Liber VII
Incipit septimus eiusdem feliciter.
I. Et primo quorundam infelicium concursus describitur.[recensere]
Nemini circumspecto dubium est quin, quanto magis laboribus vires exhaurimus, tanto quietem avidiores assummimus; que diffusa per artus non nunquam tanta suavitate defessos complectitur, ut, nisi quis caveat, in torporem facile alligetur. Quod quidem et ego nuper expertus sum. Nam descripsisse, quantumcunque succincte, ingentia gesta tam grandium tanque illustrium virorum et tristes exitus eorundem adeo robur meum retuderat ut, non solum cupide, sed precipitanter in quietem me sinerem; quam ob rem non tantum maiori, sed insolita etiam lenitate demulsus, in soporem fere solutus sum. In quo ni clamor plurium obstrepentium circa vetuisset, iners procul dubio iacuissem.
Quos inter fere primus, memoria patris tractus, Antonius Marci Antonii ex Fulvia filius insipientiam genitoris et casum quibus se immeritum obrutum cernebat execrabatur; nec minus Octaviani atrocitatem qua a divi Iulii statua distractus vi trucidatus sit.
Sic et Cesareo, qui se a Cesare ex Cleopatra genitum asserens, dum ex clarissimo sanguine cretus in spem regni cresceret, revoluta rerum serie, post genitricis nepharie voluntariam mortem, se adolescentulum atque innocentem Octaviani iussu peremptum querebatur.
Stabat et Iulia, eiusdem Octaviani ex Scribonia coniuge filia, femineo deplorans ululatu quod, tanti imperatoris genita, primo Marcello Octavie filio desponsata; demum Marco Agrippe viro illustri in matrimonium tradita, sua reticens adulteria, ad id devenerit ut, patris crudelitate patria pulsa, in exilium acta ibique vino et humano privata consortio, inedia fere in dedecorosam mortem inciderit.
Nec minus Agrippa, huius ex Marco Agrippa filius, non ignaviam suam, qua lixas quoscunque spurcissimos superavit, sed Augusti avi sevitiam, quod relegatum exilio torpere permiserat, clamitabat.
His iunctus erat et Cassius Parmensis et fletu querulo maledictis execrabatur temerariam presumptionem suam, ob quam, duin Marci Antonii sequeretur crapulas, sobrietate postposita Musarum, odium meruerit Augusti et eiusdem mandato post Antonii occubitum [in] inferias Iulii sit confossus.
Hinc Quintus Gallius pretor, ob falsam Augusti suspitionem, a splendido pretoris culmine se per centuriones, eo iubente, ad torturam more servili deiectum et inde ipsius Octaviani manibus privatum luminibus et in custodia conservatum et demum interdictam sibi Urbem, dum fugeret, a latronibus captum occisumque lamentabatur.
Erant et alii multi; sane quoniam plurimum animum meum angunt Ytalorum miserie, libens ab omnibus oculos flexi in Herodem Iudeorum regem, qui cum pregrandi suorum caterva et potissime amicorum atque cognatorum stipatus, lacrimarum plenus pulla cum veste vociferans veniebat. Cuius erumnas sermone prolixiori iungendas reliquis arbitratus sum.
II. De Herode Iudeorum rege.[recensere]
Herodes Antipatris Ydumei, ex clarissima Arabum familia, filius fuit et eiusdem patris sui opere Galilee, quintum decimum etatis annum agens, tutor effectus est.I Et dum prudentia superaret etatem, in amicitiam Sexti Cesaris, qui Syrie pro Iulio preerat, veniens, Ezechiam quendam strenuum latronum principem, omnem provinciam infestantem, cum multis ex sequacibus ad internicionem usque delevit. Quod etsi gratissimum incolis fuerit, ab invidis tamen Hyrcano regi accusatus, cum custodia diligenti suorum septus causam dicturus venisset, literis Sexti Cesaris actum est ut clam abitet immunis et Damascum perveniens pecunia a Sexto Cesare inferioris Syrie ducatum obtinuit.
Demum cum patris precibus arma, que adversus Hyrcanum sumpserat, posuisset, Iulio Cesare mortuo, arte atque muneribus in amicitiam Cassii adversus Octavianum et Antonium receptus est. A quo non solum totius Syrie principatum suscepit, sed et naves illi cum omni exercitu commendate spesque data est regni Iudeorum, si in fide consisteret.
Porro cum Malicum permaximum ex Iudeis hominem occidisset in litore Tyri, eo quod Antipatrum necasset veneno et Marionem eiecisset e Galilea atque Antigonum, Aristoboli filium, bella parantem vicisset, Ierosolimam veniens a Iudeis et Hyrcano rege summa cum letitia susceptus est et coronis donatus, quas, tanquam futuri regni portentum, suscepit avide. Ibi Dori uxore prima, ex qua iam Antipatrum susceperat, dimissa, Aristoboli sibi copulavit filiam. Ceterum superatis ab Octaviano et Antonio, Bruto et Cassio, Antonio apud Bithiniam ipse cum Phaselo fratre a principibus Iudeorum maximis criminibus accusatus, muneribus egit ut non solum absolverentur, sed Iudeorum dicerentur tetrarche, qui post regem et pontificem summus est honor.
Tetrarcha ergo, Hyrcani filiam sapientissimam sumpsit uxorem. Inde cum Antigoni opera Parthi sub ducatu Pacori regis Parthorum filii et Barzaframanis satrapis adversus Hyrcanum arma moverent, Pacoro Ierosolimam appropinquante, fraude nil proficiente, anxius Ioseph fratris consilio Arixa Ydumee vico secessit ad Petras Arabum.
Inde, iubente Malco Arabum rege, cum paucis in Egyptum abiit unde, invita etiam Cleopatra et aspera obsistente hyeme, in Rhodum veniens ivit Romam Antonioque narravit Antigoni promissa Parthis Hyrcanumque et Phaselum fraude captos, aures ab Antigono truncatas Hyrcano, ne ulterius sacerdotio fungeretur et tandem Phaselum egre vincula ferentem, illiso capite parieti, spirasse. Inde fugam suam et regis Arabum nequitiam integre nuntiavit. Quibus commotus Antonius una cum Octaviano, inpenso eidem suffragio, ut a senatu Iudeorum rex diceretur egere iudicatoque Antigono hoste publico adversus eum Herodi auxilia decrevere. Tanto igitur tanque claro successu Herodes regio dyademate insignis letabundus in Iudeam rediit. Quo cum Ventidio et Sylone et Machera atque Sosio romanis ducibus adversus Antigonum, qui se regem fecerat, eo quod Aristoboli ex filio nepos esset, multa bella gessit et non absque labore et periculo, faventibus ob aurum romanis ducibus Antigono. Tandem cum Antonium adversus Parthos euntem prosequeretur magnifice, occisum Ioseph fratrem a copiis Antigoni et eius caput abscisum infixumque pilo et circum urbes delatum, indignanti pertulit animo. Verum cum a ruina domus, in qua cenaverat, et incolumis e balneo in quo solus cum puero serviente lavabatur, nudus irruentium effugisset gladios, letatus quod a Ferora Pappi ducis Antigoni, qui Ioseph interfecerat, caput suscepisset, in regnum rediens Mariannem Alexandri, Aristoboli regis geniti, filiam sumpsit uxorem et animositate repletus, adiutus a Sosio duce antoniano, Ierosolimam obsedit et expugnavit egitque muneribus ut Antigonus, qui triunpho servabatur in vinculis, necaretur. Inde ut omnis regia soboles auferretur, Aristobolum iuvenem, cui intercessione Mariannis sororis egre sacerdotium dederat, dum per estum cum amicis balnearetur in fonte sepius ioco mersus, opere suo ad ultimum in eodem suffocatum de medio abstulit.
Quod Mariannes inpatienter ferens curavit ut de morte Aristoboli pulcherrimi iuvenis a Cleopatra Herodes accusaretur Antonio. Quod tamen auro purgatum est. Ad id enim Romanorum vetus honestas devenerat ut apud eos fandis atque nephandis aurum prevaleret. Restabat enim ut ob quesitum regnum inferis tertia solveretur victima, Hyrcanus scilicet. Qui cum iam octuagenarius a Babilone ex captivitate rediisset Ierosolimam, multis ab Herode in necem eius ante temptatis, tandem in convivio senex occisus est.
Ab huiusmodi homicidiis arma sumpsit in Arabas quos, post multas eorum calamitates, in dicionem suscepit. Hac victoria tam formidolosus cunctis adiacentibus factus est ut adversus eum nemo aliquid auderet. Et iam regni sui statum gloriosus videbatur post labores plurimos fraudes et homicidia firmasse, quem Octaviani victoria ex Antonio et Cleopatra, cuius ipse adversus eum partes secutus fuerat, retraxit in lubricum. Sane circumspectus rex, sagacissimo consilio usus, ad Cesarem festinus adveniens posito dyademate tam apte tanque oportune, pro temporis qualitate, oravit ut, non solum veniam mereretur, sed Octaviani gratiam et amicitiam lucraretur atque illi ab Octaviano non tantum abiectum dyadema concessum, sed civitatibus atque provinciis adiacentibus ampliatus est.
