 De universi iuris |
Liber unus  |
DE OPERA PROLOQUIUM
[1] Cum sex ante mensibus dissertationem publice haberem, cui, cum satis multis aliis doctissimis atque amplissimis viris, te habui, Francisce Ventura, in corona, eaque operis argumentum, duos supra viginti annos mecum animo versati, proponerem de uno principio, in quo universa divinarum atque humanarum rerum notitia demonstrata constaret, id egi, ut de re a tot tantisque viris frustra tentata, uti pictor ille sub pergula, a doctis hominibus ecquaenam fierent iudicia sciscitarer. Quod postquam disserui, amplissimus vir, Caietanus Argentius, Consilii neapolitani praeses, avunculus tuus — quem appellare laudasse sat est virum memoria, ingenio, iudicio singularem, in graecis latinisque literis adprime versatum, lectione, meditatione, stylo multissimum, et omnis divini atque humani iuris, publici privatique, tum scientia, tum solertia nostrae memoriae facile principem — id iudicium palam omnibus protulit: me super eo argumento disseruisse uti oratorem, philosophum et iurisconsultum oportebat. Quo nullum sane aliud evenire mihi optatius poterat, namque ea ipsa tria omnino praestare conatus eram, ut philologiam, qua oratores ornantur maxime, philosophiae submitterem, eiusque severa trutina expenderem, eaque ratione iurisprudentiae principia statuminarem. Deinde, quum doinuin tuam veni — soleo enim saepe, sed tum maxime officii caussa, ut tibi gratias agerem, nedum quod aequo animo, sed attentissimo quoque me perpetuam illam horam disserentem audiveras — tu — illo acri iudicio, quo et aequitatis summe ancipitis momenta in foro exactissime pensas et inter sermones, quos cum doctissimis huius civitatis viris, qui tuam frequentant domum, de argumentis sive amoeniorum sive adeo severiorum disciplinarum institutos habes, vera, digna, utilia rerum sapientissime discernis ac iudicas — me admonuisti ut incoeptum opus erudirem expoliremque. Etenim, ex ipsa verorum natura, quae si rite et ordine disponantur, alia seruntur ex aliis, te iam ante animo prospicere affirmabas ex iisdem principiis, quibus me tam multa et nova et vera de divinae et humanae eruditionis scientia confecisse dicebas, innumera et vera et nova sequutura, quae ne ipse quidem suspicari, nedum providere unquam possem. Quapropter — amplissimi avunculi tui iudicio confirmatus, tua auctoritate, qua apud me et doctrina et dignitate et beneficiis plurimum potes, impulsus — de eo argumento altius latiusque ad te scribere statui.
[2] Iurisprudentia omnis ratione et auctoritate nixa est atque ex iis condita iura factis accommodare profitetur. Ratio naturae necessitate, auctoritas iubentium voluntate constat; philosophia necessarias rerum caussas vestigat historia voluntatis est testis. Itaque iurisprudentia universa coalescit ex partibus tribus: philosophia, historia et quadam propria arte iuris ad facta accommodandi.
[3] Apud athenienses τά πρῶτα, sive principia, iuris philosophi docebant convenienter suis cuiusque sectae dogmatis, disserendo de virtute, de iustitia, de legibus, de republica, de constantia sapientis, quae una philosophiae pars est. Et quatenus agit de republica, de legibus, «doctrina civilis» appellatur, quae per doctrinam de virtute, de iustitia, tanquam per surculum, a doctrina morali progignitur, quae de animi perturbationibus earumque remediis, de virtutibus atque inde profluentibus vitae officiis, agit: et tum haec, tum illa «rerum humanarum» appellatione complectebantur. Quarum notitia, veluti ex fonte rivus, ex divina philosophia defluit, quae de Deo, de animo humano, de animi vita nempe mente, de mentis oculo nimirum ratione, de eius oculi lumine sive de ideis, earumque rerum omnium veritate atque aeternitate docet ad ipsam rationem perficiendam confirmandamque, unde ipsius constantia sapientis existit. Quare Aristoteles in Ethicis doctrinae civilis principia recte ait a divina philosophia esse repetenda: namque haec metaphysices argumenta philosophi alteram philosophiae partem statuebant et «rerum divinarum» nomine significabant. Ex qua utraque rerum cognitione efflorescit sapientia, quae proinde ab ipsis «rerum divinarum atque humanarum notitia» definitur et a Platone eleganter «hominis consummatrix» est appellata, utpote quae ambas hominis interioris partes, mentem veritate, animum virtute, perficiat. Quarum prior in posteriorem influit, et ex qua utraque constat sapientia; et «sapientes» dicti tum qui altissimarum rerum contemplationi sunt abditi, tum qui virtute et iustitia respublicas recte legibus fundant vel consiliis administrant.
