Patrologia Latina/139/Silvester II

DISQUISITIO DE SCRIPTIS GERBERTI, POSTMODUM SYLVESTRI II.

(Histoire littéraire de la France par des religieux bénédictins de Saint-Maur, tom. VI, pag. 577.)

Quoiqu'il soit venu jusqu'à nous un grand nombre d'écrits de la façon de Gerbert, nous ne sommes point assurés d'avoir toutes les productions de sa plume. Nous ne pouvons pas non plus nous flatter qu'on nous ait conservé la connaissance de toutes celles qui sont perdues, tant il a écrit pendant le cours d'une longue vie. Entrons en discussion. Pour le faire avec quelque ordre, nous commencerons par ses ouvrages sur les arts libéraux, comme les premiers qu'il a écrits. Ensuite nous viendrons à ceux qui traitent de matières ecclésiastiques.

1^o Personne n'ignore que le savoir dominant de Gerbert était la science des mathématiques; comme l'arithmétique et la géométrie sont les deux ailes du mathématicien, selon Platon, Gerbert y donna une application particulière, quoique, s'éloignant de l'opinion de cet ancien philosophe, il compte la musique au second rang après l'arithmétique (Praef. in geom.). Il a beaucoup écrit sur cette première partie des mathématiques; mais on n'a presque rien imprimé

de ses productions sur ce sujet, et peut être avec raison. Dom Bernard Pez en visitant les bibliothèques de Bavière, trouva dans celle de l'abbaye de Saint-Emmeran, à Ratisbonne, un traité d'arithmétique qu'il croyait sans difficulté de la façon de Gerbert (PEZ, Anec. t. I, diss. p. 38, n. 63). Ce qui le lui persuadait est qu'il suit son Abacus dans un manuscrit in-4^o, ancien de six cents ans, et que le nom de l'auteur est désigné par un G majuscule, à la tête du titre tel que le voici: G. Liber subtilissimus de arithmetica. L'ouvrage est dédié, par une préface ou épître dédicatoire, à un des maîtres de Gerbert, dont le nom n'est non plus désigné que par une S majuscule. Il serait difficile de deviner qui était ce Mécène. On ne trouve sur cela aucun éclaircissement

dans les lettres de notre philosophe. S'il est permis de donner quelque chose à la conjecture, il y a beaucoup d'apparence qu'il s'agit ici d'un des maîtres que Gerbert eut en Espagne. Ce fut là en effet qu'il apprit particulièrement l'arithmétique. Quel qu'il ait été, Gerbert dès l'inscription de son épître lui marque beaucoup d'estime et de respect: Doctori et Patri, ce sont ses expressions, Theosopho J. G. filius ejus, licet minus idoneus, quidquid salutis in Christo patri filius. L'épître commence par ces mots: Cum omnis hodieque liberalium artium; et le corps de l'ouvrage par ces autres: Graece arithmetica, Latine dicitur numerorum scientia.

Dans le manuscrit coté 3413, in-4^o, de la bibliothèque de Jean Selden (Cat. mss. Angl. t. I, par I, p. 124, 1), se trouvait autrefois, avec l'Arithmétique et la Musique de Boëce, et autres écrits, un traité de Gerbert avec sa préface sous ce titre: Gerberti Theorica cum prologo in eamdem. Oudin l'a entendu d'un traité de théorie d'arithmétique (OUD. Scrip. t. II, p. 512). Si cela est, ce pourrait fort bien

être le même écrit que celui dont on vient de rendre compte, quoiqu'il ne soit pas revêtu de tous les mêmes caractères qu'il porte dans le manuscrit de Saint-Emmeran.

2^o Un autre ouvrage de Gerbert sur l'arithmétique est son fameux Abacus (PEZ, ib.). Il se trouve dans le même manuscrit de Ratisbonne; mais le commencement y manque. Dans l'inscription il est adressé à Otton III, et porte aussi le titre d'Algorismus. La lettre de ce prince à Gerbert (GERB. Ep. par. I, ep. 153) pour le prier de lui apprendre tous les raffinements de l'arithmétique fait juger que ce fut à cette occasion que Gerbert le composa. On ne doit donc pas le confondre, comme quelques écrivains

semblent l'avoir fait (OUD. ib.), avec d'autres écrits sur le même sujet, adressés à Constantin de Fleuri. Ce qui y a donné occasion, c'est que ce traité se trouvant avec celui des multiplications et une lettre à Constantin dans un des manuscrits que Joseph Scaliger légua à la bibliothèque de l'université de Leyde, on n'aura fait des deux qu'un seul et même écrit. On a encore un autre exemplaire de cet Abacus dans un manuscrit du XI^e siècle qui se conserve à la bibliothèque du Roi, sous le nombre 5366. 5 (LE BEUF, t. II, p. 84, not.). Nous avons dit ailleurs que cet écrit n'est autre chose que des tables d'arithmétique, où Gerbert a tracé les différentes combinaisons des chiffres arabes. Vignier fait mention d'un autre ouvrage dans le même goût, sur le même

sujet et sous le même titre, composé par un nommé BERNELIN , que l'on ne connaît point d'ailleurs, quoiqu'on le suppose disciple de Gerbert.

Guillaume de Malmesburi et ceux qui l'ont copié (MALM. De Reg. Angl. l. II, c. 10, p. 65; ALBER. Chr. par. II, p. 30) disent clairement que Gerbert enleva aux Sarrasins d'Espagne l'Abacus dont on vient de donner une idée; mais ils conviennent que les règles qu'il y prescrit sont inintelligibles, à ceux même qui font plus d'effort pour les comprendre. Rien au reste n'est plus plaisant que l'idée qu'ils s'étaient formée de ce livre. On voit bien qu'ils ne le connaissaient pas, puisqu'ils nous le représentent comme le grimoire de Gerbert. La manière dont ils racontent sérieusement que Gerbert le déroba à son maître est encore plus ridicule.

Outre les trois exemplaires déjà marqués de l'Abacus de Gerbert, il y en a encore deux autres dans deux manuscrits de la bibliothèque du Roi, le 2231 et le 4312 (MONTF. Bib. bib. p. 955 2, 987 1) Gerberti scholastici Abacus compositus dans celle du Vatican (app. 88, 1), parmi les manuscrits de Christine, Reine de Suède sur la philosophie. On ne saurait dire précisément si les deux ouvrages du même auteur qui se voient parmi les mêmes manuscrits, l'un sous le titre: Regulae Abaci, l'autre intitulé: De numeris, sont la même chose que l'Abacus. Peut-être n'est-ce là que l'ouvrage qu'Hériger abbé de Laubes composa sur ce fameux traité et qu'il intitula: Regulae numerorum super Abacum Gerberti (ALBER. Chr. par II, p. 32).

3^o Gerbert fit encore divers autres traités sur le même sujet, que la plupart des écrivains ont confondus, mais qu'il importe de distinguer les uns des autres. On vient de voir que le manuscrit de Scaliger où se trouve l'Abacus contient aussi le traité des multiplications; Libellus multiplicationum. C'est apparemment le même écrit que M. l'abbé le Beuf témoigne avoir vu à la bibliothèque du Roi dans le manuscrit 5436 3. Ce traité est adressé à Constantin de Fleuri, que l'auteur qualifie son Théophile, et prescrit les règles des multiplications par les doigts. Manière de compter fort en usage chez les anciens, et que Gerbert fit revivre en son siècle.

4⁰ Ce traité de multiplication est sans doute différent (GERB. Ep. Pr., p. 2) de celui de la division ou fraction des nombres, De numerorum divisione, que le premier éditeur des lettres de Gerbert conservait manuscrit dans son cabinet (Cat. mss. Angl. t. II, p. 69. 2), et qui dans un manuscrit d'Isaac Vossius porte pour titre: Regulae de divisionibus. Suivant l'exemplaire de le Masson, on voit à la tête la lettre de Gerbert à Constantin de Fleuri, laquelle fait la 160^e du recueil dans la première édition, et la 161^e dans l'édition de du Chesne. A la fin de cette lettre le Masson a publié les premiers mots du traité, qui commence ainsi: De simplici. Si multiplicaveris singularem numerum, etc. Ce qui ne se lit point dans le second éditeur. Gerbert dans cette lettre annonçant à son ami l'ouvrage qu'il lui envoie, le représente comme un écrit de géométrie, plutôt que d'arithmétique. De sorte qu'on peut douter si cette lettre regarde le traité de la division des nombres, et par conséquent si la place qu'elle occupe à la tête de ce traité n'est pas plutòt arbitraire que naturelle. L'écrit dont elle parle, quel qu'il fût, était court, si l'on a égard aux paroles, mais prolixe par rapport aux sentences: Brevem quidem verbis, sed prolixam sententiis.

5^o A tous ces écrits sur l'arithmétique Gerbert en ajouta encore un autre, auquel il a donné pour titre, Rhythmomachia, c'est-à-dire, suivant la force du terme grec, le combat des nombres ou des chiffres. Ce traité se trouve dans un manuscrit appartenant autrefois à la bibliothèque de M. de Thou, et qui est aujourd'hui dans celle du roi, le 4001 entre les manuscrits de M. Colbert (MAB. Ann. t. II p. 215, 216). M. l'abbé le Beuf, qui l'a examiné, dit que ce petit écrit n'y occupe que quatre pages, et que le jeu de chiffres, dont il donne les règles, a beaucoup de ressemblance avec le jeu des échecs. Il y est effectivement question de pyramides et d'autres pièces de différentes couleurs, noires, blanches, rouges; et il y est fait mention de prises. Jean de Salisbéri, évêque de Chartres, avait connaissance de ce jeu de chiffres, quoique le titre soit un peu défiguré dans la lettre où il en parle (ep. 235). Le peu qu'il en dit au reste confirme l'idée que nous en venons de donner. Gerbert n'y cite que Boëce; mais on ne doute point qu'il n'en eût puisé quelque chose dans Pythagore, comme avait fait Wibolde évêque d'Arras et de Cambrai pour son jeu des vertus, dont nous avons rendu compte.

Casimir Oudin (Script. supp. p. 313) assure que le Rhythmomachia de Gerbert a été imprimé avec les quatre livres en allemand sur le jeu des échecs, que le duc de Brunswick et de Lunebourg publia, sous le nom emprunté de Gustavus Sélénus, à Leipsik, l'an 1616, en un volume in-folio, qui est devenu très-rare. Un savant moderne (LE BEUF, ib. p. 85, 86 not.), qui rapporte ce fait d'après Oudin, lui a

prêté un sens étranger. Il ne dit point en effet, comme l'avance ce savant, que ce prince n'a fait que publier en allemand l'écrit de Gerbert, mais seulement que cet écrit a été imprimé avec l'ouvrage en allemand du sérénissime prince.

On ne saurait dire précisément si tous ces écrits de Gerbert sur l'arithmétique, qui n'ont pas été inconnus de Trithème (Chron. Hirsaug. t. I, p. 142), se trouvent ensemble réunis dans deux différents manuscrits de la bibliothèque du Vatican, entre ceux qui ont appartenu à la reine Christine, sous le simple titre de: Arithmetica Gerberti scolastici (MONTF. ib. p. 24 2, 58 1); ou si ce n'est seulement que quelqu'un des traités de notre philosophe sur ce sujet. Comme cependant un de ces manuscrits

annonce les ouvrages de Bernelin, disciple de Gerbert, sur la même matière, conjointement avec l'Arithmétique de son maître, on pourrait l'entendre de tout ce que Gerbert en a écrit, dont on aura fait un recueil, en y joignant les productions de Bernelin.

6^o Si Gerbert n'a pas autant publié d'écrits sur la géométrie que sur l'arithmétique, un seul traité qui nous reste de lui sur cette première faculté, est au-dessus de tout ce qu'il nous a laissé sur l'autre. Ce traité de géométrie est effectivement aussi estimable pour sa brièveté et sa clarté que pour les choses qu'il contient, la méthode et la manière dont elles y sont traitées. On peut douter avec raison si depuis la première décadence des lettres jusqu'à

leur dernier rétablissement quelqu'un a mieux réussi à traiter ce sujet.

Gerbert commence son écrit par découvrir l'origine de la géométrie, et les deux principaux usages auxquels on l'a employée. Il en donne ensuite la définition, et en montre l'utilité: en quoi il n'oublie pas d'avertir qu'elle sert particulièrement à faire connaître et admirer la puissance ineffable et la souveraine sagesse de Dieu, qui a tout fait avec nombre, poids et mesure. Passant de là à établir les principes, et prescrire les règles de cette science, il touche d'abord quelque chose de son excellence, en rappelant les éloges qu'en fait S. Augustin dans ses divers ouvrages, nommément dans son traité

de la Quantité de l'âme. Pour mettre son écrit à la portée de tout le monde, et le rendre surtout utile à ceux qui ne font que commencer, qu'il a particulièrement en vue, après avoir fait des excuses aux savants, il s'applique à donner des notions claires des termes, des figures, en un mot de tout ce qui concerne la géométrie. Il porte son attention jusqu'à faire connaître les mesures des anciens, qu'il possédait à fond.

Il va encore plus loin. Afin de rendre les choses sensibles, et les faire, pour ainsi dire, toucher au doigt, il donne des exemples de chaque découverte qu'on se propose, et enseigne comment il faut s'y prendre pour y réussir. A cet effet, il met sous les yeux de ses lecteurs toutes les sortes de figures en

usage dans l'exercice de cette science. Il leur apprend les différentes opérations peur réussir à mesurer un champ oblong, carré, triangulaire; à prendre la hauteur d'un arbre, d'une tour, d'une pyramide; à connaître la quantité d'eau qui est dans un puits; à faire de justes compartiments; à trouver le méridien pour la construction des cadrans.

Boëce, qui était l'auteur favori de Gerbert, fut, comme il paraît, un des guides qu'il suivit dans le traité en question. Mais il n'y a pas lieu de douter qu'il ne tirât aussi de grandes lumières de ces belles figures de géométrie, dont il fit l'acquisition dans un de ses voyages d'Italie (Ep. par. I, ep. 8). Il donnait tant d'étendue à cette science, qu'il soumettait à

son empire les nombres mêmes dont on se sert pour compter (ep. 134).

Ce traité de Gerbert, qui se trouvait autrefois dans la bibliothèque Farnèse sous le titre de Liber geometriae artis (Bzov. Vit Scil. c. 7, p. 23), et qu'on voit aussi manuscrit à celle du roi, a été imprimé par les soins de dom Bernard Pez (Anec. t. III, par. II, p. 1-82; diss. p. 7, 8). Le manuscrit d'où il l'a tiré est anci n de six cents ans ou environ, et se trouve à l'abbaye de Saint-Pierre de Saltzbourg. Il ne représente point avec exactitude le texte original, non plus que les figures géométriques dont il est rempli, et que l'éditeur a eu soin de faire graver en bois le mieux qu'il lui a été possible.

7^o Trithème nous apprend que Gerbert avait fait deux autres traités, l'un sur la composition de l'astrolabe, l'autre de la manière de construire le cadran, ou quart de cercle, autre instrument de mathématique. Ce double traité se trouve dans les manuscrits 1246 et 1269 de la bibliothèque de Sorbonne; et M. l'abbé le Beuf en rapporte le commencement. Gerbert y traite aussi des cadrans solaires.

8^o On a imprimé celui qu'il a composé sur la sphère, que le même Trithème qualifie un écrit aussi beau que nécessaire, pulchrum et necessarium opus, Ce n'est cependant qu'une lettre à Constantin de Fleuri, ami de Gerbert. Encore n'est-elle pas de longue haleine. Dom Mabillon (ib., p. 212-215) l'ayant déterrée dans un manuscrit de l'abbaye de S. Germain des Prés, l'a donnée au public dans le II volume de ses Analectes. L'auteur y décrit assez en détail, quoiqu'en peu de mots, la manière de construire les sphères, détail, au reste, qui fait voir que l'usage n'en était pas fort commun en France. Pour avoir tout ce que Gerbert a écrit sur ce sujet et qui est venu jusqu'à nous, il faut joindre à la lettre précédente celle qu'il adresse à Remi moine de Trèves, et dans laquelle il parle aussi de la structure de la sphère qu'il représente comme un travail pénible. On voit par cette lettre qu'on employait le tour pour façonner la sphère et le cuir de cheval pour la couvrir. Notre philosophe y

travaillait lui-même, quelqu'occupé qu'il fût d'ailleurs.

9^o Gerbert a aussi écrit sur quelque partie de la dialectique. Mais il ne l'a fait que par occasion, comme on va le voir, et non à titre de professeur qui donnerait des leçons de cette science. On a de lui un petit traité qu'il a composé sur une difficulté tirée de Porphyre, et qui regarde les prédicaments (PEZ. ib. t. II, par. II, p. 151). Il s'y agit proprement de savoir si raisonnable et raisonnant on la même étendue, ou, pour parler en dialecticien, la même puissance (p. 149-150). C'est ce qui a fait intituler cet écrit: De rationali et ratione uti. Il est dédié à l'empereur Otton III, par une épître qui nous apprend en quel temps et à quelle occasion il fut

composé.

Pendant l'été de 997, ce prince se trouvant en Italie, où il se préparait à la guerre contre les Windes que Gerbert nomme Sarmates, il avait à sa suite plusieurs savants, du nombre desquels était Gerbert, et se plaisait à leur proposer des questions subtiles et épineuses de philosophie (MAB. ib. t. I, in fin.). Personne n'y ayant répondu d'une manière satisfaisante, il enjoignit à Gerbert de résoudre celle qui regardait le raisonnable et le raisonnant. Celui-ci ne put l'exécuter sitôt pour cause de maladie. Mais, après avoir recouvré la santé, il le fit par le petit ouvrage dont il s'agit ici. Il y entre dans une longue et sérieuse discussion, qu'il appuie tant de l'autorité des anciens philosophes que de ses propres

raisonnements, et d'une figure pour rendre la chose plus sensible. Mais il faut avouer que la difficulté n'en valait pas la peine. Aussi Gerbert s'est-il cru obligé de s'excuser, à la fin de son écrit, d'avoir entrepris de traiter un sujet peu convenable à la gravité épiscopale, dont il était revêtu. S'il le fit, ce ne fut que par le désir de plaire à l'empereur, qui s'occupait alors d'un genre d'étude auquel la question discutée n'était pas étrangère.

Le meilleur morceau de tout l'écrit est l'épître dédicatoire. Outre les traits historiques que nous en venons de rapporter, et dont quelques-uns sont fort glorieux à la mémoire d'Otton III, elle sert à faire connaître l'habileté de l'auteur à faire sa cour

aux grands. C'est aussi l'unique partie de l'ouvrage, que dom Mabillon (ib., p. 121-123) avait jugee digne de l'attention du public, s'étant borné à la faire imprimer seule, quoiqu'il eût l'écrit en entier. Mais comme son exemplaire n'exprimait le nom de l'auteur et celui du Mécène que par les lettres initiales, il crut que l'écrit pouvait appartenir à Gebehard, évêque d'Ausbourg, qui était aussi du voyage d'Italie dont on a parlé. Ayant acquis toutefois, dans la suite, plus de lumières sur ce point, il reconnut que c'était un ouvrage de Gerbert (Ibid., in fin. t. II, p. 215). C'est ce qui a été vérifié depuis par l'édition que dom Bernard Pez a donnée de l'écrit en entier sur un manuscrit de l'abbaye de Tégérensée en Bavière, ancien de six cents ans, dans lequel les noms

de Gerbert et de l'empereur Otton sont écrits tout au long (PEZ, ib. diss., p. 69, n. 3). Ils sont exprimés de la même manière dans un autre manuscrit de même âge, appartenant à l'abbaye de saint Emmeran, qui contient le même traité.

10^o A la fin de l'ouvrage, dans ce dernier manuscrit, se lisent douze vers élégiaques, que l'éditeur a fait imprimer à la tête (Ibid., t. I, par. II, p. 149, 150). C'est une prosopopée, où le poëte fait faire à la philosophie un grand éloge de l'écrit, comme propre à s'avancer promptement dans les voies de la sagesse. Dom Pez ne doute point que ces vers, qui sont tolérables et meilleurs qu'une infinité d'autres de ce temps-là, ne soient de la façon de Gerbert. Nous en prendrons occasion de parler des

autres poésies de notre philosophe, suivant la connaissance que nous pouvons en avoir.

Il y a de lui une autre épigramme en douze vers héroïques sur le portrait du célèbre Boëce, que d'habiles connaisseurs regardent comme une pièce trèsélégante (CAVE, p. 512; OLEAR., bib., par. II, p. 181). Ce n'est pas sans raison; et l'on peut ajouter qu'on ne ferait pas déshonneur aux poëtes des bons siècles de la compter au nombre de leurs productions. Cette epigramme seule vaut mieux, pour le bon goût, l'énergie, la noblesse des termes et les autres beautés de la poésie, que toutes les autres pièces de vers qu'ont enfantées le siècle de Gerbert et les deux suivants. Aussi ne l'a-t-on pas jugée indigne d'occuper une place dans le Recueil des petites poésies

des anciens où elle est imprimée (ep. et poes. vet., l. II, p. 65). De là on l'a fait passer dans les dernières éditions des Annales de Baronius, pour compléter l'éloge de Boëce. Elle se trouve nommément dans l'édition de 1658, à l'année 526, page 117. Le portrait de ce philosophe, qui donna occasion à cette épigramme, était celui qu'Otton III avait dans son cabinet. On voit par-là que l'auteur la composa lorsqu'il se fut retiré près de cet empereur.

Elle a été sans doute inconnue à un savant de nos jours, qui ne parle de la versification de Gerbert qu'avec un souverain mépris (GOUJ. Etat des sciences, p. 72). Il n'est pas plus heureux, lorsqu'il fait parler notre philosophe en ces termes: Je n'ai jamai s composé

de vers, lui fait-il dire, maintenant j'y prends goût, et tant qu'il me durera, je vous enverrai autant de vers qu'il y a d'hommes distingués en France. Ce n'est point Gerbert qui s'exprime ainsi, mais Otton III, son disciple, alors roi de Germanie et depuis empereur. La lettre citée, qui est la cent cinquante-troisième entre celles de Gerbert, en fait la preuve complète. Otton y prie ce cher maître, alors archevèque de Reims, de lui apprendre à fond l'arithmétique et le grec, et s'engage, dans l'ardeur qu'il se sentait pour la versification, à lui envoyer autant de vers qu'il y avait alors d'hommes en France. Expression hyperbolique, à la vérité, mais à laquelle il faut laisser toute son étendue, sans la restreindre par le terme d'hommes distingués qui lui

prescrit des limites extrêmement étroites et qui ne se lit point dans le texte original.

Quant aux autres pièces de vers de la façon de Gerbert, nous n'en connaissons que quatre, qui sont autant d'épitaphes, chacune de quatre grands vers. Elles ont été faites pour orner les tombeaux de l'empereur Otton II, de Lothaire, roi de France; d'un duc, nommé Frédéric, et du scolastique Adalbert. Elles sont imprimées parmi les lettres de l'auteur, et y tiennent la place de la soixanteseixième et des trois suivantes. Ces épitaphes, au reste, n'ont rien au-dessus des autres poésies du temps que le laconisme ordinaire aux autres écrits de Gerbert.

11^o De ses poésies il faut passer à ses proses,

ou séquences, qui ont beaucoup d'affinité ensemble. Un auteur de l'Histoire des papes, qui écrivait sur la fin du XII^e siècle, dont le manuscrit, qui se trouve à l'abbaye de Zwetlen, assure que la prose ad celebres, Rex coeli, etc., en l'honneur des anges, est de la façon de Gerbert (PEZ, ib., t. I, par. II, p. 380, 381). Alberic de Trois-Fontaines, qui avait peutêtre puisé ce fait dans l'auteur précedent, atteste la même chose (ALB. chr., par. II, p. 36). Nous ignorons, après tout, si cette prose existe encore quelque part. Elle ne se trouve point dans la collection de Josse Clichtoüe qui en a recueilli tant d'autres.

12^o On n'a pas plus de certitude sur l'existence du Traité de rhétorique, que Gerbert composa,

comme il nous l'apprend lui-même dans une de ses lettres à Bernard, moine d'Aurillac (Gerb., ep. 92). Il paraît, par ce qu'il en dit, que ce fut le premier, ou au moins un des premiers écrits qu'il publia après son retour d'Italie en France, et aussitôt qu'il se vit chargé de la direction des écoles de Reims. C'était un volume d'une juste grosseur, puisqu'il contenait vingt-six feuilles, ou membranes, comme on parlait alors; et l'idée que l'auteur nous donne de son mérite doit nous en faire regretter la perte. Gerbert apporta tant de soin à la composition de cet ouvrage, qu'il se flattait que les plus habiles lui feraient un accueil admirable, et qu'il serait d'une grande utilité aux étudiants, pour entrer dans

l'intelligence et saisir ce qu'il y a de plus subtil et de plus obscur dans l'art et les écrits des rhéteurs.

13^o Jusqu'ici l'on avait regardé l'écrit anonynme sur l'Eucharistie, publié par le P. Cellot, comme un ouvrage d'Hériger, abbé de Laubes, vers la fin du X^e siècle et les premières années du suivant. Dom Mabillon, auteur de ce sentiment, semblait l'avoir établi d'une manière aussi solide que modeste (Act. ben., t. VI pr., n. 47, 48; An., l. LII, n. 99). Mais les plus savants hommes ne sont jamais infaillibles dans leur critique. Il peut aisément échapper à leur sagacité des découvertes dans lesquèlles d'autres seront plus heureux. C'est ce qui est arrivé au sujet du véritable auteur de l'écrit en

question.

Dom Bernard Pez, l'ayant recouvré sous le nom de Gerbert, qui fut depuis pape, dans un manuscrit de l'abbaye de Gotveich en Autriche, du même temps que celui qui l'attribue à Hériger, a entrepris de le restituer au premier de ces deux écrivains (Anec. diss. p. 69, n. 2; t. I, par. II, p. 132). Et il faut avouer que le titre, écrit en minium de la même main que le corps de l'ouvrage, est déjà une forte preuve en faveur de Gerbert. Preuve qui, jointe à l'identité de style entre cet écrit et les autres du même auteur, est au-dessus de tous les raisonnements de dom Mabillon. En l'abandonnant toutefois sur ce point, on ne lui conteste pas qu'Hériger n'ait aussi écrit sur l'Eucharistie.

L'ouvrage dont il s'agit ici est intitulé: Traité du corps et du sang du Seigneur. Gerbert paraît avoir été déterminé à l'entreprendre par deux motifs principaux: l'un, de montrer que ceux qui, comme Pascase Radbert, soutenaient que le corps de Jésus-Christ dans l'Eucharistie est le même que celui qui, étant né de la Vierge, est mort et ressuscité, et queles autres qui, comme Raban de Mayence et Ratramne de Corbie, prétendaient le contraire, n'ont point eu de différents sentiments sur le fonds du mystère. L'autre motif, qui fit prendre la plume à notre écrivain, fut de faire voir l'absurdité de l'erreur imaginaire des Stercoranistes. On voit par-là qu'encore sur la fin du X^e siècle on agitait ces questions sur l'Eucharistie. Sur ce plan, Gerbert a divisé son

écrit en deux parties. La première, qui est la plus prolixe, il l'emploie à prouver le premier point de son dessein, par un grand nombre de passages tirés des Pères grecs et latins, presque tous fort bien choisis. Il fortifie ces preuves par divers raisonnements pris de l'arithmétique, de la dialectique, de la géométrie, et appuyés de figures, dont on a omis la première dans la dernieère édition de l'ouvrage. Manière de raisonner qui découvre Gerbert à ne le pas méconnaître. Dans tout ce qu'il dit de Pascase, il ne parle de lui et de son ouvrage qu'avec de grands éloges. De même, toute cette première partie est remplie de preuves invincibles de la présence réelle de Jésus-Christ dans l'Eu charistie.

Gerbert est fort succinct dans la seconde partio. Il s'y arrête particulièrement à faire sentir les inepties, comme il les qualifie lui-même, de ceux qui, pour appuyer l'opinion du Stercoranisme, abusaient de ces paroles de l'Evangile, au verset 17 du chapitre XV de S. Matthieu: Tout ce qui entre dans la bouche, descend, etc Il en prend occasion de rappeler le blasphème de quelques hérétiques qui prétendaient, à ce sujet, que Jésus-Christ avait ignoré la physique. Gerbert y fait aussi lui-même un peu le physicien, en expliquant la digestion. Il conclut enfin qu'il est absurde qu'un aliment spirituel, tel qu'est le corps de Jésus-Christ dans l'Eucharistie, soit sujet à la digestion et à ses suites. C'est, par conséquent, ditil, une nourriture pour l'homme intérieur. Que si

elle influe dans l'homme extérieur, il est de la piété de croire que c'est pour être le germe de sa résurrection au dernier jour. L'auteur fait paraître dans ce petit traité beaucoup de justesse et de solidité d'esprit. On n'y découvre rien, au reste, qui puisse faire juger si ce fut avant ou après son épiscopat qu'il y mit la main.

Nous en avons deux éditions. La première est due aux soins du P. Cellot, qui a publié l'écrit sans nom d'auteur, dans l'Appendice à son histoire de Gothescalc, avec un très-ample commentaire de sa façon. Au bout de près de quatre-vingts ans, dom Bernard Pez (ibid., p. 131-146) l'a fait réimprimer sur le manuscrit dont on a parlé, qui le donne à Gerbert comme à son véritable auteur.

14^o On ne sait point non plus en quel temps notre écrivain composa un cantique sur le Saint-Esprit, qui avec son commentaire faisait autrefois partie des manuscrits de Thomas Bodlei, sous le nombre de 1406-10 (Cat. ms. Ang., t. I, part. I, p. 124, 1). L'inscription, à la vérité, lui donne le titre de pape; mais cette circonstance est équivoque, et ne suffit pas pour fixer le temps de l'écrit. Il n'y a, au reste, que ceux qui l'ont entre les mains qui puissent nous en donner une plus ample notice, et nous dire si ce cantique roule sur la procession du Saint-Esprit, sa divinité, ou ses opérations divines.

15^o On compte au nombre des écrits de Gerbert les actes du fameux concile tenu à Saint-Basle en 991, pour la déposition d'Arnoult, archevêque de

Reims. Ce fut effectivement Gerbert qui les rédigea par écrit en qualité de secrétaire de l'assemblée. Il ne paraît point d'ailleurs qu'il y ait eu d'autre part que d'y avoir donné le style, qui est beaucoup au-dessus de celui de quantité d'autres écrits du même temps. On n'a pas cependant laissé de l'accuser d'y avoir inséré plusieurs choses de son chef. Mais c'est ce qu'il serait très-difficile de prouver, vu l'attention qu'on apportait dans cette sorte d'assemblées à en faire recueillir les actes dans leur intégrité. Baronius a néanmoins suppose (An. t. X, p. 869, 874, 881) que Gerbert s'était donné beaucoup de licence dans ceux dont il est question. C'est ce qui l'a mis en si mauvaise humeur contre lui, jusqu'à le maltraiter

d'une manière qui blesse également la politesse et la charité. La critique aussi aigre que vive qu'il a faite de ses actes est sans doute ce qui a détourné les collecteurs des conciles de leur donner place dans leurs recueils. On les trouve cependant imprimés non-seulement dans les Centuriateurs de Magdebourg, mais encore séparément en un volume in-12, qui parut à Francfort en 1600 chez les héritiers d'André Wechel avec ce titre: Synodus Ecclesiae Gallicanae habita Durocorti Remorum sub Hugone A. et Roberto Francorum rege. L'on y a ajouté une apologie de ce même concile, qui ne consiste qu'en quelques lettres curieuses de Gerbert. Les du Chesne ont aussi inséré la plus grande partie de ces actes parmi leurs Historiens de France (du Chesn. t. IV, p. 101-114).

16^o Il y a de Gerbert (Conc. t. IX, p. 747-749) un discours qu'il prononça au concile de Mouson en 995, et dont il laissa copie à l'abbé Léon, légat du pape. On a dit qu'il s'agissait dans cette assemblée de la déposition de Gerbert, qui occupait alors le siége de Reims, et du rétablissement d'Arnoul. Le discours est une apologie éloquente et bien écrite, dans laquelle Gerbert expose de quelle manière et par quels motifs il avait accepté le gouvernement de cette Eglise, auquel il avait, dit-il, été destiné à la mort de l'archevêque Adalberon, et dont Arnoul l'avait dès lors exclu, en se servant de la voie de simonie.

Il est tout à fait surprenant que M. Cave (p. 512) ait douté que cet écrit existe quelque part. Nous

en avons au moins quatre éditions dans autant de recueils. Baronius lui a donné place dans ses Annales (ad an. 995, p. 893-895). Abraham Bzovius (Bzov. Vit. Silv. c. 21, p. 76-78) l'a fait entrer dans la Vie de notre pape, dom Marlot dans son Histoire de l'Eglise de Reims (t. II, l. I, c. 16), et le P. Labbe dans la Collection générale des conciles (Conc. ib).

