 II |
IV  |
Incipit liber tertius
Quoniam quidem arduas res clarosque triumphos duorum procerum, Guiscardi videlicet ducis et Rogerii, Siciliae comitis—nunc vero seiunctim, nunc vero segregatim, prout quos fecerunt—nos scripturos repromisimus, limpidioris poÎtriae si esset mihi unda, aestuandum foret, ut res, quae in seipsis nobili memoria clarent, nobilioris philosophi penna chirografaret, ne limpidissimus liquor, dum ad hauriendum porrigitur, foetore incultioris vasis etiam ab ipsis sitientibus abhorreatur. Sed, quoniam non omnes aureis fistulis, paupertate prohibente, ad potandum utimur, interdum plumbea fistula, dulcis liquor usque satis degustaturi. Unde et lector quisquis historiae seriem perscrutari tentat, non phalerata verborum commenta, sed pompales triumphos memorandorum virorum attendat. Quae enim inseruntur, non meae vel tuae laudi, sed illorum, qui faciendo meruere, subtitulantur.
Sed quoniam ex edicto principis tempus scribendi imminet, quod neglegendo hactenus minus potatum est, ad fontem quo hauriam, unde limpidius eructetur, recurrere ipsius principis urgens festinantia prohibet.
I. Igitur famosissimus Siciliae princeps, Rogerius, duce frate, expeditione—postquam Panormum adeptus est—soluta, a Sicilia versus Calabriam et Apuliam, ut suas utilitates exse queretur, digredien e, in Sicilia remanens, exercitus recedentis fratris minimam partem praemiis, promissionibusque illiciens, ex consensu eiusdem ducis sibi retinuit. Siciliamque debellare ex omni parte aggrediens, iugi incursione non minimum lacessivit; et quamvis hactenus dum in his, quae adquirebat, cum fratre participaturus, ad plenum strenue egerit, nunc cuncta, quae adquireret, suae sorti cedere certus, quasi leo exhauriens praedaeque avidus, quietis impatiens, omnia circumire, periculosioribus incoeptis primus adesse, nihil intentatum relinquere patiebatur. Anno Dominicae incarnationis MLXXII, duo castella, unum apud Paternionem ad infestandam Cathaniam, alterum vero apud Mazariam ad debellandam adiacentem provinciam firmavit.
Dux vero a Sicilia in Calabriam veniens, apud Russanum, eiusdem provinciae urbem, dolentibus incolis, castellum firmavit.
II. Gisulfus ergo, Salernitanus princeps, frater Sigelgaytae, uxoris Guiscardi ducis, omnes maritimos fines a Salerno usque ad portum, qui Fici dicitur, Arecumque et Sanctam Euphemiam sui iuris esse volens, et partem a Guiscardo diatim pervadi audiens, versus ducem inimicitias iniecit: omnesque ei adhaerentes, quos capere poterat, contumeliis deturpans, nostrae genti sese inimicari non abscondebat. Dux autem Guiscardus, qui amicitiam sibi promiserat, primum quidem patienter ferens, legatis ait, ut ab ipso incoepto resipiscat, convenire. At, ubi videt conceptam animo principis malitiam, quanto plus lenire tentabat, eo amplius in deterius excrescere, foedere, quod inter eos erat, renunciato, inimicanti sibi etiam ipse insedabiles inimicitias parat. Sed quia inter se et Ricardum, principem Aversae, inimicitiae efferbuerant, veritus ne ab ipso Gisulfo adversum se succurreretur, pacem cum ipso fecit: quo in sui adiutorium quibusdam pactionibus conducto, Salernum multis copiis obsessum vadit.
III. Malfitani vero Gisulfum exosum habentes—timebant quippe ab ipso puniri, eo quod interfectores patris ipsius, dum eos ad subiugandum sibi impugnaret, exstiterant—a duce invitati, ut sibi ad obsidendam urbem navigio servitium veniant, potentiores duci locutum ex consensu reliquorum accelerant. Dux itaque, callidis pactionibus, si assentiant, si autem dissentiant, minis terrendo, attentans, tandem ad confederationem compulit, ut, si contra Gisulfum ab ipso tuerentur, tota Malfa illi subiugata haereditaliter foederaretur.
Duce vero omnia, ut expetebant, promittente, parte exercitus ad obsidendam urbem relicta, reliquam secum ducens, cum ipsis, qui inde venerant, apud Malfam vadit. Urbem, sibi a civibus deliberatam, suscipit; quatuor castella in ea facit; militibus suis munit. Inde cum multis Malfitanorum copiis Salernum redit.
Sic deterrebat Malfitanos; si[c e] man[ib]us Guiscardi quomodo evaderet timor Gisulfi?
IV. Dux vero navalibus peditumque copiis, sed et equestri exercitu, Salernum vallans, frequenti incursione congrediens, undique deterrebat: in tantumque attrivit ut, nullo aditu ad victum introducendum, se, suisque negantibus, patente, tantam famem inesse coÎgerit, ut etiam catti vel mures—sicut relatione eorum, qui praesentes adfuerunt, didicimus—a quibusdam introrsum reclusis comesti sint.
Abagelardus vero, filius Humfredi comitis, nepos videlicet ducis, qui Salernum, propter inimicitias, quas cum duce habebat, propter haereditatem, quae ab ipso sibi detinebatur, in adiutorium Gisulfi introierat, ingruente fame, Salerno clam de nocte digressus, apud Sanctam Severinam, Calabriae urbem, duci infestus fieri secessit. Dux autem, in Siciliam ad fratrem mittens, ut Abagelardum nepotem apud Sanctam Severinam obsessum vadat, non incassum mandavit.
Ipse vero urbis Salernitanae infestationi indivulse persistens, tandem ad deditionem coÎgit. Gisulfo vero, quia frater erat suae collateralis, liberorum suorum avunculus, quocumque vellet abeundi, libertatem dedit. Urbem autem, in sua virtute retinens, castellis et munitionibus pro libitu suo aptavit.
V. [Guiscardus] inde, quietis impatiens, nulloque labore, ubi aliqua spes cuiuslibet lucri designabatur, deficiens, apud Sanctam Severinam, ubi fratrem se praevenire invitaverat, nepotem Abagelardum obsessum vadit. Fratremque, quem ad hoc invitaverat, ab uno latere urbem obsedisse inveniens, ab altero latere ipse consedit. Abagelardus autem, diatim urbe digrediens, nostros ad certamen provocando, dum alternatim fortiter saepeque congreditur, multa militiae congruentia perpetrata sunt.
Porro dux, videns se minus in urbem proficere, consilio cum suis habito, tria castella firmavit: unum Hugoni Falloc, alterum Rainaldo de Simula ad urbem infestandam delegavit, tertium autem Herberto, fratri Hugonis, et Custinobardo, fratri dicti Rainaldi. Sicque, expeditione soluta, in Apuliam secessit, ubi non multo post apud Canam, in quodam congressu, Hermannum comitem, fratrem Abagelardi, capiens, Rogerio fratri in turri Melitensi recludendum mittit.
VI. Qui dum in vinculis obscuro carcere cruciaretur, Abagelardus, fraterna compassione tactus, pactionem cum duce, ut, urbem sibi reddens, fratrem recipiat, facit. Duce itaque, hac calliditate illum deludendo, fidem dante, ut, cum apud Garganum venirent—sic enim castrum quoddam dicebatur—, fratrem sibi a captione liberum redderet, ille incautus, verba argumentosa minime advertens, urbe digrediens duci eam reddit. Sicque cum ipso aliquantisper commoratus, fratris redditionem frustra suspicabatur.
At, cum Russanum ventum est, asperius cum duce, quod nimium protraheretur, sermonem habuit; versus Garganum ut iter acceleret, hortatur. Cum ecce dux dolum aperit: infra septem futuros annos se illuc, quo dixerat, non iturum asserit. Ille sic calliditate verbi se circumventum animadvertens, plurimum cum duce altercatus, irato animo discedens in Apuliam, castro sancti Agadii seditiosus sese cum suis recepit. Dux itaque, sciens illum ad hoc niti, ut totam Apuliam versus se pro posse commoveat, exercitu excitato, illum insequens, obsessum vadit. Sed castro natura, munitione, defensalibus firmissimo, cum diutius in oppugnando persisteret, ipsis, qui intra erant, fortiter a gentibus, plus damno suorum perturbabatur, quam versus castrum proficeret.
Abagelardi autem de amissione fratris dolor in dies excrescebat; neque enim vincula, quibus frater artabatur, ipsum haud secus ac illum ex recordatione angebant. Unde et frequentius casus fratris quibusdam pactionibus meliorare attentans, vix tandem obtinuit ut, castro reddito, fratrem recipiens, quorsum liberet, abscedere liceret.
Sicque, fratre recepto, pariter discedentes, mari transmeato, ad imperatorem Constantinopolitanum transeunt. Ubi et ultimos dies clauserunt.
VII. Famosissimus ergo Siciliae princeps et debellator, Rogerius, in Sicilia, in omnibus strenue agens, morabatur. Neque enim, aliqua delectatione se retrahente, hostibus absens fieri patiebatur: quippe quem egestas, labor, minae hostis, imminens iugis decertatio, vigiliae, vel aura asperior ab incoepto non deterrebant. Sed potius, quanto asperitatibus quatiebatur, eo ardentiori constantia, ipsa humano more animo suo innata dominationis cupidine, vincere, quam vinci nitebatur. Et, quamvis omnia cupiens esset, impensius tamen zelo potiendi Castrum-Iohannis angebatur; quod, si adeptus foret, sciebat se, quasi pro flagello, uti ad totam Siciliam pro libitu suo ventilandam. Tali tantoque urguente desiderio, anno incarnati Verbi MLXXIIII, in monte Calataxibet castrum firmavit, quod militibus et reliquis, quae necessaria erant, muniens, Castrum-Iohannis infestissimum redditur.