[4] Qui «pragmatici» dicebantur, latarum legum rerumque iudicatarum omnisque attici iuris conditi tenebant ac tradebant historiam.
[5] Certa autem iuris ars graecis nulla, sed eius loco atheniensibus rhetorice fuit, qua oratores caussas, quae facto constant et oratoriae sunt maxime, propria facultate agebant: quae autem iure continentur, eas ipsi, a philosophis principia iuris, a pragmaticis pro caussarum temporibus leges et res iudicatas edocti, ex rhetoricae artis praeceptis ita agebant, ut ius non tam ex vero quamprocuiusque caussae studio ad facta accommodarent. Quamobrem Hugo Grotius doctrinam de interpretatione magna ex parte rhetorum praeceptis, quae de statibus caussarum tradunt, illustrat.
[6] Longe aliter res se apud romanos habuit. Quibus principio in republica libera animi altitudo, ad quam moribus ipsis erigebantur, pro doctrina morali erat ad virtutis constantiam comparandam; patriae pietas, ex qua rempublicam omnibus privatis rebus habebant potiorem, cum ipsius reipublicae usu coniuncta, per multas et varias magistratuum functiones, civilis doctrinae eruditionem pensabat; et deorum religio, qua ut maxime ita et imperio, uti recte Plutarchus existimat, floruerunt, iis metaphysicen graecorum reponebat. Patricii legum omnisque patrii iuris morisque eruditionem sibi arcanam servabant; eoque pacto, bonis animi artibus imbuti et in civili prudentia usu reipublicae exculti (quae iis principiorum iuris loco erant), iidem ipsi et iuris conditi notitiam et eius ad caussas accommodandi solertiam habebant, et in uno iurisconsulto romano philosophus, pragmaticus et rhetor graecorum confusi erant.
[7] Sed in republica libera, paullo ante primi belli punici tempora, Tiberius Coruncanius primus iuris interpretandi artem patricios iuvenes docere coepit[1], et temporis progressu iurisprudentia extitit doctrina, propria romanorum, graecis ignota: quam non oratorio ambitu, sed sapienti gravitate, non ullis eloquentiae lenociniis, sed ipsis rerum momentis ad ius quam brevissime et pari elegantia pensitatis, in republica libera rigidam et ex ratione civili, sub principatu benignam et ex ratione naturali, professi sunt. Et iurisconsulti «sapientes romanorum» appellati, ut apud Pomponium in historia iuris; et iurisprudentia ab Ulpiano[2] sapientiae definitione descripta, sed sensu a graecis longe diverso, utpote quo «rerum divinarum» nomine res sacrae, nempe deorum religiones et caeremoniae, ac divinatio potissimum, «humanarum» autem res profanae, tum publicae, tum privatae, continentur; ita ut iurisprudentia sit «omnis divini humanique iuris» a romanis conditi «notitia», addito insuper «iusti et iniusti scientia», ut significet eos ipsos, qui iuris cognitionem habent, et iuris ad caussas accommodandi solertiam habere quoque.
[8] Et propriam quoque fecerunt iurisconsulti doctrinam de verborum originibus et proprietate, quae praecipua iuris voluntarii fax est. Unde videmus iurisconsultos tantopere sollicitos in vestigandis verborum etymis, ut «servi», «testamenti», «mutui», «stipulationis», «furti», «interdici» et aliorum innumerum; in Digestorum calce perpetuus titulus prostat De verborum significatione; quinque De legatis libri nihil aliud quam de propria significatione verborum agunt; et universim cuiusque tituli Digestorum pars prior in expendendis verbis Edicti explicandisque occupata.
[9] Ea autem doctrina apud graecos principio philosophiae et rationi subiecta erat: unde Platonis Cratilus de verborum originibus agit, Aristoteles interpretationem verborum suae logices partem facit, et stoici saepissime per verborum notationes rerum naturam explicabant.