Sed cum fere nil supra videretur apud eum posse Fortuna, per quot illum extulerat gradus, per tot revoluta vexavit elatum. Nam ante alia eam in rem quam plurimum diligebat sevire coactus est. Mariannes enim egre fratris mortem gerens sciensque et dum adversus Arabas et dum supplex Romam oraturus iret, mandasse eum amicis, si minus ei pro votis contingeret, ut occideretur, eum habebat odio et ob id in ignobilitatem eius obloquebatur sepe. Qua de re, ut placet aliquibus, Cyprinne Herodis matris et Salome sororis opere factum est ut ab eodem, tanquam coniurationis adversus eum noxia, morti miserabibili damnaretur. Alii volunt eidem ostensum Mariannem formosissimam effigiem suam pictam Antonio in Egyptum misisse ut libidinosum hominem in gratiam suam et concupiscentiam traheret atque deinde in Herodis exitium et ob id in illam, tanquam in hostem, Herodem turbatum, mortem eius imperasse.
Verum quecunque fuerit causa, Mariannes non femineo ritu, sed virili animo atque facie immutata mortem suscepit, esto qui aderant innocentiam suam et eximiam pulchritudinem et eius regiam claritatem miseramque fortunam queruli deplorarent.
Quo peracto, cum furor cessasset Herodis, illico suo in loco vetus surrexit amor eumque adeo torquere cepit ut alteri rei quam ululatibus et lacrimis non vacaret, ilIam die noctuque vocans exoransque in tantum ut fere devenerit amens. Et quia, quotiens filios quos ex illa susceperat videbat, defuncte memor in novum trahebatur dolorem, spreta civitate sub venationis titulo secessit ad silvas ibique mestissimus deflens fere in letiferam valitudinem incidit et delatus in Sebasten iacuit donec ab egritudine curaretur. Sanitate vero recuperata et dolore tractu temporis longo paululum lenito, Romam Octavianum visitaturus concessit. Quo comiter susceptus, relictis Aristobulo et Alexandro filiis ex Marianne susceptis, in regnum rediit. Ibi cum theatra preter iudaicum ritum construxisset et in eis statuam Octaviani et alias erexisset, multos ex murmurantibus Iudeis ob hoc iussit occidi. Quod odium mira liberalitate sedavit. Nam laborantibus eis fame sumptibus propriis affatim indigentibus oportuna concessit, ingensque templum, ad instar olim Salomonis, ab ipsis fundamentis infra octavum construxit annum. Quibus reassumpta gratia Iudeorum, Romam veniens honoratus egregie ab Augusto, filios regiis moribus et scientiis imbutos cum alacritate reduxit in regnum, eisque maxima Iudeorum letitia coniuges iunxit: Aristobolo Beronicem, natam sororis sue Salome, Alexandro Glaphiram Archelai regis Capadocie filiam.
Nec diu post bec quod Herodes cum ingenti exercitu prosecutus Marcum Agrippam, ad expeditionem tendentem ponticam, illum adeo iuvit ut victoris Agrippe gratiam meruerit; et post multiplices illi inpensos honores, ab eo eidem multa oppida regno adherentia suo conces sa sunt et oppressis Iudeis per Asyam et Greciam, eo po. scente, suis posse uti legibus ac libertate concessum est.
Quibus tot tantisque secundis rebus, qui uno concussus acri fuerat ictu restitutus, non solum felix videri poterat cunctis, sed beatissimus apud mortales. Et ut nulla ex parte videretur splendor regius diminutus, in tantum donis et munificentia tam regibus exteris et tetrarchis quam civitatibus et populis atque regionibus magnificus fuit, ut diceret Octavianus sue magnificentie romanum solum deesSe imperium. Preterea edificiis mirabilibus tam publicis quam privatis et sacris atque profanis construendis nemo illi suo evo comparari potuit. Cesaream insuper et Sebasten atque Antipatridam atque Cyprum civitates condidit et alias etiam plurimas variis ornavit edificiis.
Sed cum a successuum culmine declinandum foret, crudelitate nimia in miserrimam regis vitam lapsus est. Nam cum Ferore fratri et Salome sorori, Aristobolum et Alexandrum indigne matris mortem ferre et sibi insidiari, credidisset, primo in eorum iniuriam Dorim primam reassumpsit coniugem et Antipatrum filium ex ea genitum illis preposuit, a quo etiam irritatus, accusaturus innoxios Aquilegiam usque perrexit. Verum cum lacrime magis quam verba filiorum aperuissent innocentiam, eis reconciliatus in Ierosolimam remeavit. Sed brevis fuit gratia talis. Aberat Antipater, aberat Ferora et Salome quibus non ante rediens iunctus est quam, instigante Antipatro, non solum in iuvenes sed in Feroram et Salomen ac alios plures regni nobiles senescentis regis refervesceret ira. Ob quam tortus est Alexander ac vinculis traditus et amici plures tormentis occisi, non nulli ab aula in totum semoti sunt et ipse pavefactus, turbata mentis tranquillitate, fere in insaniam versus est et passim cruentis cedibus regnum lanians illud, quod honore atque pulchritudine florebat plurima, fere dehonestavit omne seque miserum patefecit ex glorioso. Attamen cum paululum illum Archelaus Capadox mitigasset et solveretur Alexander, infestatus a latronibus Traconitibus in bellum surgere coactus est ac insuper a Sylleo arabe, eo quod sibi Salomen viduam dare recusasset uxorem, in causam coram Cesare tractus recuperata gratia et damnato Sylleo, obtinuit id posse in filios quod sibi iustum videretur et faustum. Et in regnum rediens, Heuriclis lacedemonii opera, acris inter eum et filios seditio orta est ob quam, ratus eos in suum excidium vigilare, maximo Iudeorum dolore, Aristobolum et Alexandrum in Cesarea morti damnavit eosque Sebasten missos iussit interimi laqueo.
His agitatus curis, ingentior superaddita cura est; nam cum ab orientalibus regibus, qui duce stella Iesum natum adoraturi venerant, certior factus esset Iudeorum exortum regem, timuit; et cum non rediissent ad eum iuxta promissum relaturi reges, iratus multos a bimatu et infra trucidari fecit infantes ut incognitum forte perimeret, quos inter ex filiis unus fuit. Ex quo aiunt Octavianum Cesarem dixisse se malle suem Herodis fore quam filium.
Demum cum peregisset hec et alia plura senex infelix, spectabilem occisorum filiorum prolem prospiciens, ad pietatem, potius in suam perniciem quam interfectorum subsidium versus, in instigatorem Antipatrum odium omne convertit et idcirco, sublato Ferora fratre veneno, Antipatrum servari iussit; et noxiis infestatus animi cruciatibus, seva atque turpi infirmitate correptus est. Nam cum incessabili et infesta prurigine teneretur et per omnem corporis partem scaturientes vermes assidue glomerari cerneret nec his obstari seu occurri posse medelis et minime Asphaltidis calentes und[as] vel tepentis olei balnea prodesse cognosceret, se mori auspicans, ut suo funeri publice Iudeorum lacrime, cum eis se odiosum adverteret, prestarentur, novum crudelitatis genus commentus est. Iussit enim omnium provinciarum accersiri nobiliores eosque diligenti servari custodia, Salomi sorori iniungens, uti iam dudum infantulos cedi fecerat, sic, quam primo deficeret, omnes quos servabat cederentur provecti; et ne deessent facinori percussores, eisdem legata testamento reliquit. Porro cum eum nimium egritudo torqueret, instituit morte finem torturis imponere et profecto se transfodisset gladio ni Achibius obstitisset amicus.
Quod in quenquam infortunium maius exoptes quam ut ex quacunque causa tanto urgeatur dolore ut semetipsum cum acquisitis omnibus perdere cupiat et conetur? Vides quem non Arabum arma, non Iudeorum accusationes, non necessariorum insidie, non mille maris terreque pericula vicisse potuerant, vis morbi vicit, in tantum ut vitam, quam sepe multo redemerat auro, quam parricidiis pluribus, quam amicorum occisionibus, quam summa satellitum armatorum solertia servaverat, et cum illa regnum summis quesitum laboribus atque servatum, ultro conaretur abicere.
Summa igitur in infelicitate iam lapsus, cum ex opinione sue mortis plurium audisset clamorem atque Antipstrum abicere vincula conantem sensisset, in sevitia perseverans, quasi de suo adventu nuntium premissurus ad inferos, iuvenem filium iussit occidi. Cuius post necem et ipse miserabiliter die quinta defunctus, ab Archelao filio successore, magis ob preteritam virtutem quam ob continuatam sevitiam, honorifice et ritu regio sepultus est.
III. Tristes quidam et Tyberii Cesaris atque Gai Caligule iurgium cum Valeria Messalina.[recensere]
Poteram hic in detestationem rerum temporalium et in insanum ac inexplebile Herodis desiderium iure multa subnectere; attamen non ante putrescentis eius interitum finieram et ecce lugubres ex filiis extitere duo, Archelaus videlicet et Herodes, qui prius Antipas dictus est.
Ex his primus anxie querebatur quod sibi, a patre in regnum iure hereditario substituto, Augustus regium dyadema negasset et tractu temporis eum apud Viennam, Galliarum urbem, relegasset exilio ibique longinquus a suis, non longa mora interposita, ex rege privatus expirasset.
Alter vero, qui ante cum Phylippo fratre tetrarcha designatus fuerat a Cesare, demum fratri successor effectus, deflebat se exulem extorremque una cum Herodiade uxore, quam Phylippo surripuerat, apud Hyspanos aliquandiu a tenui pressum Fortuna extremum diem ultimo clausisse. Sed hos inter et alios varia lamentantes, iurgium fere delectabile, licet obscenum, Tyberii Cesaris et Gai Caligule cum Valeria Messalina aures inpulit meas et in se contraxit animum oculosque.