VIII. Africani ergo Saraceni, de familia regis Temini, ex eius edicto, navibus paratis, piratarum more, vela ventis committentes, maritima litora Siciliae et Calabriae insidiatum vadunt. Sicque, iunio mense, in vigilia Sancti Petri, apud Nicotrum de nocte appulsi, cives incautos et, prae gaudio instantis solemnitatis, vino ex more somnoque gravatos, irruentes opprimunt, semisomnes alios perimunt, alios capiunt, ipsos etiam pueros cum mulieribus, omnique suppellectili vehibili praedam navibus inducunt, castrumque totum incendio concremantes, remige accelerato, in altum recedunt. In crastinum, ripae proprius accedentes, pueros et imbecilliorem familiam amicis redimere volentibus, pretio accepto, navibus eicientes, partim exonerantur; reliquos, qui alicuius utilitatis videbantur, adducunt. Sicque vela ventis committentes, patrios agros, unde venerant, laeti revisum tendunt.
IX. Anno vero incarnationis Domini MLXXV, quia in praecedenti anno pro libitu sibi favente apud Nicotrum prospere accurrerat, plus necessario cupidine avaritiae insolentes, simile sibi evenire frustra rati, navibus ascensis, versus Siciliam fortunam tentatum navigant. Insulamque circumcurrendo tentantes, tandem apud Mazariam appulsi sunt. Navibus digressi, urbem, magna vi oppugnantes, irrumpunt; castrum autem, quod infra erat, fortiter impugnantibus, per octo dies obsident .
Comes vero, per legatum comperto castrum suosque hostibus infestari, clam de nocte, armata manu castrum ingressus, summo diluculo per portas prorumpens, cum hoste in platea urbis ante castellum congreditur, fortiterque ex more agendo, victor efficitur, pluribusque peremptis, reliquos fugientes, extremos quosque usque in mare prosequitur: Mazaria, comitis strenuitate, ab hostibus eripitur . Gemebundus rumor a paucis qui evaserunt, Africae nuntiatur. Sicque rotabilis fortuna, homines primo prosperis successibus alludendo, illectos spe priorum eventuum deceptos risit.
X. Comes vero, quibusdam necessitatibus se vocantibus, a Sicilia versus Calabriam digrediens, Hugoni de Gircaea, cui, propter strenuitatem, quam habebat—nam et praeclari generis a Cenomanensi provincia erat—cum filia sua de priore uxore Cathaniam dederat, totam Siciliam servandam delegavit, interdicens ne, si Bernarvet, quia vicinius sibi Syracusis morabatur, aliquem incursum versus se faceret, callidas eius versutias cavens, nusquam urbe digrediens, hostem persequeretur.
Sed iuvenilis animus, militia fervens et laudis avidus, quod sibi interdictum erat minus servans, ad hoc niti coepit, ut ante reditum comitis aliquod nobile facinus, unde militarem laudem mereretur, perpetraret. Unde et Traynam usque progrediens, Iordanum, comitis filium, cum familiari militia comitis secum Cathaniam adduxit.
Porro Bernarvet, magno electorum militum exercitu congregato, de nocte accedens, haud procul a Cathania, in abditis locis insidiis occultatur, triginta militibus Cathaniam usquc praemissis, qui eos ad certamen excitatos, fugiendo longius ab urbe protraherent. Hugo vero et Iordanus, militia ferventes, suos ad certamen cohortando, urbe cum magno impetu digrediuntur; trigintaque electos milites insidias speculatum mittentes, ipsi incautius insequi accelerant. Porro, speculatoribus praecedentibus, locum insidiarum transgressi, dum a subsequentibus usque perventum est, illi ab insidiis prorumpentes, hostibus horribili turbine insurgunt. Itaque qui praecesserant, insidias a tergo videntes, nec ad socios, hostibus interpositis, regredi posse, Paternionem fugientes evadunt. Nostri vero dum fortiter congredi nituntur, Hugo, comitis gener, cum pluribus occiditur; Iordanus autem, hostes ferre non valens, cum paucis Cathaniam elabitur. Bernarvet laetus cum spoliis Syracusiam regreditur.
Comes itaque, rumorem huiuscemodi per legatum cognoscens, reditum accelerat. Exercito itaque adversus Bernarvet commoto, castrum, quod Zotica dicebatur, oppugnans, funditus destruit, viros perimit, foeminas in Calabriam venditum mittit, anno incarnati Verbi MLXXVI. Sed quia animus principis, dolore generi interfecti, ad mentis debilitationem pene infectus, nisi maiori vindicta sanari minime poterat; ampliorem vindictam expetens, usque ad provinciam Notense m profectus, ita omnia exterminavit, ut etiam ipsas messes—tempus enim triturae instabat—, quia asportare non poterat, penitus igni combusserit. Quod etiam passim per diversa Siciliae loca facere addens, maximam egestatem ipso anno eidem insulae incussit:
Nascitur ergo fames, quia sustulit ultio panes.
XI. Anno Verbi incarnati transacto millesimo
Adiectoque super mille septies undecimo,
Expeditionem movet comes, mense maio:
Naves vela dant per aequor, suffiragante zephiro.
Aera sonant, buccinando pontus plaudit iubilo:
Classis magni Alexandri non fuit hac pulchrior.
Aura ridet cum fortuna; pubes gaudet bellica;
Citharizant ad hoc docti; resonant et tympana.
Trablas itur oppugnatum: nil tumescunt aequora.
Sed transcendit equitatu comes, fronte belliea,
Montium scopulosorum ima, sive ardua,
Bellicosae iuventutis multa fultus copia.
Clipeos, auro fulgentes, et splendentes galeas
Sol cum tangit, intuentum aciem reverberat.
Montes omnes splendescunt super clara sidera.
Equi fremunt; dant hinnitus; echo montes resonant.
Mille, flante aura levi, vexilla subventilant.
Horrido aspectu satis versus Trablas properant;
Hostes vident: exhorrescunt hanc armorum nebulam.
Terra, ponto sonant tubae, ut metum incutiant;
Clamor usque coelum pulsat. Hostes infra trepidant.
Urbem vallant circumquaque aequore, vel arida.
Nautae velis obumbrantur, terrae figunt anchoras;
Equitum pars fron[t]es caedit; pars figunt tentoria.
Crebro currunt ad certamen: fortiter congreditur.
Hostis nisus repugnare, plurimum colliditur.
Castro luctus post certamen, nostris lyra addittur.
Hostes, viribus diffisi, tandem pacem expetunt.
Cedit comes. Castrum reddunt; ditioni subeunt.
Foederantur more suo, sed dolentes faciunt.
Ab hac eadem urbe strictior sinus terrae ab utroque latere, mari urgente, longius in mare porrigitur, pascuis uberrimis abundans. Ibi armenta et caetera urbis animalia hostili tempore pasci consueverant; quo, cum ex more, propter instantes hostes, diatim exirent, nostri, brevi sinu interposito, conspicientes, coeperunt, ut in tali gente assolet, aviditate ea, si aliquo astu queant, adipiscendi agitari.
Iordanus vero, filius comitis, ad id negotium peragendum intentionem certius apponens, ut hanc sibi famam militariter prae caeteris acquireret, agebat. Tandem itaque—ut erat vir praesumptuosissimus et laudis avidus—, cum sibi familiaribus consilio habito, quodam vespere centum sibi milites eligens, patre inconsulto, naves ascendit: de nocte insulam pervadit, applicans navibus digreditur; in concavitate quadam eiusdem insulae, antequam illucescat, occultatur insidiis. At ubi, nocte recedente, sol irradians terris illuxit, tota civitas praedicta, ex more urbe digrediens, pascendi gratia ipsam insulam sparsim preoccupat. Porro Iordanus, ubi in insidiis occultabatur, praedam longius ab urbe progressam conspiciens, impetu leonino a loco prorupit, usque in portam urbis praedam colligens prosilit, navibus introducendam illorsum minare accelerat. Cives itaque, insulam suam ex insperato hostibus pervasam videntes, in arma ruunt: maximo impetu usque ad decem millia ab urbe prorumpunt; hostes, ut praedam excutiant, inconsulte prosequuntur. Nam, ubi Iordanus eos longius ab urbe progressos videt, spreta praeda, leonina ferocitate hostibus occurrit; congressuque facto, acerrime utrimque pugnatur. Sed Iordanus, ut erat in congressibus foecundissimus, suos verbis exhortatoriis prorumptiores reddens, fortiter agendo plures sternit, reliquos fugat, victor efficitur, quosque caedendo usque ad portam urbis prosequitur. Sicque ad naves regrediens, maxima praeda licenter introducta, ad patrem impune cum triumphali laude redit. Hac re urbs, quasi maxime territa, ad deditionem, ut diximus, compulsa est.
Comes itaque, urbem nactus, pro libitu suo castro et caeteris munitionibus ordinat, militibus et iis, quae necessaria erant, munit, turribus et propugnaculis undique vallans. Sed undique adiacens provincia firmissimis castris circumsepta, munitissima erat; et ideo, adhuc recalcitrans, rebellabat. Comes laboris indeficiens, crebris incursionibus, ut sibi omnia substernat, infestare congreditur; brevique termino usque ad duodecim famosissima castra suo dominio, obsidendo, subire coÎgit: quae militibus suis distribuens, cum omnibus appendiciis suis de se habenda delegavit. Sicque exercitum, omnibus pro exhibito sibi servitio gratias agendo, solvens, ipse apud Bicarum i a labore pausatum secessit.