[10] A philosophia eam doctrinam grammatici discerpsere, et longa quasi possessione fecere suam, et tanquam historiam verborum ad auctoritatem retulere. Grammaticos autem accipio quales Fabius Quintilianus[3], sua tempestate fori romani princeps, descripsit: qui omnes auctores, qui de quavis arte vel disciplina in aliqua docta lingua scripsere, ex eius artis vel disciplinae scientia enarrare sint gnari, qui nunc «critici» aut «eruditi» vulgo dicuntur. Hinc videmus in iurisprudentiae rebus grammaticos tantopere, et in grammaticae iurisconsultos vicissim et promiscue esse versatos, ut Carolus Sigonius, fax romanae eruditionis, De iure romano, italico et provinciarum, Paullus Manucius De romanis legibus, Iustus Lipsius De Lege XII Tabularum libros edidere, Angelus Politianus codici fiorentino suas Lectiones adscribit, Antonius Nebrissensis Accursianorum errorum indicem contexit, et, ut alios praeteream, Marcus Antonius Muretus, publicus Romae antecessor iuris, haud internoscas inter iuris interpretesne an inter grammaticos numeretur. Contra, Franciscus Hotomanus commentarios in Ciceronis orationes, Antonius Goveanus in Terentii comoedias, Barnabas Brissonius De formulis romanorum scripsere; et magni Cuiacii Observationes, si is iuris interpretem numquam professus esset, cum Adversariis Hadriani Turnebii in tua bibliotheca composuisses. At Tiberius Caesar, Suetonio teste, latini sermonis religiosus, cum de «strena» propositurus esset edictum, verbi veritus graecitatem, grammaticos omnes consuluit quodnam proprium pro eo latinum reponeret; cumque non suppeteret, Ateius Capito, unius sectae iurisconsultorum princeps, ex solita assentatione, quam Tacitus in eo notat, id ei licere respondit; at Pomponius Marcellus, a Suetonio inter claros grammaticos recensitus, subiecit: — «Hominibus, Caesar, civitatem dare potes, verbis non potes». — Quare Aulus Gellius, grammaticorum ocellus, suam exornat provinciam quum in suis Noctibus tot tamque illustres iuris romani quaestiones proponit[4]. Quamobrem ex vero confici potest doctrinam de verborum significatione propriam philosophiae iuris partem fuisse.
[11] Ius autem civile idem Ulpianus definit[5] «quod neque in totum a iure naturali vel gentium recedit, nec per omnia ei servit, sed partim addit, partim detrahit»: quare, quantum a iure naturali recedit, ius civile est; quantum ei servit, naturale. At vidimus legum interpretandarum doctrinam graecis nullam, et, si quae esset, eam esse rhetoricam, romanis autem eam fuisse civilis prudentiae corollarium.
[12] De iure autem romano ex ratione civili interpretando qui doctrinam consignarit, hactenus legi neminem. Nos eo de argumento tredecim ab hinc annis tentamen proposuimus in libro De nostri temporis studiorum ratione.
[13] At principia iuris naturalis ex iurisconsultorum scriptis eruere intutum, qui principio leges ex ratione civili sunt interpretati; et, quanquam sub principibus ex ratione naturali id praestiterint, tamen id ipsum ex civili ratione fecerunt, ut in eo libro De ratione studiorum indicavimus et in his latius exequemur. Quare factum, ut, cum ceterarum disciplinarum principia proponantur maxime explorata, apud iurisconsultos in definitione iuris naturalis tot salebrae, in eius divisione tot scopuli, in eius proprietatibus explicandis, et potissimum immutabilitate, tot offenduntur difficultates, quot omnes norunt, qui iurisprudentiam summis, ut dicunt, labiis attigere. Quare Hugo Grotius in nulla iuris romani parte tantopere errare iurisprudentes notat, quam in ea quae agit de modis acquirendi domimi, quos a iure naturali dicunt introductos.
[14] Ex graecorum autem aliqua philosophorum secta deducere, unde ea principia vere deducta non sunt, id sane est ingeniorum delicias facere. Nam nulli unquam phiiosophi de iustitia, de legibus accommodate ad atheniensium rempublicam et leges disseruere, unde per leges atticas, quas narrant in XII Tabulas translatas, principia iuris romani ab aliqua philosophorum secta deduci possent.