17^o Au discours précédent on joint un dialogue ou conférence de Gerbert avec le légat Léon au même concile. On en parle (CAVE, ib.; Rom. pont. Vit. t. I, p. 757.; DU PIN, X^e siècle, p. 148), peutêtre sans l'avoir vu, comme d'un fort bel écrit, différent du discours qui n'est point en forme de dialogue. Il y aurait eu par conséquent de la part de Gerbert deux écrits divers au sujet du concile

de Mouson; et il paraît par les caractères qu'on attache à celui dont il s'agit ici, qu'on ne peut raisonnablement en douter. Hugues de Fleuri, écrivain du XI^e siècle (DU CHESN. t. IV, p. 143), a eu connaissance de ce dialogue de Gerbert, qu'il qualifie dispute, et dit qu'il se trouvait en entier parmi les gestes des archevêques de Reims. Trois autres auteurs (ID. t. III, p. 353; Conc. ib., p. 750; Spic. t. II, p. 735), qui ont suivi de près Hugues de Fleuri, et l'ont peut-être copié: un chroniqueur du même siècle, le continuateur d'Aimoin, et Clarius, moine de Saint-Pierre le Vif à Sens, attestent la même chose et ajoutent que cette dispute pouvait être d'une grande utilité, valde utilem. Mais il y a toute apparence qu'elle est perdue, aussi bien que cette partie de l'histoire des archevêques de Reims, dans laquelle elle se trouvait insérée, ce qui est une double perte.

Avant de terminer cet article, le lecteur ne sera pas fâché d'y voir un exemple de ces fautes frappantes dans lesquelles sont capables de tomber les plus savants hommes, lorsqu'ils négligent de faire usage de toute leur attention. L'on sait de quoi il était question au concile de Mouson entre Gerbert et le légat du saint-siége. Néanmoins M. du Pin n'a pas laissé d'avancer, que le sujet de leur conférence était la composition de l'astrolable. Assurément ils avaient des affaires tout autrement intéressantes à démêler. L'erreur de ce savant bibliographe est vraisemblablement

venue de ce qu'il n'avait lu sur ces deux différents écrits de Gerbert que ce qu'en dit M. Cave. Celui-ci en les annonçant ensemble, conjointement avec deux autres, sous le même article, aura donné lieu à la confusion. Voici la manière dont il en parle et qui justifiera notre conjecture: Dialogus pulcherrimus inter ipsum et Leonem nuncium apostolicum; De compositione astrolabii liber; De rhetorica lib. I; Oratio in synodo Mosomensi, etc.

18^o On attribue à Gerbert (Bib. Bodl. part. II, p. 163 2; OUD. Script. supp. p. 313) une autre dispute qui se passa à Rome, et qui a été imprimée dans la même ville l'an 1544 en un volume in-4^o. Cet ouvrage qui porte pour titre Dispute des chrétiens et des juifs, Disputatio Christianorum et judaeorum Romae habita, paraît très-rare, et il ne nous a pas été possible de le voir par nous-mêmes. Nous sommes donc hors d'état d'en donner une notice plus étendue, et de dire même si l'auteur était déjà pape lorsqu'il fit cet écrit, ou s'il le composa dans quelqu'un de ses voyages de Rome avant son pontificat.

19^o Il y a presque le même doute par rapport au temps que Gerbert composa le traité ou discours de l'Idée ou Portrait des évêques, De informatione episcoporum. Il est clair par toute la suite de l'écrit, que l'auteur était alors revêtu de l'épiscopat. Mais on n'y découvre rien qui montre qu'il fût déjà sur le saint-siége. Ce qu'il y dit convient également à un simple archevêque comme à un pape. Gerbert

le prononça d'abord de vive voix dans une assemblée d'évêques, soit en concile ou autrement (MAB. Annal. t. II, p. 210): In gremio sacerdotum positus, dit-il, ipsos alloquar sacerdotes. Après tout, en quelque qualité qu'il ait fait cet écrit, soit comme archevêque de Reims ou de Ravenne, soit comme pape, on ne le peut regarder que comme un monument respectable de son zèle pour voir l'ordre épiscopal tout brillant des, vertus convenables à son caractère.

L'auteur s'y propose deux objets. Il y montre d'abord l'excellence de l'épiscopat et y établit ensuite l'obligation qu'ont ceux qui en sont revêtus de mener une vie qui réponde à cette haute dignité. Tout roule sur ces deux points, qui sont assez bien

touchés pour le temps. Gerbert y a fait entrer une courte mais belle exposition des caractères que saint Paul dans sa première Epître à Timothée attache à l'épiscopat. Après quoi il fait une vive sortie sur la simonie, qui était alors si commune, et qu'il compare à la lèpre de Giézi. La manière dont il la combat est d'autant plus capable. de faire impression qu'elle est plus naïve et mieux circonstanciée. En rehaussant la dignité épiscopale, il dit que tous les évêques ont reçu avec saint Pierre la charge de paître les brebis dont parle Jésus-Christ au dernier chapitre de l'Evangile de saint Jean. L'endroit est remarquable, si l'auteur était dès lors pape. Il finit ce beau discours par une courte prière où il conjure le Saint-Esprit de venir au secours de

tous les évêques, afin qu'ils mettent en pratique ce qu'il lui a inspiré de leur dire.

Ce qui contribue à donner encore une idée avantageuse de cet écrit et de son auteur, c'est de voir qu'on y a découvert tant de beautés, qu'on en a voulu faire honneur à saint Ambroise, le plus poli et le plus éloquent des Pères latins. Dès le siècle même où mourut Gerbert, le cardinal Humbert, ignorant le véritable auteur de cet opuscule, en copia sous le nom de ce Père un fort long fragment, qui forme le seizième chapitre de son premier livre contre les simoniaques (HUMB. in Sim. l. I, c. 16). De même, Giles Charlier, dans sa réplique à Nicolas Thaborite au concile de Bâle, cite encore cet écrit sous le nom de saint Ambroise (MART. am. Coll. t. VIII, p. 460).

C'est sur l'autorité de ces écrivains, et des autres qui les ont suivis en ce point, que l'opuscule se trouve porter le nom de ce saint docteur dans plusieurs manuscrits, et qu'en conséquence il a été imprimé parmi ses oeuvres, où il porte divers titres (AMB. t. II, app. p. 357-364.). Dom Martène (Anec. t. V, pr. p. 2 dit l'y avoir cherché inutilement; mais c'est qu'il ne l'y cherchait que sous le titre De vita et ordinatione episcoporum, le même sous lequel Humbert en rapporte le morceau dont on a parlé. Il l'y aurait trouvé sous le titre De dignitate sacerdotali, comme il est inscrit dans le IV^e tome de l'édition de Paris 1642, ou De informatione episcoporum, comme il est intitulé dans l'appendice de la dernière édition. On l'a ainsi rangé parmi les ouvrages supposés à saint Ambroise, depuis que dom Mabillon l'a rendu à Gerbert son véritable auteur, sur la foi d'un ancien manuscrit de Saint-Martial de Limoges (MAB. ib., p. 215). C'est sur ce même manuscrit qu'il l'a fait réimprimer au second volume de ses Analectes. Il y a cependant plusieurs variantes entre le texte de cette édition et celui du même écrit tel qu'il se lit parmi les oeuvres de saint Ambroise. Outre les inscriptions que nous en avons déjà marquées, il porte encore dans divers manuscrits celle de Pastoral; et c'est de la sorte qu'Alger et Giles Charlier le citent.

20^o Le plus intéressant des ouvrages de Gerbert est sans difficulté le recueil de ses lettres. Jean le Masson, archidiacre de Caen dans l'Eglise de Bayeux, en publia cent soixante, avec celles de Jean de Salisbéri et d'Etienne de Tournai, le tout en un volume in-4^o, qui parut à Paris chez Macé Ruette l'an 1611. Cet éditeur les donna sur le manuscrit de Papire le Masson, avocat au parlement de Paris, son frère, qui avait dirigé cette édition, et qui est auteur de la Vie de Gerbert qui se trouve à la suite de ses lettres. On les fit passer bientôt après dans les différentes collections des Pères.

En 1636, André du Chesne en imprima un recueil beaucoup plus ample, à la fin du second volume de ses Historiens de France (t. II, p. 789-844). Il y est

divisé en deux parties. La première, quí ne contient qu'une lettre de plus que le recueil de le Masson, a été revue sur un manuscrit, à la faveur duquel le nouvel éditeur a corrigé plusieurs fautes qui s'étaient glissées dans la première édition, nommément dans la lettre 134. La seconde partie a été tirée d'un manuscrit du P. Sirmond, et comprend cinquantecinq lettres, qui n'avaient jamais vu le jour. C'est cette édition de du Chesne qu'on aurait dû prendre pour modèle lorsqu'on a entrepris d'incorporer les lettres de Gerbert dans les bibliothèques des Pères, qui ont paru depuis 1636. Mais c'est ce qu'on a même négligé de faire à l'égard de celle de Lyon, qu'on a voulu cependant rendre plus parfaite comme plus ample que les précédentes.

On n'y a imprimé de ces lettres que ce qu'en avait publié le Masson (Bib. PP. t. XVII, p. 669-691).

Dans l'une et l'autre partie de ce recueil de lettres on n'a gardé aucun ordre chronologique entre elles. Pour l'ordre des matières, il n'était pas possible d'y en établir aucun, tant les sujets sont variés et quelquefois multipliés dans les mêmes lettres. La plupart sont fort courtes et rarement intéressantes, quoiqu'on ne laisse pas d'y trouver des traits historiques et littéraires qui servent à éclaircir ce qui se passait alors dans l'Etat et quelquefois dans l'Eglise, et la culture des lettres. Il y en a d'autres qui contiennent d'excellents avis et de sages conseils; mais le caractère dominant du plus grand nombre est un génie de politique et d'intrigues. Aussi plusieurs sontelles

adressées aux papes, aux empereurs, aux rois, aux impératrices et autres princesses, à des archevêques qui avaient beaucoup de part aux affaires publiques; ou écrites au nom de ces mêmes puissances, qui employaient souvent la plume de Gerbert. Il y en a une un peu vive au nom de Thierri, évêque de Metz, au prince Charles, frère du roi Lothaire (ep. 31), et une autre (ep. 32) encore plus vive, au nom de Charles, en réponse au prélat. Elles firent apparemment du bruit, puisque Gerbert se crut obligé d'écrire à Thierri (ep. 33) pour lui déclarer

avec quel esprit il s'était porté à faire cette réponse.

Ces deux lettres pleines de vivacité, rapprochées d'unc autre (ep. 75) qui ne respire que la tendresse, montrent que Gerbert savait accommoder son style aux différents sujets qu'il entreprenait de toucher. Celle-ci est au nom d'Emma, reine de France, sur la mort du roi Lothaire, son mari, à l'Impératrice Adelaïde. Une des plus intéressantes comme des plus longues , est celle que Gerbert adresse à une autre Adelaïde, reine de France, femme de Hugues Capet, et à tous les suffragants de l'Eglise de Reims. L'auteur y défend son ordination en qualité d'archevêque de cette métropole, d'où l'on pensait alors à l'expulser pour

y rétablir Arnoul. Il y discute les motifs qu'on croyait en avoir, suivant ce qu'il en avait appris du bruit public.

Les lettres de la seconde partie nous instruisent particulièrement de ce qui se passa en conséquence de l'élection d'Arnoul et de celle de Gerbert en sa place. On y voit les actes de cette double élection avec la profession de foi de Gerbert. Il y en a quelques-unes écrites au nom d'Arnoul; mais la plupart sont au nom de Gerbert, comme archevêque de Reims, quoiqu'il n'en prenne pas la qualité, et rarement celle d'évêque en général. Les deux dernières (ep. 54, 55), qu'on a insérées dans la Collection des conciles (t. IX, p. 777-779), ne furent écrites que lorsqu'il était pape. Nous avons déjà donné une

idée de la dernière, par laquelle Silvestre confirme le rétablissement d'Arnoul, en quoi elle est remarquable. La pénultième, que le Masson avait déjà publiée à la tête de son recueil, mais hors du corps de l'ouvrage, est écrite à Azelin ou Ascelin, le même qu'Adalberon évêque de Laon. Elle est fort vive et chargée de grand nombre de reproches. Après quoi Silvestre cite ce prélat à Rome, pour y être jugé dans un grand concile qui s'y devait tenir dans la semaine de Pâques.

En général Gerbert prend rarement quelque qualité à la tête de ses lettres. Celles qu'on y lit quelquefois, sont les titres de Scolastique et d'abbé écolâtre, Scholaris abbas (ep. 7, 12, 142, 148, 161).

Il ne s'y qualifie qu'une seule fois abbé de Bobio

(ep. 14); quoiqu'il ait retenu cette abbaye jusqu'à son pontificat.

Deux choses concourent particulièrement à rendre ses lettres obscures, et empêchent qu'on en tire tout le secours qu'on pourrait en tirer: le laconisme avec lequel elles sont écrites, et le défaut d'inscription à la tête d'un grand nombre. D'autres fois les noms des personnes à qui elles sont adressées ou dont elles parlent n'y sont designés que par les initiales. Tout cela montre le besoin qu'on aurait de bonnes notes pour les éclaircir. Les remarques qu'a faites dom Mabillon

sur plusieurs de ces lettres y répandent une grande lumière (An. l. XLIX, n. 63).

On n'a pas fait entrer dans le recueil, dont nous venons de rendre compte, toutes celles qui appartiennent à Gerbert. Il y en a grand nombre d'autres qui se trouvent dispersées dans divers recueils et dont il importe de donner une notice.

La première de cette classe qui se présente est celle que Gerbert écrivit à Séguin, archevêque de Sens, qui avait assisté au concile de Saint-Basle, où fut arrêtée la déposition d'Arnoul (Conc., ib. p. 744, 745). Elle paraît écrite aussitôt après qu'on eut appris en France ce que le Pape Jean XV avait fait en faveur de ce prélat deposé, et contre l'élection de Gerbert. Ainsi elle peut être de l'année 993. Comme

ce pontife interdit tous les évêques qui avaient eu part à cette grande affaire, Séguin craignit d'être enveloppé dans cette censure, quoiqu'il eût refusé constamment de consentir à la déposition d'Arnoul. Gerbert dans sa lettre entreprend de lui montrer par plusieurs raisons que sa crainte était vaine et mal fondée. Supposant, ce qu'il aurait peut-être fallu prouver, que le jugement rendu à Saint-Basle par les évêques était canonique, et par conséquent le jugement de Dieu même, il soutient que celui du pape ne peut être plus grand. Il cite à ce sujet l'endroit des Actes des apôtres où il est dit qu'il faut plutôt obéir à Dieu qu'aux hommes, et le huitième verset du premier chapitre de l'Epître aux Galates. Il y joint quelques maximes de S. Léon et de S. Grégoire

le Grand; et après avoir posé pour autres principes de son système, que la loi commune de l'Eglise est l'Evangile, les écrits des apôtres et des prophètes, les canons dictés par le Saint-Esprit, et consacrés par le respect de tout l'univers, et enfin les décrets du saint-siége qui y sont conformes, il conclut que quiconque se sera écarté de ces lois par mépris, doit être jugé suivant ces lois. Mais que pour ceux qui les observent, ils doivent être toujours en paix. Que Séguin doit donc se garder de s'abstenir des saints mystères, autrement ce serait se rendre coupable.

Gerbert ne s'attendait pas à être pape lorsqu'il écrivit cette lettre, qui combat de front les prétentions modernes de la cour de Rome, qui avaient

dès lors jeté de profondes racines. C'est pourquoi Baronius s'est mis beaucoup en frais pour la réfuter, et ne la rapporte dans ses Annales qu'à ce dessein (BAR. An. 992, p. 882-884). Elle avait été déjà imprimée à la suite des actes du concile tenu à Saint-Basle, dans l'édition de Francfort dont on a parlé (Rem. Conc., p. 143-146). Depuis, les PP. Labbe et Cossart lui ont donné place dans leur collection générale des Conciles (Conc., ib., p. 744, 745).

Une autre lettre de Gerbert, qui ne se trouve point dans le recueil de du Chesne, et qui suit de près la

précédente, est celle qu'il écrivit à Vildebolde, évêque de Strasbourg (Rem. Conc., p. 113-148). Ce prélat, qui était ami de Gerbert, l'avait prié de l'instruire de sa grande affaire. Gerbert le fit par cette lettre, qui est fort prolixe, et peut-être la plus intéressante de toutes les siennes. Il y discute deux points, l'un historique ou de fait, l'autre dogmatique ou de droit. Après avoir fait l'histoire d'Arnoul, son concurrent, et rapporté ce qui précéda et suivit son ordination, il entreprend de répondre à ce que quelques-uns disaient qu'on avait fait injure au pape en déposant ce prélat sans l'autorité du saint-siége. Gerbert parle ici en canoniste, et traite la matière qui concerne la différence des crimes et l'ordre judiciaire.

Gerbert, en finissant sa lettre (MART. am. Coll. t. I, p. 352), tâche de persuader qu'il n'était pas possible qu'un homme sans naissance, sans biens, étranger dans le pays, tel qu'il était, eût été préféré à tant d'autres qui étaient puissants dans le monde et distingués par leurs grandes alliances, pour remplir le siége de Reims; qu'il fallait donc que ce fût par une disposition particulière de celui qui élève de la poussière le pauvre, pour le faire asseoir entre les princes de son peuple. Il prie ensuite Vildebolde d'être l'interprète de son innocence et de le justifier auprès du roi et des prélats de sa connaissance des calomnies dont on le chargeait comme ayant usurpé le siége de Reims, et fait prendre Arnoul. Enfin il

termine cette longue lettre par se plaindre du triste état dans lequel le procédé de Rome avait jeté l'Eglise Gallicane. «Rome, dit-il, a été regardée jusqu'ici comme la mère de toutes les Eglises. Maintenant elle passe pour donner des malédictions aux gens de bien, et des bénédictions aux méchants.»

Cette lettre, étant fort peu connue, demandait qu'on en donnât une notice suffisante. Du Chesne en avait publié le commencement (t. IV., p. 114), que dem Marlot a fait depuis réimprimer d'après lui (Hist. Rem. t. II, l. I, c. 16, p. 51, 52). Dans la suite dom Martène

 , l'ayant trouvée plus ample parmi les papiers

de dom Mabillon, l'a insérée dans sa grande Collection (t. I, p. 351, 352) d'anciens monuments, croyant la donner entière. Mais il s'en faut de plus des trois

quarts. Ce qu'il en a publié de plus que les deux autres ne contient presque que la fin de la lettre. Encore y manque-t-il les deux ou trois dernières lignes. De sorte qu'on n'a cette rare pièce en entier qu'à la suite des actes du concile de Saint-Basle avec la lettre à Séguin (Rem. Conc. ib.).

On a une autre lettre de Gerbert, nouvellement découverte par les soins de dom Bernard Pez (Anec. t. III, part. II, p. 81-84), qui l'a trouvée à la suite du traité de géometrie du même auteur, dans le manuscrit de Salzbourg dont on a parlé. C'est une réponse

à la difficulté qu'Adalbolde le Scolastique avait proposée à Gerb ert, touchant une opération géometrique dont parle Macrobe sur le Songe de Scipion. La lettre est intitulée: De causa diversitatis arearum in trigono aequilatero, geometrice arithmeticeve expenso. Gerbert était déja pape lorsqu'il fit cette réponse, comme il paraît par la lettre d'Adalbolde, qui lui donne tout ensemble les titres de souverain pontife et de philosophe. On ne saurait dire (MONTF. Bib. bib. p. 24-2, 88-1) si ce qu'annoncent deux manuscrits du Vatican entre ceux de Christine, reine de Suède, sous ce titre vague: Gerberti ad Adalboldum nonnulla, contient autre chose que la réponse dont il s'agit ici. Adalbolde, qui passe pour le même que l'évêque d'Utrecht de même

nom, n'était point encore élevé à l'épiscopat puisque Silvestre ne le qualifie point évêque et lui-même ne prend que le titre de Scholastique.

Il y a encore d'autres lettres de Gerbert qui ne sont pas entrées dans les recueils qu'on en a publiés. Mais comme elles ne sont pas de même prix que les précédentes, nous ne ferons que les indiquer simplement. Tel est celle à Théotard, évêque du Puy en Vélai (Gall. Chr. nov. t. II, app. p. 226), par laquelle Silvestre confirme son élection et son ordination. Telles sont aussi celles qu'il écrivit à Salla, évêque d'Urgel, et à Odon, évêque de Girone, l'une en date de l'an 1001 et l'autre de l'année suivante (Marca hisp. app. p. 957-959). Les PP. Labbe et Cossart en ont publié une autre à Robert, abbé de

Vézelai, en faveur des priviléges de son monastère (Conc. t. IX, p. 779-770). Dom Martène (Ampl. Collect. t. II, p. 54) de son côté en a donné une autre sous le titre de bulle, adressée à Ravanger, abbé de Stavelo et de Malmedi, pour déclarer ces deux abbayes sous la protection du saint-siége. Silvestre à la tête de celle-ci prend la qualité de pape universel et de vicaire de saint Pierre. Il écrivit aussi à saint Odilon, abbé de Cluni, et à toute sa congrégation pour lever le doute qu'on avait au sujet de quelques ordinations faites par un évêque auparavant moine de Cluni. Cette lettre fait partie du Bullaire du même ordre.

Nous croyons sans difficulté que les deux lettres

au pape Jean XV, sous le nom de Hugues Capet, roi de France, ont été écrites par Gerbert. Ce qui nous le persuade, c'est qu'il est l'auteur d'une autre lettre du même prince aux empereurs Basile et Constantin, laquelle est la cent onzième entre celles de la première classe. D'ailleurs on y reconnaît assez le style de Gerbert. L'une et l'autre se trouvent dans le recueil des Historiens de du Chesne, dans les Annales de Baronius, et la collection générale des Conciles. La première est pour demander justice au souverain pontife contre Arnoul archevêque de Reims. Par la seconde le roi l'invite à venir en France, et lui indique la ville de Grenoble, où les papes et les rois

ses prédécesseurs avaient accoutumé de se voir, afin qu'il pût se mettre plus aisément au fait du différend entre Arnoul et Gerbert. Gerbert était alors en possession du siége de Reims, et par conséquent grand chancelier de Hugues: ce qui confirme le sentiment que ces deux lettres sont de sa façon.

Il est hors de doute que Gerbert, soit en qualité d'archevêque de Reims ou de Ravenne, ou en celle de souverain pontife, ou même à titre de savant, avant que d'être élevé à toutes ces dignités, écrivit plusieurs autres lettres qui sont encore ou ensevelies dans l'obscurité ou entièrement perdues. On n'a point publié nommément celle qu'il adresse à Constantin de Fleuri, et dans laquelle il le qualifie son Théophile, comme il a été dit plus haut. On ne voit

point non plus paraître celle qu'il écrivit aux suffragants de Sens en faveur de Léoteric, leur métropolitain, en la place de qui le comte Fromond voulait faire ordonner Brunon son propre fils (Spic. t. II, p. 737-738).

21^o Quant aux bulles de notre pape, elles rentrent dans la classe de ses lettres; et nous n'en connaissons point d'autres que celles dont on vient de faire mention dans l'article précédent. Seulement nous ajouterons ici qu'Oldoïni (Rom. pont. Vit. t. I, p. 757) lui en attribue une qu'il dit être admirable, pour l'établissement de la commémoration des fidèles défunts au lendemain de la fète de tous les Saints. On sait que cette pieuse cérémonie fixée à ce jour, doit

son origine à saint Odilon, abbé de Cluni, qui l'institua, comme l'on croit, en l'année 998 (MAB. An. l. LI, n. 85). Le pape Silvestre pourrait fort bien avoir donné une bulle, pour la confirmation de ce saint établissement. Mais on ne la voit paraître nulle part; et si elle existait encore manuscrite à Rome du temps d'Oldoïni, comment l'a-t-on oubliée dans le nouvel et très-ample recueil des bulles des papes qui a paru en 1692? On le commence en effet par celles de Léon IX; et il n'y en a aucune de Silvestre II ni des pontifes précédents.

22^o On doit naturellement compter entre les écrits de Gerbert ce qui nous reste des actes des conciles qu'il a assemblés et auxquels il a présidé soit comme métropolitain ou comme pape. Mais ce qui en est

venu jusqu'à nous se réduit à peu de chose. De tous ceux qu'il tint pendant qu'il gouverna l'Eglise de Reims, on ne nous a rien conservé de ce qui s'y fit que ce qu'on en trouve dans le recueil de ses lettres. La quarantième de la seconde classe, par exemple, contient une monition faite en concile contre ceux qui envahissaient les biens des églises; et c'est en conséquence qu'on l'a fait entrer dans la Collection générale des conciles (Conc. t. IX, p. 740). On la croit de l'année 993. Ce qu'on a du concile de Mouson, qui se tint en 995 par ordre de l'abbé Léon, légat du pape, consiste particulièrement dans le discours

qu'y prononça Gerbert, et dont nous avons rendu cours qu'y prononça Gerbet, et dont nous avons rendu compte ailleurs.

Il en convoqua lui-même un autre dès qu'il fut sur le siége de Ravenne (Conc. ibid. p. 766). On assigne pour date à ce concile l'année 997; mais il est hors de contestation qu'il appartient à l'année suivante, comme nous l'avons déjà montré, en fixant le temps auquel Gerbert monta sur le siége de cette église. A ce concile se trouvèrent presque tous les suffragants, avec les prétres et les diacres de Ravenne. On nous a conservé les règlements qui y furent faits, divisés en trois articles, auxquels divers bibliographes (Ugh. t. II, p. 351, 352) dans le catalogue des écrits de Gerbert donnent le titre De celebratione concilii, comme s'il s'agissait d'un traité sur la manière d'assembler et de tenir un concile.

On a des preuves que Gerbert en assembla plusieurs pendant les quatre ans et quelques semaines qu'il remplit le siége (Conc. ib., p. 124; Gerb. ep. part. II, ep. 54). Mais on n'a point été soigneux de nous en conserver les actes. Il y en avait cependant autrefois de fort détaillés des conciles tenus au sujet du différend entre Villigise, archevêque de Mayence, et S. Bernoüard, évêque d'Hildesheim, à l'occasion de l'abbaye de Gandersheim. Nous en jugeons ainsi sur ce que le prêtre Tangmar en a inséré dans la Vie de S. Bernoüard son évêque. A cela près, il ne nous reste de tous les autres conciles que l'acte en faveur de l'immunité de l'abbaye de Saint-Pierre à Pérouse, qui est de l'an 1002 (Conc. ib., p. 1246-1248).

23^o Abraham Bzovius, qui a fait une histoire assez singulière de Gerbert a aussi publié sous son nom, comme un ouvrage incontestablement de lui, la Vie de S. Adalbert, évêque de Prague et martyr. Elle a été imprimée à Rome avec les caractères de la chambre apostolique, l'an 1629, en un volume in-4^o, et depuis, la plupart des bibliographes n'ont pas fait difficulté de la compter au nombre des écrits de Gerbert. Il n'est pas jusqu'à M. Cave qui n'ait suivi cette opinion, et M. Oléarius d'après lui. (Rom. pont. ib.; JACOB. Bib. pont., p. 214; OLEAR. Bib., part. II, p. 181; CAVE, p. 512).

Cependant de très-habiles critiques (BOLL. 23 apr. p. 176, n. 9; MAB. ib., t. VII, p. 847, n. 3) ont montré que c'est une erreur insoutenable. L'ouvrage appartient à un moine anonyme du monastère de Saint-Boniface et Saint-Alexis de Rome, et notre pape n'y a d'autre part que d'avoir peut-être engagé l'auteur à l'entreprendre. Assurément, M. Basnage n'est pas fondé à faire une espèce de procès littéraire à ces critiques, sur ce qu'ils ont avancé que Bzovius avait publié la Vie dont il est question comme un écrit de Silvestre (CANIS. B. t. III, p. 44, n. 2). Il prétend au contraire que cet éditeur dit seulement qu'elle a été exactement écrite par un des amis de saint Adalbert. Que nos lecteurs en soient eux-mêmes les juges. Voici un des titres que Bzovius

a mis à la tête de l'ouvrage: Passio S. Adalberti,episcopi et martyris, edita a domino Silvestro papa urbis Romae. Peut-on attribuer plus disertement quelque ouvrage à un auteur? Le premier titre au frontispice du volume, qui a peut-être donné occasion à l'erreur où est tombé M. Basnage, pour ne l'avoir pas lu en entier, n'est toutefois ni moins clair, ni moins expressif. Nous en copions ce qui fait à notre dessein. S. Adalberti . . . . . Vita et passio, ab ejus synchrono et familiari Silvestro II P. M. edita. Quand on entreprend de censurer l'opinion d'un autre, il faudrait être plus assuré de ce qu'on allègue pour la combattre.

24^o Oldoïni (Rom. pont. ib., p. 757) a aussi tâché de transporter à notre pape l'honneur d'avoir composé la Vie de l'impératrice sainte Adélaïde, comme étant parfaitement au fait de son histoire. Nous avons diverses éditions de cet ouvrage, à la fin duquel se lisent une hymne, une collecte avec d'autres oraisons pour la messe et l'office de cette sainte, tel que nous le représente ici ce supplém. de Ciaconius. Mais bien loin qu'aucune de ces éditions porte le nom de Gerbert ou de Silvestre, l'épître dédicatoire qui est à la tête d'une de ces éditions (Clun. bib. p. 353) montre visiblement que cette Vie est une des productions de la plume de saint Odilon, abbé de Cluni, à qui tous les savants de nos jours conviennent qu'elle appartient.

GERBERTI

POSTMODUM

SILVESTRI PAPAE II

OPERUM PARS PRIMA.

DE DISCIPLINIS MATHEMATICIS.

LIBELLUS

DE NUMERORUM DIVISIONE

Hucusque inter opuscula spuria Venerabilis Bedæ (Opp. tom. I, col. 681) relegatus, nunc primum suo auctori restitutus et recensitus ad fidem codicis Scaligerani XXVIII, in bibliotheca Lugd. Batav. asservati.

(E Schedis D. Pitra.)

PRÆFATIO.

Constantino suo Gerbertus scolasticus S.^[1]

Vis amicitiæ pene impossibilia redigit ad possibilia. Nam quomodo rationes numerorum abaci explicare contenderemus, nisi te adhortante, o mi dulce solamen laborum, Constantine? Itaque cum aliquot lustra jam transierint, ex quo nec librum, nec exercitium harum rerum habuerimus, quædam, repetita memoria, eisdem verbis proferimus, quædam eisdem sententiis. Nec putet philosophus sine litteris hæc alicui arti vel sibi esse contraria. Quid enim dicet esse digitos, articulos, minuta, qui auditor majorum fore dedignatur. Vult tamen videri solus scire, quod mecum ignorat, ut ait Flaccus. Quid cum idem numerus modo simplex, modo compositus: nunc digitus, nunc constituatur ut articulus? Habes ergo, talium diligens investigator, viam rationis, brevem quidem verbis, sed prolixam sententiis, et ad collectionem intervallorum et distributionem in actualibus geometrici radii secundum inclinationem et erectionem, et in speculationibus et actualibus simul dimensionis coeli et terrae plena fide comparatam.

Cap. I. De singulari numero^[2].

Si multiplicaveris singularem, [dabis unicuique^[3]] digito duntaxat usque ad ternos, vel articulo quinquies binos. Deinceps pones digitos in singularibus et articulos in decenis, directe scilicet et conversim singularem per decenum, dabis unicuique digito decem, et omni articulo centum.

Si singularem per centenum, dabis unicuique digito centum, et articulo mille.

Si singularem per millenum, dabis digito mille, et articulo decem millia.

Si singularem per decenum millenum, dabis digito decem millia, et articulo centum millia.

Si singularem per centenum millenum, dabis digito centum millia, et articulo mille millia.

|[{{Smallcaps|Cap. II. De Deceno ^[4]]

Si decenum per decenum, dabis digito centum, et articulo mille.

Si decenum per centenum, dabis digito mille, et articulo decem millia.

is digito decem millia, et articulo centum millia.

Si decenum per decenum millenum, dabis digito centum millia, et articulo mille millia.

Si decenum per centenum millenum, dabis digito mille millia, et etiam unicuique articulo decies mille millia.

[Cap. III. De Centeno^[5]]

Si centenum per centenum, dabis digito decem millia, et articulo centies mille millia^[6].

Si centenum per millenum, dabis digito centum millia, et articulo decies centena millia.

Si centenum per decenum millenum, dabis digito mille millia, et articulo decies mille millia.

Si centenum per centenum millenum, dabis digito decies mille millia, et articulo centies mille millia.

Cap. IV. De Milleno^[7].

Si millenum per millenum, dabis digito decies centena millia, et articulo decies mille millia.

Si millenum per decenum millenum, dabis digito decies mille millia, et articulo centies mille millia.

Si millenum per centenum millenum, dabis digito centies mille millia, et articulo centies millies mille millia

Cap. V. De Deceno milleno ^[8].

Si decenum millenum per decenum millenum, dabis digito mille millia, et articulo centies mille millia^[9].

Si decenum millenum per centenum millenum, dabis digito millies mille millia, et articulo decies millies mille millia.

Cap. VI. Centeno milleno.^[10]

Si centenum millenum per centenum millenum, dabis digito decies millies mille millia, et articulo centies millies mille millia.

Quomodo dividatur singularis per singularem, vel centenus per centenum, vel millenus per millenum.

In partitione numerorum abaci^[11], sicut se habent singulares ad singulares, sic quodammodo habent se decem ad decenos, centeni ad centenos, milleni ad millenos, hoc modo:

Si volueris dividere singulares per singulares, vel decenum per decenum, vel centenum per centenum, vel millenum per millenum, secundum denominationem eorum singulares singularibus subtrahes.

Cap. VII.