Tyberius quidem Augustus et Gaius, dato habitu aspectuque mestissimi apparerent, visa inter flentes Messalina, quasi ad quid venissent obliti, in eam alternis vicibus verbisque atrocibus invehere incepere; et primo Caligula: «Quid – inquit – obscena libidinum hyatrix huc Messalina venisti? An visura flentem Emiliam Lepidam, dolentem Liviam Medullinam, queritantem Plautiam Herculanillam, repudiatam Elyam Petinam, quasi gaudens quod tibi, re ceteris sobrius, senex Claudius orbi imperitans, cesserit? Aut Drusum piro strangulatum et Claudiam ante limen matris expositam, privignos tuos, ut ex angustiis exosorum aliquid voluptatis summeres? Seu potius soporiferas herbas papavera opiumve et medicata vina ut occupantem libidines tuas Claudium non alto somno demersum, sed fere exanimem redderes?».
«Non equidem» subsecutus confestim Tyberius: «Iam novisse potuit ingurgitatorem illum egregium, esto titubantem, celicolis, Agrippine meritis, iunctum esse et ambrosii nectaris una cum Iove amplissimos calices haurientem. Verum viget adhuc eius insatiata prurigo, qua persepe nocte in una adulteris innumeris se subegit et potius fessa labore quam contenta concubitu, veste in aliena petitas cellulas noctu ultima reliquit. Edepol lupanaria aut fornices locum hunc esse arbitrata est et multos venientes aspiciens iam secuta, impudens mechos repertura suos accessit. Sed erras, vorago inexplebilis; si nescis, miseriarum locus, non luxuriarum hic est».
At illa firmiori vultu et oratione integriori, quam putes illecebri fuisse mulieri, adversus exasperantes hos inquit: «Locum et qui veniant et causam, etiam vobis tacentibus, optime noveram, sed ut impium mee fortune casum, quod a clarissimi patris Barbati Messale ac ab imperiali thalamo in turpissimam mortem ac indelebilem infamism conciderim, ut deflerem veni. Ast dum vos audio videoque tristes nec mea sorte candidiores exuisse vitam sentio, iam minus misera, postpositis paululum lacrimis, vestris sermonibus impavida vices reddam. Etsi erubescam, non inficiar: lasciva luxuriosa adultera et concubitu plurimo semper avida fui, quod quidem, quantumcunque multum habeat criminis, non tamen aliquali caret excusatione. Memini et meminisse iuvat percontanti Barbato de nativitate mea mathematicum respondisse: “Dum hec tibi, Messala, nata est, gemina Latone proles in vestrum orbem chelibus detenta surgebat ab infero, quam hostem tenens Orionis Athlantiades sequebatur celique medium hiulco Draconis capiti Martique suo iuncta Cytharea tenebat et suis in Piscibus Iovem atque infelicem cum Ganimede senem celi vertigo in noctem profundissimam rapiebat, quibus agentibus, omnis etherea compago ruere videbatur in Venerem”. Celo igitur urgente in hoc nata sum et si abominabile facinus, naturale tamen est, et esto velint et vere velint aliqui posse hoc forti animo superari, defecisse femellam excusabit Alcides cui, etsi illud humeris substentare concessum sit, viribus tamen superare negatum est. Ea igitur vi qua et Hercules victa sum. Verum si Affricanus Scipio aut Marcus Cato obiecissent quot obicitis, vel ego me Sulpitiam Fulvii Flacci coniugem seu Orgingontis uxorem aut antiquiorem illam Lucretiam dixissem, et ego tacuisse debueram et vos iuste iurgia inicere poteratis. Sed quid vos, queso, Iulie divine stirpis opprobrium, laceratis? Et ut pariter in ambos reiciam quod in me obicitis ambo, volo memineris, inepte iuvenis, et Germanici piissimi patris indigna proles, apud quoscunque notissimum esse quid, honestate consanguinitatis abiecta, a damnabili luxurie tue ardore tractus, in Agrippinam Drusillam Livillamque, ex ambobus parentibus sorores tuas, egeris et quid potisti: me in Drusillam; nec latet vos quid in honestissimas matronas, nunc sub coniugii specie, nunc vi sepius egeris, etiam cernentibus viris quos, una cum uxoribus, in conviviis advocaras proditor. Sed quid istud? Ego medicata vina ingurgitatorio Claudio apponebam ut in somnum solverem; tu venena undique congregaveras ut in mortem humanum genus omne dissolveres. Ego sopitum Claudium cupiebam, ut licentius ardori vacarem meo, tu (nec dicere veritus es) civibus cunctis tuis caput cupiebas unum, ut ictu posses uno sevitiam complere tuam. Tu sepe questus es tui principatus tempora fame publica peste vel strage non insigniri. Quibus inspectis, princeps optime, qui te patrem dicebas patrie, cum hostis esses, non adeo insolenter et inconsiderate in me miseram insurgere debueras. Profecto Gai equissimum est ut quis ignominiam suam purget antequam alienas accuset; sed te resumptura aliquando, in spurcissimum istum senem toto trahor affectu.
Et dicas volo, Tyberi clarissime, qui tanta tanque accurata dicacitate meas momordisti ineptias; numquid e memoria tua ceciderit insula Campanie Caprea, apud quam secessum et latibulum ociorum tuorum elegeras, imo officinam obscenitatum tuarum condideras? O obiurgator libidinum muliebrium strenue, nonne monstruosarum laSciviarum spintrias exornasti? Nonne exquisitis undique meretriculis atque lenonibus et quibuscunque novi et inauditi concubitus repertoribus, quos tu spurelos vocabas, exornatas complesti, dum avidus turpitudines commixtionum suarum spectares effeti corporis tui vires in nervum consurgerent ne, te sine, tot enormia patrarentur? Nonne, spurcissime senex, nemora antra et loca semota silvestria per omnem insulam quam tu, non dignus humano consortio, fere solus incolebas, caveis atque locellis incestuose veneri aptis, variis suffragantibus aminiculis, implevisti et feminis ephebisque replesti, ut passim tendens id cerneres ageresque, si suppeterent vires, quod michi iuvencule mulieri obicis iam fecisse? Ego lupanaria noctu clam aliena palliata veste urens exquirebam iuvenis; tu per diem omnem palam senex frigensque incolebas caveas. Pudet me scelestam feminam referre quod te, princeps inclite, pisciculis adhibitis tuis, commisisse non puduit. Quid ergo te non antea prospectasti miserrime quam michi adulteria obiceres mea? Advertisses liquido in te dixisse quod michi obiecisse putabas. Sect si forsan probra hec velletis refellere, asserentes honestarum matronarum unicum esse thesaurum pudicitiam eoque petdito in recuperationem frustra sudetur, quod hominibus non contingit, nec ob id infamiam consequantur ex quo plurimum mulieres efficiuntur infames, haberem quid ad hoc in vos dicerem si longius loqui vellem; sed absit ut fatear quod ulli licent ulla de causa absque infamia in virtutes agere. Sed si sint qui concedant, non hoc tantum scelere rei estis, cum summa et inaudita fere perfidia laboretis. Et ut pretermictam, Tyberi, iuventutis tue inertiam et circa potationes ocia, quibus meritis vocabaris Biberius Caldius Mero, et ob desidiam secessus in Rhodum, ad insatiabilem sitim, quam sanguinis ex innata animi tui nequitia habuisti, et ne verbis testimonio caream, volo te circumspectes et ante alios Gaium Asinium Gallum, splendidum urbis nostre facundie oratorie lumen, quem tu, nulla alia tractus causa quam mentis sevitia, post diros plurimosque cruciatus eviscerari iussisti. Volo prospectes Vovonium illustrem Parthorum regem, seditione suorum regno pulsum, non solum tam gtande infortunium execrantem, sed quod inexplebili avaritia tua, cum in fidem romani populi aufugisset Antiochiam, ibi primo ingenti thesauro a te privatus et factus, ex rege ditissimo, mendicus et exautoratus homo sit ac inde crudelitate tua truci morte reacquirendi regni spe nudatus excesserit. Et si ulterius oculos porrigas, Agrippinam nurum tuam miseram flentemque atrocitatem tuam videbis, eo quod innocentem eam accusare veritus non sis, se nunc ad Augusti statuam, nunc ad exercitum fugam parare et ob id a te apud Pandateriam relegatam. Quo insuper a centurione eam adeo verberibus affligi fecisti ut oculo privaretur uno et demum, dum tua fastidia ac crudelitates morte effugere conaretur et mortem inedia quereret, invidens eam vite brevitate longitudinem iniuriarum tuarum effugere, vi cibum per guctur eius impingere animamque fuge destinatam servare frustra conatus es expertusque mulieris ingenio te multis posse mortem, etiam renuentibus, dare vitam nolenti nemini, cognovisti.
Compatior ecastor in mediis miseriis meis Neroni atque Druso Germanici filiis huiusque infandi iuvenis fratribus, quos tibi sibique post tergum cerno sua fata gementes, sientes se ob invidiam a te sumptam, eo quod pro eorum salute vota suscepta sint, primo variis conviciis laceratos, demum literis nequiter senatui accusatos atque, te agente, hostes rei publice iudicatos; tandem sevitia tua ad id deductos ut Nero, in Pontia insula relegatus, inedia moreretur, Drusus in parte palatii, ut quidam ferunt, timore laquei et unci a carnifice demonstrati seipsum occideret, esto ipse acerbius clamitet, sibi slimentis subtractis omnibus, ad tomentum e culcita tractum manducandum illum coegeris. Extremo, cum apud alios odia cum morte secedant, mortuorum fame reliquias adeo dispergi fecisti ut, ad tumulum exhibendum defunctis, nunquam possent ab aliquo colligi et michi, quasi facinora tua ignoranti, inveterate dierum malorum, obicis boletos et pocula. Dic queso, cui dubium est quin Germanicum, Drusi filium, nepotem, imo etiam adoptivum filium tuum, tam bello conspicuum ducem, tam rei publice utilem, tam plebi patribusque dilectum, per Gneum Pisonem, tum Syrie prepositum, veneno necaveris? Et Drusum fratrem tuum pariter, cuius tu cadaver tanta cum humanitate prosecutus es? Ego virum decipiebam poculis, tu fratres nepotesque et filios surripiebas veneno. Ego inertem ludebam, tu solertissimos occidebas. O dira pestis et merito feralibus verbis execranda, fratrem in fratrem sevire, quibus etiam antequam nascerentur unus fuit et idem sanguis, pater unus et genitrix una, dum nati idem patrii lares par eorum parentum cura convictus mores et disciplina eadem et, ab ipso vite exordio, amicitia inchoata. Belue non uno gestate utero, sed una iuncte specie, se invicem ab exteris servant illesas. Homines, quibus data ratio est, sinamus in alios, sed in fratres etiam exasperare animos, exercere sevitiam non verentur.
