitur a suis persuasus cum custodibus corporis sui retrorsum abiit et in Lithuaniam fugitive rediit, exercitus vero ipsius ab infinita multitudine Thartarorum obrutus in toto deletus est.
Praeterea Sigismundus, rex Romanorum, iaciendo inter Vitoldum et Vladislaum, fratrem eius regem Poloniae, fomitem discordiarum, coronam Vitoldo promisit et in regem Lithuanorum sublimari persuasit. Verum cum afferretur corona per loca tutiora Marchiae et Prussiae, nobiles Maioris Poloniae sese opposuerunt et cum exploratoribus in custodia permanendo in loco, qui Turzagora vocatur, legatos imperatoris Romanorum operiebantur et expectarunt. Illi vero rem infectam cognoscentes terrore perculsi retrocesserunt. Vitoldus autem de hoc certior factus prae tristicia ab antrace inter scapulas orto vitam cum principatu finivit anno domini0. Post mortem Vitoldi Vuladislaus Iagello, rex Poloniae, Switrigellum, fratrem suum, in ducem Lithuaniae anulo suo investivit et substituit. Qui, immemor beneficii, contra Vladislaum Iagellonem tumultuavit et bella gessit, propter quod rex Vladislaus principi Sigismundo de Starodup suggessit et commisit, ut ducatum Lithuaniae sub Switrigello surriperet. Apparente igitur comete exili supra illum ducatum dux Sigismundus de Starodup Switrigal expulit et ducatum Magnum Lithuaniae possedit. Hunc Sigismundum Iwan, dux Czartoriensis, genere et secta Rutenus, post aliquos dies occidit. Ingrediebatur siquidem ex consuetudine ursa ad tabernaculum ducis Sigismundi. Ruteni itaque more ursae hostium tabernaculi fricabant et movebant. Quo audito dux Sigismundus ursam advenisse putando hostia aperuit et a Rutenis vulneribus concisus occubuit. Aeneas de Picolominibus scripsit non hunc Sigismundum, sed Vitoldum, sicut praemissum est, per suos in forma ursae delusum interfectum, sed insciis relatoribus credidit et erronee scripsit. Quemadmodum simili errore ductus plurima de Lithuanis, plurima de Polonis conficta litteris tradidit, posterique historiographi errantem erronee sequentes ipsius Aeueae absurditates et loca atque mores illarum nationum nunquam visa aliter, quam fuit et quam est, tanquam vera, litteris demandare non erubuerunt, cum experientia praeteritorum atque praesentium ipsum et ipsos inexpertes et aliter, quam res habeat, scribentes redarguat.
Successit duci Sigismundo de Starodup Kazimirus, Vladuslai Iagellonis tercius natus, in Magno ducatu Lihuaniae, quem fere quinquaginta annis gubernavit. Sub cuius extremis et ultimis annis Iwan0, dux Moskorum, avulsit et sibi appropriavit ducatum Nouogrodiensem, alias Nugardiam seu Nouogardiam nuncupatum. Post Kazimirum in Lithuania dominatus est Alexander, filius eius quartogenitus, cuius temporibus praefatus Iwan, dux Moskorum, principatum Mozaisensem, longitudinis septuaginta, latitudinis totidem miliarium, et castra quadraginta subripuit. Alexandro vita functo Sigismundus modernus in Magno ducatu Lithuaniae suffectus est, sub cuius dominio Vasylo, Moskouiae dux, et principatum Pskow, quem Pleskouiam appellant, et ducatum Smolnensem expugnavit et possedit.
Amplitudo Magni ducatus Lithuaniae est talis: a mari Balteo seu Prutenico ad Vilnam, capitalem civitatem Lithuaniae,0 miliaria, a Riga vero ad Vilnam recto itinere0 miliaria, eundo vero super Poloczko, ut communiter vadunt, erunt a Riga in Vilnam centum miliaria. Deinde a Vilna in Kiow sunt centum miliaria, a Kiow usque ad confluentia, ubi iunguntur fluvii Dinepr et Boh, quos Graeci Boristenem Maiorem et Minorem appellant, sunt decem diete, quae faciunt0 miliaria. Ibi steterat castrum Dzassow, quod destructum est, et ibi est finis dominii Lithuanorum, cum prius protendebatur ad Bialgrod, quod Latini Album Castrum nuncupant, et ipsum Thurci expugnarunt et possident, circum circa vero Thartari in campis degunt. Ista est computatio versus meridiem, quinimo verius dicam inter oriens et meridiem. Iterum ex transverso computando: a Parczow et metis Lithuaniae in Vilnam sunt0 miliaria, sed a Cracouia per eandem viam usque in Vilnam sunt centum et viginti miliaria. A Vilna in Smolensko centum miliaria, a Smolensko in Moskouiam, civitatem Moskorum, centum miliaria, et sunt miliaria Germanica magna.
Prima autem et capitalis civitas in Lithuania est Vilna et est tanta, quanta Cracouia cum Kazimiria, Clepardia et omnibus suburbiis, verum domus non sunt coherentes, sicut in nostris civitatibus, sed ut saepe mediant orti et pomaria. Habet Vilna duo castra murata, superum in monte, inferum in basso.