Quomodo singulares sua quantitate metiantur decenos, centenos, millenos.

In partitione numerorum a sic se habent singulares ad decenos et centenos et millenos, sic se habent deceni^[12] ad centenos et millenos, et centeni ad millenos, et milleni ad ultra se compositos decenos millenos, et centenos millenos, hoc modo: Si volueris per singularem numerum dividere decenum aut centenum, aut millenum, vel simul vel intermisse, dividere differentiam a singulari^[13] ad decenum, per integram denominationem dividendi multiplicabis, et articulos quidem propria denominatione et posita differentia diminues, digitos vero digitis aggregabis: et si articuli provenient ut supra, diminues usque ad solos digitos, et millenus^[14] quidem habebit articulos in millenis, digitos^[15] in centenis, digitos in decenis; decenus articulos in decenis, digitos in singularibus.

Cap. VIII.

Quomodo metiatur decenus centenum aut millenum, vel centenum millenum, vel millenum et ulteriores.

Si volueris per decenum numerum dividere centenum vel millenum, aut per centenum millenum vel ulteriores, aut per millenum sequentes, differentiam divisoris quasi singularis ad decenum, per integram denominationem dividendi multiplicabis, id est per vocabula singularis, ac decem articulos ac digitos diminues usque ad extremum divisorem, sicut fiebat in singularibus quemlibet numerum dividentibus.

Cap. IX.

Quomodo singulares cuncti decenis metiantur decenos centenos, millenos, vel simul dividendos^[16] ,vel intermisse.

Si volueris per compositum decenum cum singulari dividere, vel simplicem decenum vel cum singulari compositum, considera quotam partem divisoris teneat singularis; nam secundus singularis habet rationem ad secundas dividendi, tertius ad tertias, quartus ad quartas, quintus ad quintas, et deinceps, id est differentia a singulari divisoris ad decenum multiplicabitur per denominationem secundarum, tertiarum, quartarum; quod vero exsuperat secundas, tertias, quartas, quintas aggregabis; et si multipliciores sunt divisore, eadem regula diminuentur: similiter vero et singulares compositi ad dividendum aggregabuntur. Et in centenis et millenis idem facies, nisi quod unum centenum vel millenum in caeteros dissipabis, quod in uno non evenit deceno, et articuli quidem ab uno centeno vel milleno secundabuntur, a pluribus dividendorum obtinebunt sedes.

Cap. X.

Item alia divisio centeni vel milleni, et deinceps per eosdem divisores.

Si volueris dividere centenum vel millenum, et deinceps, per decenum cum singulari compositum, primum centenum veluti supra divides, sumpta differentia divisoris a singulari ad decenum: et quod superaverit, per denominationem propositi centeni multiplicabis: et si singularis centeno ^[17] ad compositionem additur: aut decenus cum singulari, diminues vel aggregabis (quemadmodum superius dictum est) in decenis et singularibus: et primi quidem articuli sunt in summa dividendis proxima ac minore: augmentati vero in articulos alios, dividendorum obtinent sedes.

Cap. XI.

Quomodo deceni ^[18] juncti centenis, vel centeni millenis metiantur centenos aut millenos aut ulteriores.

Si volueris per compositum centenum cum deceno, vel compositum millenum cum centeno dividere, aut centenum, aut millenum: considera quotam partem divisoris teneat decenus, vel ce tenus ^[19] , vel millenus, et per denominationem earum partium multiplica differentiam divisoris, sicut faciebas in singularibus junctis cum decenis.

Cap. XII.

Item alia divisio centeni vel milleni, et deinceps per eosdem compositos divisores vel simplices^[20].

Si volueris dividere centenum vel millenum per decenum, aut millenum per centenum, sumes differentiam divisoris, secundum rationem singularium ad decenum, et multiplicabis. Aut per totam denominationem dividendi, si simplex decenus, vel centenus divisor est, vel per secundas, vel per tertias, vel per quartas, vel per quintas, si compositus est; habita videlicet ratione, quam partem compositi divisoris teneat decenus vel centenus.

Cap. XIII.

Quomodo, uno medio numerorum intermisso, juncti duo extremi caeteros metiantur.

Si volueris dividere centenum vel millenum per compositum centenum vel millenum, uno intermisso, unum dividendorum sumes ad minuta componenda, et maximum divisorem reliquae parti comparabis. Et si quid abundaverit, relinquendis repones. Minutum autem per denominationem ejus per quem divisor coaequatur, dividendo multiplicabis. Et in digitis quidem perfecta ponetur differentia. Ante articulos vero, altera differentia, uno minus, quasi rationem habens ad juxta positos, cum sunt digiti et articuli.

Nam solus articulus [id est sine digitis^[21]] integram proponit sibi differentiam digiti sive solus sit integram supponit ^[22] : et tum cum solus est digitus, vel cum articulo semper ei qui ad minuta componenda seclusus est, differentia integra secundabitur. Et hae quidem differentiae, et si quis forte a maximo divisore seclusus est, significabunt quod relinquitur ex dividendis.

Cap. XIV.

Quomodo centenus cum singulari metiatur millenum et ulteriores, vel millenus cum decenis decenos millenos et ulteriores.

Si volueris dividere millenum vel ulteriores per centenum cum singulari compositum, unum millenum in centenos dissipabis. Et rursus unum centenum ad minuta componenda secludes, et maximum divisorem reliquae parti comparabis. Et si quid secludetur, relinquendis repones. Minutum autem, ut in superiori capitulo multiplicabis, reliquaque omnia vel quae secluduntur, vel quae pro differentiis adhibentur, ordinabis. Rursusque easdem differentias, ac si qui forte seclusi sunt, per denominationem propositi dividendi multiplicabis. Ac iterum eadem regula deduces usque ad extremas differentias, et in millenis divisoribus cum decenis, ad decenos millenos et ulteriores, quasi eamdem ipsam rationem servabis.

Cap. XV.

Quot divisores sint in quolibet dividendo.

Si volueris nosse quot divisores sint in quolibet dividendo, articulos a quibus denominationes fiunt multiplicationis secundabis ad digitos, et si augmento eorum articuli provenient, reflectes ad articulos; et si in singularibus pares divisoribus provenerint, totidem unitates collectionibus aggregabis. Igitur et in denominationibus a toto et a partibus quae sunt a secundis et tertiis et quartis, et deinceps secundum eamdem rationem pro extremo divisore unitatem

constitues. Et sicut in centenis et millenis, quod ab

uno exsuperat, per denominationem totius summae multiplicatur, sic: ^[23] divisores, per denominationem totius dividendi multiplicabuntur. Sed non ipsis tantummodo centenis et millenis, simplex decenus ^[24] divisor centeni vel milleni, et ultra compositorum denominationes mittit ad tertias, id est ^[25] ad tertium locum ab eo quem dividit, scilicet in colligendis divisoribus. Centenus ^[26] milleni divisor ad quartas, millenus ad quintas, centenus vel millenus divisores sui, et compositi, uno relicto, denominationes suas mittunt ad extremos digitos.

Cap. XVI.

De protensione quarumdam mensurarum terrae.

Digitus est minima pars agrestium mensurarum.

Uncia habet digitos tres.

Palmus in quatuor protenditur digitos.

Pedem sedecim metiuntur digiti.

Passus quinque pedum mensuram sortitur.

Pertica duos passus, videlicet decem pedes explicat^[27]

Passus centum et viginti quinque stadium absolvunt.

Stadia octo milliarium praestant.

Mille passus, id est milliarium et dimidium, leucam faciunt, habentem passus mille et quingentos.

Duae leugae ^[28], sive milliaria tria, restam efficiunt.

Quidam leucam, pro leuva legunt.

Ambitus totius terrae ducentorum quinquaginta duorum millium stadiorum absolvitur, quae faciunt leuvas Gallorum viginti et unam, per duodecim divisis eisdem stadiis; milliaria triginta unum et quingenta: per quinquaginta in divisis eisdem stadiis. Passus tricies et semel, mille millia et quingentos pedes (centies vicies et quinquies, multiplicatis eisdem stadiis); centies quinquagies et septies mille (passibus) millia et quingentas uncias (quinquies multiplicatis) millies octingenties (pedibus, nonagies mille millia (duodecies multiplicatis) mille millia. Digitos quinque millia, sex centies septuagesies et unum mille; unciae per tres multiplicatae.

Reliqua desunt in ms.

1. Edit. Ad Constantinum Summ. Cæters desunt.
2. Edit. de simplici.—Si multiplicaveris singlularen numerum per singularem, dabis unicuique digito singularium, et omni articulae decem, directe scit icet et conversim. Si singularem per deccnum, dabis unicuique digitio decem, etc.
3. Addimus ex editus.
4. Hujusce captis et sequenetis titulus deest in codice
5. Edit., de cento.
6. Edit.,et. articulo centum millia.
7. Edit., de milleno.
8. Edit.,de deceno milleno.
9. Edit., digitio centies mille milla et articulo millies mille millla.
10. Edit.,de centeno milleno
11. Edit., addunt Abaci, et legunt dicat pro sic.
12. Edit., sic habent se decem ad centenos
13. <Edit., intermisse, differentiam divisions a singulari.
14. Cod. Scal., et millenos quidem.
15. Cod. Scal.,digiti
16. Editi o:n. divdendos.
17. Edit., singulariter centeno
18. Edit., decem
19. Edit., quingenus vel centenus
20. Edit.,divisores et simplices.
21. Deest in cod.
22. Edit., diiferntia. Solus digitus integram suppuint.
23. Edit.,multiplicatur: sic.
24. Edit. Sed non ipsis tantumundo centenis et millenis simplex decenus.
25. Edit., idem.
26. Edit.,divisoribus centenus vel millenius. divisores sui.
27. Edit. explicit.
28. Edit., leuvre

⟨[GEOMETRIA.]⟩

R. P. BERNARDI PEZII

IN OPUSCULUM SUBSEQUENS ADMONITIO

(Thesaurus Anecdotorum novissimus, Praefat. ad tom. III.)

Gerbertum, postea Sylvestrum eo nomine secundum, non solum theologicis et philosophicis, sed etiam mas thematicis disciplinis excultissimum fuisse, tum veteres tum recentiores scriptores tradunt: estque constan apud viros eruditos sententia, ideo unice apud quosdam Gerbertum in magiae suspicionem venisse, quod mathematicas disciplinas cum liberalibus artibus ita calluerit, ut eas pene mortuas in Gallia ressuscitarit. Sed ridiculam eam esse fabulam demonstrat vel solum ejus epitaphium a Sergio IV, successore Sylvestri, conditum, et ab Anonymo Zwetlensi, tom. I, p. III, in Historia Romanorum pontificum multo emendatius relatum quam apud Baronium et Papebrochium exstet. Porro quam certa hactenus Gerberti laus in mathematicis fuit, tam pauca ejus rei specimina in lucem prolata sunt. Solus Mabillonius tom. II Analectorum, pag. 212, Gerberti scholastici epistolam ad Constantinum monachum de Sphaerae constructione publicavit, quam cur. Guil. Cave ac eum secutus G. Olearius tom. II Bibliothecae Script. eccles., pag. 181, cum brevissima sit, librum de Sphaera vocent, nulla ratio est. Mabillonius in adnotatione ad laudatam Gerberti epistolam monet ejusdem Geometriam et Rhythmomachiam in bibliothecae Thuaneae ms. codice, signato num. 283, exstare, unde codex in bibliothecam Colbertinam commigravit, ut nos docet Casimirus Oudinus in Supplem. Bellarm., pag. 313, qui etiam advertit, Rhythmomachiae vetustum librum editum cum quatuor libris, idiomate suo Germanico de Lusu Schaccorum, Lipsiae anno 1616 in fol. a serenissimo duce Bruswicensi et Luneburgensi, sub nomine Gustavi Seleni, quae editio rara hodie habeatur. Caveus Hist. Litt. pag. 512, edit. Genev., Gerberti de Geometria librum ms. olim in bibliotheca quoque Farnesiana exstitisse commemorat. Alium nos eumque sexcentorum circiter annorum manu exaratum codicem, Gerberti Geometriam complexum in bibliotheca Petrensi Salisburgi reperimus, unde domum reversis reverendissimus et perillustris dominus celeberrimi Petrensis monasterii abbas, Placidus, eumdem benignissime communicavit. In eo codice textum Gerberti, nulla capitum divisione insignem, passim anonymi notulae in margine comitabantur, ex quibus eas duntaxat ad editionem nostram adhibuimus quae vetustis geometricarum mensurarum notis, nostrae aetatis penitus ignotis et singulari cura, ut in codice descriptae erant, hic in ligno incisis, aliquam lucem conciliarent. Caeterum textus non uno loco corruptus est, nec schemata geometrica ubique satis exacta. Verum a codicis nostri fide recedere nefas nobis esse duximus. Restituant male affecta loca, quibus Colbertinum aliosque manuscriptos codices fortuna obtulerit. Interim vel ex hoc Gerberti libro de Geometria satis intelligi potest disciplinas mathematicas aliasque egregias artes saeculo X nequaquam adeo jacuisse, ut quidam recentiores scriptores finxerunt. Forte non adeo multi vel nostro politissimo saeculo de Geometria Gerberto elegantius, brevius et apertius commentati sunt. Sed nobis comparationes temporum et hominum hic instituere propositum non est.

⟨[GEOMETRIA.]⟩

INCIPIT PROLOGUS IN GEOMETRIAM GERBERTI.

(Apud R. P. Bernardum Pezium, Thes. Anecd. noviss., tom. III, part. II, pag. 5.)

In quatuor matheseos ordine disciplinarum tertium post arithmeticae musicaeque tractatum geometrica speculatio naturaliter obtinet locum. Cujus videlicet ordinis ratio, quia in ipsis arithmeticae institutionis principiis a doctissimo et disertissimo liberalium artium tractatore Boetio satis luculenta datur, a nostris melius fatuitate, utpote nota, reticetur.

Haec vero disciplina, ut simplicibus loquar, a terrae mensura Graecum nomen accepit: γῆ enim, Graeca lingua, terra, μέτρον mensura dicitur.

Hujus inventores primi traduntur Aegyptii, qui propter Nili fluminis eluvionem, agrorum limites inundatione sui saepius confundentis, talis solertiam artis excogitavere, cujus exercitatione sui quisque quantitatem agelli facilius a continenti posset secernere. Sed quamvis ad dimensionis terrae utilitatem primitus inventa vocabulumque inde sortita sit, a posterioribus tamen, rationem ejus diligentius investigantibus, ad alia quoque nonnulla, quae vel cognitu utilia, vel exercitio jocunda videbantur, speculatio ejus accommodata est. Cui etiam talem quidam diffinitionis terminum aptavere: Geometria est disciplina magnitudinis et formarum, quae secundum magnitudinem contemplantur. Potest quoque et ita, ni fallor, aliquo modo diffiniri: Geometria est magnitudinum rationabilium propositarum ratione vestigata probabilis dimensionis scientia.

Utilitas vero disciplinae hujus omnibus sapientiae amatoribus quam maxima est. Nam et ad animi ingeniique vires exercitandas intuitumque exacuendum subtilissima, et ad plurima certa veraque ratione vestiganda, quae multis miranda et inopinabilia videntur, jocundissima, atque ad miram naturae vim, Creatoris omnia in numero et mensura et pondere disponentis (Sap. XI, 21) potentiam et ineffabilem sapientiam contemplandam, admirandam, et laudandam, subtilium speculationum plenissima est. De cujus ratione et regulis aliqua pro ingenioli nostri facultatula undecunque collecturi, ut ordinatius ingredientis animum ad subtiliora deducamus, ab ipsius artis elementis, quem terminum dicunt, exordium sumamus.

Explicit Prologus

INCIPIT
GEOMETRIA GERBERTI.

CAPUT PRIMUM.

Quid sit corpus solidum? Quid linea, punctum, superficies? Quid pes solidus, constratus, etc.?

Artis hujus initia et quasi elementa videntur punctum, linea, superficies, atque soliditas. De quibus cum saepe Boetius aliique tam saecularis quam divinae tractatores litteraturae in plurimis scriptorum suorum locis satis superque disputent, tum beatus et eloquentissimus Ecclesiae doctor, Augustinus, in nonnullis libris suis, et praecipue in eo qui De quantitate animae inscribitur, copiose disserit: Ubi etiam tantis oculum corporearum rerum imaginationibus obtusum per talium artium exercitia ad spiritalia veraque utcunque contemplanda non modicum purgari et exacui ostendit. Sed prudentibus, si qui hoc forte vel aspicere dignati fuerint, taediosum non sit, si a solido corpore, quod communi hominum sensui notius est, praepostero incipiens ordine simplicioribus, quid haec singula sint paucis tentabo monstrare.

Solidum corpus est quidquid tribus intervallis seu dimensionibus porrigitur, id est, quidquid longitudine, latitudine altitudineque distenditur, sicuti est quidquid visu tactuve comprehendi potest, ut haec praesens, in qua scribo, tabella. Hoc autem Graece stereon dicitur. Hujus autem termini seu super obducta planities superficiei apud nos nomen accepit, Graece autem epiphaniae. Quae ita intellectu capienda est, ut nihil sibi altitudinis, id est, crassitudinis usurpet, sed tantum longitudine latitudineque contenta se dilatat. Nam si his altitudinem adjicis, jam non superficies, sed corporis pars, atque ideo solidum corpus erit.

Superficiei vero extremitas sive terminus linea, seu Graece gramma est. Quam ita mente percipias oportet, ut latitudinis expers solius longitudinis se rigore producat, ne latitudine addita jam non linea, sed superficies sit. Lineae autem principium et extremitatem punctum determinat, quod ita se intelligibili ratione coarctat, ut lineae tantummodo finis existens nullam in eo partis aut alicujus omnino magnitudinis quantitatem obtineat. Itaque ut singula juxta praedictam rationem diffiniam: Punctum est parvissimum et indivisibile signum. Quod Graece simion dicitur. Hoc vice unitatis, quae est numerorum omnium principium, nec tamen ipsa numerus, omnium origo est mensurarum; ipsum tamen nullius mensurae aut magnitudinis capax. Linea est longitudo sine latitudine, haecque solum in longitudine sui sectionem admittit. Superficies est latitudo sine altitudine. Haec et superficies in rerum natura subsistere nequeunt praeter corpora, mente tamen intelliguntur incorporalia, et quasi praeter corpora esse suum habentia. Soliditas vero supra diffinita in solidis manens corporibus, sensibus etiam comprehendi valet, eaque omnifariis et in longitudine ac latitudine, nec non etiam et altitudine sectionibus subjacet. Atque haec interim simplicioribus de praefatis rebus ratiuncula data sufficiet. Doctiores siquidem de talibus sufficientius alias instructos diutius in his detineri non oportet.

Itaque per praedictas tres solidi corporis dimensiones quaecunque rationabiliter metienda proponuntur, geometricali theoremate ducatus rationis mensurantur. Aut enim longitudo, aut latitudo, aut certe crassitudo, quae consueto nomine altitudo a geometricis vocatur, metiendo indagatur. Longitudo, ut in lineis aliquam figurae agrive aream includentibus, ut in itinerum spatiis, ut in arborum aedificiorumque sublimitatibus, ut in fluminum, curtium aliarumve rerum lineari in directum proposita usque ad certum terminum mensuratione, quae videlicet linearis mensura vocatur. Latitudo vero, ut in areae ipsius vel planitiei, quae linearum certis includitur terminis, quantitate constrata vel plana dicitur mensura, et Graece epipeda dicitur. Altitudo autem ut crassitudine vel spissitudine quarumdam certae mensurae structurarum; seu capacitate diffinitae quantitatis vasorum: quae mensura solida vocatur. Atque hinc est, quod mensuras quasdam utpote pedes nunc lineares, nunc constratos, nunc vero solidos vocitare solemus.

Linearis pes, per quem lineas vel longitudinem aliquam metimur nihil interim de altitudine et latitudine curantes, et est talis.---·Constratus pes sive planus, per quem superficies sive planities, seu area lineis circumsepta mensurata, et est in longitudine et latitudine aequalis et quadratus, sed altitudine carens ita Formula:Symbol missing. Solidus autem est longitudine, latitudine, altitudine aequaliter distans et quadratus, per quem solida metiuntur corpora, formam videlicet cubi seu tesserae retinens, qui in planitiei quidem aequalitate non potest aperte figurari, sed vel mente intelligi, vel cera, vel ligno, aliave ejusmodi materia facile valet formari, quamvis Calcidius Timeum Platonis exponens solidum in plano corpus figuratum utrumque descripserit.

Aliae etiam, de quibus paulo post dicemus, mensurae trifaria, ut de pede jam dictum est, distinguentur ratione. Aut enim et ipsae lineares, aut constratae, aut solidae intelliguntur. Sciendum autem magnopere est quod per lineares mensuras constratae investigandae sunt. Si enim lincares in se vel inter se multiplicentur, constratae nascentur. Et si constratas itidem per lineares multiplices, solidas invenies.

Quod ut facile clarescat, exempli causa linea vice pedis linearis in longum ducatur, eaque in quatuor lineares palmos hoc modo secetur Hic ergo linearis pes si latitudine ejusdem quantitatis addita in quadrum aequaliter describatur, constratus hujusmodi informatur:

Si ergo quatuor lineares palmos longitudinis per totidem, qui in latitudine notantur, hoc est, quatuor per quaternos multiplices, in constrati nimirum pedis planitie, sedecim palmos constratos hoc modo invenies:

Quod si item eumdem pedem solidum efficiens parem longitudini latitudinique ei altitudinem superimponis, hicque per quatuor lineares super adjectae altitudinis palmos sedecim planitiei constratos multiplices, in solido nimirum pede, sexaginta quatuor solidos palmos reperies, quod a quolibet poterit facilius intelligi quam in palmo describi. Sic itaque linearis pes lineares palmos quatuor, constratus sedecim constratos, solitus sexaginta quatuor solidos palmos recipit, eademque in caeteris mensuris ratio multiplicationis juxta cujusque quantitatem observetur.

CAPUT II.
De vocabulis et quantitate mensurarum ab antiquis inventarum.

Mensurarum autem vocabula ab antiquis inventa, et in usu posterorum hactenus reservata, ferme haec sunt: digitus, uncia, palmus, sextaque; quae et dodrans, pes, laterculus, cubitus, gradus, passus, pertica; quae et decempeda, actus minimus, clima, porca, actus quadratus; qui et agripennus, seu aripennus, jugerum, seu juger, vel jugus, centuria, stadium, milliarium, leuca. Quorum quantitas singulorum primum juxta lineares mensuras videatur, ut postmodum ad constratas solidasque commodius traducatur.

Digitus est minima qua in agris metiendis antiqui utebantur mensura, continens hordei quatuor grana, in longitudinem scilicet continuatim disposita. Non autem quorumcunque hominum digitos, qui utique multum dispares sunt, passim accipias oportet, sed spatium quod latitudo digiti alicujus mediocris illius temporis hominum transversim occupabat, pro longitudine certa geometricalis digiti uniformiter teneas. Idemque de palmo, pede, cubito, et caeteris ejusmodi faciendum est.

Uncia, juxta antiquiores tres, digitos recipit. Sed quia cujuslibet rei duodecima pars uncia dicitur, posteriores unum tantum digitum et tertiam digiti partem unciae deputavere, ut pedis, qui sedecim digitis constat, pars duodecima possit existere. Nam as et triens 16 sunt.

Palmus autem, quarta pars pedis, quatuor digitos recipit, uncias autem tres. Dictus autem palmus a palma, id est, a manu extensa, quae quatuor digitis constat.

Sexta, quae et dodrans, habet digitos duodecim, uncias novem, palmos tres. Dictus autem dodrans, quod ab integro pede dempto quadrante constet.

Pes continet digitos sedecim, uncias duodecim, palmos quatuor, sextam unam, tertiam ejus; cujus mensura in quibuslibet metiendis usitatior est.

Laterculus non in sola longitudine, ut superiores, accipi potest, sed ei latitudo etiam est, ut constratus fiat, habetque in latitudine pedem unum, in longitudine quoque pedem unum et deuncem ejus, in lato uncias duodecim, in longo viginti tres; hicque in tota area sua habet uncias constratas 276. Dictus autem laterculus diminutive a latere, id est tegula, quia hujus mensurae ad tegenda seu consternenda aedificia fieri solebat.

Cubitus recipit pedem unum et semissem, sextas duas, palmos sex, uncias 18, digitos 24. Hic etiam in quibusdam locis pro statura hominum recipitur.

Gradus recipit cubitos 2, pedes 3, sextas 4, palmos 12, uncias 36, digitos 48. Dictus, quod gradientes homines saepius tantum spatii alternatim metiantur.

Passus continet gradum unum et (Vetus Glossa in cod. exponit bissem; alias est dodrans) cubitos 3 et (Eadem Glossa, trientem) pedes quinque, sextas 6 et , palmos 20, uncias 60, digitos 80. Hujus in itinerum spatiis maximus usus est metiendis. Dictus passus a patendo videtur, pro eo quod patentibus intercapedine quinque pedum cruribus figuratur: unde et passi crines dicuntur.

Pertica, quae et decempeda, continet passus 2, gradus 3 et trientem, cubitos 6 et bissem, pedes 10, sextas 13 et , palmos 40, uncias 120, digitos 160. Dicta pertica quasi portica a portando scilicet. Manu namque mensoris ad agros dimetiendos virga mensuralis portatur.

Actus minimus in quantitate tantum superficiei agrorum consideratur, habetque in lato pedes 4, in longo 140. Qui invicem ducti, id est, quater 140, in tota agri superficie constratos pedes 560 ostendunt. Ductus autem ab agendo rurali opere videtur.

Clima, eodem modo agri quantitatem designans, habet et in longo et in lato pedes 60. Qui invicem ducti 1600 pedes constratos complent.

Porta, nihilhominus agri mensuram indicans, in longitudine 80, in latitudine 36 pedes habet. Qui invicem ducti 2400 indicant constratos.

Actus quadratus, qui et agripennus seu aripennus dicitur, quo agri modum discriminamus, per singula quatuor latera perticas 12, id est, pedes 120 recipit. Qui in se ducti 144 perticas constratas, pedesque ejusmodi constratos 14400 in agripenno demonstrant.

Jugerum seu juger, seu jugus, quod junctis duobus aripennis confit, indeque ab jungendo nomen accipit, quantitatem itidem agri . . . niens, habet in longitudine perticas 24, id est pedes 240; in latitudine perticas 12, id est 120 pedes. Qua latitudine per longitudinem ducta in superficie jugeri perticas constratas 288, pedes vero 28800 invenies. Hujus quartam partem tabulam appellant, continentem perticas constratas 72.

Centuria est ager 200 continens jugera, dicta, quod apud antiquiores centenis tantum jugeribus computabatur. Hae tamen, quae agrorum quantitatem designant, mensurae, magis in quantitate areae planitieque lineis circumscripta, quam ipsarum, quibus circumscribitur, linearum longitudine, considerandae sunt. Cujus enim longitudinis lineae aream includant, nihil interest, si tamen ipsa propriam quantitatem area non amittat, ut in jugero. Utrum enim in longo 24 perticas, in lato vero 12, ut supra dictum est, habeat, an in longo 18, in lato 16; an in longo 32, in lato vero 9; an alio atque alio modo longitudo latitudoque permutentur, si tamen mutua multiplicatione 288 constratas perticas efficere possunt, jugerum nihilominus implebunt. Idemque in agripenno et caeteris agrorum mensuris sentiendum est.

Stadium autem, quod magis in itinerum dimensionibus usuale est, continet passus 125, gradus 208 et trientem, cubitos 416 et , pedes 625, sextas 933 et trientem, palmos 2500, uncias 7500, digitos 1000. Dictum autem stadium dicitur a stando, seu quod juvenes currentes emenso hoc spatio ad metam starent; seu quod Hercules primus hoc spatium uno anhelitu transcursum stando signaverat.

Milliarium habet stadia 8, passus mille (unde et nomen accepit), gradus 1600, 61 , cubitos 3300, 33 , pedes 5000, sextas 6600, 66 , palmos 20000, uncias 60000, digitos 80000. Hoc permissu priscae legis iter Sabbati fuit.

Leuca recipit milliarium unum et dimidium, stadia 12, passus mille quingentos, gradus 2500, cubitos 5000, pedes 7500, sextas 10000, palmos 30000, uncias 90000, digitos 120000. Dicta leuca a levando, id est, relevando post tantum iter corpore. Unde et apud Teutonicos Rasta a requiescendo appellatur.

CAPUT III.

De descriptione quantitatis earumdem mensurarum trifaria.

Sed quia haec de linearibus, id est solam longitudinem designantibus mensuris utcunque dicta sunt, nunc quoque earumdem quantitatem, si constratae aut solidae fiant, per passus, pedes et digitos in subjecta, si placet, paginula quam brevissime subnotemus, eas videlicet intermittentes quas, quantitates tantum superficiei agrorum, demonstrare praediximus.

Leuca habet lineares passus 1500, constratos his M̄.Ī.C̄C̄.L, solidos ter M̄M̄M̄, et ter CM̄M̄, et LXX, es M̄M̄, et Ves ĪĪ.

Milliarium habet lineares passus mille, constrato M̄Ī, solidos M̄M̄, millia M̄M̄ millia.

Pertica habet lineares passus duos, constratos quatuor, solidos octo.

Passus habet lineares pedes quinque, constratos 25, solidos 125.

Gradus habet lineares pedes 3, constratos 9, solidos 27.

Cubitus habet linearem pedem I, unum S.^[1],constratos duos, unum trientem, solidos tres,^[2]

L Pes habet lineares digitos 16, constratos 256, solidos 4096.

Sexta habet lineares digitos 12, constratos 144, solidos 1728.

Palmus habet lineares digitos 4, constratos 16, solidos 64.

Uncia habet linearem digitum unum, ?? constratos unum ?? et solidos duos,  ???^[3]

Digitus habet linearia hordei grana 4, constrata 16, solida 64.

Et hactenus de mensuris, quae a prioribus nobis relicta sunt, satis et non superflue, ut reor, dictum est.

Quod si prioribus in mensurando partibus indiget, diligens quisque unamquamque mensurarum praedictarum, ut necesse fuerit, seu per minutias usitatas sive per intellectuales multimodis habere poterit.

CAPUT IV.

De planis figuris.

Nunc vero de figuris, quae praefatis linearibus includuntur mensuris, speculandum est. Figura, quae Graece schema vocatur, est spatium certis terminis inclusum. Hujus species duae sunt. Aut enim planae aut solidae sunt. Sed de solidis in posterioribus; nunc de planis videamus.

Planae dicuntur figurae, quae profunditate, id est, altitudine carentes, in longitudine tantum latitudine que considerantur. Hae vero si rationabiliter proponuntur, aut rectis lineis, quae Graece euthyae, determinantur, et angulatae sunt, appellanturque euthygrammae; aut curvis seu circumferentibus lineis, quas Graeci cyclicas sive cycloides (Cod., licoides) sive capellas vocant, includuntur, et rotundae sive oblongae sunt, et campylogrammae nominantur: vel certe utrisque, id est rectis et curvatis, componuntur, et partim angulatae, partim lunatae seu rotundae sunt, quod genus micton a Graecis dicitur. Quae singulae, prout commodum et utile videbitur, in consequentibus apertius describentur. Spatium autem sive planities planarum figurarum lineis circumscripta, embadum a Graecis appellatur, quod a nostris interpretatum area nuncupatur, ad cujus videlicet et areae quantitatem investigandam variae, pro diversitate figurarum et theorematum, regulae passim dispersae feruntur, ex quibus aliquas, quas nostri attingere potuit diligentia, quae utiliores videbantur, aliquantisper ordinatius digestas aggredi tentabimus, si prius pauca de angulorum speciebus, et alia quaedam ingredientibus necessaria probaverimus.

Itaque planae figurae quas rectis lineis determinari angulatasque esse diximus, trinis necessario planorum angulorum formantur speciebus. Est autem planus angulus duarum linearum in planitie e diverso ductarum ad unum punctum coadunatio. Sive aliter: Angulus est spatium quod sub duabus lineis continetur se invicem tangentibus. Qui nimirum, trimodis speciebus discretus, aut rectus est, aut hebes, aut acutus.

Rectus, qui et normalis dicitur, hoc modo fit, si rectam lineam jacentem altera stans recta contingat, et ex utraque sui parte aequos angulos ita facit:

Hic autem, quasi viae virtutis medium tenens, sibique ipsi semper et uniformiter aequalis, nec se plus aequo dilatat, nec minus justo coarctat.

Hebes autem, qui et plus normali vel obtusus dicitur angulus, qui, quasi pleonasiae more, semel rectum excedens, incerta indefinitaque quantitate, donec in lineam deficiat, dilatari et expandi potest. Fit autem si jacenti lineae altera ab ea inclinata jungatur ita:

Acutus est, qui, neomesiam imitans, et infra rectum subsistens, identidem quantitate indefinita usque in lineam directam coarctari valet. Fit vero si jacentem lineam rectam altera ad eam inclinis tangat, ita:

Et hi quidem anguli, ex rectis scilicet facti, euthygrammi Graece, rectilinei possunt Latine appellari. Possunt tamen eaedem tres angulorum species aliquomodo ex rectis et circumferentibus lineis, item ex circumferentibus solis figurari. Ex rectis namque et circumferentibus lineis recti anguli figurantur, si circulus aequaliter a puncto circumductus rectam lineam per ipsum punctum in duo aequa secat ita:

Hebetes autem, qui et obtusi anguli, si major dimidio circuli pars hoc modo formetur;

Acuti vero fiunt, si minor medietate circuli pars scribitur:

Ex solis autem circumferentibus lineis, si eas, id est, tres angulorum species, velis figurare, duos aequales circulos ita sibi invicem innexos circumducito, ut uterque circumductione sua secet alterius punctum; sicque et in media, ni fallor, area, et in singulis partibus altrinsecus positis rectos omnes ad sui modum angulos pernotabis ita:

Quod si duos alios connexueris, ita ut uterque suo ambitu punctum includat in medio embado duos hebetes, in quatuor altrinsecus vero positis acutos nihilominus angulos formabis ita:

Sin autem ita bini sibi nectantur, ut punctum alterutrius ab altero immune omnino relinquatur, in media nimirum areola acuti in extremis utrinque hebetis anguli species figurantur, ut cernis.