[15] Qui vero alia ex aliis, prout ad explicandas iuris romani rationes e re visum fuerit, philosophorum dogmata afferunt, ii sane uni formae nec pedem nec caput reddunt: unde legimus in istis eruditis legum commentariis tot philosophorum rationes cum rationibus, tot testimonia cum testimoniis, quam acute et copiose, tam infense et implacabiliter conflictari.
[16] In cuius dissidii et inconstantiae caussas inquirens, eam tandem esse animadverti, quod pluribus atque aliis, non uno eodemque principio, iurisprudentiam niti hactenus putavere, nempe ratione et auctoritate, quasi auctoritas ex libidine nasceretur, nec rationis pars quaedam esset. Ex qua ipsa caussa universim philologiae et philosophiae dissidium factum est, neque phiiosophi auctoritatum rationes unquam investigarunt, et philologi vel ipsa philosophorum dogmata tanquam historias spectant.
[17] Hinc antiqui iuris interpretes, sola philosophia contenti (nam ea aetate philologia ignota erat), ius romanum pro regula, ut dicunt, falsi thematis, quantum ad historiam romanam attinet, sibi interpretandum sumpsere; et per innumeras minutas factorum species propositas tanta callent solertia indagandi aequi boni naturam, ut ii vero sint qui ab Hugone Grotio dici mereant: «optimi condendi iuris auctores, edam tunc cum conditi mali sunt interpretes».
[18] Rursum interpretes recentiores, humaniorum literarum deliciis capti, philosophiam omnem abhorruere, quod ea suae aetatis, quarti elegantiam sermonis deosculabantur, nullam omnino saperet: itaque philologiae adiumentis magis liistoriam romani iuris situ a barbarie obducto purgarunt suoque veritatis nitori restituerunt, quam philosophiam investigarunt.
[19] At unus Antonius Goveanus, acutissimus philosophus et philologus perinde eximius, his ambobus praesidiis tantum instructus ad iurisprudentiam accessit, et ioco ac relaxandi animi caussa leges romanas tanta felicitate interpretabatur, ut Iacobus Cuiacius de suo elegantium iuris interpretum principatu metueret, si Goveanus serio ad iurisprudentiam animum appulisset. Sed is aliquot romani iuris minutas partes legit: principia, quae iure naturali gentium Constant, neglexit.
[20] Contra Hugo Grotius, gravissimus philosophus et philologus praestantissimus, ius civile romanorum omittit, ac ius naturale gentium tantum tractat, de quo systema eiusmodi absolvit, quo «iurisconsultus generis humani» appellari meretur. Sed, si eius principia ad exactae criticae trutinam expendantur, magis probabiles verisimilesque quam necessariae sunt et invictae rationes.
[21] Quare adhuc Carneadem de iustitia an sit in rebus humanis, aequis momentis in utranque partem dissertare, adhuc Epicurum, Nicolaum Macchiavellum De principe, Thomam Obbesium[6] De cive, Benedictum Spinosam in Theologo politico et nuper Petrum Baylaeum in magno Dictionario gallice conscripto, illa obtrudere vulgo audias: ius utilitate aestimari, temporique locoque servire; imbecillos postulare ius aequum; at «in summa fortuna», ut Tacitus ait, «id aequius quod validius». Ex quibus colligunt et concludunt metu contineri societatem humanam, et leges esse potentiae consilium, quo imperitae multitudini dominetur.
[22] Igitur principii loco statuendum esset ius aeternum verum, ac proinde inter omnes et semper et ubique ius. Aeternam verorum scientiam, quam «criticam veri» definiunt, metaphysica explicat. Ea una igitur posset ius demonstrare, de quo tibi adimeretur infelix arbitrium dubitandi an sit iustum; ac proinde ea esset philosophia, ex qua iuris principia accersenda essent, in quae omnes amice constanterque convenirent; atque ea esset regula aeterna, qua metiri possemus quantum iuri naturali gentium ius civile romanum addiderit, quantum detraxerit, et sic principia iuris civilis romani haberemus explorata.