Sed ad te redeo, cuius truculentias si narrare velim, omnes deficient verba. Insurgat et dicat Seianus, quem tu deiectis eius statuis excarnificatum uncisque tractum in Tiberim proiceretur iussisti. Adveniant qui ad sevitiam tuam complendam, apud Capreas e rupibus post varia tormenta in precipitium dati sunt. Michi quippe satis est paucis ostendisse quia te noverim, quia tue animi iniquitates sint, mee corporis; tue excogitate, mee coacte; tue humano generi toto damnose, mee, ignominia pudoris feminei sublata, nemini. Ego principis iussu confossa, tu inter lenones et meretriculas obscenis in fornicibus, marcido confectus senio, in venerem pronus et frustra cupiens cecidisti.
Quid ergo inquies in mulierem? Commune omnium vitium luxuriam obicies. Sed eo telo quo te, senex libidinose, carnifex pupugi, hunc insolentem iuvenem libet iterato configere.
Ubi nunc, queso, Gai, illa tua ridenda atque detestanda et inanis gloria, qua te deum, mortalis et immanis fera, adhuc fingere ausus es, qua templa confici, statuas poni, hostias mactari, victimas offerri, preces porrigi, nomen invocari tuum et ab hominibus adorari passus es; imo renuentes minis et indignationibus in amentiam cogebas tuam? In hoc, ut cerno, lapsa est ut inter miseros a te mea luxuria detestetur. O lepidum capitulum, tam repente ab altaribus, e celo, ex deorum contubernio medios inter gladios te rite trucidantium et inde in miseriarum locum ad Messalinam corrodendam deiectus es. Credo Castorem atque Pollucem, quibus medius residebas, te novum inquilinum ex possessione sua veteri eicere ac existimo Iovem Capitolinum te nimis suam verbis exasperantem ignaviam longius tolerare nequisse. Quis, oro, deorum Mercurius aut Mars seu Minerva te eius avulsit ab auribus? Mehercle immerito factum est; nam postquam sures suas completas consiliis feceras teque ipsum aliquando retrahebas in rei publice commodum et nominis tui decus perpetuum, surgens in Neronem fratrem tuum, nil tale timentem, ut aiunt aliqui, gladios expediri iussisti sic et in Sylanum socerum sic et in Ptholomeum, Iube regis filium, tibi ex Selene, Antonii filia, consobrinum, sic in senatores plures, sic in consulares atque pretorianos viros, sic etiam in romanam plebem in quam horreis firmatis quandoque famem Erysichthonis indixisti.
O preclarus patrie pater, sic enim predilectione nimia cernimus in filios agere genitores ut necentur fame certa potius quam fortune dubie reserventur! Iovisne an Iunonis regine fuit istud consilium? Veneris genitricis fuisse arbitror, ad captandam benivolentiam subditorum inpensum. Hec eadem egit, existimo, ut patres ad prospectanda filiorum supplicia invitos traheres, ut innocuos nocuosque feris obiceres, ut rei publice temporibus tuis commoda lueres, ut libellos illos spectabiles post necem tuam a Claudio meo compertos. scriberes, piis insignitos titulis, cum uni Gladius, alteri Pugio nomen esset, tue clementie testes egregios. Sed videre dii, quos tu vesania calcabas tua; et magis aliorum innocentiam quam que merueras supplicia intuentes, ut confodereris facile permisere.
Verum cum tanto non videaris adhuc attritus supplicio, volo sinistram versus tuam intuearis: videbis equidem Cesoniam tam tibi dilectam, centurionis exenteratam gladio flentemque Iuliam tuam Drusillam parieti illisam, ne semen aliquod ex te genitum superesset. Et ut cetera taceam, precor dicatis, infelices homines, imo silvestres.onagri, divine Cesaree domus dedecus sempiternum, que vos, fetidis cadaveribus derelictis, cepere sedes? Permisitne nauta Caron vos navem conscendere? Potuitne cum patientia iudex ille Radamantus et criminum cognitor Minos vos audisse? Potuitne trux aliquis vestris sceleribus satis dignas excogitare penas? Non equidem Flegeton, non Stigia suffecit palus; Furiis ipsis et Plutoni abominabiles estis et omni Tartaro vestro conspectu penas infligitis. Abite igitur, infaustissime belue, eam quam meruistis in crucem et vos ipsos docete vestra prius expiare facinora, quam morsus infigere alienis».
Hec cum illa infracta quadam vivacitate narrasset et ego, non solum absque tedio, sed summa cum delectatione elevatis audissem auribus, truces homines confusi et illius victoriam taciturnitate pandentes, pinnulis obtectis capitibus, iam recessum parabant ambo, dum supervenit longe alter, quam cum lauream inter citharistas assumpsit orbis monstrum et non ante similis visa belua, Nero Claudius Cesar, quasi memoria suorum scelerum positurus silentium alienis. Cuius quoniam tam grandis lapsus fuit uti fuerat ascensus, ut de se scribam seriosius ordo sumpti laboris obtinuit.
IV. De Nerone Claudio Cesare.[recensere]
Enobardorum familia Rome ex gente fluxit Domitia, Lucio Domitio Enobardo dante principium. Que et magistratibus atque triunphis clarisque coniugiis fulgens successione plurima, ad id venit ut ex Lucio Domitio et Agrippina sorore Gai Caligule Nero Claudius nasceretur. Qui ut in sublime tolleretur et matris astutia et Fortune benignitas operata est.
Nam cum trium annorum infans patrem aque intercutis morbo laborantem perdidisset, Agrippina mater eius, a Gaio tunc principe in exilium relegata, sub duobus pedagogis apud Lepidam amitam suam, fraudatus etiam tertia parte bonorum, quorum patris heres remanserat, satis tenui fortuna nutritus est. Demum, imperante Claudio, revocata ab exilio Agrippina, ut reor, Germanici avi memoria plurimum auctus est, in tantum ut, tanquam Britannici emulus, a Messalina temptaretur occidi.
Verum ea iussu Claudii obscenitate adulteriorum suorum perempta, blanditiis Agrippine Palladiique liberti opere actum est ut illam Claudius Cesar eius amore incensus, a subornato ante senatu coactus, uxorem duceret, cum nullo maiorum exemplo ex germano fratre neque tunc ducere liceret.
Nec post multum cum iam undecimum annum ageret Nero seu, ut volunt alii, tertiumdecimum, Agrippine matris opera a Claudio in filium adoptatus est, in quam a familia Claudiorum nemo ante susceptus fuerat qui ab eorum exterus esset origine et Anneo Senece clarissimo viro atque apprime erudito commendatus. Porro cum pubertatem actigisset, Octaviam Claudii ex Messalina filiam duxit uxorem. Nec diu Agrippine fraude Claudius veneno periit sumpto, boletis, quibus plurimum delectabatur, ut arbitrantur aliqui; et eius occultata morte, neglecto Britannico, Nero decimumseptimum annum agens, assumpsit imperium.
Cuius circa initia laudandis facinoribus se principem optimum exhibiturum promictens plurimum favoris promeruit. Ex puero igitur paupere et privato adolescente, ad culmen perituri orbis evectus, regibus etiam imperavit zo tanteque maiestati fulgores quosdam addidit. Nam liberales artes etate puerili fere omnes mira celeritate suscepit et cum ingenium promptissimum ad oratoriam disciplinam capessendam et phylosophie sanctissima documenta manifestis haberet inditiis, a cognitione oratorie artis a Seneca sublatus est, quorundam iudicio, ut illi solus gratus existeret. A phylosophia vero Agrippina removit, muliebriter imperanti phylosophiam adversam esse confirmans. Poesim, in quam se profundissime dedit, si perseverasset, adeo assumpsisset, ut iudicio plurium inter alios evasisset clarissimus, verum non adeo omisit quin multa et prompte componeret carmina volens et poema etiam quoddam, de quo adhuc extat memoria, in Clodium scilicet Pollionem, pretorium virum, scripsit, cui fuit titulus Luscio.