Ut autem omnes angulorum species in una pariter inspiciantur, talis circulorum componitur connexio:

Sciendum quoque est quod acuti anguli interiores, hebetes vero exteriores ad comparationem scilicet recti anguli solent appellari. Rectus quippe angulus ab hebete, utpote exteriore, latioreque includitur; sed ipse rursus acutum, ut videlicet amplior, interiorem includit; quod in subjecta formula rectilinea, ubi omnes angulorum species ad unum eo adunatae sunt punctum, describitur hoc modo.

Intuendum etiam est quod rectae lineae jacenti si recta una, quae perpendicularis dicitur, erecta superstet, ubi jacentem tangit, ex utraque sui parte rectum angulum efficiet hoc modo:

Si vero ad alterutram partem linea superstans inclinetur, in illa, ad quam inclinetur, parte interiorem, id est, acutum angulum efficit, in altera vero exteriorem, id est hebetem, ita tamen ut hi duo anguli, interior scilicet et exterior duobus rectis sint aequales, hoc modo:

Quantum enim interior a recto minus habet, tantum exterior rectum supervadit. Quod si rectae jacenti lineae duae adversis partibus inclinatae ita superstent, ut et illam et se invicem ad unum punctum tangant, tres nimirum interiores angulos formant, ita tamen, ut hi tres anguli duobus rectis aequales sint. Nam tantumdem spatii quantum duo recti occupant, hoc modo:

Si duae rectae sese invicem altera per alteram ductae secent, aut quatuor rectos efficiunt angulos, aut duos exteriores, totidemque interiores ex adverso sibi invicem aequos reddunt, qui tamen quatuor rectis angulis sunt aequales, hoc modo:

Duae rectae lineae aequali a se invicem spatio inductione sua distantes et in infinitum ductae, nunquam invicem concurrentes paralellae, id est aeque distantes dicuntur, ita:

Quod si recta linea ab una ad aliam ducta fuerit, aut rectos angulos quatuor, ubi tangit eas, efficiet, aut totidem rectis aequos, binos scilicet interiores, binosque exteriores sibi ex opposito invicem aequales taliter:

Possent quidem et alia nonnulla de lineis et angulis inveniri et dici. Sed haec ingredientibus sufficere putavi.

CAPUT V.

His tribus anguli speciebus omnis coagulata consistit figura.

In omnibus ergo, ut dictum est, planis figuris, quae quidem angulatae sunt, unam vel duas, vel certe omnes has angulorum species necessario invenis; unam, ut omnes angulos rectos habeant aut hebetes omnes, vel omnes acutos; duas, ut alios angulos rectos habeant, alios acutos, aut alios hebetes, alios acutos, aut alios rectos, alios hebetes; omnes, ut et rectus, et hebes et acutus, quod tamen rarius evenit, ut in una aliqua inveniatur figura. Quod totum posterius in earum satis formationibus clarebit. Nunc jam de triangulo, qui in planis figuris naturaliter primus occurrit, sequens ratio quae videbuntur aggredi tentabit.

CAPUT VI.

De principalitate trianguli.

Triangulus, ut in arithmeticis satis a Boetio declaratum est, ideo planarum principium existit figurarum, quia tria primum rectae lineae superficiem seu latitudinem aliquam possunt includere. Duae quippe rectae nihil possunt spatii circumdare, atque ille ideo, quia tribus lineis distensus figuras angulatas planasque primus efficit, jure in eisdem figuris principatus locum obtinebit. Qui et ideo principium et quasi elementum exstat in angulatis figuris, quod unaquaeque earum ex eo componatur, et in eumdem resolvatur. Si enim ipsius trianguli sive tetragoni vel pentagoni, hexagonive ceu caeterorum sequentium multiangulorum superficiem, id est aream mediam puncto designaveris, et ab eodem puncto ad angulos rectas lineas deduxeris, unumquemque eorum ex tot compositum et in tot triangulos divisum pernotabis, quot ipse constat ex angulis. Nam eodem modo ipse triangulus in tres alios triangulos; tetragonus in 4; pentagonus in 5; aliique sequentes juxta numerum angulorum suorum in triangulos dividuntur. Ubi subtiliter id etiam evenit ut, quia in triangulos cujusque eorum divisio fit, per triangulorum quoque regulas uniuscujusque eorum a diligentibus embadum inveniri possit. Quare satis cuipiam potest declarari omnium planarum figurarum triangulum principium esse.

CAPUT VII.

De speciebus trianguli.

Est autem triangulus, qui et trigonus sive tripleurus dicitur, plane figura tribus rectis lineis sive lateribus et totidem angulis terminata. Hujus species tres sunt, orthogonius scilicet, et ampligonius, atque oxygonius.

Orthigonius est triangulus unum rectum angulum habens et duos acutos, taliter:

A recto autem angulo, quem habet, nomen possidet. Orthon quippe Graece rectum: gone angulum sonat. Inde Orthogonius quasi rectiangulus dicitur.

Ampligonius est triangulus unum hebetem et duos acutos habens angulos, ita:

Qui et ipse ab hebete angulo suo identidem accepit vocabulum.

Oxygonius autem est triangulus omnibus acutis angulis determinatus, ita:

Unde ab acuto, quia oxya sonat, appellatus est. Hic vero et unius speciei angulos et aequa latera potest habere: quod in prioribus omnino est impossibile, ut et quivis facile intelligere, et in figuris eorum oculis valet approbare.

Habent etiam iidem trigoni quaedam alia quoque tria ad discretionem sui vocabula. Alius enim eorum isopleurus, alius isoceles, alius scalenos dicitur.

Isopleurus est qui omnibus aequalibus continetur lateribus. Isos quippe aequalis; pleuros latus dicitur.

Isoceles, qui duo habet latera aequalia, qui etiam quasi cruribus insistit; tertium inaequale, unde et isoceles, quasi aequicrurius dicitur.

Scalenos, qui omnia latera inaequalia invicem continet; dictusque scalenos quasi gradatus, eo quod velut gradibus, de uno in aliud transfertur latus. Sed isoplevrus, id est aequilaterus solus dictus potest esse trigonus oxygonius; isoceles vero atque scaleni et orthogonii et ampligonii, ipsique item oxygonii poterunt fieri. Singuli quippe eorum et duobus lateribus aequalibus, tertio inaequali, et omnibus inaequalibus solent formari.

CAPUT VIII.

De natura triangulorum.

Illud quoque in his triangulis speculare, quod juxta supradictam superius angulorum quantitatem in omni trigono ampligonio exterior, id est hebes angulus major est utrisque interioribus, id est acutis in ipso scilicet ampligonio trigono ex adverso constitutis, ipsique duo non solum exteriore sed etiam recto angulo minores probantur, ut in hoc:

In omni quoque triangulo duo anguli quoquomodo sumpti duobus rectis angulis minores sunt.

In omni etiam triangulo minus latus majorem angulum, majus vero minorem efficit.

Si in quolibet trianguli latere a finibus lateris duae rectae lineae introrsum inclinatae angulum faciant, ipsae quidem caeteris trianguli lateribus minores sunt; angulum vero majorem efficiunt ita:

In omni orthogonio triangulo, solus rectus angulus duobus reliquis interioribus, id est acutis, probatur aequalis. In oxygonio autem tres interiores, id est acuti singuli duobus rectis angulis aequi sunt, et omnino in omnibus triangulis idem evenit, ut tres eorum anguli duobus rectis angulis aequi sint. Nam in ampligonio quantum exterior, id est hebes angulus rectum superat, tantum duo interiores, id est acuti superantur a recto. Et in orthogonio unus rectus est, et interiores, id est acuti, qui item, ut dictum est, unum rectum angulum complent.

In oxygonio quoque duo acuti unum rectum superant, sed duobus tantum minores sunt, quantum tertius supplere poterit angulus. Et juxta hanc rationem, ni fallor, erit intelligendum quod in categoriarum Aristotelis Commentariis a Boetio dictum est: Multi saepe movere soliti sunt scrupulum: scimus triangulum tres interiores angulos duobus rectis angulis habere aequos.

His interim de natura triangulorum expeditis, qualiter quisque angulus, utrum rectus an hebes aut acutus sit, discerni queat breviter dicamus, ut certius requirenti utrum triangulus quisque orthogonius, an ampligonius sive oxygonius sit, probare valeamus.

CAPUT IX.

Quomodo tres angulorum species discerni valeant?

Si de aliquo angulo, utrum rectus an hebes acutusve sit, dubitaveris, hujusmodi experimento uti poteris. Ab angulo, de quo dubitas, in utraque linea, quae in eo conveniunt, aequalem mensuram cujusvis longitudinis sumptam punctis utrinque notato, et ab uno ad aliud punctum rectam lineam ducens, eamque in duo aequa dividens, medietatem ejus puncto signabis. A quo videlicet puncto si ipsa eademque mensura, qua medietatem lineae esse invenisti, angulus ille, de quo quaesieras, distabit, rectus erit. Si longius distans ab ea mensura attingi nequiverit, acutus; si autem propior a praefata transgreditur mensura, obtusus, id est hebes esse dignoscitur. Verbi gratia, sit angulus, de quo dubitas, a:

a quo in utraque linea aequali mensura distet b et c. Medietas lineae a b ad c ductae fit d. Si ergo a d puncto b et c et a aequali mensura distent, rectus angulus a erit. Si minor ad a fuerit, quam ad b et c, hebes. Si autem major, acutus angulus a esse non dubitatur.

Vel aliter, juxta Pythagorae inventum. Ab angulo, de quo dubitas, in una ejus linea tres aequales longitudinis mensuras, utpote pedes, in altera ejus longitudinis quatuor dimetiens, ubi utrinque fuerint terminatae, punctis signato, et ab uno horum puncto ad alterum lineam rectam deducito. Et si haec linea quinque aequaliter pedes habuerit, angulus ille, de quo dubitas, rectus erit; si plus quam quinque, hebes; si autem minus, acutus apparebit. Exempli causa, sit ipse angulus e

ab hoc in una linea tres mensuras quasi pedes usque ad g metior, ab eodem in altera linea usque ad f duo. Si ergo in hac linea inter f et g, quinque ejusdem longitudinis mensuras invenio, a angulum rectissimum natura cogente minime dubito; si autem plus quam quinque, hebetem; si minus, inter acutos eumdem putari debere certissimum teneo, ut in subjecta formula patet. Lineae vero rectae, quibus trigoni seu tetragoni, et aliae quaedam planae figurae determinantur, his ferme vocabulis designantur.

CAPUT X.

Le appellationibus linearum in figuris.

Linea quae in una parte figurae directe et non oblique jacet, basis nomen accepit, eo quod super ipsam figura fundata sit. Quae vero in summo quasi in culmine figurae similiter directim ducitur, coraustus appellatur, atque jusum [deorsum] a summo directim more perpendiculi pendens, ubi basi coraustove conjungitur, rectum angulum efficit, catheti sive perpendicularis vocabulum suscipit. Illa autem quae, oblique jusum sive susum deducta, hebetis vel acuti anguli effectrix videtur, hypotenusa, id est obliqua sive podismus nominatur.

Ex harum autem linearum mensura, maximeque catheti et basis seu corausti, quae scilicet longitudinem latitudinemque figurae determinant, constratam embadi mensuram, ut superius commemoravimus, vestigare debemus. Sed quamvis ampligonius propter angulum majorem a quibusdam praeponatur, oxygonius vero propter isopleuron, qui et angulorum et laterum aequalitate gaudet, principalior putatur. Nos tamen orthogonium cum reliquis suis tum propter recti anguli principatum, tum quod ratio ejus apertior certiorque sit, et ab eo ampligonius oxygoniusque regulas accipere videantur, merito his anteponendum aestimamus.

CAPUT XI.

De Pythagoricis orthogoniis.

Inter omnes diversorum laterum triangulos orthogonius ille quodammodo speciale privilegium et meritum habere videtur, qui ab inventore Pythagora Pythagoricus appellatur; quod quare videatur, in consequentibus manifestatur. Hic autem talibus laterum proportionibus continetur, ut basis ad cathetum sesquitertia, hypotenusa ad basim sesquiquarta, itemque ad cathetum superbipartiens tertias sit. Habet quippe cathetus pedes, aliasve minores vel majores mensuras in eisdem proportionibus, ut subscripti.

CAPUT XII.

Quomodo minutiae addantur figuris.

Quod autem interdum quaedam vel omnia latera hujusmodi orthogoniorum minutiis admistis solent propani (neque enim sagacem geometren minutiandi solertiam decet ignorare), horum etiam re erit exempla subnotare: In his itaque aliisque orthogoniis in eisdem laterum proportionibus constitutis, videlicet et Pythagoricis, hoc modo invenire per cathetum alia latera poteris.

Cathetus ter ducatur; nona pars inde auferatur; residui dimidium pro basi habeatur. Si eamdem, quam abstulisti, nonam inventae basi adjungis, hypotenusam habebis, ut in eo, quem primum posui, cathetus, utpote 3 ter ductus efficit novem; ablata nona, id est unitate reliquum ejus rei, id est dimidia basim, quae quaternario titulatur, efficit. Cui basi si nona superius dempta, id est unitas reddatur, hypotenusa 5 unitatibus inscripta completur. Idemque in caeteris sequentibus sive de integris seu minutiatis numeris compactis invenitur, ut in his 4, quae in catheto sunt, quatuor per 3 ducti 12 faciunt. Horum nona parte, id est unitate ablata et triente residui, id est 10, et bisse medietas basim in 5 et triente demonstrant. Quae itidem nona ad basim juncta podismum in 6 et bisse constare manifestat.

Vel aliter idem invenias. Catheti dimidio triplicato, nonaque parte inde ablata, basim habeto. Eidem triplicationi nona sua addatur, et hypotenusa creatur, ut in eo, qui habeat senarium in catheto, dimidia ejus, id est 3 in se ter ducta 9 creat. Unde ablata nona 8 erit basis. Nona vero ad ipsos novem addita fiet 10 hypotenusa.

Similiter in eo cui et quadrantem in catheto posui, dimidia hujus, id est 2. et S. et ter ducti 7, et S. et et numerum faciunt. Hujus nona id est et dempta 7 basim relinquit. Addita autem 8 et hypotenusae tribuit.

Vet aliter. Catheti dimidium sexies ducatur, nona inde pars auferatur, reliquum dimidium pro basi habeatur. Basi inventae eadem nona addatur, et hypotenusa creatur, ut in eo qui 9 in catheto habeat. Medietas ejus, scilicet 4 et semis, sexies ducta 27 efficit. Hinc nona parte id est 3 ablata reliqui 24, scilicet dimidia, id est 12, basis erit. Cui 3 id est nona superiore, junctis in 15, podismum constituit.

Nihilominus in eo, cui sex et ponitur in catheto, dimidia, quae est 3 (quadrans) sexies multiplicata, 19 facit. Inde nona parte, quae est 2 (Glossa vetus: s. siliquam interpretatur) z. S. et S. abblata remanent 16 et quinque Quorum dimidium, id est 8, et sextulaque basim complet. Cui nona praefata superaddita podismum, id est 10, et S. quinque <NOBR>φ</NOBR> facit cum summa dubietate seposita.

Est etiam alia regula multo diligentiori speculatione dignissima, quae in his Pythagoricis orthogoniis prorsus verissima, et in aliis omnibus orthogoniis vel omnino vera vel veritati proxima est.

Hac quippe in omni ferme orthogonio trigono per duo quaevis latera tertii poterit indagari quantitas naturae constitutione certissima hoc modo:

Ut ergo hypotenusa inveniatur, catheti numerus in se, ut tegragonus fiat, ducatur, eique basis numerus in se similiter ductus conjungatur. Hujus simul summae ex duobus scilicet tetragonis confectae latus tetragonale quaesitum et inventum hypotenusae numerus esse sciatur.

Tetragonus autem, ut ex arithmeticis notissimum est, dicitur numerus ex alio in se ducto procreatus, ut 4, qui ex binario; ut 9, qui ex ternario; ut 16, qui ex 4 in se ducto procreatur. Duo enim bis quatuor, et tres ter novem, et quater quatuor 16 creant. Numerus autem qui ita tetragonum in se ductus efficit, ejusdem effecti a se tetragoni latus tetragonale vocatur.

Ut autem basis quantitas pernoscatur, ex numero hypotenusae ducto in se, catheti numerus item in se ductus auferatur, et residui numeri latus tetragonale basi, ut naturaliter insita quantitas tribuatur.

Ad catheti vero mensuram vestigandam ex hypotenusae numero item in se ducto, numerum basis in se ductum adime, et latus reliqui tetragonale pro catheto tene. Quae singula ut clarescant exemplis ex superioribus orthogoniis minimum sumo, et per cathetum ejus ac basim hoc modo hypotenusam invenio. Cathetus, id est 3, in se ductus 9, tetragonum facit. Item basis, id est 4, in se ducta in 16, tetragonum surgit. Qui duo tetragonii 9, et 16 conjuncti 25, rursus tetragonum compaginabunt. Cujus latus tetragonale, quod est 5 (quinquies enim quinque 25 numerum complet), hypotenusae.

Per cathetum autem et hypotenusam hoc modo basim invenies. Ex numero hypotenusae, id est 25, cathetum in se ductum 9 aufero, et reliqui, id est 16, latus tetragonale, quod est 4, basi ascribo. Ad cathetum vero reperiendum ex eodem 25, hypotenusae numero in se ducto basim in se ductam, id est 16 detraho, et reliqui novenarii latus, id est 3, dabo catheto.

Item, ut et in majori exemplum dem, sumo eum qui in catheto 12, et in basi 16 tenet, numerosque ex utrisque in se ductis confectos, scilicet 144 et 256, conjungo, et ex utrisque confecti 400 numeri latus tetragonale, id est 20, do hypotenusae. Ex quibus iterum 400, si cathetum in se ductum, id est 144, abstraho, reliqui 256 numeri latus, id est 16, basi tribuo. Quod si eisdem 400, basis in se ducta, id est 256, adimatur, 12 qui residui, id est 144, illius numeri latus est, perpendiculari, id est catheto donatur.

Et ne in minutiatis quoque orthogoniis exemplum dare subterfugiam, eum accipio, cui superius 6 et ?? in catheto posueram, ipsumque cathetum regulariter, quod abacistae facillimum est, in se duco, et 40 S. ?? tetragonum invenio. Item basi, quae est 64, 3  ?? ? ? 3. ?? ? ? II. M ? ?? ? M ? et tertia. 8 ??? in se ducta fit tetragonus 71. ?.??? et duae ?? et tertia unius. Hi duo tetragoni simul juncti faciunt tetragonum 101 ? ? ? ? et duas siliquas et tertiam unius siliquae continentem. Cujus latus tetragonale inventum, quod est 10 S. E et C. (nam hoc in se multiplicatum eumdem restituit) hypotenusae ostendit quantitatem. Ex eodem autem hypotenusae numero in se ducto, id est ??? ? ? duabus siliquis et tertia parte siliquae, si cathetum in se, id est 40, S. ? ? dempseris, reliqui, id est 71 ????? duarum sili quarum et trientis siliquae latus erit basis, id est 8 ???? Ex eodem hypotenusae numero basis in se ducta dempta si fuerit, remanentis, id est 408, et ?? latus tetragonale, quod est 6, cathetum restituit. Atque haec regula in caeteris quoque orthogoniis probare volentem nunquam fallit, si lineares laterum mensuras invenire libuerit.

Ad constratam vero embadi, id est areae quantitatem in his Pythagoricis orthogoniis inveniendam hujusmodi habe regulam; trium laterum quantitates, videlicet catheti, basis et hypotenusae in unum colligantur; medietas hinc sumatur, et ab hac basis auferatur; qui remanet, per cathetum multiplicetur, et summa inde nata duplicetur; duplicata per quartam sui partem multiplicetur, nataeque inde summae latus tetragonale pro embado habeatur. Verbi gratia: minimi in superioribus orthogoniis trium laterum numeros, id est 3, 4, 5 conjungo, fient mihi 12; horum medietas 6 erit. Inde sublata 4, basi, 2 residui per cathetum, id est 3, ducti 6 faciunt; qui multiplicati 12 redduntur. Hi per quartam sui partem, id est per 3 ducti, 36 efficiunt. Horum si latus tetragonale, quod est 6, accipio, areae orthogoniique hanc summam habeo.

In primo quoque, quem cum minutiis posui, eodem modo, si laterum sumas, id est 4, 5, 6 copulo, 16 conficio. Media, id est 8, inde sumpta, basique, id est 5 inde ablata, residuis, id est 2

per cathetum, id est 4, ductis, 10  habeto.

His duplicatis, 20 i. facio, quibus per 4 sui, id est 5 ductis fient 113, Hujus tetragonale latus, quod est 10 , si sumpsero, embadi totius planitiem impleo, et ita in caeteris.

Multum vero simplicior faciliorque et expeditior erit regula embadi inveniendi in omnibus orthogoniis una in omnibus prorsus triangulis universalibus, ut scilicet per dimidium basis cathetus multiplicetur, et quod inde creverit, pro embado habeatur. Quod idem erit, si conversim per dimidium catheti multiplicetur basis integra, et inde natum embadum dicatur; vel si tota basis per totam perpendicularem ducatur, et nati inde numeri medietas areae tribuatur. Cum enim per cathetum basis, vel per longitudinem latitudo ducitur, quadrati areae quantitas invenitur.

Quem cum transversim ab angulo ad anangulum medium divido, duos nimirum triangulos sibi invicem aequos efficio, quia in utroque eorum medietatem areae tetragoni invenio.

Sed huic ut exempla quoque regulae subjiciam, ex superioribus orthogoniis ille mihi proponatur, cujus cathetus 15, basis 20 pedibus annotatur. Multiplico itaque per cathetum basim hoc modo: 15, 20, fient 300. Horum dimidia, id est 150, totius areae pedum constratorum indicat numerum.

Eodem modo in illo cum minutiis misto, cujus cathetus pedes 6 , basis 8 possidet, basis per cathetum regularem ducta efficit constratos pedes 53 9 siliquam. Horum medietas, quae est

ped. 26 G. 9 2, et medietas siliquae, totius quantitatem indicat areae. Eodemque modo in caeteris.

Quod si minores quoque pede mensuras utpote palmos, uncias, digitos in praedictis embadis, quot sint, velis scire, respicito in superioribus, quantas ex his singulis pedis constrati capiat mensuras. Recipit quippe pes constratus, ut dictum est, palmos quater quaternos, id est 16, uncias vero duodecies duodenas, id est 144, digitos decies sexies sedenos, id est 256. Per hos singulos numeros priorum aream orthogoniorum multiplicato, et in priori quidem area, quae 150 pedes constratos habet, invenies palmos constratos 2400, uncias 21600, digitos autem constratos 38400.

In sequentibus vero, cujus area constratos pedes 26 5. et medium ejus continet, reperies palmos 427, et duas siliquas; uncias vero 3850 quinque , digitos 6863,

quinque , et duas siliquas contineri. Et

eodem in caeteris modo.

Quod si etiam ager hujusmodi orthogonii schema tenens proponitur, utpote cujus cathetus 60, basis 80, hypotenusa 100 perticis metiatur, et, quot jugera vel quot agripennos contineat, inquiratur; primo, per cathetum, id est 60, basim, quae est 80, multiplico: fient 4800. Horum medietatem, id est 2400 pro constratis totius agri perticis habeo. Post autem, quoties in hoc numero constratae perticae unius jugeri 288, vel agrippenni unius, id est 144

cohibeantur, inquiro. Sunt vero in 2400 octies 288, et insuper tertia eorum pars: 144 vero in eodem numero sedecies habentur et bisse eorum; igitur in proposito agro orthogonio triangulo 8 jugera, et tertiam partem jugeri, agrippennos autem 16, et duas tertias agrippenni unius contineri non dubium est.

Sed quoniam de invenienda in his orthogoniis embadi quantitate satis dictum est, aliam regulam adhuc, qua per hypotenusae et embadi numeros cathetum et basim reperiunt, subjici putamus, quae est hujusmodi:

Numero hypotenusae in se ducto quatuor embadorum numerositas adjiciatur, et hujus simul summae latus tetragonale sumatur, idque basis et catheti numerum simul complecti non dubitetur. Ut vero utrique

eorum, basi scilicet et catheto, suus distincte numerus reddatur, ex numero hypotenusae in se ducto 4 embada subtraho, et residui adhuc numeri latus tetragonale sumo; idque superius invento numero, qui basim et cathetum confuse continebat, adjungo, et horum simul medietatem majori ex his, utpote basi, propriam tribuo. Ipsum vero latus tetragonale si ab eodem numero, qui basim simul et cathetum continet, aufero, et residui dimidium sumpsero, minus ex his latus, utpote cathetum reperio. Vel aliter: ex numero, qui basim cathetumque pariter continet, inventam basim aufero, et remanet cathetus vel cathetum repertum adimo, et reliqua erit basis.

Quae omnia ut apertis certificentur exemplis, in quibuslibet superiorum probentur orthogoniis. Sumo itaque eum, cujus hypotenusa 10, embadum 24 pedes possidet. Ducta in se hypotenusa sic progreditur. Huic quatuor embada juncta 196 consurgunt. Cujus numeri latus, quod est 14, basis simul et catheti numerum concludit. Quae ut cernere valeam ex numero hypothenusae in se ductae, id est 100, embada quatuor, id est 96, aufero, et remanentis quaternarii latus tetragonale communi utrorumque numero, id est 14, adjungens, 16 habeo. Cujus medietatem, quae est 8, basi assigno. Si vero ex communi utrorumque numero, id est 14, ipsum latus, qui binarius, adimo, remanent duodecim. Cujus dimidium, id est 6 repraesentant cathetum. Quod idem erit, si inventam basim, id est 8, a communi utrorumque numero,

qui est 14, aufero, vel si inventum cathetum, id est 6, ab eodem communi numero, qui est 14, aufero.

Item illum assumo, cujus podismus 6. embadum 10, continet. Podismus, id est 6 in se ductus 44. creat. Cui embada 4, id est 42 adjungo 87. S. conficio. Cujus latus tetragonale, quod est 9, catheti simul et basis quantitates comprehendit. Qui ut segregentur ex numero podismi in se, id est 44, embada 4, id est 42

subduco, et remanent 8,  Cujus latus

tetragonale quod est 1 si a communi utrorumque numero, qui est 6 , adimatur, residui, id est 8, dimidium, scilicet quaternarius, cathetum determinat. Idem vero latus, quod est 1 ad eumdem

communem numerum, qui est 9 adjunctum, 10 conficit. Cujus medietas, quae 5 et est, basim haud dubie reddit. Et hae quidem interim sufficiant regulae, quas de Pythagoricis ad praesens potuimus invenire.

Formantur vero et alii ex ipsis Pythagoricis quos supra diximus, tripleuri, si eam quantitatem, quam supra basis habuerat, cathetus accipiat, et, quam cathetus possederat, basis alternatim quantitatem sibi assumat, ut in subscriptis. Sed in eorum regulis orthogoniorum diutius non arbitror immorandum. Nam universae regulae quae in superioribus Pythagoricis sive ad laterum quantitatem alternatim dignoscendam, sive ad mensuram areae inveniendam traditae sunt, et exemplis dilucidatae sunt, in his nihilominus

eamdem consequentiam probantur retinere tantum (Notat hic sequentia vetus glossator: Littera falsa est. Sed is est sensus: in hoc differunt a Pythagoricis, quod basis Pythagoricorum erit cathetus istorum et e converso), quantum si in quibusdam illarum ad cathetum specialiter videtur pertinere; hic basi, et quod ibi basi, hic catheto quis meminit attribuere. Quod ob cavendam prolixitatem ne jam videar replicare, diligentiae et probationi lectoris malui relinquere.

CAPUT XIII. De Geometria trigoniorum praedictorum.

Sed nequaquam silentio puto transeundum quod interim, dum haec scriptitarem, ipsa mihi natura

obtulit speculandum. Quemcunque superiorum orthogoniorum ad alium comparare volueris juxta quod Plato in Cosmopaeia Timaei de planis figuris proponit, Boetiusque in arithmeticis de tetragonis tantum per exemplum ostendit, unam inter eos geometricam medietatem, quae utrumque una proportione conjungat, te invenire miraberis.

Primam quippe ex praescriptis Orthogoniis aream 6 implet; quem si ad secundum, qui 24 continet, comparaveris, unum solum inter eos numerum, id est 12, qui utrosque una, id est dupla proportione continet, reperire poteris.

Item inter secundum et tertium, id est, 24 et 54, medius numerus 36 invenitur, qui ad utrumque sesquialtera habitudine comparatur. Inter tertium

et quartum, id est 54 et 96, medium 72 numerum sesquitertia utrosque proportione continuantem adinvenis; et quoscunque quibuslibet intermissis sibi invicem conferes, idem sine errore pernosces. Nam si item primum ad quintum, id est 6 ad 150 conferas, in medio nihilominus 30, qui quincupla utrosque collatione continuet, investiges. Item si secundum et sextum, id est 24 et 216 compares, 72 medium tripla utrosque proportione coadunantem recognosces.

Nec si integros ad minutiatos, et minutiatos item ad minutiatos ad se invicem orthogonios conferre cupias, aliquem te scrupulum offendere metuas. Nam si item primum, id est 6 ad eum qui 10 embado continet conferas, in medio 8, qui sesquitertia ad

utrosque habitudine se copulet, mox aspicias. Item si eumdem, qui 10 ad sequentem, qui 18 concludit, velis comparare, medius 14 numerus geometricae medietatis proprietates inter eos probatur obtinere; 14 namque numerus 10 in se continet et ejus quinque sextas decimas, et item 18 . eodem modo 14 in se continet et ejus 5 sextas decimas; quae proportio super quinque partiens sextas decimas appellatur. Itaque ne diutius immorer, quaecunque talium orthogoniorum alii conferas, unum inter eos, ut dictum est, numerum, qui omnes geometricae medietatis proprietates custodiat, intitubanter invenire poteris. Sed hic numerus, geometricam scilicet proportionalitatem efficiens, hoc modo erit inveniendus:

Cathetus prioris orthogonii per basim multiplicetur sequentis, sive, quod idem erit, basis prioris per cathetum ducatur sequentis, et nati inde numeri medietas sumatur, et pro medietate geometrica inter ipsos orthogonios habeatur, ut inter 6 et 24. Cathetus prioris, qui est 3, per basim sequentis, quae 8 habet, ducatur, et 24 creantur. Cujus medietas, quae est 12, loco geometricae medietatis inter 6 et 24 statuatur. Vel aliter

Ipsa Orthogoniorum embada inter se multiplicentur, natique inde numeri latus tetragonale pro geometrica inter eos collocetur medietate, ut in supradictis, qui 28 , et 57 in embadis suis continent, embada inter se ducta in 1606 φ surg Horum latus tetragonale 4 et S. invenitur, geometricaeque medietatis proprietates inter ipsos orthogonios conservare dignoscitur.

Illud quoque in his volo consideres quod ipsa eademque proportione per geometricam medietatem, de qua dixi, orthogonii ipsi continuantur, qua videlicet latera eorum univoca, id est cathetus catheto, basis basi, podismus podismo sibi invicem conferuntur. Nam si latera ad se invicem dupla sunt, dupla nihilominus orthogonii ipsi collatione per intervenientem copulantur medietatem; si sesqualtera, sesqualtera, et in caeteris similiter. Sed de his hactenus.

Nunc et de reliquis orthogoniis videamus.

Sunt item alii orthogonii non iisdem laterum proportionibus, quibus superiores, conjugati, sed ad ipsorum tamen similitudinem tali in lateribus numero insigniti, ut cathetus itemque basis in se singilatim ducti tales duos tetragonos efficiant, qui item conjunctione sui tertium tetragonum componant. Cujus videlicet tetragonale latus, juxta regulam superius prolatam, podismi quantitatem faciant, ut subjecti sunt, una sibi invicem laterum proportione germani.

Hi sunt omnes tali proportione laterum connexi, ut cathetus et basis in se ducti duos tetragonos faciant, qui duo conjuncti tertium efficiant, cujus latus tetragonale constituat hypotenusam. Porro isti sequentes, quisque ab alio diversa laterum proportione connexus item ut praedicti cathetus in se, basis in se, et hi duo tetragoni conjuncti, talem tertium faciunt, cujus latus est hypotenusa.

CAPUT XIV.

Quas utilitates ars geometrica spondeat?