Nowygrod vero, quam Latini Nugardiam vel Nouogardiam vocant, fuit de possessione Magni ducatus Lithuaniae, per ducem Vitoldum armis conquisita. Et est Nouogrod in amplitudine paulo maior, quam Roma, in ambitu continet triginta duo miliaria Italica, quae faciunt sex miliaria Germanica, et duo miliaria Italica supersunt. Nowygrod autem continet integra septem miliaria, alias miliaria Italica. Item Nouogrod lignea habet edificia, Roma vero murata. Distat Nowygrod a mari Balteo duobus vel quasi tribus miliariis. Et fuerunt adhucque sunt in ea ditissimi mercatores, intantum quod apud quemlibet mercatorem iuxta refectorium est krancz, id est reservaculum loco testudinis, in quod argentum, aurum et res praeciosae conquisitae proiiciebantur absque numero. Unde Iwan, quod sonat Ioannes, princeps Moskorum, anno domini surripiendo Nowygrod de manibus Kazimiri, Magni ducis Lithaniae, huiusce modi thesauros Nouogrodiensium exhausit et tricentos currus ad summum implendo dumtaxat de auro, argento et unionibus praeciosis in Moskouiam abduxit.
Et quia in eadem Nowygrod perniciosa consuetudo inoleverat siccariorum et raptorum saepeque aliquo reo invento vel designato pulsabatur campana praetorii, ubi centum senatores tanquam iudices sedebant, omnes more illius patriae barbam protensam nutrientes; vulgus autem audito sono campanae concurrebat de tota civitate, ita quod quilibet hospes duos accepit lapides sub brachio et filii hospitum similiter. Cumque reus per senatores condempnaretur, lapidibus astantes obruebant et interficiebant eum tumultuoseque ad domum condempnati currentes diripiebant omnia bona occisi et area domus postea vendebatur et pecunia exinde pro republica confiscabatur. Iccirco Iwan, dux Moskorum praefatus, apprehensa et possessa Nowygrod in quinque famosioribus plateis quinque capitaneos cum armigeris constituit ad sedandum et prohibendum solitos tumultus, invasiones et spolia.
Est in Nouogrod castrum, Deczen nuncupatum, in eo principalis ecclesia est sancti Sophiae, id est Saluatoris, et est tecta aureis laminis splendescentibus. Suntque in eadem Nouogrod septem monasteria czyrnkorum, id est nigrorum monachorum de regula sancti Basilii et distant a se invicem fere vel prope per medium miliare. In primo monasterio beatae Mariae virginis sunt mille monachi, in altero sancti Georgii septingenti, in tercio sexingenti, in quarto quadringenti, sic consequenter in aliis monasteriis. Sunt et ecclesiae sanctorum plurimae et solius sancti Nicolai, quem Ruteni inter alios sanctos plus colunt, ecclesiae sunt tot, quot sunt dies in anno.
Habet elevationem poli Nowygrod sexaginta sex graduum et in aestate circa solsticium aestivale post occasum solis apparet lux coeli usque in ortum solis, ut artifices, sartores, sutores et caeteri mechanici suere et laborare possint. Post Nugardiam ad septemtrionem est Suecia et Filandia usque in oceanum septemtrionis.
Pskow, urbs notabilis murata et magna, minor tamen, quam Nowygrod, adiacet Moskouiae et Lithuaniae; hanc Latini Pleskouiam appellant. Inhabitatores ipsius omnes sunt lingua et ritu Ruteni, barbam non radunt et crines capitis non tondunt, habitum vero in toto deferunt Almanicum. Habet terra Pleskouiae triginta castra murata et sunt versus Liuoniam et non sunt tam bona castra in Moskouia neque in Lithuania. Tota autem terra Pleskouiae sexaginta miliaria in longitudinem et quadraginta in latitudinem continet. Vassilo, modernus princeps Moskouiae, per compositionem et tradimentum seniorum adeptus est et possidet Pskow deposuitque campanam, ad cuius pulsum tota civitas confluebat et iniuriantes opprimebat. Contra pactum quoque et promissa sua abegit wladicam, id est episcopum loci, et plures nobiles ac cives Pleskouiae et locavit in civitate Moskwa et in aliis locis Moskouiae.
Deinceps versus orientem est Poloczko castrum et civitas magna et pertinet ad ducatum Smolnensem, possidet eam Magnus dux Lithuaniae. Post hanc ad orientem est Smolensko castrum et civitas ex roboribus structa et fossis profundis munita. Ipsa autem terra seu ducatus Smolensko continet in longum sexaginta aut septuaginta miliaria Germanica.