XII. Ea tempestate quidam saracenus, Bechus nomine, Castrum-novum possidens, illic morabatur. Erat autem idem vir magnae superfluitatis et arrogantiae, unde et ipsos suos fideles levitate sua, interdum diversis contumeliis afficiens, sibi infideliores reddebat. Hic quadam die cuidam molendinario suo iratus, ante se invitans, verberibus deturpavit. Porro ille se adeo grave ferre dissimulans, in vindictam tantae dehonestationis animum intendens, secum tacitus aiebat, quibus artibus, vel damno rerum suarum, vel certe laesione corporis vicissitudinem recompensaret. Unde accidit ut, quodam vespere, de subiacentibus complices sibi alligans, petram quandam, quae omni castro supereminebat et dominabatur, irrumpens, pervaserit; legatumque apud Bicarum comiti mittens, in sua fidelitate se ita egisse et ut sibi succurrere acceleret, mandat. Hoc nuntio comes accepto, plurimum exhilaratus, cum quantis habere poterat, citissimus illorsum intendit. Porro Bechus, molendinarium blanditiis et promissionibus allicens, ut ab incoepto resipiscat, sibi reconciliare satagit; dum minus praevalet, frustra oppugnare nitebatur.
Comes vero adventans proprius accedit, molendinarium amplissimis promissionibus in sui fidelitate arrigit. Ille, cum nulla ex parte aditus ad se accendendi nostris pateret, fune ab alto dimissa, quosdam nostrorum ad se pertrahit. Bechus itaque, videns nostros a molendinario ad petram susceptos, spe retinendi castri amissa, territus, castro spreto, omnia, quae poterat, asportans, aufugit. Cives, cum comite pacem facientes, infra castrum recipiunt.
Comes vero, sic castro potitus, pro velle suo muniens, ordinat; molendinarium, ut caeteris ad similes artes exequendas exemplum tribuat, pluribus benefactis, libertate etiam concessa, remunerat.
XIII. Eodem anno graecus quidam sub nomine MichaÎlis, imperatoris Constantinopolitani, ad ducem in Apuliam venit, auxilium expetens ad palatium recuperandum , a quo, ut dicebat, fraude suorum, in die sancto Parasceve deiectus fuerat monachusque violenter fieri compulsus, hoc solo crimine obiecto, quod filiam ducis filio suo nuptui acceperat . Ipse quoque filius, ne spes aliqua recuperandi palatii vel deductae uxoris procreandae propaginis reservaretur, turpiter eunuchizatus, usque ad exitum vitae exilio relegatus est: alio in loco expulsi in palatio subrogato, quem nec aliqua vel extrema antiquorum imperatorum linea ad id haereditatis iure gentium invitaverat. Timebant denique Graeci, ne si ex nostrae gentis uxore haeredes procreati in palatio subcrescerent, occasio liberius illuc accedendi nostrae genti daretur; et gens, deliciis at voluptatibus, potiusquam belli studiis ex more dedita, nostrorum strenuitate subiugata conculcaretur . Ipsam ducis filiam reclusam diligenti custodia observabant, ne forte si alicui potenti nuberet, quia haereditali imperatori nupta semel in palatio coronata fuerat, ab ipso, cui nuberet, aliqua haereditas per ipsam in palatio proclamaretur.
MichaÎl itaque a monasterio, in quo monachus coactus erat, habitu deiecto, ut dicebat, profugus in Apuliam veniens, a duce imperiali honore susceptus, per omnes civitates Apuliae, sive Calabriae, processionibus et imperialibus pompis ex edicto eiusdem ducis accuratissime obsecundatur: et hoc quidem totum ex industria dux faciebat, non quod animum eum in palatio restituendi haberet. Audierat nempe generum suum eunuchizatum, unde, spe suscipiendae de filia parentis prolis, cui palatium iure haereditali competeret, amissa, ad hoc inter se nitens tacitus agebat, ut sub nomine MichaÎlis, quibusdam sibi faventibus, Graecis facilius debellatis, cum ad palatium usque perventum foret, vi coronam cum sceptro et imperialibus ornamentis pervadens, ipse imperator fieret. Promittens tamen se sibi auxlilium laturum, per duos ferme et eo amplius annos honore, quo coeperat, eum secum detinuit, donec ea, quae tanto incoeptui necessaria forent, apparabantur. Erant autem tunc etiam quidam cum duce, qui, in palatio tempore Michaelis imperatoris servientes, faciem eius se novisse et hunc similem illi minime, vel in modico, assimilari dicerent, sed fraudulenter hunc spe alicuius a duce accipiendi muneris advenisse. Porro dux, utrum ne an pro certo esset, aequipendens, cum multus susurrus inter suos super tali negotio fieret, ab incoepto minime detrahebatur; sed potius quod coeperat exequens, cum ipse non esse hunc dubitaret, nil de hac re dubitare asserebat; et hoc ex industria quidem laudans suos faciebat, ne ab ipsis ab incoepto dehortaretur.
XIV. Talia disponens, tacita sed mente reponens,
Sumptibus insudat, quo Byzantium sibi ludat.
Undique terrarum quaerit spem materiarum:
Nulla remittuntur, nec rustica despiciuntur.
Sed prodesse querunt, quae iam despecta fuerunt.
Ligni caesores mandantur in arte priores:
Undique terrarum conducitur ars tabularum.
Robora caesa cadunt; resecantur; sectaque radunt
Artifices ligni. Ferrum faber applicat igni.
Anchora conflatur, clavorum forma paratur.
Compago navis texitur superaddita clavis.
Obducunt imas alii lanugine rimas,
Atque picem liquidam properant superaddere quidam.
Vela sinunt isti, studium dant funibus isti.
Classis adaptatur, non navis sola paratur.
Crescat ut in numeros studiosius imminet heros.
Omnibus aptatis et navibus arte paratis,
Per liquidum pontum classis conflatur Ydrontum.
XV. Interim dum ista aguntur, anno Domini instante MLXXVIIII, comes, Tauromenium obsidens, viginti duobus castellis vallavit, ita ab uno in alterum sepibus et stropibus claudens, sed et navalibus copiis a procinctu maris cingens, ut nullo latere pateret aditus ad castrum, volentibus hostibus aliquid introducendi vel educendi. At, dum quadam die de castro ad castrum per praecipitia scopulosi montis comes visum transiret cum paucis, pars quaedam Sclavorum inter myrtetica virgulta latitans, in quodam artioris transitus loco prorumpens, irruit. Et nisi Eviscardus quidam, natione Brito, audito strepitu armorum, sese comiti et hostibus interposuisset, de ipso comite, ut aiunt, hostibus triumphus cessisset. Sed cordium solus inspector, Deus, bonam intentionem principis et praecedentia sive subsequentia per eum futura bona praenotans, aliter, quam illi moliebantur, rem transtulit. Scriptum quippe est: Non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum.
XVI. Eviscardo itaque in domini fidelitate taliter interfecto, dum nostri in arma ruunt, hostes per praecipitia scopulosi montis elapsi sunt. Sic mors Eviscardi vita comitis sub Dei praesidio fuit. Comes autem fidelitatem eius honeste remunerans, corpore decenter humato, multa beneficia egenis et sacris locis, pro redemptione animae eius, nec immerito contulit.
Montium autem cacumina cum ipsis vallibus perlustrans, peditum copiis iter faciens, a monte, qui ab incolis Gibel appellatur, quem nos Etnam dicimus, usque Traynam neminem eiusdem superstitionis impunitum dimisit.
Militibus multus planctus fuit, iste sepultus.
Nam, suo merito, carus fuit undique Brito.
Pro merito fidei sortem capiat requiei!
Cui cum sit ita mors, est comiti data vita.
A Iuda distat, quem tanta fides sibi dicat:
Ille, Deum vendens, laqueo se postea pendens,
Mortem mercatur, cum traditione notatur:
Hostili cultro spes huius se dedit ultro,
Ut dominum servet, meritumque sibi coarcervet.
Non virtute pari debent ii subtitulari.
Traditor alter erat, ut salvet et alter anhelat.
Angelicam pennam capiet hic, ille gehennam!
XVII. Quatuordecim ergo naves, quas golafros appellant, ab Africa regis Thimini piratarum more per mare palantes, sub Tauromenio appulsae, quodam diluculo a nostris in mari haud longe, anchoris fixis, conspiciuntur. Nostrae autem naves, armamentis exportatis, minus erant ad exequendum paratae. Comes autem latronem, quinam sint, quave de causa, vel unde hostes, ne an pacem portantes advenerint, sciscitatum mittit; interminando subiunxit, si in tanto sui iuris vel modicum quid iniuriae vel fecissent, vel facere, attentare praesumerent, nusquam impune a se evadere posse.
<poem>
Ac dum nil mali adversus ea, quae eius iuris erant, sub excusatione et obtestatione legis suae machinari renuntiantur, sed potius ex edicto regis Thimini, ut infestos piratas a mari, si invenirentur, propellerent, missos, eius famulatui et, si necesse foret, inservire paratos, primi cuiusque navis ad amicum colloquium invitantur, ut si vel victu, vel aliis quibuslibet rebus minus sufficientes essent, eius munificentia supplerentur. Qui dum invitationi assentientes, foedere suscepto, advenire pararent, aura contraria insurgente, naves cum ipsis per aequora pulsae, ab intuitu nostrorum protinus sunt avulsae:
<poem>
Sic quos invitat, boreas accedere vitat;
Et quod promisit dare, ne daret aura recisit.