Geometricales tractanti diversitates praemonstrandum est quas ipsius artis tractatus spondeat utilitates, quatenus lectoris ingenium, insinuationis trifidae ratione incitatum, promptius ad legendum, studiosius sequentis operis perscrutetur tractatum. Est enim hujus disciplinae scrupulosa descriptio, sed totius dimensionis indagatione indagationumque commoditate copiosa descriptio. Quam tamen quamvis arduum sit consequi, potis erit qui in ea infatigabili sudaverit studio. Quae ut facilius, ut dictum est, a studiosis consequamur, cuique theoremati sua figura subjungatur.

CAPUT XV.

Nomina mensurarum quibus geometrae utuntur.

Mensuram appellationes, quibus utimur, sunt hae: digitus, uncia, palmus, sexta, quae et dodrans appellatur, pes, laterculus, cubitus, gradus, passus, decempeda, quae et pertica appellatur quasi portica a portando, clima, actus, qui et aripennus dicitur, jugerum, centuria, stadium, milliarium.

Digitus est minima pars agrestium mensurarum.

Uncia, secundum quosdam, digitos habet tres; secundum quosdam, quod verius est, digitum unum et tertiam digiti.

Palmus habet digitos quatuor, uncias tres.

Sexta digitos duodecim, uncias novem, palmos tres.

Pes digitos 16, uncias 12, palmos 4, sextam unam et tertiam ejus.

Laterculus pedem unum in latitudine, uncias 23 in longitudine.

Cubitus sesquipedem, sextas 2, palmos 6, uncias 18, digitos 24.

Gradus habet pedes 2; passus 5; pertica 9; clima 60.

Actus in latitudine 110, in longitudine 120.

Jugerum, quod fit junctis duobus actibus, in longitudine 240, in latitudine 220.

Centuria 200.

Stadium pedes 625, passus 125.

Milliarium passus 1000, stadia 8.

CAPUT XVI.

Ad altitudinem cum astrolabio metiendum.

Si fuerit altitudo in aequalitate, tali poterit mensurari inspectione. Sumatur ab altimetra astrolabium, et in medietate quadrati in postica ejus planitie exarati constituatur mediclinium, ut hac scilicet positione stet mediclinium alterius partis astrolabii in numero graduum dierum 45, et tandiu ab eo ante et retro aestimando pergatur, donec per utrumque ipsius mediclinii foramen altitudinis summitas inspiciatur. Qua inspecta, loco in quo stetit mensor nota imprimatur, et huic impressioni statura mensoris adjungatur. Post haec locus ipse diligenter notetur, et ab eo usque ad radicem altitudinis tota planities caute mensuretur; et quot pedum ipsa planities fuerit, tot sine dubio altitudo erit. Si vero non in medietate quadrati mediclinium steterit, sed in primo, aut in secundo, aut in tertio, aut in aliquo quadrati gradu, 12 gradibus collatis, qualis fuerit collatio inter illos aliquos quadrati gradus et 12, talis erit inter planitiem et altitudinem mensurandam, statura mensoris adjuncta.

CAPUT XVII.

Ad altitudinem inaccessibilem cum horoscopo metiendam.

Ad altitudinem inaccessibilem ob fluvii vel vallis impeditionem sit altitudo quaelibet, ut est a b, sitque fluvii vel vallis impeditio, ut est b c. Sume horoscopum stans in ripa c, et per utrumque foramen mediclinii summitatem a diligenter inspice. Considera numerum graduum in mensura quadrati, qui verbi causa notatur quaternario numero, per quem summa totius quadrati scilicet 144 dividatur, et quarta pars reperta, videlicet 36 conscribatur. Post haec de c ad d certa spatii quantitas metiatur, quae exempli 40 pedum praeponatur. Iterum sume horoscopum stans in fine d, et per utrumque foramen, ut prius summitatem a inspice. Perpende iterum numerum graduum in quadrato, qui signatur in ternario numero, per quem denuo summa totius quadrati dividatur, et pars tertia, quae est 48, juxta quartam, quae est 36, conscribatur, et minor numerus de majore, id est 36 de 48 tollatur, et quod remanet, id est 12 cum latere quadrati, quod est 12, comparetur, et numerus remanens et latus quadrati aequalis pronuntietur, et sicut ultimum remanens 12, quadrati lateri 12 aequale habetur, sic spatium d c spatio a b aequale affirmetur, et quota pars ternarius, qui est ultimus numerus graduum in 12, judicatur, eadem pars a b spatium in d b spatio sine dubio dicatur. Est igitur 40 a b, sicut est 40 c d, et est 160 totum b d, et est 120 b c.

CAPUT XVIII.

Item de eodem

Si quid eminens inaccessibile fuerit aestimandum cum horoscopo, stet altimensor in metiendi eminentis artifinio, suspiciatque per utrumque mediclinii foramen, quosque intueatur altitudinis mensurandae cacumen. Quo inspecto, gradus quadrati numerentur, qui exempli manifestatione 3 computentur, qui in 12 quadrati latere quater continetur. Hoc peracto tandiu ante et retro pergatur, donec jam visum cacumen altitudinis metiendae iterum videatur. Quo viso numerus graduum quadrati denuo inspiciatur, et verbi gratia 2 habeantur, qui in 12, id est quadrati latere sexies contineri non dubitantur, et intervallum stationum mensoris 12 pedum notabile habeatur. His peractis minus continens ternarii, id est quaterna rius de majori continenti, id est senario semel tollatur, et binarius, qui remanet, in mente habeatur, et ipsum intervallum stationum mensoris duplum inaccessibilis alti dicatur. Et ut, quod dicimus, in omnibus notum habeatur, universalis regula in nullo vacillans ponatur. Subtractione continentium numerorum facta, si unus remanserit, intervallum stationum mensoris alto aequale erit; si duo, duplum; si tria, triplum, et sic in sequentibus:

Tali pictura fit declaratio pura.

CAPUT XIX.

Ad altitudinem cum horoscopo metiendam.

Si vis cum horoscopo quamlibet planitiem metiri, dirige intuitum per utrumque foramen mediclinii, donec terminetur intuitus in metiendae quantitatis limite. Post haec in quoto gradu quadrati mediclinium stet, inspiciatur, et ipse numerus gradnum superior cum 12 conferatur, et qualis computatio fuerit graduum ad 12, talis comparatio staturae metientis ad totam planitiem. Verbi gratia: sit statura mensoris a b, planities b c, numerus graduum 3, qui ad 12 comparatus quarta pars ejus dubietate sublata invenitur. Igitur a b, quae est statura metientis, sic b c, id est planitiei quarta pars invenitur, sicut ternarius in 12 pars quarta computatur.

CAPUT XX.

Ad metiendum cum horoscopo puteum.

Primo perpendatur diligenter a geometra quatenus circulatio putei perpendiculo perpensa aequalis habeatur. Deinde cujus quantitudinis sit ejus diametrum inquiratur. Invento diametro, stans mensor super putei labrum despiciat per mediclinium astrolabii lateris oppositi terminum. Quo viso, numerus graduum, in quo mediclinium steterit in quadrato, cum 12 comparetur. Et quo modo se habuerit numerus graduum in quadrato ad 12, sic se habebit diametrum ad profunditatem putei et ad staturam mensoris.

Sint autem gradus, exempli causa, 4 et diametrum 4 pedum. Sicut ergo 4; est ter in 12; sic diametrum est in profunditate putei et statura mensoris. Qua statura ablata, quod remanserit, habe profunditatem putei. Subjiciamus ergo figuram putei certis litteris insignitam. Sit ergo 4 pedum a c, hoc est diametrum; sit putei altitudo a b, sit ejus diametrum a c; sit statura geometrae c d 4 pedum. Eia constituamus 4 pedum a c, id est diametrum, et dirigamus intuitum per mediclinium de a d ad b. Post haec gradus, qui, exempli causa, sunt 4 cum 12, tripla proportione conferamus, et a c, qui et ipsi 4 sunt ad d e, in eadem comparatione ponamus. Est igitur 4 pedum a c, 12 pedum d e, 4 pedum a c, quae est statura metientis. Quibus 4 sublatis, id est d c de d e, remanent c e octo pedum, quod est altitudo putei.

CAPUT XXI.

Ad altitudinem arboris, columnae, vel turris per umbram cum astrolabio inveniendam.

Si vis alicujus arboris aut columnae vel turris, vel cujusquam talium in plano duntaxat loco stantis altitudinem per umbram ipsius invenire, suspenso astrolabio, solisque radio per utraque foramina halhidadae directim immisso, vide in qua parte lateris quadrati, quod in 12 divisum est, directa ipsius halhidadae stet linea, et quamcunque proportionem numerus partium supra alhidada apparentium ad 12 id est ad totum latus quadrati habuerit, eamdem procul dubio proportionem altitudo, quam invenire voluisti, ad umbram in planitie a se factam habebit. v. g., si duae partes supra apparent, ad quas 12 sescuplam habeat proportionem, sescupla quoque ad altitudinem umbra; si tres appareant, quadrupla; si 4, tripla; si 5, duplex superbipartiens quintas; si 6, dupla; si 7, super quinque partiens septimas; si 8, sesquialtera; si 9, sesquitertia; si 10, sesquiquinta; si 11, sesquiundecima; si omnes, aequa erit altitudo et umbra. Et omnino cujuscunque proportionis triangulum alhidada in quadrato ipso effecerit, ejusdem proportionis triangulum umbra cujuslibet erecti corporis in planitie stantis formabit. In quo videlicet triangulo ipsa inumbrata planities basis est, erecta altitudo cathetus, radius.

solis umbram transversim limitans hypotenusae vicem dignoscitur habere.

CAPUT XXII.

Item de eadem re.

Si vis invenire qualis comparatio sit alicujus umbrae cum aliquo corpore in quacunque diei hora, sumatur astrolapsus, et, radio solis per mediclinii foramina exeunte, aspiciatur in quadrato in quo gradu mediclinium stet; et, qualis collatio illius gradus cum 12, talis umbrae cum corpore; hoc tantum proviso quod, quando mediclinium stet in dextro latere climatis, major est umbra quam corpus; quando vero in sinistro, majus est corpus quam umbra.

CAPUT XXIII.

Ad altitudinem cum speculo vel pelvi metiendam

Posito in speculo centro, vel in media scutella plena aqua, constituatur in plano arvo, et tandiu a geometra huc illucque trahatur, donec per medium centrum unius supra dictorum cacumen rei metiendae aspiciatur. Cacumine invento, spatium, quod continetur inter pedes mensurantis et centrum speculi, vel medium vasis limphae pleni, diligenter mensuretur, et post haec non minus caute staturae metientis comparetur; et, ut fuerit illud spatium metientis staturae, sic erit linea a medio centro speculi usque ad altitudinis radicem rei metiendae. Exempli causa, addatur plana figura:

CAPUT XXIV.

Ad aestimandam cujusque rei altitudinem sole lucente.

Quaecunque res posita fuerit sub divo, umbram emittit, sed non sibi semper aequalem. Quapropter umbrae ipsius quotam partem volueris, eligas. Deinde virgulam coaequalem huic parti in terra statuas, et umbram exinde cadentem seu per pedes, seu per palmos, seu per uncias dividas. Si major inventa fuerit umbra quam virgula, quantum umbra virgulam superat, tantum a singulis, quarum mensuram virgula habet, subtrahas. Si autem minor est umbra, quantum virga superat, tantum praedictis partibus adjicias. Quidquid autem in umbra vel augmentatione creverit, vel subtractione remanserit, pro mensura illius rei habeto.

Componitur etiam aliud instrumentum ad altitudinem sine difficultate inveniendam, quod hac de causa a sapiente (Glossula: Pythagora) inventum putatur, quia visum humi adjungere difficile mensori, inconveniens spectatori putabatur, sumitque quantitatem suae magnitudinis a magnitudine staturae metientis.

Constituamus arundinem tali magnitudine, ut duplari proportione proportionetur mensoris longitudini; cujus medio altera arundo orthogonaliter conjungatur, quae, staturae mensoris longitudini aequalis, ei cui conjungitur, subdupla habeatur. Hoc ergo instrumentum sic compositum tandiu ducatur a mensore per planum, donec per summitates istarum virgarum rei metiendae conspiciatur summum. Quo inspecto tanta altitudo dicatur, quantum spatium a loco in quo mensor stat ad radicem altitudinis, adjuncta statura, mensuratur. V. g. sit statura mensoris a, b, arundo sibi dupla c, d, altera arundo istius medio orthogonaliter juncta a, e, altitudo metienda f, g, spatium a mensore ad radicem altitudinis b, g. Hoc tamen nullo modo mensor obliviscatur, quin huic dimensioni omnique perpendiculo aequipendium appendatur, quod geometricaliter institutum ad mensuram paratur. Exempli causa, subdatur plana figura.

CAPUT XXV.

Ad planitiem virga vel arundine quaerendam.

Stabiliatur arundo visui aequiparata metientis in termino epiphaniae, cui jungatur altera cujuslibet quantitatis orthogonali ratione, quae scilicet sursum jusumque tandiu a planimetra ducatur, donec per utriusque arundinis summitates oppositus limes planitiei cernatur. Quo inspecto, ipsa conjunctio arundinum diligenter notetur, et superior pars fixae arundinis a conjunctione alterius cum tota sui quantitate comparetur, et eadem comparatio pendentis virgae planique incunctanter dicatur, quae superioris partis a conjunctione cum tota quantitate fixae arundinis superius dicebatur. Et ut clarius reddatur quod litterali inflexione computamus, picturam apertius obscura monstrantem visui legentium supponamus.

Sit arundo stans visui metientis aequiparata a, c; sit planities metienda c d; virga orthogonaliter pendens b e; sit igitur a b, medium a c; et erit b e, medium c d.

CAPUT XXVI.

Figura ad altitudinem mensurandam.

Si quis superioris figurae retro positae vim, qua planitiem mensuravimus, subtiliter inspexerit, istius quoque figurae vis, qua altitudines metimur, eum prorsus latere non poterit. Parum enim haec distat a superiori figura, excepto quod superior in planitie, haec operatur in altitudine mensuranda. Sit altitudo mensuranda a b; statura metientis c d; arundo, cum qua altitudo metiatur, statura longior, e f; linea orthogonaliter ducta a visu metientis per arundinem usque ad altitudinem g b. His peractis d g ad g f comparantur, et eadem comparatio d b ad b a pronuntietur, quae d g ad g f pronuntiabatur. V. g. d g ad g f dupla ponatur, et non minus; d h ad h a dupla indubitanter dicatur. Quod si h h, h a mensurabiliter comparatur, quae d c staturae metientis aequalis habetur, tota altitudo a b, mensurata non dubitatur. Sed quia potest evenire quod c b sit interdum non meabile, h a non es omnino nobis notum, quamvis sit proportionale, qua de causa planities b c retro erit metienda, et similiter superiori alia componenda erit figura.

CAPUT XXVII.

Figura ad metiendam planitiem.

Metiatur planities b i, sitque statura metientis i k; sit arundo aequalis superiori l m; sit linea orthogonaliter ducta a, visu metientis tendens ad altum per arundinem k n. Post haec k n, n l in quadrupla proportione conferatur, et similiter totum k h, h a, quadruplum indubitanter dicatur. Et quia jam superius d h, h a, duplum discebatur, modo autem k h, h a, quadruplum pronuntiatur, sublato d h, de toto k h, remanet k d, quod est mensurabile duplum ad h a. Quod si a d, h a, k i, statura metientis, quae est aequalis n m, et d c, et g e, et h b, mensurabiliter apponatur totum b a, quod est altitudo mensuratum nullo modo dubietur.

CAPUT XXVIII.

Ad metiendam planitiem per arundinem.

Stans mensor in metiendae planitiei extremitato componat sibi arundinem minorem suae longitudinis prolixitate; quae scilicet tandiu diversis locis planitiei directa figatur, donec per summitatem ipsius arundinis altera extremitas planitiei ex opposito cernatur. Quo facto, a summitate arundinis orthogonalis linea usque ad mensoris staturam dirigatur, et locus ipsius staturae, in quo linea terminabitur, diligenter signetur, et ipsa pars staturae ab ipsa nota usque ad visum cum linea orthogonaliter ducta conferatur. Et qualis comparatio ipsius partis staturae cum tota linea orthogonaliter ducta habebitur, eadem comparatio totius staturae ad planitiem totam pronuntiabitur. V. g., sit statura metientis a b, planities metienda b c, canna, cum qua mensurabitur, d e, linea orthogonaliter ducta d f. Quota pars fuerit a f in f d, tota pars erit a b in b c. Sit a f quarta pars in f d, et eodem modo a b quarta pars in b c.

CAPUT XXIX.

Ad mensurandum puteum.

Ut in superiori figura putei dictum est, primo a geometra diligenter perpendatur quatenus circumductio putei circularis habeatur deinde cujus quantitatis sit diametrum inquiratur. Quo invento, stans mensor super summitatem putei supponat pedibus suis cujuslibet longitudinis scorpionem (Glossa vet. quaelibet virga), et tandiu ante et retro pedetentim ducat, donec per summitatem ipsius scorpionis alterius putei profunditatem cernat. Quo facto pars ipsa scorpionis, quae puteo superjacet, a pedibus mensoris impressa nota caute notetur, quae staturae non minus diligenter comparetur; et quota comparatio ipsius partis fuerit ad metientis staturam, eadem comparatio erit diametri cum statura mensoris ad totam summam putei. V. g. sit profunditas putei a b, diametrum ejusdem putei a c, statura mensoris a f, arundo, quae staturae comparatur, et per quam putei profunditas investigatur, a e, altera pars putei c d; fit a f, quadruplum ad e a; igitur b f quadruplum est ad a c.

Sumas mensuram putei, si vis auferre staturam.

CAPUT XXX.

Ad altitudinem metiendam cum orthogonio.

Componatur a geometra orthogonium basi cathetoque ejusdem numeri compositum, hypotenusae vero proportio praetermittatur, quae ad altum vestigandum in hoc orthogonio prorsus inutilis judicatur. Compositum autem tandiu per planum a mensore trahatur, donec oculo humi apposito per catheti summitatem summitas altitudinis investigandae cernatur. Qua visa, a loco cui visus inhaeserat, planities ad radicem usque metiatur; et quanta fuerit, tanta altitudo dicatur. Quod ut apertius intelligatur, orthogonium cum altitudine metienda figuraliter visui supponatur.

CAPUT XXXI.

Orthogonium Pythagoricum ad metiendam altitudinem.

Est etiam aliud aestimandae altitudinis orthogonium, quod ab inventore denominative nuncupatur Pythagoricum, naturalibus catheti, basis, hypotenusae compaginatum, catheto ternario insignito, basi insignita quaternario, hypotenusa praenotata quinario. Quod si volueris cathetum quaternario insignire, et basim ternario, idem tibi eveniet per contrarium, scilicet ut basis catheto sexquitertio proportionetur, hypotenusa basi sesquiquarto comparetur. De quo cuncta fiunt quaecunque dicta sunt in praecedenti figura, scilicet tandiu trahatur donec per catheti summitatem summitas rei cernatur, hoc solo excepto quod in hac demensa quantitate planitiei quarta pars est auferenda, hac videlicet ratione quod basis jacens cathetum erectum superat cum suaquarta parte. Quod ut melius animadvertatur, et aliud orthogonium subterius depingatur:

CAPUT XXXII.

Ad rem inaccessibilem nobis altioribus metiendum.

Ad rem inaccessibilem nobis altioribus ut, metiatur, quamvis laboriose, hoc modo faciamus figuram. Sit rei metiendae quantitas a b, et quot cubitorum, vel ulnarum, vel pedum, vel digitorum, vel etiam unciarum, vel cujuslibet alterius mensurae sit nobis propositum scire. Re orthogonaliter constituta, sit spatium immeabile inter nos et rem, ut est g b. Erigatur nobis orthogonium d g, et sit linea sursum ducta de g ad d, sicut primo dictum est de a b, ducatur plane linea de d ad z, sicut plana jacet linea de g ad d, et sit notum quanta sit linea g d, et linea d z. Nos enim eas facimus. Erigamus orthogonaliter lineam de z sursum ad u, et ponamus oculum in linea z u orthogonaliter erecta, ut exeat visus noster per d ad b; et locus lineae istius ubi stetit oculus, notetur puncto ipso u, et metiamur z et u quanta sit. Et post hoc ponamus iterum oculum in linea z u, ita ut valeamus videre per d a; et locus in quo visus steterit, notetur puncto b; et videamus ubi haec linea tangens terram conjungitur lineae g b, et sit punctum e, ita ut linea g e sit recta. Et post haec notemus quantum sit inter z et h; et quota pars est z h ad z d et z d, ad d g, tanta est d g ad g e, et notae sunt lineae h z et z d, quia nos eas fecimus. Et igitur notum est quanta est linea g e; et quanta est linea u z ad z d, tanta est linea d g ad lineam g b, et lineae u z et z d et d g nobis sunt notae; notum erit igitur linea quarta g b. Et quia dudum sapuimus lineam g e, et sapimus inde lineam g b, possumus sapere quanta est linea b e; et quanta est linea d g ad lineam g e, tanta est linea n b ad lineam b e, et lineae d g et g h et b e notae sunt. Igitur a b linea nota est, et haec est quam quaerebamus. Et ut brevius, quod superius diffuse dictum est, comprehendatur, compendium, quo philosophia gaudet, ponatur. Qualis comparatio fuerit z u ad h u, talis erit g d ad b a, et sit z u duplum ad h u, erit g d duplum ad b a.

CAPUT XXXIII.

Ad metiendum planum quolibet modo propositum.

Si fuerit nobis propositum quolibet modo metiri planum, sumamus unius cubiti in longitudine lignum, cui alia tria in dimensione aequalia tali conjunctione innectantur, ut conjuncta quadrati diffinitionem suscipere videantur, quod quatuor angulis est orthogonale; cujus unius lateris summitatibus duo semipedalia ligna erecta infigantur, quae in summitatibus perforata per utrumque foramen visum metientis admittere videantur. Post haec extremitati oppositi lateris mediclinium horoscopo sic copuletur, ut dum per oppositum sibi latus certis dimensionibus distinctum trahitur, formam orthogonii Pythagorici imitetur, vel imitari videatur. V. g., sit quadrati figura a b c d; duo semipedalia ligna in summitatibus unius lateris posita e f; mediclinium in alterius oppositi summitate locatum per oppositum sibi larus discurrens d g in hunc modum:

Composita quadrati figura hac ratione ponatur jacens in metiendae planitiei extremitate, et tandiu a metiente ex altera parte erigatur, donec per feramina e f opposita extremitas plani cernatur, et in hoc loco, quo visus steterit, nota ponatur. Post haec per mediclinium ex adverso constitutum visus mensoris dirigatur, donec jam notata extremitas videatur. Quo facto locus, quo g steterit, notetur, et c g ad g b comparetur; et qualis comparatio c g ad g b fuerit, eadem comparatio a b ad totam planitiem erit. V. g., tota planities a h dicatur, et c g (id est a summitate superioris quadrati usque ad inferiorem partem mediclinii) g b, (hoc est a mediclinio ad inferiorem angulum ejusdem lateris) aequalis constituatur. Igitur a b, id est latitudo, b h), id est a quadrato usque ad limitem planitiei aequalis esse non dubitetur. Sic et in caeteris proportionibus c g ad g b consideretur.

CAPUT XXXIV.

Ad putei vel fossae altitudinem metiendam.

Putei aut cujuslibet fossae altitudinem sic probabis. Accipe lignum directum et pone super buccam putei, et cujus umbram videbis in e f, id est profunditate putei, et lignum quatuor cubitos . . plus habeat, et exeat subtus pedes ejus alia hasta directa similis sibi, et est profunditas putei a e, et hasta directa a d, et alia hasta a c b jacens super buccam putei truncat d e super angulos directos, et intuere in aqua putei umbram a c de d usque ad f et invenies a c toties est a c b vel e f in a e d, ut puta si a c habeat palmum, et d a tres, tribus vicibus est a c in d a,sicut est a c b tribus vicibus in d a c. Abstrahe a d, remanet a e.

CAPUT XXXV.

Ad altitudinem montis inveniendam.

Cum quaeris altitudinem alicujus montis, pone hastam ante te in plano pro monte longiorem quam tu: et est hasta a b, et tu c d. Postea contemplare hac illac te movens recto oculorum visu per a usque videas f. Tunc considera quanta sit g c ad g a, tanta est c b ad b f ut puta. Si g c, dupla est ad g a, dupla est c h ad h f; et quantalibet g c ad g a, tanta est procul dubio c h ad h f; et quanta est a g ad g c, tanta est f h ad h c; et h f est mons, et quanta est d b ad h g tanta est d i ad f i. Quod si fluvius habeatur vel aliud obstaculum inter c h, et non possis pertingere ad montis radicem, ut praedictam invenias mensuram, accipe a g b, id est hastam, et ambula retro 30 cubitos aut quantumlibet et iterum contemplare recto visu de m per n usque ad d f, quod est summitas montis, et postea vide, quanta sit m c ad c n tanta est m h ad h f. Abstrahe de m h c h, et vide quod remanet, tanta est altitudo montis; ut puta, si invenisti c h duplum ad h f, et post m h quadruplum ad h f; tolle c h de m h, id est duo de quatuor, remanent duo, quod est m c, dices: quia m c duplum est h f, dona 30, vel 20 cubitos, ad m c et 15, vel 10 ad h f, et sic c h triplum est ad h f et m h, septuplum ad h f. Abstrahe c h de m h, id est 3, de 7 remanent 4, quadruplum est m c ad h f, sic in aliis.

CAPUT XXXVI.

De eodem.

Si quaeris sine mutatione hastae, sic facies. Est mons a b; accipe hastam duorum cubitorum longiorem te, et pone ante te in plano. Postea considera ipsam hastam, quae est c d e, et mitte visum tuum recte de f per d usque a, dividens ipsam hastam super unum cubitum et vide quantum sit f e ad e d, tantum est f g ad g a. Ambula retro, quousque videas de h per c usque ad a, ubi est summitas montis, et vidi quantum sit h e ad e c, tantum est h g ad g a. Invenisti forsitam antea f g, quadruplum g a, et h g decuplum ad g a. Minue f g de h g, id est 4 de 10, remanent 6. Sic est h f sescuplum ad g a vel g a sescuplum ad f h.

CAPUT XXXVII.

Ad inveniendam per speculum altitudinem turrium, etc.

Si per speculum aut per concham plenam aquae quaeris scire altitudinem turrium vel montium, accipe speculum, et pone prope montem in plano, et tu tantum te ipsum et speculum positum in terra moveas huc et illuc, quousque videas a in b, id est summitatem montis in medio speculo, et vide quomodo sint, et quanta inter se invicem d c, et c b, sic sunt invicem b e, et e a. Et si sit obstaculum, quod non possis probare, hic ambula retro cum ipso speculo, et pone in terra, et videas movendo te a in z, et quantam proportionem habent invicem p r, et r z eamdem habent, z e, et e a invicem. Minue inde b e, remanent b z.

CAPUT XXXVIII.

Ad inveniendam latitudinem fluvii vel campi, etc.

Si quaeris scire latitudinem fluvii vel alicujus campi vel curtis aut cujuslibet rei, accipe lignum, quod pertingat usque ad oculos tuos, secundum alios minus uno cubito, et pone in ripa fluvii, et sta prope eum, et est lignum, ut subtus vides, quasi a b, et pone aliud lignum super ipsum prius erectum, sicut est c d. Postea contemplatio recto oculorum visu per a d usque videas e, id est ripam ex altera parte; nam b e est fluvius, et a e directus visus. Postea considera quantum sit a c ad c d, vel econtra quantum est d c ad a c, tantum est a c b ad b e ut puta, si d c duplum est a c duplum est b e ad d c a si triplum, triplum, etc.

CAPUT XXXIX.

Ad idem alius modus.

Si quaeris aliter scire, pone hastam minorem te quasi ad pectus, et pone in ripa fluvii, et accipe aliud lignum pertingens usque ad oculos, sicut est

c d, et ambula retro quantum placet, et pone ipsum fustem, et tu tantum te hac et illac move, quousque de c per a, usque e videas, id est ad alteram ripam fluminis. De hinc minue a b de c d, remanet f c. Vide, quomodo sint a f ad f c, sic sunt b e ad b a, si triplum est a f ad f c, triplum est b e ad b a.

CAPUT XL.

Ad altum cum sagittis et filo mensurandum.

Cum geometricis figuris intenti philosophorum jam fatigabundi inventionibus inhaeremus, ne omnino fatigati deficiamus militaribus exercitiis animum relevemus. Sicut enim corpus quotidianis sumptibus fastidiens inusitato recreatur cibo, sic mens philosophicis onerata austeritatibus conjecturali poetarum relevatur figmento. Quapropter ut animum nostrum reficiamus, militare inventum post multa supponamus.

Si cujuslibet rei altitudinem investigare volueris, hoc modo jaculari ingenio investigare poteris. Sume arcum cum sagitta et filo, et una fili summitate sagittae postremitati inhaerente, altera in manu remanente. Sagitta arcu emissa altitudinis mensurandae cacumen percutiat. Post haec alterius fili summitas eodem modo sagittae vel aliqui jaculo illigetur, et horum utrum vis projectum altitudinis radicem, ut prius cacumen feriat. Quo facto utrumque filum retrahas, et quot pedum vel cubitorum sit, utrumque diligenter mensuratum inspicias. Deinde cujusque fili quisque numerus in se ductus multiplicetur, et quanta utriusque multiplicationis summa fuerit, perpendatur, ac minor summa de majori subtrahatur, et tunc ejus numeri, qui de majori summa remanserit, tetragonale latus diligenter inquiratur. Hoc vero diligenter inquisito et sapienter invento, tot pedum vel cubitorum ambiguitate semota altitudo, de qua inquiritur, pronuntietur quot pedum vel cubitorum tetragoni illius latus unum habet. Et ut, quae diximus, apertius cognoscantur, altitudo et filo cum notis figuraliter subjiciantur. Sit altitudo, quae investigatur, a b; sit prioris fili, quod altitudinis summitatem tetigit, quantitas quinario numero terminata, a c; sit alterius fili, quod altitudinis radicem percussit, longitudo quaternario numero diffinita c b. Post haec vero prioris fili numerus in se multiplicatus in 25 concrescat; quatuor vero posterioris fili numerus in se ductus in 16 consurgat. Deinde minor numero de 25 sublato, erit remanens 9, cujus tetragonale latus 3 invenitur, quia 3 in se ductus in 9 cumulatur; trium igitur pedum erit altitudo a b. Sed quia potest accidere, quod remanentis tetragonale latus interdum in integris numerus nequit inveniri, subtilitas minutiarum debet necessario adhiberi, de quibus quia longum est disserere, praetermittatur, et figura cum numeris et notis supponatur.

CAPUT XLI.

Ad inveniendam in ampligonio ejecturam, quanta sit, etc.

Ampligonio tribus lineis datis, majore scilicet hypotenusa 18 pedum, basi 8, hypotenusa vero minore 10, ejecturam, super qua perpendicularis cadit, sic quaeras. Ex summa majoris hypotenusae multiplicatione aggregata duarum minorum linearum, basis scilicet minorisque hypotenusae, in se multiplicationem (Cod., multiplicatione) subtrahas. Exinde summae, quae superabundaverit, adjecto uno medietatem sumas, in qua quoties fuerit numerus basis, tot unitates ejecturae distribuas. Cathetum vero sic investiges. Ex multiplicatione minoris hypotenusae ejecturam in se multiplicatam distrahens, reliqui, qui superfuerit, latus sumas; qui numerus erit perpendicularis. Hujus autem ampligonii invenire si vis embadum, duc per cathetum, id est perpendicularem basim horum. Deinde qui ex hac multiplicatione excreverint, sume mediam, quae absque dubio ampligonii fiet embadum.

CAPUT XLII.

Quomodo in trigono orthogonio cathetus et basis quaerantur.

In trigono orthogonio, cujus podismus pedum est 25, embadum 150, cathetus et basis sic quaerantur. Hypotenusae numerus in se multiplicetur. Ad hanc, quae hinc excreverit, summam, 4 embada, quae faciunt 600 adjiciantur: quae conjunctio 1225 repraesentat. Hujus summae erit latus 35. Deinde ut interstitium duarum rectarum inveniatur, catheti scilicet et basis, ducto hypotenusae numero in se fient 625. Hinc embadis 4 sublatis, 25 remanent. Hujus latus erit 5. Quo ad latus superioris numeri nimirum 225 juncto, fient 40. Hujus pars media basim trigoni constituet. Ex hac vero sublato numero quinario videlicet, qui superiori, id est 35, ad basim constituendam fuerat aggregatus, aderit cathetus.

CAPUT XLIII.

Ad inveniendam basis et catheti disjunctionem in trigono.

Si datum fuerit trigonum, cujus cathetus et basis simul juncti sint pedum 23, embadum 60, hypotenusa 17, basis et catheti sic quaeratur disjunctio. Hypotenusae numerus in se ducatur, qui consurget in 289. Hinc sublatis 4 embadis, id est 240 et reliqui, qui superabundaverit, id est 49, latere sumpto, atque basis et catheti summae, 23 juncto fient pedes 30. Hujus sumpta medietas erit basis ejusdem trigoni. Hac vero de 23, id est basis simul et catheti de numero sublata relinquitur octonarius, quo constituitur cathetus. In hac vero figura catheti inventi dimidia multiplicata, et ex ea summa uno dempto invenitur basis, quae duobus sumptis fit hypotenusa.

CAPUT XLIV.