Praeterea linguagium Lithuanicum est quadripartitum. Primum linguagium est Iaczwingorum, ut horum, qui circa castrum Drohyczyn inhabitarunt et pauci supersunt. Alterum est Lithuanorum et Samagittharum, tercium Prutenicum, quartum in Lothwa seu Lothihola, id est Liuonia circa fluvium Dzwina et Rigam civitatem. Et horum quamquam eadem sit lingua, unus tamen non plene alterum intelligit, nisi cursivus et qui vagatus est per illas terras. Habuit hoc linguagium quadripartitum tempore idolatriae pontificem maximum unum, quem Criue appellabant, morantem in civitate Romouae a Roma dicta, quoniam hoc linguagium de Italia iactat sese advenisse, et habent nonnulla vocabula Italica in suo sermone. De isto Criue et civitate Romouae in legenda sancti Adalberti, pontificis et martyris legitur. Et scias, quod in Prussia iam pauci proferunt Prutenicum, subintravit siquidem lingua Polonorum et Almanorum, sic et in Lothwa pauci villani profitentur hanc linguam, quia subintravit Almanicum. In Samagitthia autem, quae est longitudinis0 miliariorum, et in Lithuania, quae in longum triginta miliaria continet, in villis Lithuanicum loquuntur et in magna parte Polonicum profitentur, nam et sermone Polonico sacerdotes eis praedicant in ecclesiis. Insuper scito, quod hoc linguagium quadripartitum totum est de obedientia et fide Romanae ecclesiae, in aliis autem provinciis circumiacentibus, ut in Nowygrod, in Pleskouia, in Smolensko et in meridiem usque post Kiow Ruteni sunt omnes et Ruthenicum seu Slauonicum loquuntur ritumque Graecorum observant et obedientiam Constantinopolitano patriarchae praestant. Amplius sunt in ducatu Lithuaniae Thartari circum Vilnam et habent proprias villas, colunt agros more nostro, laborant et vehunt merces ad mandatumque Magni ducis Lithuaniae omnes ad bellum assurgunt; loquuntur Thartaricum et colunt Machometem, quia Saracenorum sectam profitentur. Insuper sunt Hebrei in Lithuania, praesertim in civitate Troki. Hi laborant et mercantur, thelonea et officia publica tenent de usurisque non vivunt.
Post hoc de fluminibus dicamus. A parte orientali dominium Lithuanorum terminant fluvii Oskol, Iugra, Doniecz, id est parvus Don, et est parvus Tanais; hi et plurimi alii in Tanaim decurrunt. Item ex dominio Lithuanorum post castrum Vesnija , quod dux Moskouiae modernus Vassilo occupavit, ortus est Dinepr seu Boristenes ex terra plana, lutosa ex stagnis in densis silvis et fluit sub Smolensko et sub Kiow tandem emensis quasi tricentis miliariis Germanicis in mare Ponti incidit. Item Vilia alius fluvius triginta miliariis ad orientem Vilnae civitatis ortum coepit et sub castro Vilnensi cum alio fluvio minori, Vilna dicto, (et initium eius duobus miliariis a praefata civitate Vilna computatur) commiscetur unaque ad magnum fluvium Niemen influit. Niemen autem fluvius valde flexuose decurrit, naves defert et merces et post castrum Kowno in mare Prutenicum cadit. Item Dzwina magnus fluvius fontes habet in Moskouia et in dominio Lithuanorum fluit sub castro Vitepsk, deinde sub Poloczko0, hostia eius circa Rigam, civitatem Liuoniae, ubi in mare cadit. Et scias, quod quemadmodum in superioribus praemisi, tria magna flumina prope se invicem oriuntur, scilicet Dinepr, Dzwina et Volha; oriuntur, inquam, in locis planis, nemorosis, palustribus, non ex montibus Hyperboreis, non Ripheis, nec aliquibus montibus, qui in natura minime sunt, dumtaxat figmento olim Graecorum, tanquam in rei veritate existerent, gloriose et ampulose praedicati sunt, et quod praefata flumina ex ipsis erumperent ac orirentur per sequaces historicos, cosmographos et poetas inexperte descripti decantatique sunt, cum nusquam compareant, plana siquidem est terra per totum, unde illa ortum ducunt. Et Dinepr, qui est Boristenes, ad meridiem fluit usque in mare Ponti incidens. Dzwina grande flumen ex Moskouia erumpens ad occasum solis per dominia Lithuanorum et per Liuoniam labens iuxta civitatem Rigam in mare Balteum descendit. Volha, maximus fluminum, etiam ex Moskouia oriens, in septemtrionem tendit reversusque in orientem longinque circuit Tanaim, tandem conversus in meridiem per Scythiam seu Sarmatiam Asianam et campos planissimos Thartarorum pervagatus in viginti quinque flumina magna partitus mare Euxinum ingreditur. Distat Tanais a Volha in Thartaria itinere sex hebdomadarum, adminus tribus aut quatuor velocissime currentibus. Sunt et alia in Lithuania et Moskouia multa flumina et stagna magna, parva vero flumina et rivi sine numero in maiora defluunt. Omnia piscosa abundanter, ita quod in illis terris, ubi aqua, ibi et pisces. Et sunt pisces sapidiores et delectabilioris gustus, quam in regionibus nostris; piscinae et fodinae pro aquis et impiscationibus, tanquam inutiles, illic non fiunt.