XVIII. At comes intentus fuerat quibus ante retentus:
Obsidet et pugnat, castrum pro posse repugnat
Certamen datur; comes huc persistere conatur:
Quamvis cura ligat, tamen hunc res nulla fatigat.
Instat et hortatur, hostes virtute minatur;
Dat, dare promittit: nil non tentando remittit.
Ad quod adhortatur socios, prior esse probatur.
Cum sit certamen, et fratribus esse levamen,
Ante suos fertur, cum posteriore refertur.
Primus ad excubias Othonus alter Elias,
Tertius Arisgotus, Iordanus abinde remotus
Esse recusavit: socios haec ars animavit.
Exiit edictum, liceat ne quaerere victum;
Sic devincuntur, nostri statione fruuntur.
A montis magno prohibentur, abundique stagno.
A nullo subduntur; post addita deminuuntur.
Unde fames crevit, congressus ab hoste quievit:
Decrescit virtus, habet hostis iam prope victus.
Solo securus, quod cingit abundique murus.
Ut det congressum, cavet extra figere gressum.
Deficit ut panis, populus superatur inanis.
Sic comes accitur, castro pro velle potitur;
Arbore sub lauri curvantur moenia Tauri.
Foedere confecto, dolet hostis in hoste recepto;
Sed quamvis doleat, non dissimulando revelat,
Cur doleat nostris, quia laetus erat suus hostis.
Si sic fortuna diversa sit, est tamen una:
Illis sit tristis, gaudens cognoscitur istis.
Sextus erat mensis, quo fervidus eminet ensis.
Piscibus obsedit servente leone recedit.
XIX. Tanto sibi adiumento collocato divinitus,
Ne appareat ingratus vilipendens Rogerius,
Secum coepit reputare quid litaret potius.
Cementarios conducens, undecumque aggregat:
Templi iacit fundamenta in urbe T[r]aynica.
Ad quod perstans studiosus aevo brevi superat.
Laquearia tectorum ligantur ecclesiae;
Parietes depinguntur diverso bitumine;
Consecratur in honore Virginis Puerperae.
Multa dote augmentatur, terris sive decimis:
Ornamentis palliatur, et diversis copiis.
Cathedra pontificatus sublimatur infulis.
Sacer clerus augmentatur, prout sumptus suppetit.
Altaris vasa, vel vestis plusquam clero sufficit:
Candelabra, cruces, textus, acerra, turibuli;
Ex metallo signa fiunt, plebem invitantia:
Melodiam dulcem reddunt, pulchre consonantia.
Melodizat sacer clerus hymnos sacris laudibus.
Praesul verba sacrae legis seminat in gentibus:
Divinus cultus accrescitur pluribus credentibus.
Cui debent haec ascribi nisi tanto principi ?
Qui reduxit sacram legem, unde prius corruit;
Cuius ope fit hoc totum, et hanc legem addidit.
Textum libri persequamur: nam ista sufficiunt.
Sermo nimis inculcatus interdum fit taedium.
Subsequens stilus narrabit, si quid est residuum.
Urbs Trayna felix, gaude! Da dignas laudes titulo!
In te primo reparatur divina religio !
Messana consociata pari servit clipeo.
XX. Incarnati Verbi anno MLXXVIIII Iatenses natura montis, in quo habitabant, in numerosa multitudine suorum fisi,—erant enim usque ad tredecim millia familiarum—iugum nostrae gentis abhorrentes, statutum servitium et censum persolvere renuntiant. Comes vero per legatos eos conveniens, nunc blandimentis eos mulcendo, nunc minis attentando, ne contra se insurgerent, neve per vitium incurrerent, neve eum irritando contra se excitarent, ab incoepto detrahere nitebatur. At ubi minus proficit, exercitu admoto, quos blanditiis vel minis nequit, virtute attentando flectere aggreditur. Mons autem, quem inhabitabant, ita ab omni latere scopuloso praecipitio erat munitus, ut ex nulla parte ascensus pateret, excepto uno solo arcto arteque exciso aditu, quo civibus egrediendi et ingrediendi iter porrigebatur, et hoc in excelsiori cacumine eiusdem ascensus porta murusque, ex utroque latere in longum porrectus, munibat. At quia mons hic spatiosi ambitus minus claudi obsidendo poterat, illis potissimum in locis, ubi infestiorem se hostibus fieri posse exsistimat, sedes ponit.
Porro Iatenses, ac si pro vita certare, instare, omnia circumire, nil remittere, quibus partibus plus timebant loca munire, inde [in]fatigabiles adesse vigilanti cura studebant. Et quia armenta sua et pecora secum in abditis eiusdem montis, cavernosisque locis a pervasione hostili tuta habebant, et minus ab hostibus ea diripi metuentes, obduratiores erant. Comes autem, quanto eos in sui defensione attentius instare videbat, tanto altiori ira inflammabatur, quo se eos minus laedere posse cognoscebat: non ab incoepto deterrebatur, sed eo instantius quo praevaleret omnia conando nitebatur. Sicilienses ergo milites suos, quibus iam impertierat possessiones insulae, quantum subiugaverat, apud Partinicum et Cornilium dimittens, Iatensibus infestos fieri praecepit. Ipse cum Calabrensibus Cinisum qui similiter contra se recalcitrabat, obsessum vadit. Sicque uno eodemque tempore, uno in confinio duas obsessiones, et a se divisas, ponens, utrasque fortissime tenuit, atque de una ad aliam saepissime migrans, hortari, instare, per se ipsum omnia attentare, hostibus infestus adesse, nunc minis, nunc incursionibus terrere, suos blandiri, plurima largiri, ampliora promittere, in sui fidelitatem arrigere, hostibus infestos reddere non desistebat.
XXI. Mensis erat sextus; hostilis denotat aestus:
Hic studet ut laedat, studet alter ut ille recedat.
Laedunt, laeduntur. Sic alternando premuntur;
Sic paribus votis non deficit hostibus hostis.
Tempus erat messis; armis macerat ita fessis.
Uruntur messes: turbat res ista Iatenses.
Quodque iam laedit Cinensibus haud bene cedit.
Consilium captant, succurrere messibus aptant;
Sed cum vi nequeunt, hoc artibus addere quaerunt.
Conveniunt comitem, tentant sibi reddere mitem;
Foedere componunt; fraudis munimenta reponunt.
Fruges salvantur, comitique reconciliantur.
XXII. Igitur anno Dominicae incarnationis MLXXX Raimundus, famosissimus comes Provinciarum, famem Rogerii, Siculorum comitis, audiens, propter strenuitatem, quae de ipso referabatur, legatos dignos, qui a tanto principe ad tantum mitterentur, dirigens, Matildem, filiam suam, quam de prima uxore admodum honestae faciei puellam habebat, sibi in matrimonium copulandam expostulat. Quod cum a comite concessum et ab utrisque partibus exsequendum sacramentis firmatum fuisset, die nuptiarum statuto, qui venerant, pluribus donariis a comite, ut mos erat, munificati, festiniore regressu domino suo sibi concessum renuntiant. Qua de re ille non minimum gavisus—erat enim propter formositatem, quam de ipsa audierat, illam ardentissimo amore cupiens—audito termino nuptiarum, per seipsum in Siciliam accedendo, diem praevenire accelerat.
Venientem comes honore condigno excipit. Pactiones renovantur; dos puellae sub testamento chirographiyatur; sponsalia, praesentibus utriusque partis praesulibus, precibus ab episcopis et sacris ordinibus catholice celebrantur. Qui iamdudum inter iuvenem et puellam paulatim adoleverat prima nocte, ut assolet, immensum excrescit.
Celebratis itaque, et non sine magnarum expensarum sumptibus, nuptiis, socer generum suum aliquandiu secum retinens, tandem munificentiis benevolum, ut res ipsa expostulabat, factum, sed et iis, qui cum ipso advenerant, singulis singula, prout quemque esse sciebat, largiens, navibus apparatis, placido aequore a se cum filia dimisit. Illi autem, vela ventis accuratissime committentes, zephiro suffragante, brevi tempore unde venerant, cum sponsa reducunt.
XXIII. Spernit nata patrem, puduit nec relinquere matrem;
Externo comiti delectatur sociari.
A quo nutritur, caret; ac alterque potitur,
Poena quidem multa cum matris, cum sit adulta.
Nec quae nutritur, lascivo fratre potitur.
Plus externum quam quem sit iure paternum.
Nec nimis hoc culpo, quamvis hic talia sculpo;
Nec prohibens vito, cum fiat iuncta marito.
Diligat et iuste foedus servando venuste.
Nam quos lex iungit, sententia nulla repungit:
Ut soboles crescat, ne deficiendo tabescat.
Prima virago datur, primoque viro sociatur.
Tali fortuna duo sint ut carne sub una.
Lex ista divina praecepit, non peregrina.
Pinxit Scriptura quae sunt facienda futura:
Postponat patrem, postponat denique matrem,
Quisquis et uxori iungatur amore priori;
Iure maritali servantur linea tali.
XXIV. Igitur famosissimus Apulorum et Calabriae dux, Robertus, diatim instigante se MichaÎle, qui ad se transfugerat, ut coeperat, versus Romaniam animum intendens, anno Dominicae incarnationis MLXXXI, mense maio, apud Ydrontum venit. Apparatisque pro processu sumptibus tanto incoeptui dignis, quindecim naves trans mare aliquam urbem praeoccupatum mittit, ut, cum ipse cum reliquo exercitu subsequeretur, imbecille vulgus, cuius pars maxima in expeditione erat, quo se ab hostili incursu, si necesse foret, tueretur, haberet. Illi vero vela ventis committentes, de nocte apud Corofon applicant . Insulaque de mari eminus inspecta, multitudinem hostium, quam invenerunt, abhorrentes, minime a navibus progredi praesumunt; sed, reditum accelerantes, duci placidum, etiam si maior esset exercitus, renunciant.