In trigono oxygonio, cujus in lateribus numeri quantitate dissimiles sint, invenire perpendicularem, etc.

Dato trigonio oxygonio, cujus lateribus numeri quantitate dissimiles sint distributi, minori scilicet hypotenusae 13, basi 14, majori vero hypotenusae 15, ejusdem oxygonii si perpendicularem invenire desideras, et praescissuras dignoscere singulas, numero minoris hypotenusae in se ductae, id est 13, et basis, id est 14, utriusque multiplicationis summam aggreges, quae fiunt 395. Ex hac vero majoris hypotenusae numerum in se ductum diducas, id est 225, reliqui vero, qui superfuerint, id est 140, sumpta dimidia parte, id est 70, et hac ad basim, id est 14 partita, quinquies 14, in eisdem 70 reperies; quae denominatio numerus fiet praescissurae minoris.

Item de multiplicatione minoris hypotenusae in se ad inveniendum perpendicularem minorem praescissuram ductam in se subtrahas. Qua detracta latus superabundantis numerus erit perpendicularis.

CAPUT XLV.

Per datum quemlibet trigoni orthogonii cathetum basim invenire.

Per datum quemlibet trigoni orthogonii cathetum sic invenies basim. Cathetus ter ducatur, nona pars auferatur, reliqui dimidium sumatur, et erit basis. Basi ablatum restituatur, erit hypotenusa. Vel ita: dimidium sumatur, quod ter ducatur, de ea summa tollatur nona, remanet basis. Vel dimidium catheti sexies ducatur, nona tollatur, reliqui dimidium erit basis; basi reddita nona erit hypotenusa.

CAPUT XLVI.

Trigoni orthogonii embadum invenire.

Si quaeratur trigoni orthogonii embadum, trium linearum, id est catheti, et basis atque hypotenusae numeri in unum redigantur, ut puta 6, 8, 10. Nam hi juncti 24 reddunt. Medietas hinc sumatur. Ex his basis seducatur, id est 8; quod remanet, scilicet quatuor per cathetum, id est 6 multiplicetur; illud quoque duplicetur, et fient 48. Quibus per quartam sui multiplicatis, illius summae latus habeatur pro embado.

In ampligoniis autem vel oxygoniis jam dicta regula habet consequentiam, nec etiam in orthogoniis, nisi in illis, quos sesquitertia, vel sesquiquarta regit proportio. In aliis autem vel orthogoniis sufficiat regula universalis, scilicet per cathetum basim ducere, ejus medium pro embado tenere. Nam per cathetum basim ducere nihil aliud est, nisi aream quadrati vel antelongioris (Glossa vet., id est, altera parte longioris) implere, quam, dum ab angulo in angulum dividis, trigonum reddis.

CAPUT XLVII.

Per cathetum basim invenire.

Per cathetum basim invenire si vis, cathetum ipsum ducas in se, id est 5, qui fiunt 25. Ex his uno dempto reliqui 24 dimidium sumas, id est 12, quod erit basis. Huic vero adjicias unum superius demptum, et invenies hypotenusam.

Embadi autem pedes invenire cupiens, basim per cathetum, id est 12 per 5 ducas, fient 60. Hujus sumpta dimidia id est 30, erit embadum.

CAPUT XLVIII.

Trapizotici embadum invenire.

Trapizeticus est basis pedum 40, cathetus 30, coraustus 25. Embadum dignoscere si vis, per cathetum multiplica coraustum, id est trigesies 25 fiunt 750. Tunc, quod reliquum est basis, ducas per cathetum, id est trigesies 15 sunt 450 medium 225, junge superioribus, sunt 975. Ecce invenitur embadum.

CAPUT XLIX.

Trigoni isoplevri, cujus sunt singula latera 30, embadi pedes comprehendere.

Trigoni isoplevri, cujus sunt singula latera 30, embadi pedes comprehendere si vis, prius cathetum sic invenias. Latus unum in se duc, fient 900; item alterius lateris mediam in se, fient 225. Hos detrahas de 900, remanebunt 675. Quibus si addideris unum, fient 676. Hujus latus est 26. Ecce cathetum quo per basis dimidiam multiplicato, id est 15 per 26, pedes invenies embadi 390.

In omni igitur orthogonio cathetum et basim efficere hypotenusam contingit; hypotenusam vero et cathetum basim; hypotenusam iterum et basim cathetum. Catheto namque in se multiplicato id est 5, qui fient 25, et basi, id est 12, qui 144 accumulant, et utrisque simul in unum junctis fiunt 169, et ex hac latus sumptum erit hypotenusa. Ex hypotenusa autem in se multiplicata, id est 13, qui fiunt 169, si deduxeris cathetum in se, id est 25 reliqui, id est 144, sumas latus, id est 12, erit basis. Hypotenusam vero si multiplicaveris in se, et exinde summulae accretae basim inde subduxeris, id est 144 reliqui, id est 25, latus catheti fiet numerus. Cathetum et basim in eisdem orthogoniis contingit efficere embadum taliter. Catheto, id est 5, per basim, id est 12 multiplicato, fient 60; hujus vero dimidium, id est 30, erit embadum. Quod idem fieret, si per catheti dimidiam basis, vel per basis dimidium cathetus multiplicaretur.

CAPUT L.

Trigoni isoscelis cathetum invenire vel embadum.

Trigoni isocelis (Cod., isoscelis), cujus singula latera sunt pedum 25, basis vero 14, si cathetus quaeratur, vel embadum. Uno latere in se ducto, id est 25, fient 625. His si subduxeris dimidium basis in se 49, reliqui, id est 576 sumas latus, id est 24, et tot pedum erit cathetus. Quo per basis dimidium multiplicato, invenies embadi numerum 169.

CAPUT LI.

Trigoni scaleni cathetum invenire.

Trigoni scaleni, cujus minus latus sit pedum 15, basis 25, majus latus 20, cathetum inveniendi haec erit regula: minore latere in se multiplicato, id est, 15 fient 225, basi vero, id est 25, erunt 625. His utrimque summulis in unum junctis fient 850. Quibus si subduxeris majus latus in se, id est 400; ex reliquo, qui superfuerit, id est 450, sume dimidium, id est 225, eodem numero denominatam accipias partem, quo superscribitur basis, id est 25, nonam vero 25 dicti numeri invenies, et tot pedum erit minor praecisura, qua in se multiplicata fient 81. Quos si subduxeris de minoris lateris in se multiplicatione, id est de 225, reliqui, qui superfuerit, id est 144, latus fiet catheti numerus.

CAPUT LII.

In quadrato diagonum invenire.

In quadrato diagonum invenire si vis, ut in orthogoniis jam diximus, latus unum, cui superest 4, in se ducas, et fient 16. Altero vero in se ducto, id est 3, 9. Quibus in unum junctis fient 25. Cujus vero si sumpseris latus, effecisti diagonum. Per quod embadum invenire si vis, duc in se, fient 25. Hujus sumpta medietas fit embadum. Sed quod propius est veritati, et in omni contingit quadrato, per latitudinem longitudo est multiplicanda, et qui inde excreverit fiunt pedes areae.

CAPUT LIII.

Numerum arborum in agro invenire

Ager, cujus longitudo est pedum 120, latitudo 70, in quo arbores dispositae sunt inter pedes 5; quarum numerus, si quaeratur, utriusque partis, quanta est, sumenda est, longitudinis scilicet 24, latitudinis 14. Quibus invicem multiplicatis, fient 336. Ecce numerus arborum.

Est et alia inveniendi regula, ut per longitudinem latitudo multiplicetur, et fient 8400, quibus per quinquies quinque, id est 25, partitis fient 336, et tot erunt arbores. Sub scientia vero longitudine cum numero arborum comprehensa latitudo sic quaeratur, 120 qui numerus est longitudinis, partiatur per 5, et erunt 24, quos numerus arborum 336 continet decies quater; qui 14, et ipsi quinquies ducti efficiunt 70; quae est latitudo agri.

CAPUT LIV.

Rhombi cathetum quaerere.

Rhombi (Cod. cumbi) vero, cujus fient singula latera pedum 10, et diagonum 12, cathetum sic quaeras. Diagonum dimidium, id est 6, in se multiplica, fiunt 36. His subductis de multiplicatione unius lateris in se, id est de 100, reliqui, id est 64, sumas latus, id est 8, et tot pedum rhombi cathetus. Quo per diagonum, id est 12, multiplicato fient 95; et tot pedum erit area.

CAPUT LV.

Quomodo trigonus, tetragonus, hexagonus, etc., aequiateri suas areas impleant.

Omnis trigonus aequilaterus unum latus in se multiplicat, ipsum latus ad eam multiplicatione addit, horum dimidiam sumit, et sic aream suam implet.

Omnis autem tetragonus aequa latera habens unum latus in se multiplicat, ea semel multiplicatione aream suam implet.

Pentagonus, qui aequis continetur lateribus, ter multiplicationem unius lateris in se expostulat, et ex illius summa multiplicationis semel aream diducere et reliqui medietatem sumere.

Hexagonus quater lateris multiplicationem in se expostulat, et ex summa multiplicationis bis aream diducere et reliqui sumere medietatem.

Heptagonus quinquies, aream ter.

Octogonus septies, aream quater.

Ennagonus septies, aream quinquies. Et caeteri ad hanc consequentiam.

CAPUT LVI.

Cujuscunque rotundi vel circuli diametrum invenire et embadum.

Cujuscunque rotundi vel circuli si vis diametrum invenire et embadum, sic quaeras: ex ipso ambitu 22 unitate sublata, reliqui, qui superfuerit, sumas tertiam; quae fiet diametrum.

Embadum si vis invenire, vel tota circuitio per integrum diametrum ducenda est, et tunc quarta sumenda; vel dimidium circuitus per diametrum integrum, et tunc medietas, vel quarta pars circuitus per diametrum, et tunc totum. Quod idem esset, si per dimidium circuitus diametri duceretur dimidium.

CAPUT LVII.

In hemicyclo aream invenire.

In hemicyclo, cujus basis sit pedum 28, diametrum 18, aream sic quaeras: per diametrum ducas basim; fient pedes 392. His undecies ductis fiunt pedes 312. Hujus sumpta decima quarta parte fiet 398; et tot pedum est hujus hemicycli area.

CAPUT LVIII.

Sphaerae aream colligere.

Sphaerae, cujus est pedum longitudo 4, latitudo 3 sic colligatur area: longitudine et latitudine simul junctis fient 7, dimidium horum 3, 5. His in se 12 et . Hi undecies fient 434. SS. Horum sumpta parte decima quarta fient pedes 9, unciae 7 et semis uncia, id est septunx, et semuncia. Sphaerae igitur haec erit area. Regula autem haec vera est in omni sphaera sive rotunda, sive oblonga.

CAPUT LIX.

In trigoni orthogonio circuli inscripti et singula latera tangentis diametrum invenire.

In trigonio orthogonio circuli inscripti et singula latera tangentis, ex numeris catheti et basis simul junctis hypotenusae numerum si subduxeris, invenies diametrum. Sed si vis dignoscere quantum embadi partibus ipsius trigoni circulum extracedentibus relinquitur, embado totius trigoni prius per supradictas regulas invento vigesimam primam subtrahas; ipsamque undecies multiplicatam circuli areae tribuas. Quod vero reliquum fuerit, id est 140, pro embado dictarum partium, scilicet extracedentium, teneas, ut subjecta descriptio docet; videlicet tolle vicesimam primam, et multiplicata undecies, fit area circuli. Multiplica decies, fiunt excessiones trigoni.

CAPUT LX.

Regula ad constituendas pyramides in omnibus figuris a multis angulis procedentibus et aequi lateris.

In omnibus figuris a multis angulis procedentibus, et aequa latera habentibus ad pyramides constituendas haec sufficiat regula: dictarum cujuscunque ngurarum area inventa bis ducatur, eique summae lateris unius numerus jungatur, et haec permistio per numerum unitate tantummodo latus unum praecedentem multiplicetur, et ejus summae sexta pars sumatur, quae fiet pyramis superficiei ante duplicatae.

Sed ut exemplum de singulis demus, prius trigonium, oxygonium, et aequilaterum sub oculis ponamus latera singula habentem denario numero designata, cujus embadum sit 55; quod bis ducatur, et fient, 110, quibus uno latere juncto, id est 101 fient 120. Hi, per numerum unitate latus unum praecedentem, id est undecies ducti, fient 1320. Hujus sexta sumpta, id ex 220 jam dicti oxygonii fiet pyramis.

CAPUT LXI.

Invenire pyramidem in tetragono, cujus sint singula latera pedes 10 et embadum 100.

Tetragonum vero, cujus sint singula latera pedes 10, et embadum 100, pyramis sic quaeratur, ut in trigonio superius descripto, videlicet ut embadum ejus, quod est 100 bis ducatur: fiunt 200 eique summae latus unum jungatur, fient 210. Hi undecies propter supradictam causam ducti fient 2310. Hujus sexta, id est 385, fiet pyramis descripti tetragoni.

CAPUT LXII.

In pentagono aequilatero denarii numeri pyramidem indagare.

In pentagono quoque, qui aequalibus continetur lateribus, et denario numero supernotatis eamdem regulam ad pyramidem constituendam indiscrepanter invenies. Hujus namque pentagonii area, id est: 145, bis in se ducta fient 290, et unius lateris numero augmentato repraesentat 300, et his undecies ductis fiunt 33. Post cujus sextam, id est: 550 area jam dicta suae accumulatur pyramidi. Hanc igitur regulam nemo in caeteris, id est: hexagonis, vel heptagonis, vel octogonis, vel ennagonis, vel decagonis, vel in omnibus a multiangulo procedentibus, et aequa latera habentibus dubitet habere consequentiam, et non tantum denario innotatis, sed quolibet numero.

CAPUT LXIII.

In omni circulo, duobus circumscripto tetragonis, scire, quantum ab extracedente vincatur, etc.

In omni circulo, qui duobus circumscribitur tetragonis, uno interius, altero exterius, si vis comprehendere, quantum ab extracedente vincatur, et subscriptum vincat, diametrum ejus duc in se. Quod cum facis, cathetum suprascripti tetragonii per basim multiplicatum reddis, et ea multiplicatione aream ejus imples. Ex illius vero summae integritate ad circuli aream inveniendam tres 14 subducas. Quibus subductis, quod reliquum fuerit, si per superius dictam regulam, et dimidio circuitus multiplicante dimidium diametri, esse circuli invenies aream, ab extracedente tetragono ipsum scias circulum tribus 14 ejusdem superari. Ab eodem vero embado suprascripti tetragoni si sumpseris medietatem, et quatuor decimas quartas ejusdem quantitatis, cujus fuerint superiores ab integritate sumptae addideris, jam dicti circuli aream implebis. Quod cum facis, ipsam medietatem sumptam ab integro embado majoris tetragonii aream scias fuisse minoris, eam quatuor decimis quartis a circulo superari, dum eadem area eisdem quatuordecimis ad embadum supplendum augmentatur. Quod ut manifestius appareat in descriptione, circulus cum tetragonis ponatur. Quid partibus majoris tetragoni circulum extracedentibus relinquitur? 42. Quid partibus circuli extracedentibus minorem tetragonum relinquitur? 56

CAPUT LXIV.

Montis jugera invenire.

Montis si quaerantur jugera, qui in verticis circuitu habeat pedes 300, ascensu 800, in uno per circuitum 1000, jungantur duae circuitiones, id est: 1300. Ex his media sumatur, id est 650. Hi per ascensum 800 ducantur, fient D̄X̄X̄ tot erunt pedes totius, id est: X̄X̄V̄ĪĪĪ, D̄C̄C̄X̄ supradictus numerus dividatur. Quo facto in monte jugera invenientur 18 remanentibus pedibus 1600.

CAPUT LXV.

Quomodo quadrata, et latera trigoni, tetragoni, pentagoni, etc., nascantur

Omnis trigonus, qui ducitur octies, accepto uno facit quadratum, cujus quadrati latus dempto uno et dicta parte secunda facit trigoni latus.

Omnis tetragonus ductus decies sexies facit quadratum, cujus quadrati latus dicta parte quarta facit tetragoni latus.

Omnis pentagonus ductus vigesies quater et accepto uno facit quadratum, cujus quadrati latus accepto uno et dicta parte sexta facit pentagoni latus.

Omnis hexagonus ductus trigesies bis acceptis quatuor facit quadratum, cujus quadrati latus acceptis duobus et dicta parte octava facit hexagoni latus.

Omnis heptagonus quadragies ductus acceptis 9 facit quadratum, cujus quadrati latus acceptis tribus et dicta parte decima facit heptagoni latus.

Omnis octogonus quadragies octies ductus acceptis 16 facit quadratum, cujus quadrati latus acceptis 4 et dicta parte duodecima facit octogoni latus.

Omnis ennagonus ductus quinquagies sexies acceptis 25 facit quadratum, cujus quadrati latus acceptis 5 dicta parte decimaquarta facit ennagoni latus.

Omnis decagonus ductus sexagies quater acceptis 36 et dicta parte decima sexta facit decagoni latus.

Omnis undecagonus ductus septuagies bis acceptis 49 facit quadratum, cujus latus acceptis 7 et dicta parte decima nona facit undecagoni latus.

Omnis duodecagonus ductus octuagies acceptis 64 facit quadratum, cujus latus acceptis 8 dicta parte vigesima facit duodecagoni latus.

Vide consequentiam, ut horum ductio octenario semper numero accrescat, augmentationes a pentagono numero impari naturaliter. Trigonus namque octies, tetragonus decies sexies, pentagonus vigesies quater, hexagonus trigesies bis ducitur, ut est ab octo octies, a sedecim sedecies, et sic subsequenter. Inter quas denominationes octo semper inesse nemo dubitet differentiam, et sic in caeteris. A pentagono autem incipientes augmentationes omnium multiplicationum impari naturaliter numero discrepare manifestum est. Pentagoni enim multiplicatio uno tantummodo, hexagoni 4 heptagoni 9 augmentatur, octogoni 16. Inter primos namque, id est: 5 et 4 primus impar numerus differentiae locum obtinet, id est: tres inter quatuor, et novem: secundus, id est: quinarius inter novem, et sedecim: tertius, id est: septimus.

CAPUT LXVI.

In oxygonio cathetum et embadum invenire.

In oxygonio, cujus sit latus minus ped. 13, majus 15, basis vero 14, cathetum et embadum sic quaeras. Latus minus in se ductum sit 169, et ????? in se fiunt 196, utrumque in unum fiunt 365. Deinde hypotenusa in se fient 225. His deductis de 365 fit reliquum 140. Hujus pars dimidia erit 70. Cujus decima quarta id est: 5 erit praecisura minor, in qua cadet cathetus. Hi in se fient 25. His ductis de 169 fit reliquum 164. Hujus latus, id est: 12 erit cathetus. Quo per basis dimidium multiplicato invenitur embadum.

In omni quadrato aequilatero scito diagonum ipsum habere in sui longitudine latus unum et lateris quadrati aream duplicare si vis, diagonum quadrati minoris spacio latus majoris.

CAPUT LXVII.

Oves in campo sic collocare, ut quaevis certum spatium occupet.

In campo, qui habet in longitudine pedes 200 in latitudine 100 si sic oves mittere (velis) ut unaquaeque habeat in longo pedes 5, in lato 4, sic facito: duc 5, vicenos, vel quintam partem de 100, fient 40; ac deinde 100 divide per 4 quarta pars centenarii 25 sunt. Sive ergo 40 vigesies quinquies, sive 25 quadragies duxeris, implebis 1000, qui est numerus collocatarum ovium.

CAPUT LXVIII.

Scire, quot agripennos claudat campus fastigiosus.

Campus fastigiosus, qui habet in unoquoque latere perticas 100, in unaquaque fronte 50, in medio 60, si vis scire quot agripennos claudat, facito ita: Junge frontem 50 et medium 60, fient 110. Tunc medietatem, id est 55 per longitudinem, id est 100 multiplica: fient 5500. Hae sunt perticae totius campi. Ut autem agripennos invenias, divide 5500 per perticas unius agripenni, id est per 144, secundum quosdam, qui dicunt agripennum in unoquoque latere 12 perticas habere, et invenies trigesies octies 144 in 5500, remanentibus perticis 28 sic scias esse agripennorum 38 numerum.

Si fuerit autem divisio per 72 (dicunt enim quidam apripennum in longo habere 12, in lato vero 6, sexies autem 12 sunt 72), erunt 72 agripenni, remanentibus similiter supradictis perticis. Hanc autem si probare vis regulam, taliter proba. Semotum ducas longilaterum, et dicas: quinquagies 100 erunt 5000. Deinde curvaturarum embada perpendere si vis, per cathetum utriusque curvaturae, id est, 5 et 5, si dictae regulae in orthogoniis non immemor fueris, embadum invenies unius curvaturae 250, alterius vero aequaliter, qui simul sunt 500. Ecce numerus perticarum fastigiosi campi 5500.

CAPUT LIX.

In campo quadrangulo agripennos cognoscere.

In campo quadrangulo, qui habet in uno latere perticas 30, in altero 32, in fronte una 32, in altera 34, sic cognoscas quot agripenni claudi debeant. Duae hujus campi longitudines faciunt 62. Duc mediam de 62, fiunt 31. Duae quoque latitudines ejusdem campi junctae, faciunt 66. Duc etiam mediam de 66, fiunt 33. Has duas medietates invicem confer, fient 1023. Ecce numerus perticarum totius campi. Hunc divides per numerum unius agripenni, id est per 144, et invenies 7 esse agripennos in illo campo, remanentibus perticis 15.

CAPUT LXX.

In campo triangulo agripennos invenire.

In campo triangulo, qui habet in uno latere perticas 30, in alio totidem, in fronte vero 18, quot agripenni concludi debeant, sic accipito. Junge simul duas longitudines, fient 60. Et duc mediam de 60, fient 30. Et quia in fronte 18 habet perticas, duc mediam de 18, fient 9. Duc novies 30, fient 270. In hoc igitur numero agripennus unus est et remanentibus 54 perticis. Scias autem nos ubique intendere, agripennum esse circumquaque 12 perticis.

CAPUT LXXI.

In campo rotundo numerum agripennorum nosse.

In campo rotundo, qui habeat in gyro perticas 418, sic numerum agripennorum comprehendere potes. De 418, vigesima secunda parte sublata, id est 19, reliquorum diametrum, id est tertiam sumas, id est 133. Deinde hujus tertiae dimidiam, id est 66 S per medietatem totius circuitus, id est 209 ducas, et totam indubitanter implebis aream 14898 et S perticis. Quibus per 144 partitis, erunt agripenni 96 S remanentibus perticis duabus et dimidia, sive agripenni 96 S 100, et nihil remanet.

CAPUT LXXII.

In civitate quadrangula ponere domos certae longitudinis et latitudinis.

In civitate quadrangula, quae habet in uno latere pedes 1100, in altero 1000, et in fronte una pedes 600, in altera totidem, si vis ponere domos ita ut cujusque longitudo sit pedum 40, latitudo vero 30, sic facito. Junge duas hujus civitatis longitudines: junctae fient 2100. Similiter si fuerint duae latitudines junctae, fient 1200. Ergo duc mediam de 1200, fiunt 600. Rursus duc mediam de 2100, fiunt 1050. Et quia unaquaeque domus habet in longo pedes 40, et in lato pedes 30, duc quadragesimam partem de

1050, fiunt 26, remanentibus 10; atque iterum assume trigesimam de 600, fiunt 20. Viginti ergo vigesies sexies ducti fiunt 520. Tot domus capiendae sunt.

CAPUT LXXIII.

In civitate triangula de eadem re.

In civitate triangula, quae habet in uno latere pedes 100, in altero 100, in fronte vero 90, si vis scire quot domus capiat, ita ut quaeque domus habeat in longitudine pedes 20, in latitudine 10, ita facito. Duc mediam de lateribus junctis, id est de 200, fiunt 100. De fronte similiter, id est de 90, 45 fiunt. Et quia longitudo uniuscujusque domus habet pedes 20, et latitudo 10, duc vigesimam de 100, fiunt 5, et decimam de 40, fient 4. Duc igitur quinquies quatuor, fient 20; tot domus capiet hujusmodi civitas.

CAPUT LXXIV.

In civitate rotunda domos certae longitudinis et latitudinis locare.

In civitate rotunda, cujus ambitus est 8008 pedum, domos locare si vis, quarum longitudo 30 sit pedum, latitudo vero 20, sic facias: vigesimam secundam partem, id est 364 auferas, reliquorum vero 7644 tertiam sumas, id est 2548; hos pro diametro habeto. Hujus igitur diametri medietas, id est 1274, si per medietatem ambitus, id est 4000 et 4 ducatur, impletur area tota pedibus quinquies millies ICMXCVI qui per 600, id est per vigesies 30 divisi faciunt domos 8501, remanentibus 496 pedibus.

CAPUT LXXV.

Basilicae pavimentum quot laterculi debeant supplere.

Basilicae, cujus longitudo pedum sit 240, latitudo 120, pavimentum quot laterculi supplere debeant, sic accipe (laterculus autem in longitudine 23 habeat uncias, in latitudine 12). Longitudo per latitudinem multiplicetur, id est 120 per 240, fiunt 28800. Hos per duodecies duodecim, id est per 164 (tot enim uncias habet pes unus multiplicans) invenies uncias quater MMCXLVII. CC. Quas si diviseris per duodecies 23, id est per uncias unius laterculi, quae sunt 276, fient 15026, remanentibus 24 unciis. Tot igitur laterculi dictae basilicae pavimentum contegere possunt.

CAPUT LXXVI.

In lacuna, canna, etc., viam certa latitudine ducere.

In lacuna una, vel canna, vel cavana [Glossa vet., cavana, id est cellarium], quae in longitudine pedes habet 100, in latitudine 64, cuppas longas pedibus 7, latas 4, si sic locare velis, ut pervium pedibus 4 latus in longum ducatur, sic facito. Vide quoties 7 in 100, et 4 in 64 habeantur: invenies quaterdecies 7 in 100, remanentibus duobus, et decies sexies 4 in 64. Sed ex his 4 ad pervium deputantur. Quia ergo in 60 quindecies 4 sunt, et in 100 quaterdecies 7, fiunt 210. Tot cuppas igitur in cavana dicta locare poteris.

CAPUT LXXVII.

In circulo embadum invenire.

In circulo, cujus diametrum sit pedum 14, embadum sic quaeras. Duc diametrum in se, fiunt 196. Ducundecies, fiunt 2156, sume partem decimam quartam, fiunt 154; et tot pedum erit embadum.

CAPUT LXXVIII.

Ex diametro circulum indagare.

Ex diametro circulum sic quaeras: diametrum, exempli gratia, 14 vigesies bis, fient 308, sumas partem septimam, fit 44; quod est circulus.

CAPUT LXXIX.

In hemicyclo embadum invenire.

In hemicyclo, cujus sit basis pedum 10, linea in centrum 5, embadum sic quaeras: duc in se diametrum, fit 100.Hoc undecies multiplica, fit 1100. Hujus vigesimam octavam sume, erit in pedibus 39, duabus septimis remanentibus, id est 8; et haec est area. Idem esset, si basim per lineam quae ducitur in centrum multiplicatam undecies duceres, ac exinde decimam quartam acciperes. Quod verum est in omni integre dimidiata sphaera.

In circulo, cujus sit area pedum 616, diametrum sic quaeras. Quater decies ducatur, fient area 8624. Hinc pars undecima fit 784. Hujus numeri latus fit 28; et hoc erit diametrum.

CAPUT LXXX.

In orthogonio, cujus cathetus sit pari numero notatus, basim et hypotenusam invenire.

In orthogonio, cujus cathetus sit pari numero adnotatus, velut 8, sic basim et hypotenusam quaeras. Catheti sumpta pars dimidia, id est 4, in se multiplicentur, fient 16, et in his uno dempto remanet basis, cui duobus redditis fit hypotenusa.

CAPUT LXXXI.

In monte strabo jugera invenire.

In monte strabo [Glossa vet., qui in altero latere praeceps, in altero extentam declivitatem habet] qui habet ad pedem in circuitu pedes 1400, in acumine 200, in altitudine dexterae partis 850, in laevae vero 750, sic quaeras jugera. Superioris circuitionis cum inferiore junctae sume dimidiam, quae fit in 800 pedibus. Has medietates invicem multiplica, et fiunt 640. In his vigesies bis reperies unius jugeri pedes 28800, remanentibus 6400.

CAPUT LXXXII.

Columnam facere, circulum incrassare, altitudinem rerum invenire.

Ad columnam faciendam longitudinis, septimam in inferiori circuitu des, octavam superiori.

Circulum incrassare si vis, diametrum ejus cubices, ipsam cubicationem ejus undecies ducas, et ex ea summa vigesimam primam accipias, et haec erit sphaerae crassitudo.

Est etiam ratio alia altitudinem videndi, quae est hujusmodi. Orthogonium, cujus cathetus 6 vel trium pedum sit, basis 8 vel 4, hypotenusa 10 vel 5, erigas ita ut terrae basis adjaceat: cathetus adversus illam rem, cujus altitudo perpendi debet, erectus habeatur; hypotenusa vero a summo catheti ad terram, in summum basis deducatur. Sic directo illuc, ubi basis et hypotenusa junguntur, oculum apponas ad terram prostratus. Deinde huc illucque tandiu detrahas, oculo tamen semper apposito, donec tibi summum catheti illius rei, cujus altitudinem quaeris, summitati adaequari videatur. Quo facto ponas signum, ubi oculum tenebat, et ex eo signo metire spatium usque ad pedem rei illius. Huic spatio per 4 partito quartam unam detrahas; caeteras 3 pro altitudine illius rei, de qua quaerebas, habeto. Haec altitudinem videndi certissima ratio est, si tamen area, per quam cathetus erectus detrahitur non montuosa, non vallosa, sed plana fuerit.

CAPUT LXXXIII.

Putei amphoras nosse.

Puteus, cujus sit diametrum 7, altitudo 40 pedum, tot amphoras capiet quot processerint pedes ex hujusmodi diametri area, altitudineque in invicem multiplicata, si pede uno longa et alta fuerit amphora.

CAPUT LXXXIV.

Cuppa quod pedum solidorum sit, quotque amphoras capiat, invenire.

Cuppa, cujus latitudo ima pedum sit 3, summa 2, media 5, altitudo vero 12, quot pedum sit solidorum, ac per hoc quot amphoras capiat, sic quaeras: latitudine media in se ducta, ac summa deinde excreta triplicata, diametrisque summo et imo in se singulatim ductis, omne in unum fit 88. His undecies ductis ac summae exinde notae quarta decima sumpta fiunt 69 et duae quartae decimae, id est una septima. His per tertiam altitudinis, id est per quaternarium multiplicatis venit numerus amphorarum 276 et 8 quartae decimae, id est 4 septimae.

Si fuerit cuppa, cujus ima latitudo sit pedum 5, summa 3, altitudo 9, quot amphoras capiat sic quaeras: ima in se fit 25, summa quoque in se fit 9, utriusque in invicem fiunt 15. His tribus summis simul junctis fiunt 49. His undecies ductis fiunt 539. Horum pars decima quarta fit 38 S. Haec per altitudinis tertiam ducta fiunt 115 S. Tot erunt amphorae vel pedes solidi.

His tribus regulis, de puteo scilicet et de duabus cuppis diligenter inspectis, pene nullus erit puteus, vel cuppa, vel tonna aliqua, quin ejus possit indagari profunditas, nisi mira in eis fuerit diversitas.

CAPUT LXXXV.

Ex adunatione omnium numerorum, secundum ordinem naturalem prolatorum, scire quanta profunditas crescat, etc.

Ex adunatione omnium numerorum secundum ordinem naturalem prolatorum si vis scire quanta profunditas crescat, haec tibi regula sufficiat, si tantum coadunatio illa ab unitate incipiat, et sic per regulas et per ordinem continuatim procedat. Si par numerus coacervabitur, per medium ultimi sequens multiplicabitur, v. g., 1 2 3 4 5 6, vel scire quot sint, per senarii medietatem subsequens, id est septenarius multiplicetur, et fient 21; quam summam similiter reddet supradicta coadunatio. Si autem impar numerus numerorum aggregabitur, per majorem sui partem ultimus aggregatus multiplicabitur, ut est 1 2 3 4 5 6 7. Multiplica septenarium per maximam sui partem, id est per 4. Quater 7 fiunt 28, qui omnes supra scriptos terminos claudunt. Si solummodo par, ut est 2 4 6 8, ducatur medietas ultimi aggregati per illum, qui sequitur ipsam, et si impar, ut 1 3 5 7 9, major pars ultimi in se ducatur.

CAPUT LXXXVI.

Circuli inauraturam invenire.

Circuli inauraturam sic quaeras: diametrum circuli in se ductum vigesies bis multiplica. Effectae summae septimam accipias, et haec circuli erit inauratura; quod idem esset, si per diametrum circulum multiplicares.

CAPUT LXXXVII.

Columnae inaequalis pedes invenire

Si fuerit columna inaequalis, cujus ima latitudo pedum sit 13, summa 5, altitudo 30, ejus pedes sic quaeras. Ima latitudine in se multiplicata, ac summa in se, ac utraque invicem, hisque tribus summis simul compositis fiunt pedes 259. His undecies ductis, ac exinde effectae summae quartadecima detracta venient 203 S., scilicet pedes arearum summae et mediae ac infimae. His deinde per tertiam altitudinis multiplicatis erunt solidi penes 2035.