Amplius in ducatu Lithuaniae panis rusticorum nigerrimus est, non cribratus, ex siligine aut ordeo una cum furfuribus, dominorum vero et potentum panis delectabilis de pura similagine tritici albissimus pinsitur et habetur. Vino carent, nisi quod aliunde ducitur, praecipue vinum Rinense et ex occidentalibus regionibus per mare Germanicum et Balteum adductum alicubi reperitur. Medone et spisso et tenui et vario modo cocto abundant et illo refeciuntur et inebriantur. Cerevisias coquunt diversimode et ex variis granis, puta frumento, siligine, ordeo, avena, milio etc, et non sunt sapidae; vulgus autem ut semper aquam bibit.
Olivae et fructus dulces ac delicati illic non crescunt, algida etenim et frigida est provincia. Armenia habent omnis generis et feras silvarum plus quam in orbe christianorum reperiantur. Saltus, deserta et silvae sunt magnae, decem, aliquando quindecim miliariorum, nonnunquam et viginti quinque miliariorum. Ad latera desertorum et silvarum villae et habitatores inveniuntur. Et iccirco quia magna nemora sunt, magnae ferae et multae abundantissime visuntur et capiuntur: uri et boves silvestres, quos lingua ipsorum thuri et zumbrones vocant, onagri et equi silvestres, cervi, damae, dorcae, capreae, apri, ursi, mardures, scismi et caetera genera ferarum. Insuper aves abundant et ficedulae, quamvis illic vineae non sunt, advolant et impinguantur atque cum suavitate eduntur. Estque in Lithuania et Moskouia animal voracissimum et inutile, quod alibi non comparet, rossomaka nominatum, quantitatis canis, faciei catti, corporis et caudae, ut vulpis, colore nigrum, cadaveribus vescitur. Inventoque cadavere intantum vorat, ut extendatur et infletur, tanquam timpanum, repertaque angustia stricta inter arbores intrat et intrudit se cum violentia premendo, ut violenter comesta violentius egerat. Sicque extenuatum denuo cadaveri accurrit et ad summum impletur cum vicissitudine expressionis et ad morticinium reversionis, donec totum absumat et devoret. Et forsan natura tam insaciabile animal in illis regionibus producit, ut homines simili voracitate laborantes redarguat. Quoniam potentes, cum convivare coeperint, sedent a meridie in medium noctis continuo cibo et potu sese opplendo et a mensa quotiens natura propellit assurgendo et egerendo, iterum et iterum vorant usque ad vomitum et amissionem discretionis et sensus, tuncque inguinis et capitis quae sunt discrimina nesciunt. Estque illa consuetudo perniciosa in Lithuania et Moskouia, magis vero et absque rubore in Thartaria.
Est etiam in illis terris Lithuaniae, Moskouiae et Thartariae ab origine consuetudo venditionis hominum: servi namque venduntur a dominis suis, tanquam pecora, puerique eorum et uxores, quinimo pauperes homines, libero ventre nati, victu carentes vendunt filios et filias suas, interdum et semet ipsos, ut apud patronos siliquis et grossis cibis saturarentur.
Tractatus secundus[recensere]
Moskouia est regio longissima latissimaque. Nam a Smolensko usque ad Mockwam civitatem sunt centum miliaria, a Moskwa ad Volochda centum miliaria, et Volochda est provincia, et fluvius per ipsam labens eodem nomine vocatur; a Volochda ad Vsczuga centum miliaria, ab Vsczuga ad Viatka centum miliaria, et ista quadringenta miliaria sunt de regione Moskouiae, et sermo per totum est Rutenicus seu Slauonicus. Ultra praedicta a Viatka ad regionem Permska centum miliaria, inde ad terram Vahulczka triginta miliaria et haec cum Scythia confinat. Et istae provinciae subiectae sunt duci Moskouiae additisque terris ad septemtrionem et orientem ab eodem duce Moskouiae possessis, Iuhra et Corela, quae sunt in Scythia, erunt quingenta miliaria Germanica magna; verum Moskouitae non per miliaria nostra computant, sed per verst et verst est quinta pars miliaris Germanici. Numerant itaque a civitate Moskwa ad Vlodimiriam civitatem decemseptem miliaria Germanica, abinde ad Vsczuh quingenta verst, iterum ab Vsczuh ad Iuhram quingenta verst.