Dux itaque plurimum exhilaratus, copiis navibus introductis, festinus cum omni classe transmeare accelerat, pluribus ex remanentibus amicis, quibus Apuliam Calabriamque procuratum delegaverat, timore eum, et qui cum ipso abibant, amittendi, usque ad ipsa lachrimarum indicia, quas affectus pietatis exprimebat, dolentibus, quibusdam vero ex iis, qui cum ipso proficiscebantur, timore tam horribili ad quod intendebat incoeptus—ac si febrium tipo congrauarentur—militibus demisse trementibus. Nam quantae audaciae cuiusve militaris strenuitatis dux iste fuerit, cum per multa eius exercitia satis abundeque clareat, etiam si reliqua omnia sileant, ex hoc potissimum indubitanter annotari potest: quod, cum tam populosum imperium, tamque copiosum imperatorem, totve millia hostium pauca manu, spe subiugandi, bello lacessere tentatum ire praesumebat, ipse armatae militiae non plusquam mille trecentos milites secum habuisse, ab eis, qui eidem negotio interfuerunt, attestatur. Porro ei copias, viresque, quas res ipsa tempusque, quantum ad numerum, oculorum intuitu minus sufficienter administrabat, ipsa eius animo innata militaris ferocitas—ac si plus ipsis hostibus necessariis copiis abundaret—sufficienter itaque eum habere in mente repraesentabat; suorumque animos, prae timore minus hilares, laetum vultum ostendendo, largisque eiusdem regionis possessionum, thesaurorumque, ac si iam debellavisset, promissionibus recreando, spe ea in posterum accipiendi, si strenue secum agere velint, ad militaris exercitus secum pericula tentanda, quae formidolosa aestimatio dehortabatur, promptiores reddebat. Copiis itaque tanto incoeptui dignis pro spe apparatis, dum naves per aequora prudente remige reguntur, aura leni prosperante ventosa carbasa, usque ad portum placidae applicationis impune recipiuntur: parsque classis applicat in portum qui Herico dicitur. Post autem ubi fluvius Bayosaes in mare defluit, placido litori transfertur. Dux ergo, pro libitu suo placido litore potitus, navibus digrediens, mox, ut terram pedibus attigit, inspecta amoenitate situque locorum, suis dixisse fertur: "O fortissimi milites, et honoris praedecessorum non degeneres haeredes: haec est enim haereditas vobis competens, pro hac adipiscenda, armis decertandum est. Non vos deterreat ignobilis vulgi et imbecillis, quamvis numerosae, multitudinis strepitus hostium; sed adhortetur species et foecunditas hostilis adipiscendi haereditaliter agri. Speciesque et abundantia post certamen, si strenue agatis, vobis debitae sunt" .
Haec dicens, castrum, quod Casopuli dicitur, in insula Corofi oppugnans capit, et aliud castrum, quod, ex nomine insulae, Corofon nomen accepit, cum tota insula suae mancipat servituti. Inde progrediens, urbem, quae Avalona dicitur, iuxta Emathios campos, quia confinio, quo applicuerat, adiacens erat, mox oppugnatum vadit. Porro cives, ducis adventu audito, praesentiaque nimium territi, viribus suis magis deficientes, deditione de seipsis facta, eius ditioni cum ipsa urbe subduntur. Castrum etiam quoddam, urbe haud procul situm, quod Canna dicebatur, a praesentia ducis timore languidum—et eo maxime propter quod Avalona, quae bellicis copiis se abundantior erat, deditionem fecerat—haud secus subditur.
XXV. Fortunam sibi dux satis bene cedere
Cognoscens, adiicit plurima visere.
Duraci moenia obsidet undique,
Armata populi manu .
Sic urbs contremuit; hostibus obsita,
Diffidunt sibi iam fortia moenia;
Insistunt civibus tela minantia:
Alternant sibi funera.
Sed plus atteritur asperitatibus
Graecorum populus territus hostibus,
Nec reddit timidus aspera vulnera:
Veres abstulerat timor.
Constantinopolim chartula mittitur,
Hostes in proelio adfore dicitur
Ereptum veniant, cum prece quaeritur,
Ne subdantur ab hostibus.
XXVII. Imperator itaque, de praesentia hostium sinistro nuncio accepto, chartulis expeditionem submonens, totum imperium sollicitat: multisque millibus, paucis numero hostibus—sed strenuitate abundantioribus—occurrere parat. Credensque a multitudine suorum eos facile occupari posse, Venetianis mandat, ut plurima classe apud Duracium sibi occurrant, ut, si ibi forte nostri, bello ab ipso devicti, fugientes per mare evadere niterentur, ab ipsis navali certamine praeventi, facilius intercepti perimerentur. Qui iussa fideliter complentes, classem accelerant, triduoque ante sibi praefixum ab imperatore terminum, versus Duracium adventare a nostris eminus in mari conspiciuntur. Ad quorum intuitum nostri, citius in arma ruentes, navali congressu dimicaturi hostibus promptissime occurrere accelerant. Sicque pertotam diem utrimque acerrime congressum est.
At cum iam, die refrigerante, sol, ad occasum vergens, liquidas undas oceani quasi subintrare videretur, praevalente hostibus strenuitate nostrorum, Venetiani, viribus exhausti, deditionem pollicentes, pacem indutiasque usque in crastinum, quo duci pro libitu suo foederentur, expostulant. Sicque, nostris quod expetebant inconsulte concedentibus, certamen ad invicem scinditur. Nostri in portum suum revertuntur.
Nostri itaque, deditionis falsa pollicitatione delusi, per totam noctem, quasi iam hostes triumphavissent, gloriantes, dum usque in crastinum securius sustinent, Venetiani naves suas, pluribus commeatibus aggregatas, nocturno silentio exonerando levigantes et in summitate mali uniuscuiusque navis solium duorum, vel trium hominum arte componentes, lapidibusque et pilis ad iacendum munientes, sese ad defensionem potius quam ad deditionem aptant.
Dux vero, doli ignarus, summo diluculo potentiores exercitus sui, qui eos seipsos, sicut promiserant, dedentes susciperent, mittens, salvis omnibus, quae ipsorum erant, usque ad se deducere praecipit. Sed Venetiani nostris, ad se venientibus, arma potius quam deditionem ostentantes, dum magno impetu versus ipsos grassantur, nostris, quia improvide processerant, certamen declinantibus, ipsi in portum Duracensem ad ignominiam damnumque nostrorum impune applicant. Sicque facultatem liberam urbem ingrediendi habentes, vicissim nautae urbicensibus et urbicenses nautis consulantur ; invicemque per totam diem consilium captantes, plus minus a medietate noctis transacta, sub pallore lunae armantur; navibus que litore citius amotis, buccinis concrepando, nostris certamen offerre progrediuntur: quibus nostri, certatum occurrentes, acerrime utrimque congreditur. Sed illi artificiose ignem, quem graecum appellant, qui nec aqua extinguitur, occultis fistularum meatibus sub undis perflantes, quandam navem de nostris, quam cattum nominant, dolose inter ipsas liquidi aequoris undas comburunt. Sed nostri, dolo cognito, facto impetu, aliam navem de suis non minoris pretii penitus in mare submergunt. Sicque, damno contra damnum composito, pari ultione facilius fertur, nostris itaque exhorrescentibus dolum ipsorum, ipsis autem strenuitatem nostrorum, certamen utrimque diremptum quievit. Ipsi in portum urbis, unde exierant, regrediuntur; nostri vero ubi primum applicuerant, persistunt .
XXVII. Porro in crastino summo diluculo illucescente, mense octobri instante, dum pars exercitus nostri pabulum quaesitum ire appararent, imperatorem cum innumerabilibus copiis adventare per signa in summitatibus hastilium eminus ventilantia depraehendunt. Fit concursus et strepitus in castris: alii terrentur, alii, animo promptiores, minus fortes, exhortationibus recreando, robustiores reddunt. Dux vero, videns sibi belli certamen imminere, ut, suis omnem spem fugae auferendo, ad defensionem sui ardentius inflammaret, naves suas, a mari protectas, omnes combussit, ne forte cum acrius proelium nostris immineret, timidi, certamine declinando, spe transmeandi illorsum aufugerent. Imperator vero, appropinquans haud procul a castris nostrorum—scilicet, quasi stadiis quatuor interpositis—castrametatur: exercitus ab undique ipse facit, nemine ipsorum adversum nostros, sed neque ex nostris adversum ipsos, ipsa die aliquid praesumente.
Sequenti nocte dux primas noctis facit excubias; secundas vero, videlicet a media nocte donec diescat, Boamundus, filius ducis. Mane autem facto, dux ipse, lucis crepusculo, omnesque nostri surgentes, cum summa devotione hymnos Dei cum missarum celebratione audiunt: presbyteris compunctive confitentes peccata, muniunt sacri Viatici misteriis. Sicque, ordinatis aciebus, ad certamen gradatim et coniunctissime progrediuntur. Imperator vero sibi occurrens, tanta multitudine undique constipatur, ut nullius montis ascensus ad supervidendum extremitatem eius sufficere videretur. Angli vero, quos Waringos appellant, ab imperatore primitias congressus expetentes, certamine inito, caudatis bidentibus—quibus hoc genus hominum potissimum utitur—infestissime instantes, nostris admodum importuni primo esse coeperunt. Cum ecce quaedam acies nostra, ex adverso illis sub nudo latere prorumpens, forti congressu sauciatos et ab incoepto deterritos in fugam cogit; qui versus ecclesiam sancti Nicolai, quae ibi contigua erat, vitae asylum expetentes, dum alii, quantum capacitas permittebat, subintrant, alii tanta multitudine tecta superscandunt, ut pondere ipsa tecta dissoluta consubruantur, illos qui subintraverant opprimentes, collisi pariter suffocarentur. Porro imperator, videns Waringos, in quibus sibi maxima spes victoriae fuerat, enerviter superatos, et nostros insequentes adversum se acerrime adventare, territus, fugam, potius quam certamen, eligit: omnisque exercitus Graecorum, tentoriis cum omni suppellectili sua relictis, quisque prior in fuga fieri accelerat. Nostri itaque victoriam adepti, duce eos reprimente, haud longe fugientes persecuti sunt; sed ad castra eorum regressi, dux in tentoriis imperatoris hospitatur, caeteri, qui priores accedebant, pretiosiora hospitia cum spoliis usurpant .