[23] Hinc ingens desiderium animum incessit an metaphysicae ope iurisprudentiae principia eiusmodi statui possent, in quae omnia demonstrata congruerent. Nam quae duo ingentia volumina[7] nuper edita iurisprudentiam docere hac via et ratione in frontispicio magnifice pollicentur, re ipsa id praestant magis methodo, qua aliena inventa apposite ad memoriam concinnantur, quam qua nova vera inveniantur ad scientiam: praeterquam quod magis privati iuris consultum quam philosophum legum et reipublicae gnarum formant.
[24] Tandem, cura divum Augustinum, De civitate Dei[8], obiter versarem, occurrit Varronis locus — qui philosophia et eruditione elogium meruit, quo appellaretur «doctissimus et romanorum doctissimus» — ubi ait quod, si sibi potestas facta fuisset deos populo romano colendos proponendi, eos «ex formula naturae» proposuisset, nempe unum, incorporeum, infinitum, non innumeros et sub idolis. Ex quo loco, tanquam nova luce oborta, mens illustrata id intellexit: — Igitur ius naturale est formula, est idea veri, quae verum nobis exhibet Deum. Igitur verus Deus, ut verae religionis, ita veri iuris, verae iurisprudentiae principium est. Iccircone iurisprudentia christiana, quae tota ad Codicem constitutionum imperialium celebratur, auspicia sumit a titulo De summa Trinitate et fide catholica? Igitur iurisprudentia vera est divinarum atque humanarum rerum vera notitia; metaphysica autem est quae veri criticam docet, nam docet veram Dei hominisque cognitionem. Igitur confeci ad extremum, non ex ethnicorum scriptis dictisve, sed in vera humanae naturae cognitione, quae ex vero Deo orta sit, iurisprudentiae principia deducenda.
[25] Hinc, ad hoc lumen multum et diu, sedulo serioque applicitus, cognovi tandem omnis divinae atque humanae eruditionis elementa tria, Nosse, Velle, Posse, quorum principium unum Mens, cuius oculus Ratio, cui lumen praebet Deus. «Divinum lumen» definio verum aeternum: quae, tantisper dum demonstravero, nominis definitio habeatur.
[26] Nunc haec tria elementa, quae tam existere et nostra esse, quam nos vivere, certo scimus, una illa re, de qua omnino dubitare non possumus, cogitatione explicemus. Quod quo facilius faciamus, hanc universam tractationem divido in partes tres.
[27] In quarum prima omnium scientiarum principia a Deo esse. In secunda divinum lumen, per haec tria, quae proposuimus, elementa, omnes scientias permeare, easque omnes, una arctissima complexione colligatas, alias in alias dirigere, et cunctas ad Deum, ipsarum originem, revocare. In tertia quicquid usquam de divinae humanaeque eruditionis principiis scriptum dictumve sit, quod cum his principiis congruerit, verum, quod dissenserit, falsum esse demonstrabimus.
[28] Atque adeo de divinarum atque humanarum rerum notitia haec agam tria, de origine, de circulo, de constantia; et ostendam origine omnes a Deo provenire, circulo ad Deum redire omnes, constantia in Deo omnes constare, omnesque eas ipsas praeter Deum lapsus esse et errores.
[29] Quae tria ut praestem, principio duum verborum proprietates excutiam; deinde ex divina philosophia quinque vera desumam et lemmatum loco in antecessum proponam.
[30] Duo verba sunt verum et certum, quae distingui oportet[9], uti falsum omnes distinguunt a dubio: quare quantum distat a dubio falsum, tantum distet a vero certum. Quae duae res nisi statuantur aliae, cum multa vera sint dubia, ea essent dubia et certa simul; et contra, cum innumera falsa pro certis[10] habeantur, ea falsa simul et vera essent.
[31] Verum gignit mentis cum rerum ordine conformatio; certum gignit conscientia dubitandi secura. Ea autem conformatio cum ipso ordine rerum est et dicitur «ratio». Quare, si aeternus est ordo rerum, ratio est aeterna, ex qua verum aeternum est: sin ordo rerum non semper, non ubique, non omnibus constet, tunc in rebus cognitionis ratio probabilis, in rebus actionis ratio verisimilis erit. Ut autem verum constat ratione, ita certum nititur auctoritate, vel nostra sensuum, quae dicitur αὐτοψία, vel aliorum dictis, quae in specie dicitur «auctoritas», ex quarum alterutra nascitur persuasio. Sed ipsa auctoritas est pars quaedam rationis: nam, si sensus non falsi sint[11] vel aliorum dieta sint vera, persuasio vera erit; sin sensus aut dieta falsa, erit persuasio quoque falsa, ad quam omnia, quae dicuntur «praeiudicia», revocantur[12].