Intra Moskouiam autem sunt multi ducatus. Est ducatus seu terra Moskouiae, de qua triginta milia pugnatorum nobilium ad bellum eggrediuntur, agrestium vero sexaginta milia. Est et ducatus seu terra Twerczka, de qua quadraginta milia armatorum nobilium dumtaxat ad bellum prodeunt. In hoc ducatu capitalis civitas Twerd nuncupatur et est civitas grandis lignea, de lignis edificata. In ea sunt ecclesiae ligneae centum et sexaginta, castrum etiam ligneum est et sunt in ipso novem oracula seu ecclesiae. Principalis est sancti Saluatoris et illa dumtaxat est murata. Sub hac civitate et castro amplissimus fluvius Volha labitur. Ducatus Chelmski, de quo septem milia pugnatorum exeunt, ducatus Zubczowski, de quo quatuor milia armatorum, ducatus Klinski, de quo duo milia bellatorum prodeunt, ad terram Twerdensem annumerantur. Item ducatus Kubensis triginta miliaria in longum continens, ducatus Iaroslauiensis quadraginta miliaria de terra habens, ducatus Szuheisiensis viginti miliaria terrae habens, ducatus Szachouiensis triginta miliaria in longum continens, omnes sunt in miliariis Moskouiae in longum computatis. Insuper ducatus Rzezensis, de quo quindecim milia boiarorum seu nobilium armatorum evadunt et fluvius nominatissimus Tanais de ipso oritur. Item ducatus Susdalorum et plures ei adiacentes desolati et destructi sunt per Thartaros. Est et terra Thartarorum, Kozanska horda nominata, triginta milia pugnatorum producens, principi Moskouiae subiecta in campis iuxta castrum Kozan, quod dux Moskouiae possidet et alluitur magno flumine Volha, degens.
Moskwa est civitas principalis satis magna, bis maior, quam Florentia Tusciae, aut bis maior, quam Praga, Bohemiae urbs: Praga dico, quae extat et quam tu vidisti, non Praga, quam quidam novus historicus ficte astruit longissimam trium dierum itinere civitatem, quod fabula est. Verum Moskwa lignea est, non murata, plurimas habens plateas, et ubi una platea finitur, altera non statim incipit, sed campus mediat. Inter domos quoque sepes mediant, ita ut domus subinvicem non cohereant. Nobilium domus sunt maiores, plebeorum vero humiles. Fluit per medium civitatis et sub castro ipsius fluvius eiusdem nominis cum civitate, Moskwa appellatus, et est tantus, quantus Multaua in Praga aut Arnus in Florentia-Castrum autem, quod est in medio civitatis in plano, est castrum bonum, muratum, tantae amplitudinis, ut Buda in Hungaria, habet tria propugnacula et cum his turres magnae simul computatae sunt decem et septem, tegulis latericiis tectae, sed unus murus. In eo castro ecclesiae sunt sedecim; tres muratae, scilicet sanctae Mariae, sancti Michaelis et sancti Nicolai, reliquae sunt de ligno. Palacium ducis in praefato castro est muratum adinstar Italicum, novum, non amplum nec magnum; tres curiae nobilium sunt muratae, aliae domus ligno constructae, stubae omnes nigrae.
Aliae civitates Moskorum sunt minores et castra minora omnia de lignis fabrefacta.
Praeterea terra Moskouiae plana est, boscis ac silvis aquis quoque fluminibus, piscibus et feris, quemadmodum Lithuania, refferta, sed frigidior et septemtrionalior, unde pecudes et pecora parva sunt et mutila absque cornibus quasi semper propter frigus, homines vero procerae, altae et robustae staturae sunt. Bibunt aquam, medonem et kwassecz, id est fermentatos liquores. Arant et sulcant ligno sine ferramento et arpicant frondibus arborum supra seminata equis tractis; raroque propter intensa et longa gelua segetes maturescunt, ideo messis et sectis frugibus in stubis desicant, maturant et triturant.
Saepenumero autem utuntur calefacientibus aromatibus, saepe et sublimatis de aromatibus de melle vel alio calefactorio, ita ut et de avena aquam ardentem sive sublimatum faciant et bibant ad effugandum et repellendum algorem et frigus, aliter ex frigore congelarent. Carent vino et oleo et, ne ebriarentur, princeps terrae prohibet, ne medo aut liquor inebrians in aliqua domo reperiatur sub privatione vitae, nisi bis aut ter in anno ex admissione principis.
Monetam habent argenteam puri argenti, dzingis nominatam, maiorem et minorem, formae oblongae quadrangularem non orbicularem, non politam nec bene planatam. Estque terra dives argento et custodia undique clausa, ut nedum servi et captivi, sed et liberi indigenae et advenae exire absque litteris ducis nequeant. Et haec hactenus.
Flumina in Moskouia sunt plurima, aliqua autem maiora scitu digna enumerabo. Tanais, nominatissimus fluvius, a Thartaris et Moskouitis Don nuncupatus, fontes et originem habet in Moskouia, proprie in ducatu Rzezensi, consurgit de terra plana, sterili, limosa, paludinosa et nemorosa, cumque ad orientem solis processisset usque ad metas Scythiae et Thartariae, declinat ad meridiem et perveniens ad Paludes Meotidas illic hostia tenet et ingreditur. Est tantus Tanais, quantum dicerem triplatum Tiberim post Romam in mare Tyrennum decurrentem, aut quantum Danubium in duplo circa Budam. Et doctrina astrologorum tenet, quod Tanais sit eius longitudinis, cuius Nilus, fluvius Aegypti, puta circa sexaginta gradus longitudinis, et sicut Nilus a meridie ad mare Alexandriae descendit, sic Tanais a septemtrione in Meotidas et mare Ponti defluit. Nec piget repetere, quod supra dixi, alia magna flumina ex Moskouia esse orta, videlicet Dzwina, Volha et Dinepr seu Boristenes. Et cum Moskouia sit regio plana, non montosa, praedicta flumina in distantia non valde longinqua a se invicem ex terra plana, nemorosa et paludinosa oriuntur. Maximusque fluminum ille Volha, in Thartarico dictus Edel, tendens in septemtrionem procedit ducentis miliariis usque ad Nizni Nowygrod, quod sonat Inferius Nouum Castrum, et est terra Moskouiae, et illic accurrit et coniungitur magnus fluvius ex media Moskouia precedens, Occa cognominatus. Deinde octuaginta miliariis Germanicis Volha sub castrum Kosan, quod dux Moskouiae possidet, tandem sub castrum Sarai, quod Thartari tenent, fluit. Deinceps versus meridiem viginti quinque fluminibus, tantis, ut est Tyberis in Roma, et in aliis multo maioribus influit in mare Euxinum.