CAPUT LXXXVIII.

Hexagonum facere.

Si volueris hexagonum facere, cujus latus habeat pedes 10, facies 10 pedum, lineam et in extremitate ejus circinum figas, et circulum facias; et qualis est linea a medio centro circuli usque ad extremitatem ejusdem, similes sex per extremitates circuli ducas, et hexagonum habebis.

CAPUT LXXXIX.

Intra quadratum aequilaterum octogonum designare.

Si volueris intra quadratum aequilaterum octogonum designare, diagonum medium sumas. Hic circinum spatiatum [Glossa vet., extentum] in angulo quadrati infigas, et in utroque latere punctum, quousque circulus pervenerit, facias, ac sic per singulos angulos perque latera percurras. Deinde a nuncto in punctum angulis quadrati extraclausis semper lineam ducas, et octogonum habebis.

CAPUT XC.

Structurae circa puteum positae pedes invenire.

Si datus fuerit puteus, cujus diametrum sit pedum 5, et circa eum fuerit structura alta pedum 20, lata pedum 2, ejus structurae pedes sic quaeras: structurae latitudinem ducas in se, fiunt 4. His adjicias putei diametrum, erunt 9. Hi in se fient 81. Ab his diametro putei ducto in se dempto remanent 56. His undecies ductis, et a summa, quae inde excreverit, quarta decima sumpta erunt pedes areae 44. Hi per altitudinem, id est vigesies ducti fiunt 880. Tot erunt pedes areae 44. Hi per altitudinem, id est vigesies ducti fiunt 880. Tot erunt pedes structurae.

CAPUT XCI.

Prismatis pedes invenire in orthogonio.

Si data prisma fuerit orthogonii, cujus sit cathetus 19, basis 12, altitudo 20, ejus pedes sic quaeras: per cathetum et basim aream prius orthogonii reperias, quae erit 54. Hanc per altitudinem, id est 20 ducas, fient 1080; tot erunt pedes prismae.

Quam inaurare si vis, circuitum ipsius orthogonii, id est 36 per altitudinem, id est 20 ducas et fient 720; qui erunt pedes inauraturae.

CAPUT XCII.

In omni tetragono diagonium invenire, etc.

In omni tetragono sive aequilatero, sive longilatero diagonium sic invenies: latitudinem et longitudinem sigillatim in se multiplices, summarum crescentium in unum latus quaeras. Hoc pro diagono habeto.

Trigoni orthogonii per cathetum sic invenis basim: cathetus ter ducatur, nona pars auferatur, reliqui dimidium sumatur, erit basis. Basi ablatum restituatur, erit hypotenusa. Vel ita: catheti dimidium sumatur, quod ter ducatur, remanet basis. Vel dimidium catheti sexies ducatur, nona tollatur, reliqui dimidium erit basis. Basi reddita nona erit hypotenusa.

CAPUT XCIII.

Quot stadia in terris respondeant Zodiaci partibus, etc.

Erat Osthenes philosophus, idemque geometra subtilissimus, magnitudinem terreni orbis noscero volens, tali hujus artis dicitur usus argumento. Nam a mensoribus regis Ptolomaei, qui totam Ægyptum tenebat, adjutus a Siene usque ad Meroen stadiorum numerum invenit. Dispositis namque per intervalla locorum a septentrione meridiem versus horoscopicis vasis simili dimensione et gnomonum aequa longitudine formatis totidem doctos gnomonicae supputationis homines, quot vasa fuerant, singulis quibusque in locis imposuit, atque una die omnes umbram meridiam temporis observare fecit, notare etiam unumquemque sui gnominis umbram, quantae fuisset longitudinis. Atque ita comperit, quod ultra 700 stadia ad unius longitudinis gnomonem umbra non respondit, atque hac tali probatione conclusit quod partes 360, quibus omnis zodiaci circuli tractus dividitur, ad terras usque perveniant, et pars, quae ibi incomperta et inaestimabilis mensurae est, in terris non amplius quam septingentorum, aut paulo minus, stadiorum mensuram obtineat. Compertaque in terris unius partis, quae ad zodiacum pertinet, et magnitudinem hanc ter centis sexagies complicando, circulum mensuramque terrae incunctanter quot millibus stadiorum ambiretur absolvit. Nam 25000 stadiorum circuitum universi terreni orbis esse pronuntiavit. Quae summa, si in 360 partes aequaliter dividatur, liquebit, quod stadiorum unaquaeque portio in terris esse debeat, quae in coelesti circulo ab ullo nullam humanae conjecturae dimensionem admittit.

Optimum est ergo umbram horae sextae deprehendere, et ab ea limitem inchoare, ut sint semper meridiano tempore ordinati, sequitur, ut orientis occidentisque linea huic normaliter conveniat. Scribamus primum circulum in terra loco plano, et in puncto ejus sciotherum ponemus, cujus umbra et intra circulum aliquando exeat, et aliquando intret. Certum est enim tam orientis quam occidentis umbras deprehendere. Attendemus igitur, quemadmodum a primo solis ortu umbra cohibeatur. Deinde cum ad circuli lineam pervenerit, notabimus eum circumferentiae locum. Similiter exeuntem notabimus. Notatis ergo duabus circuli partibus intrantis umbrae et exeuntis loco rectam lineam a signo ad signum circumferentiae ducemus, et medium notabimus, per quem locum recta linea exire debet a puncto circuli; per quam lineam cardinem dirigemus, et ab ea normaliter in rectum decumanos emittemus, et ex quacunque ejus lineae parte normaliter invenerimus, decumanum recte constituamus.

CAPUT XCIV.

Alia ratio meridianum describendi.

^[4]Est et alia ratio, qua tribus umbris comprehensis meridianum describemus. In loco plano gnomonem constituemus a b, et umbras ejus tres enotabimus c b e. Has umbras normaliter comprehendemus, qua latitudine altera ab altera distent. Si autem meridiem constituamus, prima umbra erit longissima. Si post meridiem, novissima. Has deinde umbras proportione ad multiplicationem in tabula describemus, et sic in terram servabimus. Stat igitur gnomon a b planitie b. Tollamus maximam umbram in planitie, notemus signo d. Sic et terram signo e, ut sint in vasi proportione longitudinis sine b e d c e, numeramus hypotenusas ex c, in a, et ex d in a; nunc puncto a et intervallo e circulum scribimus.

1. Glossa vetus, smissem.
2. Eadem semunciam seu semiounciam.
3. Eadem Glossa exponit has notas hoc modo: ? duella: ? semiuntia: ? obolus:? siliqua.
4. Textus hujus capitis perturbatus et obscurus est.

---

---

GERBERTI
EPISTOLA AD ADELBOLDUM

De causa diversitatis arearum in trigono aequilatero, geometrice arithmeticeve expenso.

(Apud Pez, ubi supra.)

Adelboldo nunc usque dilecto semperque diligendo fidei integritatem, integritatisque constantiam.

In his geometricis figuris, quas a nobis sumpseras, erat trigonus quidam aequilaterus, cujus erat latus 30 pedum, cathetus 26, secundum collationem lateris et catheti area 390. Hunc eumdem trigonum si absque ratione catheti secundum arithmeticam regulam metiaris, sic ut latus unum in se multiplicetur eique multiplicationi lateris unius numerus adjiciatur, et ex hac summa medietas sumatur, erit area 462. Videsne qualiter hae duae regulae dissentiant? Sed et illa geometricalis, quae per rationem catheti aream in 390 pedes metiebatur, subtilius est a me discussa, et catheto suo non nisi 25 septimas unius concedo, et areae 385 et quinque septimas. Et sit tibi regula universalis in omni trigono aequilatero cathetum inveniendi; per latus semper septimam deme, et sex reliquas partes catheto concede.

Et ut quod dicitur, melius intelligas, in minoribus numeris libet exemplificare. Do tibi trigonum in latere 7 pedum, longitudinem pedalem habentem. Hunc per geometricalem regulam sic metior. Tolle septimam lateri et senarium, qui reliquus est, do perpendiculo. Per hoc latus duco, et dico: sexies septem, qui reddunt 42. Ex his medietas 21 area est dicti trigoni.

Hunc eumdem trigonum si per arithmeticam regulam metiaris, et dicas: septies septem, ut fiant 49, latusque adjicias ut sint 56, dividasque, ut ad aream pervenias, 28 invenies. Ecce sic in trigono unius magnitudinis diversae sunt areae, quod fieri nequit.

Sed ne diutius moreris, causam diversitatis aperiam. Notum tibi esse credo qui pedes longi, qui quadrati, qui crassi dicantur, quodque ad areas mesiendas non nisi constratos quadratos recipere solemus.

Eorum quantamcunque partem trigonus attingat, arithmeticalis regula eos pro integris computat. Depingere libet, ut manifestius sit, quod dicitur.

Ecce in hac discriptiuncula 28 pedes, quamvis non integri habentur. Unde arithmeticalis regula pro toto partem accipiens cum integris dimidiatos recipit. Solertia autem geometricae disciplinae particulas, latera excedentes abjiciens, recisurasque dimidiatas intra latera remanentes componens, quod lineis clauditur, hoc tantum computat. Nam in hac descriptiuncula, qua septenarius per latera metitur, si perpendiculum quaeras, senarius est. Hunc per 7 ducens quasi quadratum imples, cujus sit frons 6 pedum, latus 7 pedum, et aream ejus sic in 42 constituis. Hoc si dimidiaveris trigonum, in 21 pederelinquis.

Ut lucidius intelligas, oculos appone, et mei semper memento.

GERBERTI
POSTMODUM
SILVESTRI II PAPÆ
EPISTOLA AD CONSTANTINUM MONACHUM FLORIACENSEM
De Spæhrae constructione.

(Apud Mabill., Analect. nov. edit., pag. 102 seqq.)

---

ADMONITIO MABILLONII.

Haec Gerberti epistola, quae deest in editis libris, eruitur ex ms. codice bibliothecae nostrae S. Germani a Pratis. Inscripta Constantino, monacho scilicet ac scholastico Floriacensi, cui Gerbertus alias direxit epistolas, nimirum 87, 142 et 161. Ejusdem etiam mentionem facit in epistola 92. Gerberto tribuendum existimo libellum in quemdam Porphyrii locum, cujus libelli praefatio ad Ottonem III imperatorem edita est in tomo I Analectorum. Opusculum istud esse Gebehardi Augustensis episcopi conjectabar in notis ad eam praefationem: at re maturius expensa, id Gerberto adjudicare visum est in addendis ad tomum I Analectorum. Ejusdem auctoris est sermo De ordinatione episcoporum, quem ex ms. codice bibliothecae S. Martialis apud Lemovicas rogatu meo descripsit noster Petrus Trelius, a me jam laudatus. Exstat ipsiusmet Gerberti Geometria et Rhythmomachia in bibliothecae Thuaneae ms. codice, signato n^o 283.

GERBERTUS CONSTANTINO.

Sphaera, mi frater, de quo quaeris ad coelestes circulos vel signa ostendenda, componitur ex omni parte rotunda: quam dividit circumducta linea mediam aequaliter in LX partibus divisa. Ubi itaque constituis caput lineae, unum circini pedem fige, et alterum pedem e regione ibi constitue, ubi VI partes finiuntur de LX partibus praedictae lineae; et dum circinum circumduxeris, XII partes includis. Nam mutato primo pede, secundus pes extenditur usque ad locum, quo de praedicta linea undecima pars finitur; et ita circumducitur, ut XII partes circumplectatur. Eodemque modo adhuc pes usque ad finem quintaedecimae partis praedictae lineae protenditur et circumductione XXX partes habens media sphaera secatur. Tunc mutato circino in altera parte sphaerae, ubi primum pedem fixeras, attendens, ut contra statuas, praedictam rationem mensurae circumductionis et partium complexionis observabis. Nam V solummodo erunt circumductiones, quarum media aequalis est lineae in LX partibus divisae. Altero igitur istorum hemisphaeriorum sumpto interius cavato, et ubi circini alterum pedem in praedicta linea ad circumducendum fixeras perfora, ut circumductio medium foraminis teneat. In capitibus quoque sphaerae, ubi primum pedem circini posuisti, singula foramina facis, ut medietas foraminum illorum terminet praedictum hemisphaerium. Nam ita VII erunt foramina, in quibus singulis singulas semipedales fistulas constituis: eruntque duae extremae contra se positae, ut per utrasque, tanquam per unam videas. Ne vero fistulae hac illac titubent, ferreo semicirculo, ad modum praefati hemisphaerii secundum suam quantitatem mensurato et perforato, utere, quo superiores extremitates fistularum coerce: quae hoc differunt a fistulis organicis, quod per omnia aequalis sunt grossitudinis, ne quid offendat aciem per eas coelestes circulos contemplantis. Semicirculus vero duorum digitorum ferme latitudinis, ut omne hemisphaerium XXX partes habet longitudinis, servans aequalem rationem divisionis, qua perforatus fistulas recipit. Notato itaque nostro boreo polo, descriptum hemisphaerium taliter pone sub divo, ut per utrasque fistulas, quas diximus extremas, ipsum boreum polum libero intuitu cernas. Si autem de polo dubitas, unam fistulam tali loco constitue, ut non moveatur tota nocte; et per eam, stellam suspice, quam credis esse polum: et si polus est, eam tota nocte poteris suspicere; sin alia, mutando loca non occurrit visui paulo post per fistulam. Igitur praedicto modo locato hemisphaerio, ut non moveatur ullo modo, prius per inferiorem et superiorem primam fistulam boreum polum, per secundam arcticum circulum, per tertiam aestivum, per quartam aequinoctialem, per quintam hiemalem, per sextam antarcticulos circulos metiri poteris. Pro polo vero antarctico, quia sub terra est nihil coeli. sed terra tantum per utrasque fistulas intuenti occurrit.

LECTORI.

Inter opera Gerberti recensetur «Rhythmomachia, edita Lipsiae 1616 fol. cum gloriosissimi principis Augusti Luneburgensium (sub pseudonymo Gustavii Seleni) libris quatuor de ludo Scacchorum.» Haec Benedictini auctores Galliae litterariae, haec Fabricius, haec omnes qui duobus abhinc saeculis de scriptoribus ecclesiasticis commentati sunt. Quibus an merito fides hucusque adhibita ex libro ipso quem post Fabri Stapulensis, Buxerii et Barrozzi lucubrationes, Selenus edidit, inquirendum nobis erat; sed nihil lucis attulit: totus est enim in ludi Scacchorum variis exercitationibus enucleandis. Pagina quidem 443 legitur titulus «Rhythmomachia, nobilis et retustissimus ludus Pythagoricus, quem Gallico idiomate a Francisco Barrozzi, nobili Veneto, scriptum, Germanicum fecit Gustavius Selenus.» Nonne hujus opusculi fons Gerberti Rhythmomachia? Sed de Gerberto nonnisi haec mentio inter alia quae apud Buxerum fol. 42 a t apud Selenum pag 494 leguntur:

«Thomas Topcliphus, Anglus, copiam mihi fecit cujusdam libelli qui, ut ille retulit, decerptus est ex quodam veteri libro Chaldaico, ac Anglico sermone donato, et quamdam ludendae Rhythmomachiae rationem continet; quam in hoc meo libello praetermittere nolui; praesertim cum in hac sim opinione, hanc progressionis formam (quae scacchicae respondet) nostri ludi perfectionem esse, quamque veteres in ludendo secuti sunt; qua de re conjecturam capio progressum scacchorum et incessum indidem suam originem traxisse. Hinc satis integrum est intueri quam severe et stoice a quibusdam veteribus hic ludus descriptus sit: qui, dum contemplatione ludi contenti sunt, contempserunt id in hujus ludi exercitatione quod neque ingratum neque injucundum ludentibus fuisset. Hi vero sunt, GILBERTUS papa, Hermannus Contractus, Castrensis, Nicolaus Orestinus. Quos hac nostra memoria sunt imitati Orontius Finaeus, Delphinas, Jacobus Faber Stapulensis; neque ego hactenus ab eorum vestigiis discessi. Sed cum viderem hanc contemplationem a recreatione sejunctam, interdum esse mole tam, valde laetor recepisse me id quod jampridem abscissum erat, et separatum quod ad hujus exactam expletionem maxime facere videbatur.»

Liber Jacobi Fabri Stapulensis, de quo supra Buxerus, nonnihil forsan lucis afferret, sed hucusque lucubrationem hanc videre nobis non contigit.

En eruditus lector habet quae de Gerberti Rhythmomachia conjicere potuimus: litem ipsi dirimendam relinquimus.

---

GERBERTI
POSTMODUM
SILVESTRI II PAPAE
LIBELLUS
DE RATIONALI ET RATIONE UTI.

Ex cod. ms. inclyti monasterii Tegernseensis in Bajoria erutus ab Adm. R. D. P. Alphonso Hueber, ejusdem loci coenobita Benedictino

(Apud R. P. Bernardum Pezium Thesaurus Anecdot. noviss., tomi I parte II, col. 147.)

PEZII MONITUM.

(Dissertatio isagogica in tom. I Thesauri Anecd.)

De hoc libello, mere dialectico, jam diximus, eum nunc, et quidem integrum, prodire ex bibliotheca Tegernseensi, post quem ibidem illico exstabat Sermo in concilio Mosomensi a Gerberto habitus, a Guilielmo Caveo in Historia litteraria nondum editis accensita, cum tamen editissimus sit, unusque fere omnia illius synodi, quam Caveus paulo post recenset, acta conficiat. Porro epistola nuncupatoria Gerberti jam in tomo I Analectorum a Mabillonio edita fuerat, qui totum opusculum istud esse Gebehardi Augustensis episcopi in notis ad eam epistolam seu Praefationem conjectabatur. At re, inquit tomo II eorumdem Analectorum, pag. 215, maturius expensa, id Gerberto adjudicare visum est in addendis ad tomum I Analectorum. Ibidem Mabillonius sub nomine Gerberti edidit sermonem de informatione episcoporum, et diversitate tituli deceptus, ut monet Itigius in Praefatione ad Tractatum de Bibliothecis et Catenis Patrum, pag. XCIII, nunquam antea editum putavit, cum tamen jam toties inter Ambrosii opera editus fuisset. Sed ad opusculum Gerberti De rationali et ratione uti revertimur, quod non in sola bibliotheca Tegernseensi, sed etiam in Emmerammensi coaeva prope manu exaratum vidimus. Idem, ni fallimur, in bibliotheca Caesarea Vindobon. exstat. In Codice Emmerammensi totum opusculam quidam versus consequebantur, quos suo nos loco restituimus.

VERSUS IN LIBRUM GERBERTI DE RATIONALI ET RATIONE UTI.

^[1]Quisquis opaca velis Sophiae scandere regna,
   Istius in pratis pocula carpe libri.
Potatus citimum flectes per gramina gressum,
   Organa doctorum quo sua castra comunt.
Adveniensque thronum capies cum laude coruscum,
   Atque Sophia tibi talia fata dabit:
 
Suavis amice meas properasti semper ad aulas:
   Jam sine fine simul sceptra regamus ibi.
Imperium aequemus fastu comitante superbum,
   Et jugiter mecum nomen in astra feras.
Arduus ast multi videas ut remige linguae
   Aequora per nostra lina novella trahunt.

INCIPIT
DE RATIONALI ET RATIONE UTI,

A SAPIENTISSIMO VIRO DOMNO GERBERTO, ET APOSTOLICAE SEDIS SUMMO PONTIFICE EXCUSSUM, EXIGENTE OTTONE AUGUSTO TERTIO.

Domno, et glorioso Ottoni, Caesari semper Augusto Romanorum imperatori, Gerbertus episcopus, debitae servitutis obsequium.

Cum in Germania ferventioris anni tempus demoraremur, imperialibus astricti obsequiis, ut semper sumus, semperque erimus, nescio quid arcana divina mensuram secum tacite retractans motus animi in verba resolvit, et quae ab Aristotele summisque viris erant difficillimis descripta sententiis, in medium protulit: ut mirum foret inter bellorum discrimina, quae contra Sarmatas parabantur, aliquem mortalium hos mentis recessus habere potuisse, a quibus tam subtilia, tam praeclara, velut quidam rivi a purissimo fonte profluerent. Meministis enim, et meminisse possumus, adfuisse tum multos nobiles scholasticos, et eruditos, inter quos nonnulli aderant episcopi, sapientia praeclari et eloquentia insignes. Eorum tamen vidimus neminem, qui earum quaestionum ullam digne explicuerit, quod quaedam nimis ab usu remotae, nec dubitationem ante habuerint, et quaedam saepe numero ventilatae dissolvi non potuerint. Vestra quoque divina providentia ignorantiam sacro palatio indignam judicans, ea, quae de Rationali et ratione uti diverso modo a diversis objectabantur, me discutere imperavit. Quod quidem tunc et languor corporis et graviora distulerunt negotia: nunc secunda valetudine reddita, inter rei publicae ac privatae curas in hoc ipso itinere Italico positus, comesque individuus, quoad vita superfuerit, in omni obsequio futurus, quae de hac quaestione concepi breviter describo, ne sacrum palatium torpuisse putet Italia, et ne se solam jactet Graecia in imperiali philosophia, et Romana potentia Nostrum, nostrum est Romanum imperium. Dant vires ferax frugum Italia, et ferax militum Gallia et Germania, nec Scythicae nobis desunt fortissima regna. Noster es Caesar, Romanorum imperator et Auguste, qui summo Graecorum sanguine ortus, Graecos imperio superas, Romanis haereditario jure imperas, utrosque ingenio et eloquio praevenis. Dicemus ergo in praesentia tanti judicis, primum quaedam scholasticorum praeludia, vel potius sophistica: tunc philosophorum in his inventa persequemur; deinde finem propositae quaestionis multiplex et spinosa complebit dialectica.

I. Quaeritur, inquiunt, quid sit, quod ait Porphyrius, differentiam velut ad cognatam sibi differentiam praedicari, ut Ratione uti ad Rationale; cum majora de minoribus semper praedicentur; minora de majoribus nunquam; ut animal, quoniam majus est equo, et homo est, praedicatur, de quo et homo est: quomodo ergo Ratione uti praedicatur de Rationali, cum majus esse videatur Rationale quam Ratione uti? Omne enim, quod ratione utitur, rationale est; sed Rationale, inquiunt, potestatis est sine actu: Ratione uti, potestatis cum actu. Plus vero est potestatis cum actu quam sola potestas. Jure, inquiunt, ergo praedicatur Ratione uti de Rationali, tanquam majus de minori.

II. Ad hoc respondetur: Quomodo quae a generalissimis ad specialissima recta linea descendunt, vel subalterna genera, vel per differentias, sive sint ea in substantiis, sive in accidentibus collocata, talia sunt; ut inferiora universaliter prolata, superiorum omnium nomina, diffinitionesque ut sensibile, cum sit differentia posita sub animato corpore, universaliter prolata, suscipit nomen, et definitionem superiorum: omne enim sensibile et animatum corpus, et substantia est, et omnis virtus, et habitus, et qualitas. Quod si eodem modo Rationale sub Ratione uti positum sit, quomodo universaliter prolatum suscipiet nomen sui praedicati idem Rationale? Non enim omne quod Rationale est, Ratione uti putatur. Ergo si Rationale tantum potestatis est, et Ratione uti potestatis et actus, praedicabitur Ratione uti de Rationali. Et rursus, si Rationale universaliter prolatum non suscipit nomen supra dicti, id est Ratione uti, non praedicabitur Ratione uti de Rationali: eruntque duo contraria: praedicari et non praedicari, in eodem subjecto; quod fieri non potest.

III. Constituamus item, inquiunt, alias differentias secundum accidens, praediceturque accidentalis differentia velut ad cognatam sibi accidentalem differentiam, ut ambulare ad ambulabile. Hoc autem secundum fiat accidentis naturam; ut quoniam in individuis primum accidentia considerantur, post in speciebus et generibus. Dicamus Ciceronem ambulare, quoniam ambulabilis est: et rursus, quia Cicero homo est, et ambulat, et ambulabilis est, dicatur et homo ambulare, et ambulabilis. Et item animal, cum ambulet, ambulabile est. In quibus videndum est, inquiunt, ne forte ratio causae et effecti vitalibus esse videatur. Ut enim causa effectum praecedere dicitur, ut est: quia vidit, amavit; sic potestas actum omni necessitate praecedit. Et quia haec praecedentia non solum priora, sed etiam interempta interimunt secum posteriora, necesse est, potestate ablata, actum quoque auferri. Si enim Cicero non est ambulabilis, id est, si ambulare non potest, omnino non ambulat, id est, non actum ambulandi exercet, quem sine potestate non est intelligere. Quod si Ratione uti actus cum potestate est, Rationale autem sola potestas, sublata sola potestate, quae natura prior est, actus cum potestate esse non potest. Non igitur, quod natura posterius est, de eo praedicabitur, quod natura prius est. Est autem natura prius potestas, posterius actus: non igitur secundum potestatem et actum praedicabitur Ratione uti de Rationali.

IV. Sed merito, inquiunt, suae dignitatis seu excellentia vel potentia numerosius est Ratione uti, quam Rationale. At natura generum, specierum, vel differentiarum non suscipit: homo enim et asinus aeque sub animali sunt, et Deus atque homo aequaliter participant Rationali differentia. Non igitur, inquiunt, secundum dignitatem, vel potentiam, vel excellentiam praedicatur Ratione uti de Rationali.

V. His propositionibus, sive objectionibus multa ex adverso posse objici video. Quapropter sophistica, id est, cavillatoria colluctatione remota, quaedam de natura potestatis et actus explicanda sunt, et in qua eorum specie Rationale et Ratione uti versentur: de natura quoque prioris, utrum praedicationibus conveniat; et nonnulla de praedicationum natura et ordine, et, quasi quodam filo ad id, de quo quaestio est, id est ad praedicationem, quae est de Ratione uti ad Rationale, disputatio deducatur.

VI. Hoc autem majorum traditione, potissimunque Aristotelis fieri judico, quibusdam verbis ac sententiis ejus ad hanc rem pertinentibus breviter et dilucide interpretatis. Quaedam, inquit, potestates aequivocae sunt. Bene ait: quaedam: quia non omnis potestas aequivoca est: quae enim ex se species profundit [cod., profunda], non aequivoca, sed univoca est. Ea autem potestas est aequivoca, quae praedicatur de actu, et de ea potestate quae potest pervenire ad actum. Nullam enim diffinitionem recipiet, quae utrique sit communis; sed eam, quae in actu est, et nomen et diffinitionem suis speciebus donat, de qua ita ait Aristoteles: Manifestum est ex his, quae dicta sunt, quoniam quod ex necessitate est, secundum actum est. Quare, si priora sempiterna, et quae actu sunt, potestate priora sunt. Et haec quidem sine potestate actu sunt, ut primae substantiae. Alia vero sunt actu cum possibilitate, quae natura priora sunt, tempore vero posteriora. Alia vero nunquam sunt actu, sed potestate sola. Quae necessaria sunt, inquit, in actu sunt, eo scilicet, quem relinquere nequeunt, ut coelum et sol proprium motum. Item quae necessaria sunt, sempiterna sunt, et quae sempiterna sunt, priora sunt his potestatibus quae in actum nondum venerunt. Ergo actus, qui semper est, prior est eo actu qui nondum est. Actus enim, qui semper est, ex potestate non venit; quia quando res illa fuit, ab ejus substantia non defuit. In rebus itaque necessariis, in quibus actus sempiternus est, ipsas quoque res sempiternas esse necesse est, ut in coelo et sole intelligitur, quae non solum sempiterna, sed divina et immortalia philosophi putaverunt.

VII. Sunt non necessarii item actus quorum species duplex est. Alia enim eorum ex potestate ad actum venerunt; alia substantiam sui cum ipso actu sortita sunt: sed quae ex potestate ad actum venerunt, hujusmodi sunt, ut quando Cicero sedet, antequam sederet, potuit sedere; neque enim sedisset, si potestatem sedendi ante non habuisset. Sedet ergo Cicero, id est, sedendi actum exercet; quia actus ex potestate venit. Alter vero actus, qui a potestate non venit, sed cum re subsistente semper subsistit, hujusmodi est: ut quando ignis calet, antequam ipse ignis esset, nulla calendi potestas praecessit; sed quod ejus substantia fuit, calere non destitit, id est, actum calendi non deseruit, quod sibi cum supernis et coelestibus substantiis commune est. Distat vero quod illa superna in necessaria specie sunt, eorumque substantia, cum sit incorruptibilis, non solum actum nunquam deseruerunt, sed etiam ipsa non perimuntur. Ignis vero, cum sit in specie non necessaria, actum quidem, quousque subsistit, non deserit; sed quia in necessaria specie non est, actum simul cum substantia perdit. Quae enim necessaria semper ex necessitate sunt, nec unquam non esse possunt. Ignis vero ex necessitate quidem non est, sed actum calendi ex necessitate habet; quousque est. Recte ergo dictum est ab Aristotele: Quoniam quod ex necessitate est, secundum actum est. Secundum necessitatem quippe omnia superna, quae sunt et quae subsistunt, nunquam interimenda suumque actum nunquam relictura. Quare, inquit, si priora sempiterna, et quae actu sunt, potestate priora sunt. Ex natura rerum veritatem colligit propositionum. Quia enim omne quod est aut simplex, aut compositum, manifestum est prius esse simplicia quam composita. In divinis autem et supernis nihil compositum est, sed sunt omnia simplicia. Alioquin omne compositum necesse est ut in ea resolvatur unde compositum est. Non resolvuntur autem divinae coelestesque substantiae, rerumque omnium elementa, quia simplicia sunt et incomposita. Quae autem ex primis conjuncta sunt elementis, in eadem rursus resolvuntur. Priora sunt igitur sempiterna, quae aliorum omnium principium sunt his quae sempiterna non sunt. Sed quae sempiterna sunt, sine actu non sunt, nec fuere: prior est igitur actus potestate.

VIII. Rursus Aristoteles autem velut genus constare volens ex natura rerum praejacentium, partitione facta, differentias ac species ejus determinat. Et haec quidem sine potestate actu sunt, ut primae substantiae. Alia vero sunt actu cum potestate, quae natura priora sunt, tempore vero posteriora. Rerum, inquit, alia sunt actu sine potestate; alia actu cum postestate, et actu quidem sine potestate, ut primae substantiae. Quae ideo primae dicuntur, quia rerum principia sint. Sine potestate autem ea scilicet, quod utrumlibet potest. Coelum enim et sol non possunt non moveri, et ignis non calere, et aqua non humida esse. Illa vero, quae actu sunt cum potestate, ex motu animi descendunt, ut cum sedeo, motu animi ad hunc actum accessi, quem actum potestas sedendi praecessit: non enim sedissem, nisi prius mihi sedendi potestas fuisset. Et cum haec potestas tempore praecedat actum, actus tamen cum potestate ab Aristotele prius esse dicitur quam sola potestas; quae actu, inquit, sunt cum potestate, natura priora sunt, tempore vero posteriora. Hoc ideo fit: quia potestas, cum sit initium actus, imperfectum quoddam est; perfecta autem imperfectis priora

sunt, et quae a generositate suae naturae praecellunt, et quia ut bonitas, ut virtus aequalia sunt. Est autem

prius aequale quam inaequale: omnis enim inaequalitas ab aequalitate descendit. Ergo actus, in quo potestas consummata et perfecta est, prius est quam potestas, quae ante actum curta et est imperfecta: quae quamvis tempore praecesserit, natura tamen velut minus habens a perfecto defluxit.

IX. Alia vero, inquit, nunquam sunt actu, sed potestate solum. Numerus namque potestate infinitus est; sed cum dixeris quemlibet, actu finitus est. Et de tempore eadem ratio est. Tempus enim potestate infinitum est: sed cum dixeris diem, mensem, annum, vel aliud quodlibet, actu finitum est. Facienda est igitur horum omnium descriptio, ut et figura, oculis subjecta, melius praedicta clarescant. In hac prima descriptione nihil aliud quam actus et potestatis aequivocatio demonstratur: solo enim nomine participant

X. Et de potestate quidem manifestum est, quia potestas dicitur: actus vero ideo potestas nominatur, quia quod est, esse potest. Altera vero descriptio divisionem generis continet. Est enim actus genus. Hujus species sunt duae: necessaria, et non necessaria. Et de necessario quidem dictum est quod in supernis substantiis, semperque in sua integritate manentibus inveniatur. Non necessarium vero duas ex se species fundit: altera, quae a potestate ad actum pervenerit; altera, quae non a potestate, sed a subsistendi natura in actu proruperit. Si vero eam speciem, quae nunquam est actu, sed sola potestate, in superiori formula concludere velimus, ut ita partiamur licebit: rerum alia sunt actu; alia potestate, actum significantes eum qui loco generis positus est. Potestatem vero rursum dividamus in eam quae actu esse possit; et in eam quae nunquam actu esse possit. His ita positis, quaerendum est quaenam sit potestas Rationalis differentiae: utrum ea, quae nunquam in actum venire possit, an ea, quae in actum venire contingat; quive actus cum potestate, qui in altera differentia, quae est: Ratione uti, proponitur? Isne quem potestas praecedat, an is quem potestas comitetur? Longe enim alia est ratio potestatis sequentis actum, et alia praecedentis; tantumque hae potestates proprietate suae naturae disjunctae sunt, ut ubi fuerit una non possit esse altera. Ergo est in rebus mutabilibus potestas, quae vocatur utrumlibet praecedens et subsequens, ut quando Cicero ambulat, antequam ambularet, potuit ambulare et non ambulare: et quia ambulat, consequitur eum ambulare posse, sed non ex necessitate; potest enim et non ambulare. In rebus vero supernis et simplicibus rerum elementis nulla potestas reperitur quae possit utrumlibet, nec ea quae praecedit actum. Inest autem eorum actui potestas immobilis et fixa, ac per hoc necessaria, quae unum possit et non utrumlibet. Quia enim sol movetur, eum moveri posse manifestum est, et non moveri non posse necesse est. Et quia diversis rerum generibus, id est mutabilibus et immutabilibus, diversas potestates attribuimus, quaerendum est ubi differentiae Rationalis, et Rationale uti collocari valeant?