Dux ergo, videns hiemem sibi imminere—mensis enim erat october—inde progressus super fluvium Daemoniorum, castrum ad hiemandum construxit: quod, ex suo agnomine vocans, montem Guiscardi appellavit: a quo etiam diatim usque Duracium armata manu progrediens, diversis incursionibus crebro lacessivit. Castra vero diversa eiusdem provinciae eius infestationem ferre non valentes, foedere cum ipso composito, deditionem facientes, sibi conciliantur.
XXVIII. Erat autem, ea tempestate, apud Duracium venetianus quidam, nomine Dominicus, nobili genere, cuius providentiae maior turris ad tuendum delegata erat. Huius animum dux, quadam collocutione habita inter se frivola, aliquantisper dignoscens, aliquando, sed rarius per se, aliquando per alios, ne forte fraus ab aliis inter ipsos componi depraehenderetur, attentans diversis in conventionibus de traditione urbis procurare sollicite coepit. Animus vero cupiditate aeger, ut a promittentibus avaritiae luxuria admiscetur, facile corruptus, a bono honestoque proposito proclivis in deterius dilapsus est. Dux denique, neptem speciosae formae habens, filiam videlicet fratris sui Guilielmi, Principatus comitis, ut ei in matrimonium cum haereditate puellae competenti associandam se dare spopondit, pro libitu suo favore usus, sacramentis ab utrisque partibus datis, illo ut urbem tradat, isto ut neptem conferat iurante, mox per traditionem urbem subintrandi terminatur.
Dux de nanciscenda urbe certus, scalas ad transcendendos muros cx ligno componit; venetianus autem in adiutorium ducis ex funibus perplexas, advenientibus hostibus, de muro dependentes porrigit. Et quia sicuti scriptum est: Nullus perniciosior hostis est ad nocendum, quam familiaris inimicus, ab ipso , qui vi tueri debuerat, libera facultate urbem prorumpendi hostibus concessa, sub nomine Guiscardi, sinistro clamore saepius ingeminato, buccinis concrepantibus, urbs tota turbatur. Cives in arma ruentes, ignari quod hostes iam secum infra muros et in altiori turri essent, incassum repugnare nituntur. Triduo tamen pro posse, sed frustra renitentes, tandem vi coacti, foedere composito, deditionem ipsis facientibus, ditioni ducis colla submittunt .
XXIX. Igitur dux, urbe potitus, pro velle suo ordinans, Fortimundo de Rosana procurandam delegavit; ipse, cum exercitu ultra progrediens, totam provinciam debellando sibi subiugatum vadit. Unde et apud urbem, quae Castoria dicitur, veniens, quia ditionem eius subire recusabat, obsidione composita, eam undique vallavit, minisque terrendo et interdum blandimentis mulcendo, aliquanto tempore infestus persistens, plurimum lacessivit. Trecenti enim Waringi in eadem urbe habitabant, custodes ab imperatore deputati, quorum praesidio et opere non minimum defensabatur. At cum nostros in oppugnando persistentes vident, machinamenta, quibus urbs facilius debellari poterat, apparare timentes, et, capta urbe, peius foedus inire sibi in futurum praecaventes, foedere confecto, deditionem faciunt. Sicque urbe subiugata, omnes circumquaque provinciae cum finitimis castris eius ditioni subiugantur. Ipse quippe omnes, qui ad se convertebantur, cum summa honoriticentia recipiebat, muneribus augebat, eorum consilio in iis, quae facienda erant, plurimum utebatur: et hoc quidem ex industria, ut alii, cum ista audirent, facilius sibi applicarentur, agebat. Timor autem eius totum imperium, usque ad ipsam regiam urbem, tremere faciebat.
XXX. Cum ista apud Romaniam a duce agerentur, Siciliensi comite Rogerio apud Calabriam et Apuliam fraternis negotiis—uti suis—intento, Benarvet, apud Siciliam christiano nomini infestus, multa incommoda inferebat. Erat enim callidissimus et militari exercitio deditus, audax, subdolus, aliud lingua proferens, aliud tacito pectore occultando gerens: Syracusi et Noti princeps, cuius consilio omnes Saraceni, qui adhuc in Sicilia rebelles erant, innitebantur. Hic quendam paganum, nomine Benthumen, quem comes apud Cathaniam maiorem urbi praefecerat, callidis circumventionibus aggrediens, ad tradendam urbem multis munerum, possessionumve pactionibus sollicitabat. Paganus vero nominis sui competens imitator, avaritia coecatus, fidei sacramentorumque, quae comiti dederat, oblitus, statuto termino, infra urbem illum cum multitudine suorum fraudulenter de nocte accipiens, traditionis nomen sibi perpetuo vindicavit. Quod factum cum per totam insulam personuisset, Christiani quidem, eo quod tam nefanda fraus inter ipsos reperta sit, plurimum erubescebant; Saraceni autem passim de tanta christiani nominis ignominia subsannando exhilarabantur. Porro Iordanus, filius comitis, et Robertus de Surda-valle et Elias Cartomensis—qui ex Saracenis ad fidem Christi conversus, postea apud Castrum-Iohannis a sua gente hostiliter interfectus, quia negando apostata fieri noluit, martyrio vitam laudabiliter finivit—exercitu commoto, versus Cathaniam iter intendunt. Benarvet vero, eos advenire per speculatores suos quos undique omnia visum praemittebat, audiens, extra urbem, copiis suorum ad praeliandum ordinatis, dimicaturus occurrit. Pedites quidem usque ad viginti millia a dextro latere suo in occursum hostium paulisper anteponens, ipse cum equestri legione in sinistro cornu fixus manens, hostes praestolatur. Nostri autem, cum centum sexaginta tantummodo milites essent, nil remorati, certamen, Deum sibi propitium invocantes, ineunt. Tertioque super pedites impetu facto, cum immobiliter persistentes flectere nequeunt, declinantes eos super equites irruunt, fortiterque congredientes, multa strage facta, in fugam vertunt, quos insequentes et extremos quosque cedentes, usque in portam civitatis impellunt. Benarvet sic fuga vix elapso, de peditibus permaxima strages facta est. Nostri vero, ante urbem tentoria figentes, obsessionem praegravabant. Sed Benarvet, clam de nocte urbe digrediens, cum pagano traditore fugiens, Syracusis se recepit. Sicque urbs a nostris recuperatur. Paganus traditor a Benarvet, ne Syracusam, sicut Cathaniam, tradat, dum praemia pollicita requirit, truncatur.
XXXI. Gregarius autem miles quidam, nomine Ingelmarus, comiti diu servierat: cui ipse comes, quamvis inferioris generis esset, propter militarem tamen strenuitatem, quam in eo videbat, volens servitium suum honeste, ut sibi semper mos fuit, remunerare, uxorem nepotis sui Serlonis—videlicet qui apud Siciliam a Saracenis interemptus fuerat—cum omni dote sibi competenti, ipsa multum renitente, in matrimonium sibi concessit, ut, prae clari generis mulierem—erat enim filia Rodulti, Boianensis comitis—militis generositas quodammodo inter consodales clarior fieret. Ille vero apud Giracium, cuius quadrans ex dote mulieris sibi competebat, nuptiis solemniter celebratis, non iam humilitatis honestatem servans, ad sui generis debilitatem mentem reducebat; sed uxoris generositatem in animo sibi vindicans, aequalem se in genere et dignitate illi, cuius antea uxor fuerat, iactans ultra debitum appetebat.
Hic apud Giracium, ubi comes turrim firmaverat, demum defensabilem incipiens, paulatim provehendo et interdum dissimulando, fortissimam turrim fecit, Giracenses omnes suis adulationibus et favoribus sibi attrahens, et, sacramentis datis et acceptis, in amicitia confoederans. Quod cum comiti renunciatum fuisset, insolentiam eius animadvertens et in futurum timens, ne forte fiducia turris in aliquod deterius consilium reverteretur, turrim in modum domus habitabilis deponere humiliter iubet, increpans eum quod, se inconsulto, tale quid praesumpsisset. Ille vero cum Giracensibus consilium habens pravum, defirito ipsis se auxilium laturos promittentibus, beneficii sibi collati, ut assolet inter degeneres, oblitus, contra comitem recalcitrare, potius quam oboedire, indecenter elegit. Quod cum comiti compertum fuisset, Giracensibus ut turrim destruant et Ingelmarum captioni suae reddant, imperat. Quibus—non tam fidelitate Ingelmari, sed quia omne genus nostrae gentis illis invisum erat, et magis discordias inter nostros, quam pacem, fieri expectabant—id agere recusantibus, comes, legalitatem suam servans, hactenus homini suo diffidentiam in posterum mandat, sicque, admoto exercitu, versus Giracium obsessum pergit.