Accipiat itaque Reverentia Tua et contra omnes adversantes tueatur et dicat, quod praelibata flumina non de montibus nec de radicibus montium, quoniam ibi montes sunt nulli, oriuntur et fluunt.
Accipiat secundo, quod montes Hyperborei et Riphei, de quibus emanasse ista flumina ab aliquibus fabulose scripta sunt, nec in Moskouia neque in aliis partibus septemtrionis sunt. Recteque dicetur confictos fore et nusquam existere, nisi forte in libro scripti aut picti et non in terra reperiri affirmarentur.
Accipiat tercio, quod in dominio Moskorum, quemadmodum et in terris Thurcorum, homines de loco in locum et de territorio in territorium ad incolendum transferuntur et alii pro his commutatim mittuntur et locantur.
Accipiat quarto in Moskouia unam linguam et unum sermonem fore, scilicet Rutenicum seu Slauonicum in omnibus satrapiis et principatibus, sicque etiam Ohulci et qui in Viatka degunt Ruteni sunt et Rutenicum loquuntur, unamque sectam et religionem instar Graecorum tenent, omnesque wladicae, id est episcopi, qui plurimi sunt, patriarchae Constantinopolitano subsunt et confirmationem ab ipso postulantes obedientiam promittunt. Praeter Thartaros Kosanenses, qui ducem Moskorum recognoscentes Machometum una cum Sarracenis venerantur et linguagium Thartaricum loquuntur. Etiam praeter alienigenas ad septemtrionem in Scythia commorantes, qui sermone et linguis propriis loquuntur et idola colunt, prout in sequenti capitulo dicetur.
Accipiat quinto, quod post terram Viatka nuncupatam in Scythiam penetrando iacet magnum idolum Zlota baba, quod interpretatum sonat aurea anus seu vetula, quod gentes vicinae colunt et venerantur, nec aliquis in proximo gradiens aut feras agitando et in venatione sectando vacuus et sine oblatione pertransit, quinimo si munus nobile deest, pellem aut saltem de veste extractum pilum in offertorium idolo proicit et inclinando se cum reverentia pertransit.
Post Moskouiam sunt gentes et regiones inter septemtrionem et orientem in fine Asiae septemtrionalis, quae proprie Scythia dicitur, principi Moskouiae subiectae, per Iwan, ducem Moskouiae, principaliter subiugatae, scilicet Perm, Baskird, Cziremissa, Iuhra, Corela. Perm monosyllabum est: inde terra Permska bissyllabe – Permska pronunciando. Et fuit regio idola colens, quam Iwan, dux Moskorum, citra annos viginti baptisma percipere coegit more Rutenorum seu Graecorum et posuit eis wladicam, id est episcopum, nomine Stephanum, quem barbari post discessum ducis vivum excoriaverunt et necaverunt. Reversusque dux afflixit eos et alium denuo praesulem constituit, sub quo, tanquam novi christicolae, Rutenorum scisma et ritum profitentes permanent. Aliae vero regiones praeexpressae in infidelitate et idolatria persistunt, colunt solem, lunam, stellas, bestias silvarum et quod eis occurrit; habent propria linguagia et idiomata. In terra Permska proprium idioma, in terra Baskirdorum proprium, in Iuhra proprium et in Corela etiam proprium.
In his regionibus non arant, non seminant, panes non habent nec pecunias; feris silvarum, quae apud eos abundant, vescuntur et non nisi aquam bibunt. Morantur in densis silvis, in tuguriis ex virgultis factis. Et quia silvae illas terras contexerunt, homines silvestres et ferinos effecerunt: sunt velut bestiae rationem non utentes, vestimenta de lana non habent, pellibus teguntur rude et grosse consuentes varias pelles insimul, ex lupo, cervo, urso, sabellis et scismis et caeteris, prout fors obtulerit. Et quia ipsorum terrae mineras non noverunt, pro omagio duci Moskouiae mineras non pendunt, sed pelles animalium silvestrium, quibus abundant. Proximiores oceano septemtrionis, ut Iuhri et Goreli, piscantur et capiunt balenas seu vitulos et canes marines, quos ipsi vorvol appellant, et ex cute eorum parant redas, bursas et caletas, axungiam autem pro impinguatione servant et vendunt.