In pingendo atque fingendo precipuus in musicis egregius tam voce quam fidibus fistulisque aurigandi equitandique peritissimus, robustus corpore et in quibuscunque certaminibus promptus et audax atque subsistens. Et cum cupidissimus eterni nominis esset, amplissimos sumptus edificando consumpsit. Nam dum parietibus famam potius crederet quam virtuti, Rome mirande magnitudinis domum trium milium passuum ambitus habentem, vel plurium edificari fecit, quam primo Transitoriam nominavit; inde igne consumptam restauravit inpensius eamque, pro Transitoria, appellavit Auream. Intra quam non viridaria tantum, non claustra, sed arva vineta et rura silvasque disposuit atque stagnum permaximum introduxit et pecorum omnium fere specierum atque ferarum et piscium numerositate complevit, tecta autem aureis laquearibus exornavit, cenacula et cubicula tabulis eburneis auro gemmis et carissimis conchis mirabili decoravit artificio et alia plurima potius ad libidinem quam ad pulchritudinem magnifica superadiecit. Apud Baias, quo delectabatur plurimum, eo quod locus non patiente natura potabili careret aqua, vicinam Miseno piscinam construi fecit magnitudinis invise, in quam per aqueductum ex cocto lapide constructum per pilas arcusque quadraginta sex milibus passuum vel amplius tractum a Sarno affluentissime aques deduci fecit. Fecit preterea montes fodi et subterraneas ac navigabiles vias a lacu Averni Hostiam usque excogitavit posse perducere. A quibus paludibus Pontinis impedientibus destitit, seu, ut volunt alii, ut fossores Cartaginem micteret Didonis reperturus thesauros, sub diruto quodam monte absconditos. Fecit insuper fieri ex ere fuso statuas altitudinis invise ex quibus adhuc non nulla videntur fragmenta. Similiter et alia plura.
Sed quid virtutes et magnalia eius extendam? Neminem credo optima fortuna sua fedius abusum Nerone et, ut satis apparet, perspicacissimum illi a natura concessum ingenium a pingui coinquinatum fuisse substantia, a qua, ni constantissime mentis homo sit, facile decipimur omnes. Sic etiam reor urgenti perversissimis moribus nemini in contrarium tam diu fuisse indultum. Is quippe renovatis ludis et aliquibus ex novo constitutis et moribus civium aliquantulum emendatis legibusque utilissimis conditis et amplissimis muneribus plebi patribusque concessis, quasi huiusmodi rebus suum firmasset imperium, sensim in miram et abominabilem petulantiam decidit. Nam, posita imperatoria maiestate, absque rubore aliquo, quasi maximum peracturus rei publice commodgm, non solum coram cantavit atque cythara cum greculis et egyptiis histrionibus decertavit, quin imo, quod turpius est, sepissime inter scorta totius Urbis et lixas ganeosque quam docte psalleret ostendit. Aurigavit et sepius ac heroum tragedias fingens mimorum more saltavit in scena, plebe spectante, et obtenta victoria, novo ritu, uti reverteretur a Sarmatis, Urbem triunphans intravit. Nec minus aliquando, dum dies isset in noctem, mutato habitu tabernas et lupanaria et inhonesta quecunque loca, non absque periculo suo et aliorum iniuria, discurrere ac intrare et turpia quecunque agere impudenter et sepe consuevit. Quibus perseverans, omni verecundia pulsa, palam etiam factitare orsus est. Et cum in gulam et luxuriam totum se precipitem dedisset, epulas a die medio in profundissimam noctem assiduis deducebat ingurgitationibus. Et Hostiam seu Baias dum vagus expeteret, passim per litus omne suo iussu taberne atque insignes ganee, eduliis potionibusque conferte, variis locabantur in locis, nec non et institoria nobilium matronarum, a quibus transiens ut appelleret invitari iusserat. Ad quas impudice non nunquam nec absque fetida matronarum nota divertisse certissimum est.
Et esto sibi primo Octaviam, inde Poppeam Sabinam et post has Statiliam Messalinam habuisset uxores et ingenuorum iuvenum atque nuptarum et virginum concubitu abuteretur continue, non tamen veritus est vestali virgini Rubrie ad incestum patiendum vim inferre etiam manifeste.
Et, quod turpissimum est et forsan inauditum, Sporum quendam, cuius amore tenebatur inepto, dum exsectis testiculis in muliebrem naturam reducere conatus omnes exposuisset, frustratus, ut potuit, augustarum ornamentis excultum celebri nuptiarum festo duxit uxorem. Nec istud satis in suum dedecus fecisse fuit; verum in opprobrium ytalice lascivie per conventus omnes Grecie illum tanquam mirum et optabile sue felicitatis bonum in spectaculum, duxit. Nec abstinuit quin et ipse palam Onpharo liberto cuidam, vir tanquam femina, nuberet nocteque prima scelesti concubitus more virginum querulos emicteret eiulatus, quasi eius violaretur virginitas.
Sed quid circa hec insto tam turpia? Quid de eo credi poterit cuius tot et tam ingentia fuerunt illecebra ut inveniantur qui credant eum etiam in matris concubitu lascivisse?
Quibus tam detestandis facinoribus (posita prodigalitate, qua aureo rete purpureo tracto fune piscari solitus erat, et veste nulla bis indui atque in punctum quadragenis sextertiis aleam luderel pedesque mularum vehicula trahentium seu lecticas suas gestantium soleis roborare argenteis et alia plura profuse nimium facere) immiscuit avaritiam et atrocitatem.
Nam preter alia que questus genera plurima atque turpia adinvenit, templa deum tam civilia quam forensia violavit et deorum simulacris auro argentoque confectis donis ornamentisque reliquis sacrilegus privavit. Postremo asserens se offensum deformitate tam veteranorum edificiorum quam incompositis viarum circuitionibus Urbis, ut in melius pulchriusve reformarentur, Romam omnem cremandam igni concessit et sex diebus noctibusque septem, audente nemine rebus suis inferre subsidium, ex turri Mecenetiana halosim Ylii decantans, letabundus conspexit incendium. Quo sedato, cum nulli liceret colligere rerum suarum reliquias, ipse ruinas incendii terebrantibus assistens, fusos igne colligebat thesauros.
O quot deorum edes, quot veneranda templa, latinis punicis macedonicis asyaticis gallicisque et aliis ornata victoriis, quot nobilium domus, quot publica theatra, quot statue veterum aut collapse aut absumpte sunt!
Que plura? Cum his tanta insuper exarsit sevitia ut nemo sui securus usquam, nedum noctibus, sed vigiliis consistere posset. Nam inter alia damnanda eius facinora, Britannicum fratrem suum Claudii filium non, ut quidam putant, metu ne sibi quandoque ob genitoris memoriam dominium auferret, verum invidia vocis que illi audientium iudicio ad cantandum videbatur iocundior, veneno a Locusta confecto sustulit.
Matrem, cui principatus initio fere rem publicam omnem commiserat, non valentibus benefitiis suscepti imperii nec infandis contuberniis nec strictissimis geniture vinculis, eo quod acrius illum ex sceleratis operibus suis corriperet, ante omnia illam omni privavit honore regiminis, inde nudam, edicto posito ne quis eam susciperet, noctu ex Palatio expulit; tandem, pavore correptus ne, cuius opera principatum susceperat eiusdem deponeret, frustra venenis intercipere illam, inde machin[a] in eam casur[a] vite eius insidiatus est. Postremo ficto vultu reconciliatus eidem, eam a Roma, seu ab Antio potius, Puteolos advocavit et inde Baias, ad eius quinquatria celebranda, ut eius precepto imposita navi solubili absorberetur ab undis. Qua haud longe Baiolos fracta, fluctibus fere sublatam, in quam devenerat villulam misso decurione, iussit occidi eamque mortuam ut videret occurrit, non solum potens factus siccis genis suum aspicere scelus, sed et avide membra iacentis tractare manibus, nunc hec circumstantibus amicis laudans, nunc illa vituperans; et cum in tam nephando ministerio sitis advenisset ministro, cruentus prospectansque potavit.
Octaviam uxorem, Poppee Sabine captus amore, dicens eam sterilem, cum maxima senatus ac plebis indignatione dimisit, quin imo, cum pudicissimam dixisset adulteram, eam relegavit in insulam et cum occidi fecisset, confestim pelicem Poppeam illi superinduxit. Inde cum iam Poppeam calce interemisset, Antoniam pariter Claudii principis filiam, quod ipsius nuptias renuisset, fecit exanimari. Quid ex propinquis omnibus dicam? Ex quibus unicum non servavit nec tantum abstulit, sed variis excogitatis tormentis illos excarnificatos mori coegit. Inter quos Aulus Plancius, iuvenis strenuus, cecidit, eo asserente hunc a matre dilectum eique ab eadem promissum imperium. Similiter et privignum Rufium Crispinum impuberem ex Poppea natum qui, dum piscaretur, suo iussu in mare demersus est. Sic et Marcum Anneum Lucanum, Lucii Annei Mele filium, dum eum Pisoniane coniurationis reum convictumque diceret, ut medico ad incidendas venas brachium exhiberet coercuit. Sic et Senecam facundissimum senem preceptoremque suum, nulla reddita causa, ad incisionem venarum venenumque sammendum inpulit. Sic et Cassium Longinum, sic, ne passim cunctos referam senatores ac nobiles urbis plurimos, sub diversis accusationum titulis trucidans cedibus assiduis in immensum pro libito grassatus est. Et, ne omiserim, Simonem Petrum et Paulum Tharsum, sanctissimos homines ac sacre christiane religionis principes et doctores, cuiusdam nigromantici malefitiis fascinatus, cum quibusdam sequacibus, quasi nove superstitionis suasores, indigna morte multavit, eos asserens pridiani incendii, quo Roma assumpta est, reos. Nec desunt qui asserant eum polyphago cuidam egyptio, ritu bestiali crudas carnes et quicquid apponeretur mandenti, vivos homines decerpendos edendosque apposuisse quandoque. Sane quid miramur si homo truculentus homines parvipenderet, cum deos quoscunque vilipenderet ultro atque rideret? Quorum omnium atque religionum adeo spretor fuit permaximus ut, preter egyptiam Ysidem, nullum coleret, cuius etiam post tempus deitate contempta, urina et spurcitiis ymaginem scelestus proluit.