Ingelmarus vero, astu Giracensium animos demulcens, aliquanto tempore suae ineptiae complices detinuit. At, cum viderent se a comite exterius interiusque praegravari, coeperunt et ipsi a stulto proposito deficere et fatigari. Quod Ingelmarus advertens, territus ne ab ipsis comiti traderetur et ipsi reconciliarentur, profugus evadens, discessit. Uxor autem eius, ad misericordiam comitis veniens, pia recordatione nepotis, cuius uxor fuerat, salvis omnibus quae habebat, ad maritum conductum meruit devenire. Comes vero, reconciliatis Graecis, Giracium recepit.
XXXII. Eodem anno idem comes, sumptibus pluribus apparatis, undecumque terrarum artificiosis caementariis conductis, fundamenta castelli, turresque apud Messanam iacens, aedificare coepit: cui operi studiosos magistratus, qui operariis praeessent, statuit. Interdum ipse visum veniens, ipsos per semetipsum cohortando festinantiores reddens, brevi tempore turrim et propugnaculum immensae altitudinis mirifico opere consummavit. Et, quia hanc, quasi clavem Siciliae, aestimabat prae caeteris urbibus quas habebat, fidelibus tutoribus deputatis, arctiori custodia observabat.
Ecclesiam etiam in honore sancti Nicolai in eadem urbe cum summa honorificentia construens, turribus et diversis possessionibus augendo dotaus, clericis ad serviendum deputatis, pontificali sede aptavit; sed eam cum Traynensi cathedra univit .
XXXIII. Igitur famosissimus dux Calabriae, Apulorumque princeps, Robertus Guiscardus, apud Bulgaros omnia fortiter agendo et sibi subiugando, anno incarnati Verbi MLXXXII a Romanae Sedis apostolico viro Gregorio, literis continentibus angustiam suam acceptis, ut in adiutorium sanctae Romanae Ecclesiae veniret, multis precibus cohortatur.
Imperator enim Alamannorum, Henricus, quibusdam controversiis inter se hortis, Romam cum exercitu veniens, obsessa diutius urbe, tandem, fortuna suffragante, irruperat, Romanisque potentioribus sibi iniugendo confoederatis, ipsum apostolicum virum in turri quadam, quae Crescentii dicitur, reclusum obsederat, aliumque in loco eius, archiepiscopum videlicet Ravennatem, Umbertum nomine, re indiscussa, contra Sacros Canones—quod nefas est dicere!—cathedrae beati Petri subrogaverat. Ipse vero tanta obsidione praegravabatur, ut neque sibi usquam progrediendi aditus pateret.
Dux vero, quamvis ad id quod coeperat intendere omnibus utilitatibus in animo praeferret, tamen calamitatem sanctae Matris Ecclesiae audiens et dominum suum, sub quo omnia, quae habebat, possidere se cognoscebat, in tantum angustiari, fidem datam et legalitatem suam servans, maluit sua, quamvis cara, ad tempus postponere et sanetae Matris Ecclesiae, vel domini sui necessitatibus inservire. Sicque filio suo Boamundo, strenuissimo militi, quae coeperat exequenda committens, copiis omnibus sibi delegatis, ipse cum paucis placido remige in Apuliam, versus Ydrontum applicat .
XXXIV. Ea tempestate, plures apud Apuliam, propter absentiam ducis insolentes, adversus eum conspiraverant, volentes ea, quae eius iuris erant, usurpare: putantes eum, altioribus negotiis intentum, ulterius illuc regredi non curare. Unde et Gaufridus de Conversano apud urbem, quae Oria dicitur, haud longe a provincia Tarentina, obsidionem ponens, plurimum lacessendo infestissimus erat.
Dux vero, apud Ydrontum applicans, audito urbi obsidionem imminere, illorsum cum paucis appropinquare accelerat. Porro illi, qui obsidionis primarii erant, per legatum ducem adventantem cognoscentes, praesentiam eius exhorrescentes, ab incoepto deterriti, cum plures essent, obsidione soluta, quisque fugam accelerans, in sua dilabitur. Cives autem sic obsessione, qua praegravabantur, eruti, adsenienti duci occurrere accelerantes, cum gaudio et omni obsequio excipiunt. Sed per universam Apuliam, sive Calabriam, seditiones, quas infidelitas turbaverat, a praesentia eius sedatae, in cospectu eius, acsi numquam fuissent, siluerunt.
XXXV. Porro dux, fratre comite a Sicilia arcessito, admoto plurimo exercitu, super Iordanum, nepotem suum, principem Aversae, messes vastatum vadit. Nam cum antea inter ipsos diversis controversiis inimicitiae efferbuissent, hoc ira in principem plurimum incalescebat, quod noviter in damnum apostolici, imperatoris hominem ipsum effectum et terram suam ab ipso deserviendam suscepisse audierat. Veniens itaque cum exercitu ante urbem Capuanam, et castrum, quod Aversa dicitur, ipso invito, nec propulsare valente, per octo et eo amplius dies commorans, multa depopulatione totam provinciam lacessivit . Sed quia ipse Iordanus elegantissimus miles erat et elegantissimos secum habebat, multa militariter diversis congressibus utrimque perpetrata sunt.
Inde itaque rediens, per totam Apuliam et Calabriam exercitum perscribens submonet, ut, proxima ventura aestate secum Romam super imperatorem ituri, expensas sive commeatus aptarent.
XXXVI. Comes vero, a fratre, noviter a Bulgaria revertente, invitatus sibi occurrere, versus Apuliam intendens, Iordano, filio suo, Siciliam procurandam delegat, interdicens omnibus, ne quis in iis, quae praeciperet, sibi contrarius esse praesumeret.
Erat autem Iordanus ex concubina, tamen magnae viris animi et corporis et magnarum rerum gloriae suae dominationis appetitor. Et iamdudum, consilio pravorum sibi adhaerentium iuvenum tacito sub pectore usus, insurgendi conspirationem versans, hic, discedente patre, locum suae pravae dispositionis, ut sibi videbatur, nactus, plures callide circumveniendo, fidem illorum, necdum negotio peracto, astu abstrahit, ut quaecumque ipse prior inciperet, ipsi complices in perficiendo persisterent. Talibus itaque deceptis, tandem dolum diu dispositum aperit; cum quibusdam displicuerit, et pluribus placet. Quibus quisque et talibus assentire renitens, improbe hortatur, ne fidem datam mentiri velit. Sacramenta patri exibita in hoc salva fore, quod proficiscens, quidquid Iordanus vellet vel praeciperet, omnibus oboedire debere imperaverat. Iordano plura promittente, sic pravi consilii assensus inter plures a Iordano in iis, quae patris erant, ultra quam deceret, vel ab ipso patre concessum erat, praesumitur. Nam castrum Sancti Marci et Mistrectam sibi usurpans, detecta fraude, praedas per totam provinciam ibidem introducit. Sed et versus Traynam hostiliter accedens, patris thesauros, qui illuc servabantur, asportare nisus, dispositione sua frustratus, vacuus redit. Nam fideles comitis, fraude comperta, simul convenientes, hostiliter accedentem eum ab ipsis finibus arcent.
Quod cum patri renuntiatum fuisset, reditum accelerat; atque, ut vir sapiens, provide agens, ne filius territus ad Saracenos, qui adhuc rebelles erant, transiret, versus eum hostiliter ire dissimulat, sed omnia, quae fecerat filius, iuvenili aetate et indulgentia digna ascribit. At cum filio quae fecerat patrem leviter ferre nuntiatur, minus iis, qui secum erant, prospiciens, flebili foedere interposito, ad patrem accedit.
Pater ad tempus iram dissimulans, advenienti filio laetum vultum ostendit. Sed, paucis diebus interpositis, pater, in futurum prospiciens, ne si ii, qui tale consilium filio complices facti dederant, impune transirent, alii ad simile, aliquid praesumentes, raperentur, nesciente filio, duodecim priores huius erroris unum post alium sibi arcessens, oculos privari fecit. Quo facto, filium etiam, tali incoepto ulterius compescere terrendo volens, arcessitum, idem causa iustitiae facere fingens minatur. Sed a fidelibus suis, quibus ex industria idem agere praedixerat, retentus, territo filio, de caetero pro libitu suo, ut decuit, usus est: nam disciplina et rigor iustitiae cum pace communionem habent, Psalmista attestante, qui ait: Misericordia et veritas obviaverunt sibi; iustitia et pax osculatae sunt. Sic enim misericordia sectanda est, ut iustitia remissior, ultra quam decet, non sit, ne vitia nimium inolescant. Unde et providus pater, ut sapiens medicus, hunc ipsum filium suum, ut a pravitate compesceret, tanto rigore territum attrivit.
XXXVII. Anno itaque Dominicae incarnationis MLXXXIII[I], omnibus accuratissime apparatis, equestri plurimo exercitu sed et peditum plurimis copiis, dux versus Romam ab obsidione Imperatoris, infideliumque Romanorum ad liberandum papam Gregorium—qui et Ildebrandus ante susceptum papatum dicebatur—, contraque Caesarem, si necesse sit, nisi cedat, dimicatum leonina ferocitate iter intendit.