In Iuhra et Corela sunt aliqui montes mediocris tumoris, non altissimae elevationis, prout quidam putaverunt et scripserunt. Supra montes autem oceani, qui mediocres sunt per totum septemtrionem oceano adiacentes, scandunt ex mari pisces morss nuncupati dente sese supra montem continendo, fricando et ascensum promovendo. Dumque ad summitatem montis pervenerint, ad ulteriora gressum promovendo ad alteram partem montium volutando decidunt. Hos illae gentes colligendo dentes eorum, satis magnos, latos et albos, pondere gravissimos capiunt et Moskouitis pendunt atque vendunt. Moskouitae vero his utuntur, ad Thartariam quoque et Thurciam mittunt ad parandum manubria gladiorum, framearum et cultrorum, quoniam gravitate sui maiorem ac fortiorem impressionem impegunt et praebent impellentibus, laborantibus, preliantibus et occidentibus.
Et memineris, quod supra dixi, hanc esse illam Iuhram regionem Scythiae, de qua egressi sunt Iuhri, a posterioribus Hugni et Hungari dicti, qui ad mare Euxinum ascendentes vehementer multiplicati transierunt maxima flumina circa Paludes Meotidas intraveruntque Pannoniam et secundo regressu eam occupaveruut, possederunt et in hanc diem tenent. Suntque eiusdem sermonis et loquelae precisae, nisi quod addiderunt nostri Hungari aliqua vocabula ex Slauonico idiomate earum rerum, quae in Scythia et Iuhra non reperiuntur. Verum in Pannonia Iuhri sunt christicolae, in Iuhra vero patres eorum idolatrae: politioresque et cultiores sunt Hungari in Pannonia, omnibus deliciis pleni (quamvis in toto ferocitatem nondum deposuerunt), quam Iuhri septemtrionalissimi in Iuhra, qui in toto silvestres sunt, bestiales et in frigidissima regione miserrime degentes.
Insuper memineris in his regionibus Scythiae ad oceanum septemtrionis non esse magna cacumina montium, sed esse quasdam rupes et montes mediocris molis et non excellentissimae celsitudinis inaccessibilesque, velut aliqui historia antiquiores protulerunt et scripserunt. Potius itaque secundum experientiam dixissent de nemoribus et densis silvis eos exivisse, quam de inaccessibilibus montibus.
Epistola editionis 1521 anni[recensere]
Ioanni Haller, viro consulari Cracouiensi, Mathias de Miechuow, artium et medicinae doctor,
salutem dicit.
Spectabilis ac industriose domine Ioannes!
In collatione nuper habita interrogantibus aliquibus de accidentibus et contingentiis septemtrionalium post Sarmatias sitorum locorum subortae sunt opiniones et allegationes priscorum historicorum, Herodoti Halicarnasei, Solini – De memorabilibus mundi, Pomponii Melae, Plinii et caeterorum veteranorum scriptorum, qui varia protulerunt illarum regionum velut somniando accidentia, quae experientia quottidiana nulla penitus reperit nullaque in rei veritate approbat aut videt. Et ideo te certiorem de hoc reddendo aliqua eorum conscribo breviuscule in hunc, qui sequitur, modum.
In regionibus septemtrionalibus multum et prope oceano septemtrionis adiacentibus longissimi sunt dies in aestate et noctes brevissimae et fere nullae. Sol girat super emisperium et in occasu parumper et prope nihil absconditur et occidit. Itaque lucem non subducit legere aut laborare volentibus; et quanto magis prope solsticium aestivale girat, tanto magis continuis diebus lucet, solusque ipse sol splendet omnibus stellis occultatis et non apparentibus. Nam a die sanctorum Philipi et Iacobi, quae est prima mensis maii, usque ad Iacobi apostoli in calce mensis iulii stellae non apparent, et ex adverso, circa solsticium hiemale noctes sunt profundissimae et caligine mersae, dies vero prope nulli, vixque, quando nubilositas non impedit, sol ad unam horam comparet et lucet et is iuxta terram repere videtur et altius a terra non surgit. Propter quod in terris illis omnia ad lucernas et ignes circa solsticium hiemis peragunt et in provinciis christianorum Filandia, Gotthia et Noruegia divina officia, missas sic et vesperas ad candelas decantant et perficiunt.
Exinde corollarie elicitur, quod septemtrionalissimae regiones Perm, Iuhra et Ciremissa, Suecia, Filandia et Noruegia intensissimo frigore premuntur: nisi pellibus et foderatis ac subductis vestibus ignibusque, stubis ac specubus subterraneis foverentur, a frigore consumerentur et perirent. Exinde corollarie secundo accipitur, quod in illis regionibus non sunt vites, ficus et caeterae arbores fructusque delectabiles, quinimo nec fructus agrestes et silvestres visuntur, poma dico, pira et reliqua agrestia, in campis nostris germinantia.