Sed quid plura? Patiente tam diu Romanorum socordia Neronis ignavias, ab exteris illi in ruinam meritam lubricum inchoatum est. Nam cum iam multis exosus et contemptui esse cepisset, Britanni se romano subtraxere imperio; Armenia, non absque maxima romanorum soci rum cede missis sub iugo legionibus, in suas abiit leges. Et demum sub Iulio pro pretore Galliarum facta defectio. Postremo sub Galba Hyspanie desciverunt.
Quibus sic passim succedentibus, cum a lascivis suis operibus Nero more veteri non desisteret, variis a senatu conviciis laceratus, qui toto nuper minabatur orbi in pavorem incidit ac dum expeditiones permaximas in Gallias Hyspaniasque fingeret nec aliud preter verba faceret et consuetis instanter vacaret, indignantes Romani, uti eorum moris est, quibus ad veritatem propalandam coram deficit animus, iniuriosa carmina ac alia detestanda suis ymaginibus ac statuis apponebant occulte. Inde licentius enormia multa dicere incepere clamantes in triviis verum Domitii patris eius dictum, dum ob Neronis nativitatem ei congratularentur amici, nil ex se et Agrippina nisi detestabile et publicum malum nasci potuisse.
Quibus satis illi palam factum est que adversus eum mens haberetur ab omnibus. His atque somniis et prodigiis ab eo sumptis perterritus, de morte anxius putavit sumpsitque a Locusta venenum, quod postquam aurea in pisside servandum locavit, variis distrahi cepit angoribus et secum nunc ad Parthos fugam commendans, nunc supplex Galbam petere, nunc pro rostris senatum popolumque romanum orare et de preteritis veniam poscere. Demum dubiis hinc inde distractus curis, cum deliberationem in crastinum servassët, in somnum profundissimum mersus est; tantum etenim adhuc in eum poterat vetus ignavia ut in rebus tam pendulis auderet se credere somno. Sed cum circa noctem mediam expergefactus adverteret stationarios abiisse milites, per quosdam ex servulis necessarios vocari iussit. Verum cum nec vocati venirent nec missi reverterentur, cum paucia nocte frustra omnium amicorum fores pulsavit. Et sic requisito cubiculo, inveniens cum omni suppellectile ac pisside veneni custodes abiisse, in furorem versus ut feriretur unicuique ex assistentibus orans, iugulum prebuit. Quod cum nemo vellet peragere, dolens quod nec amicum haberet nec hostem, timens avidusque quietis, offerente Phaonte liberto suo in eius suburbanum secessum, cum iam nox iret in diem, nudus pedibus tunica tantum tectus adoperto capite et facie sudario velata, comitantibus quattuor, equum conscendit et inter Salariam et Nomentanam viam iter faciens multa adversus se ex occurrentibus audiens, eo venit quo ceperat iter et dimissis equis, non nisi protensis ante pedes vestibus per harundinetum tendens, haud longe a villa consedit, in quam ut clam intraret quadrupes factus per angustias effosse caverne in cellulam quandam se recepit. Ibi vero, ut se Romanorum ignominiis eriperet, foveam ad sui corporis magnitudinem fieri iussit gemebundusque oportuna curando funeri parari precepit. Inde certior factus se, tanquam rei publice hostem, a senatu damnatum et ad supplicium queri, cum sepius in cassum suasisset astantibus ut, previa alicuius eorum ac voluntaria morte, ad eandem provocaretur et ipse iam strepitum querentium sentiens, pugioni superincubuit proprio. Verum cum incumbenti ac fere iam exalanti supervenisset missus centurio et nequicquam temptaret, adme tis vulneri laciniis, coercere sanguinem manantem et respondisset interroganti quid peteret, illum ad rem publicam reducendum et spondisset auxilium, nil adversus spondentem dixit quam «sero» et «hec est fides»; et hoc in verbo immixtam sanguine fetidam animam expulit, maxima quidem omnium Romanorum letitia. Ab Egloga vero alexandrina nutrice sua et Accia concubina veteri Domitiorum monumento parva cum inpensa sepultus est.
V. Afflicti quidam.[recensere]
Paucis a Neronis ignavia absoluto, plures astitere miseri. Quos inter Eleazarus erat israelita mestissimus, quod ex latronum celebri principe excarnificandus diris cruciatibus a Felice, Iudee preside, Romam transmissus sit.
Inde ex ortis Argi cruentus Sergius Galba veniebat et, dum stemata sue nobilitatis, officia insignia, preclara connubia, successus prosperos et ascensus ad culmen romani principatus multis recitasset cum lacrimis, Fortunam instabilem, opere cuius aiebat se cesum caputque suum a gregario milite Othoni hosti delatum et ab eo calonibus lixisque concessum, ultimo redemptum a Patrobilo, Neronis olim liberto, et eiusdem patroni sui inferias deiectum, eo quod suo iussu in Neronem arbitraretur animadversum, execrabatur.
Hunc sequebatur iuvenis Piso Licinianus deflens quod, eo quod a Galba in filium adoptatus, in acerbissimam mortem innocuus ex spe altissima tractus sit.
Nec non moderatius tamen Otho Silvius querebatur quod cede Galbe iam princeps, fusis suis exercitibus a legionibus legatisque Vitellii, desperans linquensque apicem tam grandis dominii in se ferrum impegerit manu sua.
Quibus iunctus erat et ipse Vitellius vino madens adhuc, quem, quoniam ignominiosius ceteris vitam et rem publicam reliquisse contigit, addere reliquis visum est.
VI. De Aulo Vitellio Cesare.[recensere]
Aiunt aliqui ex Fauno rege Pici filio ac nepote Saturni et Vitellia nynpha progenitos fuisse Vitellios. Alii a quodam veteramentario sutore et a Luceria, Apulie civitate, Romam venisse Publiumque Vitellium ex eis primum romanum fuisse equitem et res Octaviani Cesaris procurasse; ex quo constat Lucium Vitellium cum fratribus natum a quo demum et Aulus Vitellius natus est. Hunc scortis Tyberianis immixtum fuisse credunt et Capue pueritiam et adolescentiam adeo inhoneste duxisse ut cognomine Spintrie notaretur et corporis formeque decentia patri ad honores primos stravisse gradus.
Quibus labefactatus infandis, post Tyberii mortem aurigandi gratia Caligule benivolentiam meruit. Sic Claudii alee ludo familiaritatem adeptus est et Neronis, morum turpium convenientia. A quibus honores amplissimos et sacerdotia volens obtinuit. Attamen, seu quia profusus nimis in sumptibus atque lasciviis, seu parcus moderatusque in lucris, quod minime de tam detestabili iuventute crediderim, fuerit, seu tam grandi ante egestate detentus ut vix ex extortis provincialium donis alienum es potuisset integre solvisse, incertum est. Hoc constat, imperante Galba, preter spem in inferiorem Germaniam ad exercitum iturus, deficiente viatico, unionem matri ex auribus abstulit et publicano traditum pecunias invenisse. Qua stipe tam parva iter, quod omnibus ad culmen illi videbatur clausum, aperuit. Nam nil tale opinans, ab exercitu adversus principem irritato precipua cum benivolentia susceptus est; quam ob rem spem celsitudinis summens, cum deessent munera, indulgentia sordium exercitum in suam gratiam confirmavit.
Qui, nondum mense peracto, illum consueta in veste e cubiculo raptum, imperatorem summo cum favore omnium salutavit et in spectabilem imperii notam divi Iulii gladium, quem ex Martis delubro sumpserant, porrexerunt. Is vero, iuncto sibi superioris Germanie exercitu, audits iam Galbe cede, adversus Othonem nomen imperii occupantem, multiphariam divisit exercitum.
Quem cum sepius a suis legatis fusum et voluntaria morte peremptum audisset, triunphalibus ornatus Romam tendens civitates intravit, Urbem vero paludatus et ferro cinctus ac armatorum stipatus caterva equitum intrans, ad suam exaggerandam gloriam sumpsit consulatum perpetuum neglectaque religione veteri in die Alliensi, detestabili semper Romanis, maximum pontificatum assumpsit.
Quid ea tempestate poterat amplius expectasse mortalis? Ex Tyberii scorto urbis domine imperator, triunphator ex auriga et a ludo slee moribusque nephandis pontifex maximus sublimatus est.
Sic igitur ex humili evectus loco, quasi non oportuna virtus, non vigilantia, non circumspectio sit, nisi ut veniamus ad apicem, ea se proluit labe qua et predecessores; et in segnitiem lapsus, quasi cuidam optimo vivendi genere, gule sese ultro concessit atque voracitati; et cum non sufficerent sumptuosissime commessationes cene atque convivia, quibus apud varios et sepissime toto vacabat studio, mediis etiam in sacrificiis et inter altaria occupatus, semicoctas ex popinis raptim rapi carnes seu diei preteriti semesa fragmenta portari iubebat et pontificalibus ornatus infulis hiulco et quasi insatiabili gucture ferino ritu devorabat apposita, crebris atque maximis potationibus capacissimum ventrem complens, et inde vino marcens titubanti gradu circuibat aras. Quid multa? Tam inepto vitio depravatus Vitellius, se ad omne facinorum genus exhibuit facilem et paulatim inter infanda pingue pectus intravit sevitia, quia uti nuper indulgentia nimia nocentibus etiam ignoscebat, minus consulte etiam in innocuos prorumpebat. Ob quam causam, dum aliorum delectatur cruciatibus, id evenit ut suos etiam procuraret. Nam odiosus iam factus omnibus octavo imperii sui mense septentrionales exercitus Mesiorum atque Pannonie et orientales iudaicus et syriacus repente ab eo deficientes in verba Vespasiani iurarunt.