At, cum iam propre ventum est, incaute incedere volens, ordinatis aciebus, mille electos milites cum totidem vexillis praemittens, aliam aciem cum tribus millibus pedetentim subsequi praecipit; ipse cum reliquo exercitu, peditum copias—et quae infirmiores erant ante se ponens—provide subsequitur . Audierat quippe milites imperatoris sibi occursum ex parte aquae-ductus exisse: sed hoc sibi falso relatum erat. Nam ipse imperator iamdudum multa ex parte exercitum suum a se dimiserat, et cum minori militia, quam accesserat, Romae, nil tale suspicatus, morabatur; dumque hostes adventare praesentiit, suis viribus minus sufficiens et Romanorum fraudem—quamvis se indeficientes illi adesse promitterent—pertimescens, cum maximo dolore animi hostibus cedens, urbe digressus iam ante triduum recesserat. Dux itaque neminem sibi, ut suspicabatur, occursantem hostiliter offendens, libero ad urbem accessu usus, ante portam, qua via Tusculana porrigitur, iuxta aquae-ductum castrametatur; ubi triduo commoratus, urbe undique circumconspecta, quodam diluculo cum mille et trecentis militibus ad portam, quae sancti Laurentii dicitur, sub aquae-ductu iuxta Tiberim, ubi minorem custodiam, nemine in illa parte aliquid suspicante, persensit, accedens, scalis silenter appositis, muros transcendit. Portisque ferro apertis, suos introducens, per plateas urbis usque ad pontem, in quo suus exercitus praestolabatur, Guiscardum clamoribus ingeminando, civesque terrendo accurrit, portaque vi potius fracta quam reserata, suos intromittens, urbem irrumpit. Sicque directo impetu usque ad turrim Crescentii percurrens, papam eripit, eductumque honore, quo decebat, abducens, palatio Lateranensi restituit; ubi dux prior et onnis exercitus subsequenter cum oblationibus ad pedes eius, debito honore, provoluti, plurimum thesaurorum contulerunt .
Porro Romani, viribus resumptis, conspiratione invicem facta, tertia die post congregati, per medias plateas urbis, impetu facto, super nostros irruere conantur. Fit clamor et strepitus in urbe. Nostri, a mensis, quibus assidebant, prorumpentes, ocyus in arma ruunt: hostibus hostes occurrunt: dura frons durae fronti obviatur. Rogerius, filius ducis, cum mille equitibus, nesciente patre, extra urbem a Romanis infestari, citissimus cum impetu advolat. Sed Romanis fortiter insistentibus, nullus impetus praevalebat, donec dux: "Ignem!", exclamans, urbe accensa, ferro et flamma insistit. Tunc demum Romani, incendium ferre non valentes, in fugam vertuntur. Dux fugientes, extremos quosque cedendo, usque ad pontem persequitur. Urbs maxima ex parte incendio, vento admixto accrescente, consumitur. Nostri victores apud Lateranum revertuntur.
Romani itaque, hostes infra muros sibi imminere cernentes et eorum infestationibus praegravari, ulterius ferre non valentes, consilio inter se prudentiores urbis habito, eligunt sanius, apostolico suo confoederando, reconciliari, quam diutius in excepta ruina persistendo, hostili gladio nullo quaestu ventilari. Sicque, pace expetita, collocutum accedentes, pluribus circumventionibus de excusatione fraudis usi, tandem, venia impetrata,reconciliantur; Sacramentis, pro libito papae et ducis obligati, foederantur. Nostris recedentibus, urbs a calamitate hostili absolvitur. At vir apostolicus, perfidiam Romanorum cognoscens et ulterius obsessione circumveniri cavens, consilio fidelium suorum usus, ad tempus, urbe digrediendo, maluit Romanorum fraudem declinare, quam ibi persistendo, et libera facultate eis concessa de se ipso periculum faciendo utrum ea, quae promittebant, fideliter, an non servarentur tentare, sed cum duce in Apuliam secedens, apud Beneventum venit. Sicque in Apuliae partibus usque ad extremum vitae, Roma invisa, permansit.
XXXVIII. Roma, quondam bellipotens toto orbe florida,
Colla superborum domans, perlustrabas climata!
Leges dabas et habenis temparabas omnia.
Ante te tremebant duces, principes, imperia.
Curvabantur colla regum loris tuis domita:
Nil superba resistebant, ense tuo territa.
Ordinabas quad volebas. Duces sive principes
Deponebas superbos, servos dans humiles.
Artibus his exercuisti, iustos habens iudices.
Dumque iusta sectabaris, fruebaris prosperis
Leges a te requirebant onnes reges saeculi:
Sententia per te data indivulsa perstitit.
Tempore haud longo talibus studiis,
Implicaris fraude tua turpibus negotiis;
Fraude tua clarescente moeres despicabilis.
Te iam nulli pertimescunt, terga praebes omnibus:
Arma tua hebetata carent acuminibus.
Leges tuae depravatae, plenae falsitatibus !
In te cuncta prava vigent: luxus, avaritia,
Fides nulla, nullus ordo, pestis simoniaca
Gravat omnes fines suos, cuncta sunt venalia.
Per te ruit sacer ordo, aqua primum prodiit.
Non sufficit papa unus, binis gaudes infulis.
Fides sua solidatur sumptibus exhibitis.
Dum dat iste, pulsas illum, hoc cessante, revocas.
Illo istum ministraris, sic imples marsupias.
Cuncto orbi das errorem, haec miscendo schismata.
Ni cessassent bonae artis in te prima studia,
Nulli regi de te posset cessisse victoria.
Miles quidem est normannus, qui te victam superat.
Non terret te Apostolorum sacra praesentia?
Nec revocant ab incoeptis te sanctorum pignora?
Fons quondam totius laudis, nunc es fraudis fovea:
Moribus es depravata exhausta nobilibus,
Pravis studiis inservis, nec est pudor frontibus.
Surge Petre, summe pastor, finem pone talibus!
XXXIX. Duce itaque apud Romam apostolicis necessitatibus inserviente, Boamundus, filius eius, apud Bulgaros, ubi a patre relictus erat, strenue agens, patris vices haud graviter exequebatur, urbemque, quae Arta dicitur, obsidens, plurimum infestus persistendo capere omnibus artibus nitebatur. Porro imperator, audiens urbem sui iuris hostibus praegravari, ducemque, quem plurimum pertimescebat, recessisse, absentia eius viribus resumptis, exercitu admoto, urbi succurrendum multis copiis parat. Sed venienti Boamundus occurrens, certamine inito, bellum conserit. In primo congressu, qui primum accesserant, collisi sternuntur, subsequentes visu terrentur: fuga initur . Imperator cum primis fugientibus esse utile fugam capere ducit. Quo fugato, Boamundus victor efficitur.
XL. Quod cum duci, cum triumphali gloria a Roma revertenti, renuntiatum fuisset, filium a se non degenerare cognoscens, plurimum laetabatur, et in eo maxime, quod uno in tempore duorum imperatorum fuga triumphali gloria laus sibi suisque concessa sit . Veniens itaque in Apuliam, ministros suos undecumque convocans, omnibus suis ordinatissime dispositis, plurimo exercitu versus Graeciam, quam ceperat, executum accelerare disponit.
Navibus denique mense semptembri a tota Apulia, Calabria atque Sicilia apud Ydrontum conflatis , copiisque necessariis introductis, prospera aura suffragante, optato portu applicans, fllium et quos cum ipsos apud extremas partes dimiserat, de reditu suo sollicitando anhelos, plurimum laetitiae seipsum repraesentando reddidit. Sicque ad quod venerat exequens, omnem patriam suo reditu turbabat, urbibus infestus, obsessionibus assiduus, persistendo indefessus, congressibus prior, excubiis numquam absens, nunc minis terrendo, nunc blandimentis mulcendo, imperium, sollicitum reddens, ante se tremere faciebat.
XLI. Mirabile quoddam praesagium, quod per totam Apuliam, Calabriam sive Siciliam visum est, huic operi inserere dignum nobis visum est, maxime quod ea, quae tale signum portendebat, nos ex parte non ignorare putamus.
Anno denique incarnati Verbi MLXXXIV, sexto die mensis februarii, inter sextam et nonam, sol obscuratus est per spatium trium horarum, in tantum, ut qui infra domos alicui operi insudabant, non nisi luminibus accensis interim quae coeperant, exequi possent; qui vero de domo ad domum transmigrare volebant, lanternis vel facibus uterentur. Quae res multos perterruit .
Sed, antequam annus pertransisset, significatio talis eclypsis, in quantum nos putamus, pluribus cum maximo damno praeclaruit. Nam eodem anno venerabilis papa Gregorius,—cuius superius mentio facta est—infirmitatis suae a medicis medicamentum expetens, frustratis medicaminibus, obiit. Dux, iulio mense, et famosissimus rex Anglorum et Normannorum, dux Guillelmus, nono die septembris, moriuntur.
Ducis vero exequias uxor Sichelgayta cum filio Rogerio, qui tunc cum ipso apud Bulgaros morabatur, et caeteri barones eius debito honore, non tamen sine iustitia exequentes, funus transmeatum Venusium humatum perferunt.
Graecia, hostibus recedentibus, libera, laeta quievit. Apulia tota, sive Calabria, turbatur.
XLII. Nam, fratribus Rogerio et Boamundo, utroque ducatum appetente, inter se dissidentibus, et pluribus—nunc ab isto, nunc ab illo incrementa expetendo—lucrum suum quaerentibus, multorum Apulorum fides, quanta fuerit, experimento claruit.
Rogerius tandem adiutorio avunculi sui, Siculorum comitis, Rogerii, qui, vivente fratre, idem sibi promiserat, dux efficitur. Omnia castella Calabriae, quorum necdum nisi medietatem cuiusquam comes Rogerius habebat, a nepote ad plenum sibi concessa, consignantur.
Nunc itaque, quia suprema dies tanti principis loquendi de ipso, quantum ad librum, finem facit, finis quoque—ut mihi videtur—huius libri hic ponendum est, ut, de novo duce mixtim cum comite loquens, novus liber subsequatur.
Tertii libri finis.