Ex praemissis et tercio corollarie apparet, quod hiems illarmu provinciarum a Kalendis septembris ut saepe incipit et non resolvuntur nivesusque ad primam maii vel circa.
Et scias, quod praefati historici dixerunt in illis regionibus pennas in aere continuo pendere aspicientibus, quoniam, inquiunt, pruinae et nives in similitudine pennarum continuo et semper ibi descendunt et opplent contuentem, ut perspici non possit longius. Quod non esse verum experientia docet. Non enim semper illic ningit: dico non semper, sed interdum nives descendentes, sicut in caeteris regionibus, videntur, quamquam in comparatione aliarum regionum illic frequentius.
Nota hic miraculum de nivibus. Reffert quidam historicus vetustissimus, scriptor adventus Hungarorum, quod Iuhri seu Hungari referebant se vidisse idolum glaciale in finibus Albae Russiae transeuntes de Iuhra ad Paludes Meotidas. Asserit siquidem, quod in die nativitatis Christi descendit grando glacialis et confecit imaginem virginis tenentis infantem coronatum, et imago infantis pedetentim defluebat et minorabatur, donec die circumcisionis Iesu Christi tota resoluta est. Imago vero virginis, quia glacialis videbatur, ignibus adunatis per accolas resolvi procurabatur, sed ignis penitus nihil de ea resolvit. Hanc imaginem est videre in metis regionis dictae Viatka post Moskouiam et vocatur usque in hanc diem aurea vetula, alias Zlota baba, quemadmodum in Sarmatiarum descriptione olim dixi. Tu autem considera et iudica.
Praeterea praenominati historici affirmant, quod in terris septemtrionis ultra Sarmatias et Scythiam sit aurum et argentum copiosum, quod effodere et rapere prohibent griffes, sed te reddo certiorem, quod utrumque fabula est. Nam nec griffes neque aurum aut aliud metallum illic reperitur, nisi forsan diceres in Suetia olim cuprum fuisse, nunquam tamen eiusdem bonitatis et copiae, sicut in Pannonia et superiori Almania circa Swotz.
Amplius plures antiqui historici presumptuose scripserant in huiuscemodis longissimis provinciis septemtrionis esse homines monoculos, bicipites, duo capita habentes, alios monopedes, nonnullos canicephalos, id est canina capita habentes, et alios transformari in lupos. Quod in toto experientia approbante confictum est et fabulosum.
Sed ne taceam praetereundo vera contingentia illarum regionum. Accipe, quod in illis regionibus sunt plurimae illusiones malignorum spirituum, quemadmodum Hali Rodham super .II. Quadrupertiti Ptolomei scripsit et Conciliator differentia 67 confirmavit experientiaque quottidiana docet. Verba Hali Rodham: Hermes dixit in .LI. latitudinis, quod in fine septemtrionis et meridiei morantur spiritus maligni et diaboli et bestiae ledentes homines; et infra: et intrant in eos tales, quasi ipsi sunt, sicut turelli Curasmini, et caeteri tales ex his, qui morantur sub septem stellis, quae dictae sunt currus. Haec ille.
Ex hoc intellige primo experientia docente, quod in regionibus ad oceanum septemtrionis positis exurgunt clamores spirituum malignorum super transeuntes viam terrefacientes eos, praecipue versus occasum solis et occidente sole et magis circa nemora, circa silvas et lacus et inter colles et silvas. Et in terris christianorum in Noruegia, Suetia et Filandia solent opponere et ante se faciunt signum crucis, et illa vox demonum elongatur, et secundo se signantibus iterum remotior et submissior clamor auditur, sic tercio et quarto crucis signum opponentibus voces et clamores elongatissimae et parumper audibiles elabuntur et cessant.
Item in praefatis regionibus, quando hospites in hostiariam et aliquam tabernam venturi sunt, tota nocte praecedente in illa domo fiunt pulsationes, strepitus, praeparationes et deportationes vasorum in celariis et habitaculis domus. Homines autem talis domus propter asuefactionem parum curant de illis fragoribus et deportationibus. Amplius turelli et larvae demonum deiiciunt dormientes de scamnis, alios de habitatione extrahunt et deportant, praecipue inebriatos et sensualiter viventes.
Praeterea circa aquas et navigationes ex suggestione spirituum incolae, praesertim tabernatores et molendinatores, vendunt precio ventum et pacatum transitum per aquas, tribus, quatuor vel sex diebus, quibus sit tranquillitas navigantibus, donec emti dies expirabunt.
Et cum haec vera sint, experientia duce, septemtrionalissimi tamen ad nostras regiones ascendentes nolunt fateri eorum contingentias assiduas. Putant siquidem eis ignominiam et derisionem exinde oriri. Sed quod natura ingessit, difficile est negare, durum enim est contra ordinem mundi calcitrare. Accipe et cognosce etiam, quod illae terrae in aestate sunt humidae, lubricae et lutosae, ut habitatores vehiculis et trabibilibus super terram utantur saepius, quam plaustris aut quadrigis.
Cracouiae apud dominum Ioannem Haller. 1521.