Inde cum iam adversus se bellum paranti Vespasiano fratrem cum classe transmicteret et Betricensium copiarum duces opponeret eosque partim rebellasse partim navali terrestrique pugna fusos audisset, animo fractus in turpem imperii factionem veniens, Flavio Sabino fratri Vespasiani spopondit se, si illi pacta daretur pecunia, ultro imperium positurum. Reor, imminentium rerum sollicitudine prepeditus, nondum pro voto cenaverat qui tam cito parva pecunia se summam rei publice abiecturum pepigerat, solitus pleno gurgite astra boatu superare. Nec satis hoc illi; sordidatus quippe in rostra descendit seque astanti populo, cum gemitu, imperii onus velle deponere testatus est. In quo si perseverasset, forsan longius ad satietatem comedere potuisset.
Verum levis homo, cum a plebe et militibus ut retineret imperium frivolis hortaretur rumoribus, aura inflatus tenui, in Sabinum et complices rebellantes missis Germanis, Sabino obtruncato, Capitolium cum reliquis igne cremavit.
Porro deficiente fiducia, in consilium pristinum rediens, pluribus ex magistratibus, quem quasi sceptrum sumpserat, pugionem porrexit; verum cum nemo summeret et ipse se diceret in edem Concordie positurum, vana quorundam suasione eum esse Concordiam asserentium tenuit.
Sed quid dicam? Presagus animus futurorum ac preteritorum conscius, nullis satis se credebat viribus nec minus credibile hominem ingurgitationibus assuetum malle popinas et meritorias turpi cum pace tabernas quam bello et ieiuniis ingentia servare imperia; et ob id cum instantia suasit senatui ut aut illi pacem ab hoste aut ad consultandum tempus impetraret aliquod. Sed audiens, nondum veniente responso, hostem iam esse vicinum, non impediente pavore ne occideretur impransus, paratis cibis habunde comedit et sumpto inde pistore atque coco clam Aventinum petiit fugam versus Campaniam arrepturus.
Mox a parvo quorundam strepentium rumore de pace peracta spe tractus inani, prosilivit in medium palatiumque repetiit. Quo cum incerta omnia comperisset et iam cerneret hostes irrumpere, miser et eger animo zona sumpta aureis plena, solus in cellulam se ianitoris contulit et ut lateret firmato ostio et cane pro foribus religato, ne facile inpellentium viribus cederet, lectulum obiecit et culcitam.
Sed a precursoribus, capto palatio, cuncta rimantibus, inventus, mendacio fere incognitus evasit; tandem notus, postquam ut carcere catenisque servaretur frustra preces effuderat, ligatis post tergum manibus indutoque gucturi eius laqueo, seminudus in forum deductus est nec solum turpibus verbis occurrentium increpitus atque delasus, sed ceno lutoque atque stercoribus passim deturpatus lacessitusque ad scalas usque Gemonias protractus est; et cum iam frater eius et filius mille essent confossi vulneribus, carnificibus datus minutim et per maximum cruciatum, spectante multitudine, nil doloris crapula minuente, ad necem usque decerptus est. Inde iniecto ab apparitore naribus eius unco, clamantibus in eius opprobrium omnibus, usque Tiberim ritu fetidi canis distractum et in fluminis alveum proiectum est deforme cadaver et cum vita dedecorose Auli ebrietas et imperium finita sunt.
VII. In gulam et gulosos.[recensere]
Abominabile quippe vitium in quocunque luxuria: sic segnities et avaritia fugiende, ira vero preceps ob furiosam cecitatem damnanda est; sed bestialis atque exitialis est gula in quam, dum moderate nature bonis substentationi concessis utimur, ni apponamus appetitui a gustu excitato sapido temperantie frenum, facile labimur. Modicis equidem et nulla mortalium solertia preparatis simplex contentatur natura, quod non absque rubore presentium etas aurea sub Saturno testata est, cui ad sedandam famem sitimque suffecisse glandes et rivulos tradidere veteres. Hoc idem lactucis agrestibus et radicibus approbavit recentior Dyogenes et longe clarius gloriosissimus Iohannes noster sanctificatus in utero, quem in asperis desertisque locis a melle atque locusta educatum legimus.
Quorum ciborum loco etas iunior atque lasciviens, non solum innocentium animalium carnes et vina sponte nascentia comperit, verum vice ministrantis nature superinduxit artifices, sagacitate quorum ad incitandum appetitum quiescentem componuntur edulia et succis exteris vina miscentur; et utinam sufficeret ad satietatem invenisse talia; ad ulteriora voraces progrediuntur plurimi, nolentes advertere quibus vitiis ob ingluviem mentis reseretur introitus et quot corpori egritudines anxie ingerantur. Attamen uti cuncta nec enumerare mens est, sic nec omnia tacuisse placet. Pulti[s] quidem vorax, dum honustis assidet mensis, nunc hoc nunc illud transglutiens avide, fecundissimos exhauriendo calices, non ad sedandam nature oportunitatem, sed ad implendum amplissimi ventris voraginem, calefacto evaporantium ciborum fumositate cerebro, illico ex hilaritate in insaniam fertur; ex qua de se audet magna presumere, iactationes emictuntur immense, facilis subintrat credulitas et archanorum reseratio et obtrectationes quorumcunque misere oriuntur, blanditiis patent aures, cor quibuscunque consiliis et anima ampliata nil, nisi quod honestum sit, renuit.
Sane nisi in aliorum et innocentium persepe perniciem tam dira decurreret pestis, optime a rerum natura cum epulonibus actum erat, eo quod scelesto crimini evestigio penitentia subsequatur. Nam ante alia cerebri stupefacti vertigines patiuntur, oscitationes crebras, sui oblivionem, sermonis indecentiam, sensuum ligationes, gressus incertos, eruptationes vomitusque illecebres, dum stomaco vires non suppetunt quibus devoret que ingessit ingluvies. Que tamen non nunquam servata, ut in eodem cum maxima gulosi anxietate tabescant necesse est et a tabefactis sanguis humoresque ceteri corrumpantur et sic in corpore omnis ordo nature vertatur in peius oportunum est, ex quo oculorum orisque totius deformitas nascitur, oriuntur et insuper tremula paralysis, tumens bulsities, sitibunda ydropisis, macilenta tisis, nodosa podagra, fervens prurigo, turpis scabies estuansque febris et nausea stomaci renuentis. Quibus immatura mors etiam sepe superadditur plurimis ut verificetur quod aiunt prudentissimi medicorum: «Plures interfecit cena quam gladius».
Spectabilis ergo nimis mandurcorum conventus est qui inter somnos et mentis alienationem aut morborum torturas et mortem, ignaviam colens solique serviens ventri mensas parat assiduas et quoscunque superare labores ari i bitratur largis inflatus poculis. Heu miseri meminisse deberent, qui etiam ex proposito vitio huic inpendunt operam, quoniam primi parentis gula mortales effecti sumus, patriam et vite huius quietem perdidimus et inexplebiles erumnas dolentes intravimus. Est ergo hoc detestabile nimis vitium eratque satius, si glandes veterum sordent, saltem modernorum modestiam imitari qua profecto ignavia deprimitur, virtus alitur et ad celsa mens hominum facile sublimatur et totius corporis robur in valitudinem solidam conservatur.
Quam dum sperneret, Aulus invenit celso residens solio contemptores nec etiam illi saturitas frontis dedecus aut corporis abstulit cruciatus.
VIII. De excidio Ierusalem.[recensere]
Adhuc cum admiratione suspensus etsi multa dixerim in gulosos indignans, ora mentemque tenebam in cadaver lurconis Auli, Tiberis ab undis inpulsum, cum catervatim irruentes inspexi tot viros quot fere naturam rerum produxisse vix extimasse potuissem; et hi ex israelitico populo omnes quasi supremum funus suum habitu miserabili funestoque ululatu gementes vulnera, fusum sanguinem, famem pestem catenas carceres servitutes et inexcogitatas mortes suas suorumque narrabant. Quos dum aspicerem multosque memoratu dignos agnoscerem longumque nimis sigillatim velle satisfacere arbitrarer, quod hactenus factum non est oportunum, nunc fieri ratus sum, omnes scilicet nationis eiusdem uno et ultimo Fortune turbine cum eorum regno et urbe regia in ruinam deducere.
Satis equidem habetur compertum inter ceteras nationes orbis Iudeos a Iacob vetustissimo patre fluentes in peculiarem, ut ita loquar, populum electos a Deo eisque abiecto Egyptiorum iugo per Moysen celeberrimum virum suo digito scriptas dedisse leges atque desertas in solitudines eosdem multis annis manna pavisse et in terram fluentem lac et mel dextera sue fortitudinis duxisse pulsisque veteribus incolis iuxta vetus patribus eorum promissum habitandam concessisse per tribus.
In qua iam clari victoriis sub iudicibus adiacentium populorum imperium habuere; inde sub regibus et precinentibus eis vatibus tam quod agendum illis erat divino iussu quam quod futurum parabatur, adnuntiantibus obsequentes, optatum obtinuere frequenter. Verum benefitiorum ingrati ad castigationem potius quam excidium labores perpessi gravissimos, ad extremum in tantam devenere insolentiam ut Salutare suum et totius humani generis longissimis ante seculis suis maioribus divino ore promissum et, Herode alienigena regnante, divina benignitate transmissum, ausu temerario invidentes manus inicerent et occiderent.
Ob quod scelus immane, qui ex babilonica captivitate illos in patrias reduxerat sedes, qui a manibus circumstantium regum non nunquam illos eruerat, qui passus fuerat eos ydolis immolare, quasi obstinatos in casum amota benivolentia veteri, tanquam filios perditionis, suo illos permisit arbitrio ut sibi ipsi quod meruerant exterminium procurarent et cadentes adverterent quem Deus reliquerit non posse subsistere.