[32] Lemmata vero sunt quae sequuntur:
I
[33] Duo summa rerum genera summe diversa existere, substantiam intelligentem et substantiam corpoream, et ex utraque constare hominem.
II
[34] Mente per perspicuas ideas vera rerum diiudicari. Sensus autem a natura homini inditos, ut brevibus ac praesentibus voluptatis dolorisve notis utilia et noxia vitae discernat; sed de voluptatis et doloris veritate ipsius mentis esse iudicium.
III
[35] Occasiones non esse caussas rerum. Corpora autem et quae sunt corporis, uti sensus, esse occasiones, per quas aeternae rerum ideae in mentibus excitentur. At fluxa, uti corpora et quae sunt corporis, uti sensus, quid aeternum supra corpus gignere non posse: prae cuius veri ignoratione homines in Deum ingratos agere. Qui, quia, prae summa sua bonitate, ad quamvis sensus occasionem, tam tempori, tam exprompte, tanta praesentia, ideam rei, quae extrinsecus sensum movet, mentibus exhibet, res, quae sunt summe diversae, idem putant, et fluxa aeternis, ac vere maria coelo miscent.
IV
[36] Unum esse genus assensionis, et quo rebus contemplandis, et quo rebus in vita agendis, perspicue, ut tamen utrarumque fert natura, demonstratis assentimur. Nam qui officio faciendo non assentitur, is, perturbatione aliqua animi, id perspicue faciendum non cernit: quare, ubi perturbatio sedata sit, et animus ea sit defaecatus, hominem poenitet prave facti. Quod quia in geometricis rebus, exempli gratia, non evenit, quia linearum nulla sunt studia sive affectus nulli, quibus perturbari homines possint, iccirco in iis ac in vitae officiis faciendis diversum assensionis genus esse videtur.
V
[37] Et postremum, quantum rei de obiecto perspicua idea exhibet menti, tantundem esse in obiecto necesse est.
[38] Videamus modo an, cum nova iurisprudentia principii loco statuat cognitionem summi Numinis, a quo tempore (nam Constantini magni) acutissima graecorum latinorumque ingenia — Ecclesiae nempe patres, qui soli gentium sapientiam ab sapientia aeterna correctam et emendatam, nullis sectarum studiis, sed unanimi diligentia et charitate in sinu foverent — in divinae naturae meditatione ferverent maxime, ac de ea tanto castius ac sublimius philosophis, quanto spiritus corpore puritate et mobilitate praestat, dissererent; videamus, inquam, an hoc principium nobis incipere, circumducere et absolvere possit veram ἐγκυκλοπαιδείαν, hoc est disciplinam vere rotundam, vere universam, vere sine offensione([13], cui iurisprudentiam, uti Ulpianus definierat, respondere eruditi scribunt: unde multo gravius quam graeci sapientis in omni doctrina, perinde ut vita, firmetur romani iurisprudentis constantia.
Notae
- ↑ Vide Notas, 1 [postilla marginale].
- ↑ Dig., I, 1 (De iustitia et iure), 10.
- ↑ Institutio oratoria, I, 5.
- ↑ Vide Notas, 2 [postilla marginale].
- ↑ Dig., I, 1 (De iustitia et iure), 6.
- ↑ Cosí corretto, nelle postille marginali, «Obbesium» [Ed.].
- ↑ Vide Notas, 3 [postilla marginale].
- ↑ Lib. IV, cap. 31.
- ↑ Uti nos praestitimus in primo libro De antiquissima italorum sapientia ex linguae latinae originibus emenda, qui Metaphysicam complectitur.
- ↑ Cosí, nelle postille marginali e nell’errata-corrige ms., è corretto il lapsus «veris». Bensí, nell’errata-corrige a stampa, il Vico, pur volendo emendare il luogo, ripetè, per distrazione, «veris» [Ed.].
- ↑ «Sit», emendato nelle postille marginali e nei due errata-corrige [Ed.].
- ↑ Vide Notas, 4 [postilla marginale].
- ↑ Ut interpretatur Guilielmus Budaeus in Comm. ad Dig., I, 1 (De institia et iure), 1.