Cum igitur, mortuo Herode Antipatris, presides ob regulorum discordiam ad ius Romanorum servandum a Cesaribus ponerentur in regno, actum est tractu temporis, seu regum inertia, seu presidum avaritia, ut plebs in tantam deveniret licentiam ut pro libito magis quam legibus quisque viveret; ex quo in latrocinium prorupere plurimi et ex eis nepharium genus hominum exortum est hosceque vulgo vocitabant sicarios, eo quod tanta esset in eis in perimendis etiam luce media hominibus et locis in publicis astutia, ut secus occisorem occisus caderet nec agnosceretur occisor. Qui ob commodum neglecte inquisitionis in tantum evasere presumptionis, ut quod paulo ante clam, demum parvipenderent coram agere. A qua tam enormi audacia adeo terrefacta multitudo est, ut, urbe relicta, deserta peteret loca existimans se inter feras et horridas mansiones quam in patria tutiorem fore.
Hec separatio, dum a romanis presidibus rebellio credita est, primam bellorum tradidit causam et adversum solitudines incolentes ductus exercitus ex fugitivis innumerabiles fere periere. Quod cum scelus indignum videretur Egyptio cuidam, se prophetam asserente et magicis artibus miranda quedam monstrante atque salutem et libertatem promictente, plebis congregata manu maxima et eo duce in montem Oliveti veniens, arma adversus patriam et Romanorum presidia intulit. Ob quam insaniam sub Felice preside per urbes varias immense Iudeorum cedes acte sunt.
Festus inde Felici succedens multa cum sanguinis effusione in latrones incessit, cui subsecutus Albinus inexplebilis homo plurium malorum Iudeis causas adinvenit. Loco cuius Florus successit.
Ea forte tempestate apud Iudeos ex nepotibus Herodis regnabat Agrippa; qui, cum quassata urbis relevasset menia et templi reedificasset porticus et in fulgorem suum magnalia quedam relevasset, volens ut Floro obsequiosa plebs esset, ab eadem petitus lapidibus urbe pulsus et in exilium eiectus est. Et cum iam non a rege tantum sed a Romanis, nil valente in contrarium Floro, regnum omne in rebellionem videretur delabi, ut furores hostiles comprimerentur a Nerone Cesare cum exercitu Vespasianus missus igne ferroque Galileam primo, inde provincias reliquas populavit Iudee; et certior factus omnem Iudeorum multitudinem, antiquo patrum suorum more ut holocausta Deo offerrent, Ierosolimam convenisse, motis signis obsidione urbem circundedit omnem. Sed nec facile fuit civitatem situ ac gemino et recenti munitam muro et ingenti confertam populo expugnasse. Agitabat enim animos Iudeorum divina iustitia, et ut eo quo furentes clamaverant super se filiosque suos iustum fundi sanguinem venirent, in suam perniciem adeo obstinatos permiserat, ut fere monstrum visum sit tolerantia longa laborum. Sic et Romanorum perseverantia vetus ut nisi victos omicterent suadebat. Ab exteris ergo crebris insultibus et assiduis arietum tormentorumque quassationibus die noctuque tam homines quam menia vexabantur. Introrsum vero acerrimis angebantur seditionibus. Nam tres tyramni invicem dissidentes Iohannes Symon et Eleazarus tres urbis occupaverant regiones et si adversus hostes viderentur concordes, inter se bellis lacessebantur assiduis.
Sane nec intestina pestis nec sepe cadentia menia nec frequentes virorum cedes nec romani imperatoris pacis suasiones, duratos in suam salutem potuere deducere quin mallent extrema queque potius experiri.
Assumpto igitur Vespasiano ad rei publice culmen, Titus filius in expeditione successit. Qui cum erumpentes quandoque Iudeos retudisset acriter et eorum detestabilem pertinaciam novisset, artiori custodia exitus urbis omnes observans, in tantam rerum omnium obsessos deduxit penuriam ut ad inhonestos quoscunque cibos coerceret miseros, adeo ut, omissis reliquis, nobilis mulier comperta sit fame coacta occisi filii comedere carnes. Nec istud nec vidisse undique ob debilitatem cives imbelles effectos et inedia hinc inde cadentes potuit in extremum exitium ruentes attrivisse animos.
Quam ob rem obsidione continuata et absque intermissione certamen illatum, eo ventum est ut, defectis ariete muris, caperetur urbs, caperentur Faselus et Antoniana, inexpugnabiles fere turres, caperetur et templum ac seviretur in omnes, diruerentur arces et muris nudaretur civitas et cum undecies centena milia Iudeorum seu fame seu peste seu gladio vel incendiis essent absumpta, omnis reliqua multitudo que tanta in rerum turbine capi potuit, fedo turpique gentilium fuit subacta servitio, triunpho Agrippe fratribus filiisque servatis.
Sic igitur urbs inclita a Melchisedech, sacerdote vetustissimo atque rege condita, arce Syon a David roborata, a Salomone templo exornata, pregrandi longaque regum serie splendida, in ruinas et vulgi fabulam versa est, amplissimum Salomonis opus exinanitum et altaria vero dicata Deo cruore fedata pontificum ac sacrum illud archanum, hactenus solo sacerdotum principi notum, profanatum et aurea vasa purpuree vestes et reliquum ornamentum, non modico priorum regum studio comparatum, in Romanorum predam conversum est.
Deleta igitur urbe regia et Iohanne Giscalo capto et Symone ex tyramnis alio, qui purpuratus fame inpulsus ex ruinis urbis ultro in publicum venerat se dedens Terentio Rufo, a Tito victore iter Romam paranti Silve strenuo commilitoni suo commissum est, ne in incendium maius evaderet, ut Masadam, in quam Eleazarus cum parte Iudeorum muris urbis ruentibus aufugerat, obsideret. Qui ad id oppidum sua deduxit vigilantia ut satis appareret eum illud sequenti mane capturum.
Quam ob rem Eleazarus cernens se muro valloque nudatum nec aliud spei superesse nisi catenas hostis et ferrum, sibi primo mortem tanquam malorum omnium finem suasit, inde cum multa de concordia cum adversariis, populo renuente, dixisset tam viris quam mulieribus, longa et accurata oratione quam sibi suaserat voluntariam mortem suadere conatus est, nec in vanum; nam unanimes in sententiam tracti, non expectata luce, primo parvulos natos, inde flentes coniuges, demum senes invalidos, rabie quadam instigati, strictis gladiis peremere. Inde que cariora erant igni consumenda mandarunt; tandem in seipsos, quasi fracto federe, irruentes sese omnes per mutua vulnera occidere; et sic nil preter incendii reliquias et mortuorum cadavera victorum relicta mane ex capto oppido visa sunt; et in hoc tam veterum scelerum quam recentium ultio consummata est.
Sane etsi exinanitum sit regnum et omnis Iudeorum multitudo dispersa, non tamen omnino periere odia. Vivunt adhuc valentque; si misera deiectorum nostro etiam evo prospectetur condicio, ubique serviunt, ubique odiosi exosi infestati lacerati, omnibus sectis atque religionibus suspecti deiectique sunt, sua in superstitione durantes.
IX. In Iudeos pauca.[recensere]
O iusta Dei ira, o ultio iusta, quo male meritos eduxisti? Nempe qui Deum hominem dolo ceperant, superstitiosi invidi ypocrite rebellesque vi inexpugnabili capti coactique sunt. Qui libertatis certissimum auctorem ligaverant, armis Romanorum subacti, catenas induerunt. Qui Barabam seditiosissimum in parasceve iustissimo homini pretulerunt, intestinis vexati seditionibus perierunt. Qui regem luserant atque abnegantes damnaverant suum, alienigenarum regum atque tyramnorum iniurias et fastidia perpessi sunt. Qui palam iustum sanguinem effudere, clam suum a sicariis exhauriri sensere. Qui innocuum inter latrones affigi cruci iussere, latrociniis infestati nudatique substantiis, ad inopiam devenere. Qui in monumento custodiis et sigillis divinam potentiam coercere conati sunt, in patria valida obsidione restricti ad vite substentationem, ex monumentis ultro patentibus fetida iam cadavera raperent fames inpulit; et qui Marie filium violarant, in sue urbis exterminio Mariam alteram, fame publica suadente, vescentem artubus igne mollitis parvi geniti conspexere. Nec tot pretiosum corpus innocui laceravere Bagellis aut sputis cenique deturpavere maculis, quot ipsi aut pallore stigio aut deformitate inedie aut morborum tabe seu percussionum livoribus vel vulneribus hostium squalidi enormes ac horridi facti sunt. Et ne, quod illis fere primum crimen in Salutare orbis invidia fuerat angariasse atque emisse illud triginta argenteis, remaneret inultum, omnium adiacentium populorum sua miseria satiata invidia, ex ipsis sub corona hastaque venditis pro argenteo uno triginta concessi sunt. Et ut ipsi emptum morti accurate servavere truces, sic e contra et ipsi in tantam abominationem emptorum suorum venere, ut mallent sibi tanquam carius quod consumpturi erant quam tabida mancipia reservare.
Quam ob rem actum ut, qui unam iusto intulere crucem iniuste, multas iniusti perferrent iustissime. Et ne credatur omissum, qui pro salute humani generis laboranti acetum felle mixtum porrexerant per compita nationum et theatra turmatim feris vivi in escam dati sunt, ut, quod clamaverant, iusti sanguinem super se filiosque venisse sentirent.
Iohannis Boccaccii de Certaldo De casibus virorum illustrium liber septimus explicit.