XI. Video autem Rationalem differentiam in sempiternis ac necessariis esse, et quorum substantia nunquam esse desinat. Substantiales quoque differentiae, itemque species, et genera semper sunt. Alia sunt quidem rerum formae, vel, ut ita dixerim, formae formarum; alia sunt actus; alia sunt quaedam potestates. Est igitur Rationale, dum est in intelligibilibus, sub necessaria specie actus, ubi non est ea potestas quae possit utrumlibet, sed ea quae sit fixa, immobilis et necessaria. Sed quia haec intelligibilia, dum se corruptibilibus applicant, tactu corporum variantur, transeunt haec omnia rursus ad eam potestatem quae possit pervenire ad actum: aliter enim Rationale, vel, ut universalius dicamus, aliter genera et species, differentiae, propria et accidentia in intellectibilibus, aliter in naturalibus. In intellectibilibus quoque rerum formae sunt; in intelligibilibus alia sunt quidem passiones; alia sunt actus. Nam quoniam in anima versantur, dum intelliguntur, animae passiones sunt; quia omnis intellectus animae est passio. Dum vero accurato perfectoque studio ad scientiam veniunt, actus animae sunt; quia omnis scientia animae actus est. Rationale ergo aliter in sempiterna specie hominis consideratur, sive in intellectibilibus sive intelligibilibus, aliter in naturalibus. Ibi formae, vel actus sempiterni sunt; hic potestas quae ad actum pervenire possit, ut, quoniam Cicero homo est, homo vero rationalis dicitur, Cicero rationalis, quod ratione uti possit, id est, eum actum exercere, quia venit a potestate quae est ad utrumlibet; potest enim Cicero uti ratione, et potest non uti. Ergo quia Rationalis differentia substantialiter inest Ciceroni, vel homini, ratione autem uti accidentaliter, merito Ratione uti dicitur praedicari de Rationali, tanquam accidens de subjecto: quod enim adest, et abest praeter subjecti corruptionem, accidens est. Ratione autem uti ab homine, vel Platone, et de Rationalibus sine subjecti corruptione abesse videmus: accidens igitur est Ratione uti. Amplius: Ratione uti facere est; qui enim ratione utitur, aliquid agit, id est, quemdam actum ratiocinandi exercet. Facere autem unum ex generalissimis generibus accidentium est: igitur Uti ratione accidens est.

XII. Sed quod Rationali accidat, ita colligitur: quod Rationale est, Ratione uti potest; quod autem Ratione uti potest, ratione utitur: ergo Ratione uti Rationali accidit, praedicaturque Ratione uti de Rationali velut ad cognatam sibi differentiam. Ut enim rationali differentia a caeteris animalibus, quae rationabilia non sunt, distamus, ita eo quia ratione utimur, a caeteris, quae uti non possunt, differimus. Item homo semper rationalis est, non autem semper utitur ratione. Non est igitur ratione uti substantialis differentia.

XIII. Sed forte quaeritur quid sit hoc ipsum: Uti ratione, et quia haec differentia sit cognata differentiae rationali? Quid est, inquit Boetius, uti ratione, nisi uti judicatione? Omne enim commune nobis est cum caeteris animantibus; sola ratione disjungimur. Quod si sola quoque judicatione inter nos et caetera animalia est distantia, cur dubitemus Ratione uti hoc esse, quod est uti judicatione? Quod si quis ex rebus tollat, rationem hominis sustulerit: hominis ratione sublata, nec ipsa quoque humanitas permanebit. Si igitur secundum Boetium ratione uti a caeteris animalibus differimus, sicut differentia rationali, juste Ratione uti ad Rationale velut ad cognatam sibi differentiam praedicatur, et velut accidens de subjecto, sine quo esse non possit. Si enim tollas subjectum, id est rationale, nemo erit qui utatur ratione. Quod si accidens tollas, id est Uti ratione, non idcirco subjectum, id est Rationale, sustulisti. Potest enim homo esse qui etiam dormiens Rationale est, sed non utitur ratione.

XIV. Sed qui praedicatur, inquiunt, terminus, major, vel aequus debet esse subjecto: ut vero minor sit, esse non potest. Videtur autem Ratione uti minus esse Rationali: rationale namque totam speciem hominis, vel Dei comprehendit: Ratione autem uti non omnes, sed eos tantum qui rationis actum exercent. Quoniam ergo minus de majori praedicabitur, locus hic admonet ut de natura praedicationis pauca dicantur. Potest enim videri nonnullis haec dubietas in aliis praedicationibus, ut cum dicimus: homo philosophus est: homo subjectus terminus est; philosophus praedicatus, nec videtur posse aequari. Praedicatur terminus de subjecto, sed multo minor est. Non enim omnes homines philosophi sunt. Sed hoc modo vis praedicationis non recte accipitur; fit enim praedicatio vel substantiae de substantia, ut: homo animal est; aut accidentis de accidenti, ut: dialectica scientia est; aut accidentis de substantia, ut: homo albus est. Item accidens cum semper sit in subjecto, subjectum autem sit semper universale, aut particulare, accidens quoque secundum subjecti naturam aut erit universale, aut particulare, ut scientia: cum sit universale accidens (de multis enim praedicatur), cum est in Platone, particularis est et individua, sicut ipse Plato; cum autem proponitur esse in homine, in re scilicet universali, intelligitur et ipsa universalis, ut: homo sciens est. Et rursus, quoniam accidentia principaliter in individuis considerantur, id est in primis substantiis; idcirco enim ipsa individua primae substantiae dicuntur, sive quod ipsorum accidentium susceptiva sunt, sive quia prima ad notitiam veniunt. Ergo erit eorum intellectus in secundis substantiis secundum naturam primarum substantiarum, ut: quoniam calvities in Socrate est, dicetur Socrates calvus; et quia Socrates homo est, et animal, et substantia, dicetur quoque Socrates et homo calvus, et animal calvum, et substantia calva.

XV. Nec putet me aliquis hoc velle significare, ut minorum praedicatio redundet ad majora; cum majora semper de minoribus praedicentur, minora de majoribus nunquam. Aliud est, generalia de specialibus praedicare; itemque specialia de individuis sive in praedicamento substantiae, sive in accidentium praedicamentis secundum uniuscujusque naturam; longeque aliud, naturam accidentium ad substantiae referre proprietatem. Ibi quoque consideratio est, quae substantia, de qua substantia, et quod accidens, de quo accidenti praedicetur, hoc quomodo se habeat accidens ad substantiam, et in qua primum reperiatur, ut de Socratis calvitie hic dictum est. Neque enim quia Socrates, cum sit calvus, itemque cum sit homo, est Socrates homo calvus, ideo omnis homo calvus est, quod ex propositionum partitione manifestius erit hoc modo: propositionum aliae sunt universales, ut: omnis homo animal est; aliae particulares, ut: quidam homo animal est; aliae indefinitae, ut: homo animal est. Si ergo universalitas per se ipsam in propositionum terminis valeret, determinationes universale determinantes additae non fuissent. Cum enim universale sit homo, determinatione apposita exprimitur utrum universaliter, an particulariter in propositione prolatum sit. Determinationes autem sunt: omnis, nullus et quidam. Cum ergo universale sit homo, nulla determinatione adhibita, cum de eo dixeris: homo philosophus est, nulla necessitas cogit intelligi omnem hominem philosophum esse. Cum enim Socrates philosophus sit, idemque sit homo, verum erit, cum dixeris: homo philosophus est. Ergo indefinitae propositiones quae universale subjectum habent, vim continent particularium propositionum. Cum enim dico: homo philosophus est, tale est ac si proponam: quidam homo philosophus est. Et quoniam Rationalis differentia, cum de ea Ratione uti praedicatur, universale subjectum sit, erit de ea indefinita propositio, vim particularis continens, ea, quae dicuntur: quia rationale est, ratione utitur: quia propositio talis est ac si dicatur: quoddam rationale ratione utitur. Qui enim dicit: omne quod rationale est, ratione utitur, rem universalem universaliter enuntiavit, et est affirmatio falsa, cujus negatio, id est, nullum rationale ratione utitur, similiter falsa reperitur.

XVI. Amplius: in his quae substantialiter praedicantur secundum universalem affirmationem et negationem, altera eorum semper vera est, altera falsa; ut, si affirmatio vera sit, negatio inveniatur falsa; et si affirmatio falsa, negatio inveniatur vera, ut: omnis homo animal est, nullus homo animal est; omnis homo lapis est, nullus homo lapis est. Si autem secundum accidens praedicatio universaliter fiat, utrasque simul falsas inveniri necesse est, ut: omnis homo philosophus est, nullus homo philosophus est. Ergo Ratione uti, quoniam universaliter praedicatum de Rationali, utrasque enuntiationes, id est affirmationem, et negationem falsas efficit, non substantialiter, sed accidentaliter praedicabitur de Rationali. Falsus est enim, qui dicit: omne quod rationale est ratione utitur; cum is qui dormit rationalis sit, et ratione non utatur. Et rursus, quia nullum rationale ratione utitur, cum multi ratione utantur: ergo Ratione uti praedicabitur de Rationali non substantialiter, sed accidentaliter, et tanquam differentia accidentalis de substantiali differentia. Sicut enim rationabilitas a caeteris nos separat animalibus, quae rationabilia non sunt: ita etiam Ratione uti nos differre facit ab iis animalibus, quae ratione non utuntur. Praedicabitur quoque Ratione uti de Rationali secundum naturam indiffinitarum praedicationum, quae continent particularium non secundum proprietatem determinationum, quae subjecti terminis quantitatem demonstrant: neque subjectum rationale universaliter prolatum suscipiet nomen et diffinitionem praedicati, quod non fit, nisi in substantialibus praedicationibus. Substantiales autem praedicationes voco, quae fiunt a generalissimis generibus usque ad specialissimas species, sive individua, sive in substantiis fiant, sive in accidentibus, ut quando animal rationale mortale (hominis definitio est: animal rationale, mortale) de homine praedicabitur. Omnis enim diffinitio de ea re praedicatur, quam definit. Et cum dico: Dialectica est bene disputandi scientia, hanc diffinitionem de dialectica praedico, et est utraque praedicatio substantialis, sicut utraque diffinitio; omnis enim diffinitio a genere incipiens, perque differentias, usque ad speciem, quae definit, perveniens, substantialis est

XVII. Et quoniam, ut arbitror, plane demonstratum est quomodo Ratione uti praedicetur de Rationali, non necessarium duxi eis respondere, qui tam insulsa praedicatione commenti sunt, quae in natura praedicationum inveniri non possunt. Non enim quia actus, et potestas, et plus sunt, et plus quam sola potestas, ideo Ratione uti, in quo utrumque est, praedicabitur de Rationali, ut: ambulat, in quo est actus cum potestate, de ambulabili non dicitur, id est, de sola potestate; sed econtrario non ambulat, de ambulabili praedicetur; nec unus, quia duos praecedit, ideo de duobus praedicabitur, nec primae substantiae de secundis sed secundae de primis praedicabuntur.

Descripsi Gerbertus etsi a gravitate sacerdotali remota, non tamen ab imperiali studio aliena, maluique aliis displicere quam vobis non placere cum in hoc, tum in omnibus negotiis imperio vestro dignis. Legetis ergo haec inter vestrae matheseos exercitia. An vero digna sacro palatio contulerim, nobilium respondebunt studia. Consulta non tacebit logica, nec jure culpari metuam, si id laboraverim effecisse, quod sacris auribus potuerit lacuisse.

Finis.

GERBERTI
POSTMODUM
SILVESTRI II PAPAE
OPERUM PARS SECUNDA.---DE REBUS ECCLESIASTICIS.

Sermo
DE INFORMATIONE EPISCOPORUM.

(Apud Mabill. Analect.nov. edit., pag. 103.)

Si quis, fratres, oraculi reminiscatur quo frugi famulum, de reservata sibi pecunia quam praerogandam susceperat, increpavit, dicens: Tu dedisses pecuniam meam, et ego veniens cum usuris exigerem eam (Luc. XIX, 33); non jam otiosus auditor collatam sibi divini muneris gratiam suis tantum usibus reservabit: sed, cunctis eam communicabilem faciens, copiosius praerogando securius possidebit, ut sibi per haec et plurimis aedificationis exhibeat fructum, et velut decora arbor, pomis referta, non infructuosa probatur occupare terram, dum vivit, cum et ipsa suis pomis ornatur, et omnes qui ex ea fructum perceperint, saginantur, beato nos etiam Apostolo ad haec eadem invitante: Nolite quaerere quae vestra sunt, sed quae aliorum (I Cor. X, 24); et alibi: Non quaero quod mihi utile, sed quod multis, ut salvi fiant (Ibid., 3). Idcirco nos quibus verbi Domini credita est dispensatio, et gregem Christi alendum nutriendumque suscepimus: non sine ingentis periculi noxa nos credimus evasuros, si non modo secundum haec [non] vivamus, sed etiam si minime praedicemus. Et licet ad haec praedicanda nos retardet vitae improbitas, invitat tamen praecepti necessitas. Et ut vae mihi est, si minime praedicavero, et si susceptum thesaurum in terra defossum in meo corde diu occultavero, et lucernam divini verbi compressam sub modio retentavero, et non super candelabrum propositam cunctorum oculis manifestavero: ita, si claustra humanae imperitiae per claves illas regni coelorum, quas in beato Petro apostolo cuncti suscepimus sacerdotes, minime reseravero, ut audire per haec merear pro linguae meae modulo: Euge, serve bone et fidelis, quia in paucis fuisti fidelis, super multa te constituam (Matth. XXV, 21). Unde verens his increpationibus et suppliciis sub Dei timore pene perculsus, et amore fraterno invitatus, non jam ad subditum loquar vulgum, quos jugiter monere soleo: sed ad ipsos jam praedicatores vulgi mea convertam verba, et meis conservis, velut obediens servus, id est episcopus sacerdotibus, audaciter praedicare salutis munia non retardabo. Nec praerogativam mihi conscientiae, si haec meis consacerdotibus charitatis intuitu praerogem, vindicavero; aut vitae perfectae me esse fateor, cum de vita perfecta alios moneo: sed potius cum haec ad illos loqui audeo, simul cum illis quae loquor audiam.

Aggrediar jam, divina ope suffultus, facultate qua valeo, et, eorum precibus adjutus ad quos noster respicit sermo desideratum iter carpam, et quasi tum in gremio sacerdotum positus ipsos alloquar sacerdotes. Audite me, beatissimi patres, et, si dignum ducitis, sanctissimi fratres: audite me, stirps levitica, germen sacerdotale, propago sanctificata, duces et rectores gregis Christi: audite me rogantem pariter et timentem, et commodis communibus sollicite consulentem, et honorem episcopatus demonstrare volentem: ut, cum honoris ejus praerogativam monstravero, merita etiam congrua requiramus. Nec falli possumus in opere, qui cognoscimus veritatem. Dignum est enim ut dignitas sacerdotalis prius noscatur a nobis, et sic deinde servetur a nobis, ut psalmographi sententia repellatur a nobis: Homo cum in honore esset, non intellexit; comparatus est jumentis insipientibus, et similis factus est illis (Psal. CXLVIII).

Honor igitur, fratres, et sublimitas episcopalis nullis poterit comparationibus aequari. Si regum compares infulas et principum diademata, longe erit inferius, quasi plumbi metallum ad auri fulgorem compares; quippe cum videas regum colla et principum genibus submitti sacerdotum, et exosculatis eorum decretis, orationibus eorum credant se communiri. Quid jam de plebis multitudine dixerim, cui non solum praeferri a Domino meruit, sed ut eam quoque jure tueatur paterno, praeceptis imperatum est evangelicis? Sic certe a Domino ad beatum Petrum dictum est: Petre, amas me? et ille: Tu scis, Domine, quia amo te (Joan. XXI). Et cum hoc tertio fuisset interrogatus, et trina responsione fuisset subsecutus, repetitum est ei a Domino tertio: Pasce oves meas. Quas oves, quem gregem non solum tunc beatus suscepit apostolus, sed et nobiscum eas accepit, et cum illo eas suscipimus omnes. Unde regenda sacerdotibus contraduntur, et merito rectoribus suis subdi dicuntur, quia, evangelico mandato coruscante, videmus nihilominus esse praefixum: Non est discipulus super magistrum, neque servus super dominum suum: sed sufficit discipulo ut sit sicut magister ejus, et servus sicut dominus ejus (Luc. VI, 40).

Haec vero cuncta, fratres, ideo praemisisse nos debetis cognoscere, ut ostenderemus nihil esse in hoc saeculo excellentius sacerdotibus, nihil sublimius episcopis reperiri. Ut, cum dignitatem episcopatus demonstramus, episcoporum oculis et digni noscamur quod sumus; et quod sumus professione, actione potius quam nomine demonstremus: ut nomen congruat actioni, et actio respondeat nomini: ne sit nomen inane, et crimen immane; ne sit honor sublimis, et vita poenalis; ne sit deifica professio, et illicita actio; ne sit religiosus amictus, et irreligiosus profectus; ne sit gradus excelsus, et deformis excessus; ne habeatur in ecclesia cathedra sublimior, et conscientia sacerdotis reperiatur multo humilior; ne locutionem simulemus columbinam, et mentem habeamus caninam; ne professionem monstremus ovinam, et feritatem habemus lupinam; ut digne nobis per prophetam respondeatur a Domino: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me (Isa. XXIX, 13). Quia, fratres, ut senatorem chlamys monstrat, agricultura rusticum, barbarum arma, nautam remigii peritia, et singulos quosque opifices operis sui qualitas ipsos demonstrat auctores; sic episcopum non nisi episcopalis opera signat, ut ex tempore magis quam professione noscatur, meritis episcopus quam nomine vocitetur; quia ut nihil esse dicimus episcopo excellentius, sic nihil est miserabilius, si de sua vita episcopus periclitetur, si sacerdos in crimine teneatur, si pontifex vitiorum maculis polluatur. Et ut levius est de plano corruere, sic qui ex sublimi ceciderit, grave incurrit exitium. Honor quidem coram hominibus episcopalis magnus; sed post lapsum (quod absit!) dolor magnus. In Ecclesia gradus altus; sed, si exinde per negligentiam delabatur, a cunctis miserabiliter denotatur. Magna sublimitas magnam cautelam desiderat; honor grandior grandiori sollicitudine indiget. Cui plus creditur, plus ab illo exigitur, et potentes potenter tormenta patientur; et scienti legem et non facienti, peccatum est illi; et servus qui novit voluntatem Domini, et non facit digna, plagis vapulabit multis.

Aliud enim ab episcopo requirit Deus, et aliud a presbytero; aliud a diacono, et aliud a clerico, atque aliud a laico: et, licet cunctorum per singula requirat opus, plus tamen ab illo exigetur cui major est cura commissa; ampliores poenas luet cui numerosior regendorum populorum, si neglecta credita est, dispensatio. Et ut ipsius episcopatus modum et formulam nostris consacerdotibus depingamus, apostolica nobis est per omnia regula revolvenda; quia de eis per singula episcopatus lineamenta distinguit, ne aliqui sacerdotum garruli querelentur commentis se nostris in hoc opere increpatos magis, quam apostolicis sententiis redargutos. Sic enim ad cunctos episcopos beatus ait apostolus: Fidelis sermo (I Tim. III, 1), ac si diceret: De quo sum locuturus, veraciter dico, ne quis me existimet fuisse mentitum. Si quis episcopatum desiderat, bonum opus desiderat hoc est: Episcopus esse cupis? Magnum est quod ambis; sed opus bonum simul, si amplecteris. Caeterum episcopus esse non poteris, si episcopales actus aspernari volueris. Et denuo infert, et ait: Oporte episcopum irreprehensibilem esse; irreprehensibilem ait, nempe si reprehenderis, culpae deformitati subderis. Et profecto culpa ad reatum trahit, reatui poenae subditus poenae servituti obnoxius erit, servituti obnoxius libertatem amittit. Ecce quae evenit libertas episcopalis, per hos gradus quos diximus criminales. Sed ut reprehendi non possis, irreprehensibiles per omnia actus custodi. Post haec addit: Unius uxoris virum. Si ad litteram respicias, bigamiam condemnat, ne secundos noverit concubitus, qui episcopatus gradum consequi desiderat. Si vero allegoricis sentiatur sensibus, inhibet episcopo duas habere uxores, id est, ne post catholicum dogma, sensum haereticum sumat; sed Christianae tantum sinceritatis sibi associet fidem, ut unius uxoris tantum, id est, Ecclesiae, vir, episcopus appelletur. Sequitur: Sobrium. Sobrium ait, hoc est non vino tantum, sed moribus parcum, ut ne vino amplius indulgeat, et mente sobrius gaudeat; qui si hoc non facit, episcopus non erit. Et adjungens sequentia ait: Prudentem (I Cor. III, 19). Prudentiam quippe non mundialem, de qua dicitur quod stultitia sit apud Deum; sed spiritualem, id est, quae et opere circumspecta sit et verbo perita, ut sit astutus sicut serpens et simplex sicut columba; qui si talis non est, episcopus non est. Et denuo infert: Ornatum. Si ad superficiem tantum litterae attendamus, non aliud sacerdotis, quam amictum quaeremus clariorem verbi gratia, castorinas quaeremus aut sericas vestes: et ille inter episcopos se credet sanctiorem, qui indumentum [l., vestem] habuerit clariorem. Sed sanctus Apostolus taliter se intelligi non vult, qui non carne episcopum sed mente ornare desiderat, ut ille sacerdos placeat Deo qui animam habuerit compositam Deo. Qui vero haec non facit, episcopus non erit; et injusti infamiam incurrit, qui sanctum Apostolum contemnit. Et post haec addit: Hospitalem; ut humanitatis intuitu hospitio recipiat non habentem hospitium, et egenum sine tecto in domum inducat suam; nec solum consumat dona Christi, quae ei largita est bonitas Christi. Docibilem, id est si polleat sapientia, ut non solum creditum sibi populum sufficienter edoceat, sed et cunctarum queat haeresum contradictiones repellere, ne sua imperitia imperitos minime doceat, et hujusmodi eveniat quod scriptum est: Caecus caeco si ducatum praebeat, ambo in foveam cadunt (Matth. XV, 14). Qui vero talem se, ut diximus, ignorat, sacerdotium minime appetat, ne locum alterius adimat, qui fulgore suae sapientiae cunctos collustrare poterat. Item ait: Non vinolentum, hoc est non multo vino deditum, ut sic potet episcopus ut utrum biberit ignoretur, ne post largam potationem muliebri delectetur libidine, quia per vinum, sicut ait Apostolus, omnis enutritur luxuria. Qui si haec non potest, episcopus esse non potest. Demum subsequitur dicens: Non percussorem, sed modestum, id est manus improbas ad caedem non habeat, et suspicionibus pravis minime percutiat conscientias aliorum, ne dum petulans invenitur, ad caedem athleta magis quam episcopus judicetur. Sed e diverso illatas ab aliis patienter ferat injurias, ut mentis modestiam tranquillam monstret infirma patientia. Iterum dicit: Non litigiosum, id est linguam ad convicium non relaxet, ut qui Dei laudes personat, et divina sacrificia libat, litium venena non proferat; quia non potest ex sacerdotis ore benedici Deus, et homo maledici, qui imaginem Dei noscitur possidere, nec mala sibi et bona ullatenus poterunt convenire. Qui si haec non agit, episcopus non erit. Et subsequitur deinceps: Non cupidum, hoc est, ne lucri cupidine in aliquo episcopus superetur, et turpis lucri gratia delicti factus obnoxius, radicem malorum omnium enutriat avaritiam, qui, stipendiis tantum contentus Ecclesiae, penitus non ambiat quae intelligit esse superflua; sed, ea ipsa potius pauperibus Christi impertiens, coelorum sibi comparet regna. Et connectit deinceps consequentia, et ait: Suae domui bene praepositum, filios habentem subditos cum omni castitate. Domui, inquit, suae bene praeesse, scilicet ut corporis sui domum imperioso jure contineat; nec subdatur ipse a corpore, et in habenas luxuriae infrenis nequaquam feratur et in praeceps, ut suos possit filios castitatis exemplo ad pudicitiae regulam gubernare. Qui si haec non egerit, episcopus dici non poterit. Deinde dicit: Si quis domui suae praeesse nescit, quomodo Ecclesiae Dei diligentiam habebit? hoc est, nempe quod superius diximus, qui cordis sui domum excolere non valet, quomodo plurimorum adhibebit diligentiam? et qui peccati trabem ex suo non potest eruere oculo, ex cujus oculo festucam submovebit? Qui hoc non agit, episcopus non erit. Item sequitur, et ait: Non neophytum, hoc est, qui nuper ad fidem ex gentilitate venit, aut ex militia saeculi clericali officio est sociatus, non passim sacerdotii accipiat gradum, ne elatus in superbiam et in laqueum incidat diaboli; quia quod longo tempore minime didicit, in parvo tempore servare minime poterit, sed lapsus et inscius judicium suscipiet, quod meruit suscipere superbiens diabolus. Et concludens regulam et episcopalem formam, ad extremum incidit, dicens: Oportet illum et testimonium habere bonum ab his qui foris sunt; id est, haereticis et schismaticis, qui extra sanctam Ecclesiam conventicula profana faciunt, apud quos tamen Apostolus testimonium dicit habere bonum de immaculata et sancta vita episcopum, . . . unde occasionem accipiant obtrectandi, et infamare incipiant religionis sanctae catholicum dogma. Qui talis esse non poterit, episcopus quomodo esse poterit?

Ut reor, in hoc opere nos a grandi fenore persensimus liberatos, cum nos, non nostra contra episcopos, sed Apostoli opposuimus testimonia, ne velut nubes . . . Cum vero auctoritas nobis per singula sancti arriserit Apostoli, apostolorum potius, si ausi sunt, quam nos reprehendere audeant.

Coarctet nos licet libelli prolixitas properare ad finem, sollicitudo tamen fraterni retardat amoris, illorum praecipue sacerdotum qui, mentis torpore hebetati, diffamant sacerdotalem honorem; et qui novam prodigaliter regulam hac tempestate reperisse deflentur: et Giezi leprosi et Simonis magi sectantes exemplum, gratiam Spiritus sancti coemerunt pretio, et distraxerunt, nequaquam timentes, cum honorem coemerint sacerdotii, a beato se Petro apostolo cum Simone fuisse damnatos: Pecunia tecum sit in perditionem, qui donum sancti Spiritus sperasti te pretio possidere; et lepram cum Giezi a sancto se suscepisse Eliseo, cum gradum item sacerdotii pretio aestimant distrahendum. Et si, cum validioribus morbis capite vitiato, reliquum necesse est corpus inundatione superioris morbi lethaliter irrigari: ita et isti qui caput videntur esse Ecclesiae, morbo pestifero fraternum vitiant corpus, ut nihil ex totius corporis compage insauciatum possit evadere quod negligentum sacerdotum vitiositatis non inficeret virus. Et videas in Ecclesia passim sacerdotes, quos non merita, sed pecuniae provexerunt, nugacem et indoctum, sacerdotalem arripuisse gradum: quos si percunctari fideliter velis quis eos praefecerit sacerdotes, respondent mox et dicunt: Ab archiepiscopo sum nuper ordinatus episcopus, centumque solidos dedi ut episcopalem gradum mihi conferret; quos si minime dedissem, hodie episcopus non fuissem. Unde melius est mihi aurum de locello minuere, quam tantum sacerdotium perdere. Aurum dedi, et episcopatum accepi; quod tamen, si feliciter vivo, recepturum illico non diffido. Ordino presbyterum, et accipio aurum; facio diaconem, et accipio argenti multitudinem, et de aliis nihilominus ordinibus singulis, et de abbatibus benedicendis et ecclesiis, pecuniae quaestus profligare confido. Ecce aurum quod dedi, in meo locello illibatum habeo.

Respondeo ego: Nempe hoc est quod de te doleo, quia archiepiscopus carnaliter te episcopum fecit. Pecunia spiritualiter leprosum ordinavit; pecuniam dedisti, Dei gratiam comparare aestimasti, et per hoc lepram ipsam suscepisti. Item pecuniam accepisti, et Dei gratiam pretio distrahere non timuisti; simul etiam lepram tradidisti, et commercium miserabile in animarum exitio peregisti. Abbatem propter denarios super monachos ordinasti, et leprosum hominem in mortem monachorum exaltasti. Et nescii homines in ordinationibus clamant vestris: Dignus et justus est; et conscientia misera clamat: Indignus et injustus est. Pronuntiat talis episcopus: Pax vobiscum, et ipse interius pacem non habet secum. Oculis carnalibus videtur episcopus magnus, et divinis obtutibus leprosus est maximus. Per pecuniam indebitum ordinem acquisivit, et Deum in interiore homine perdidit. Caro dignitatem suscipit, et anima honestatem perdit. Caro ancilla facta est domina, et anima domina facta et famula; haec minor dominatur populis, et illa superior servit daemoniis. Carni sacerdotium comparavit, et animae detrimentum paravit. Et quid proderit hujusmodi homini, si totum mundum lucretur et animae suae detrimentum patiatur? Quod dedisti cum ordinareris, aurum fuit; et quod perdidisti, anima fuit. Cum ordinares alium, quod accepisti, pecunia fuit; et quod dedisti, lepra fuit. Haec sunt mercimonia vestra, quae egistis in pernicie vestra.

Interrogo tamen paulisper fratrem coepiscopum, quia episcopus sum, et cum episcopo loquor. Dic mihi, frater episcope, cum dares pecuniam, quid accepisti?---Quid? inquit. Gratiam episcopalem.---Et haec gratia cur tali vocabulo nuncupatur?---Cur? inquit. Ut reor, ab eo quod gratis datur, et ideo gratia vocitatur.---Et si gratia gratis datur, et auro non aestimatur, cur a te pecunia comparatur?---Sed non mihi, ais, daretur, si nummis non emeretur; nec episcopus ordinarer, si minime pecuniam darem.---Ut apparet ex responsionibus tuis, gratiam, cum ordinareris, non suscepisti, quia gratuito eam non meruisti; et si gratiam, frater, non accepisti, quomodo episcopus effici potuisti? Si ad discipulos a Domino dicitur: Gratis accepistis, gratis date (Matth. X, 8), cur gratuitam gratiam aestimasti te pretio possidere? Ut video, et aurum, cum dares, perdidisti, et sanctam gratiam minime acquisisti.

Adhuc semel adjiciens, fratrem perquiro episcopum, ne quid nos de approbamentis veridicis praetermisisse videamur: Quis dat, frater episcope, gratiam episcopalem? Deus, an homo?---Sine dubio Deus, sed tamen per hominem. Homo imponit manum, et Deus largitur gratiam; sacerdos Deo servit supplici dextra, Deus benedicit potenti dextera; episcopus initiat ordinem, et Deus tribuit dignitatem.---O justitia! o aequitas! si homini pecunia datur, qui nihil in ordine plus operatur, nisi solum servitium quod ei conceditur; cur Deo totum negatur, qui ipsum ordinem tibi largitur? Justumne tibi videtur ut servus honoretur, Deus injuriam patiatur; et injuste sacerdos accipiat pecuniam, et Deus patiatur ab homine injuriam? Sed quia pro concesso ordine Deus a te nihil exspectat, cur a te sacerdos pecuniam impudenter exspectat? Deus homini concedere voluit gratis, et episcopus rapax pecuniam ab homine expetit! Gratis ei Deus ut benignus donavit, sacerdos ut malignus eum captivavit! Quid enim habes quod non acccepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis?

Ecce ad quae mala devolvitur deificus ordo. Ecce ad quae sunt probra prolapsi, qui audire meruerunt a Judice mundi: Vos estis lux mundi (Matth. V, 14). Ecce quibus subjiciuntur gentes, quibus a Domino dictum est: Vos estis sal terrae (Ibid., 13). Si lux es Ecclesiae a Domino constitutus, ut imperitiae tenebras praedicationis tuae eloquio rutilante conscientiarum tenebras illumines, cur ipse tenebris palpabilibus teneris obstrictus per supra memoratos excessus? Et non solum quia haec agis, ipse digne peris, et insuper alios tecum indigne perdis. Salis etiam si meruisti possidere saporem, ut insipientium queas arva condire, cur infatuatus tali dedecore vitiorum immundis te suibus conculcandum praebes, ut nec alios nec te ipsum post haec condire possis? Oculorum etiam in corpore officium, id est in Ecclesia, voluptuarius appetisti, ut reliquum per te corpus ducatum lucis haberet; et nunc, quia lippitudine in caligine vitiorum obtenebratus[es], nec ipse lucem praebes, et aliis lucem adimis. De quibus oculis in Evangelio dicitur: Si oculus tuus simplex fuerit, totum corpus tuum lucidum erit; id est, si episcopus, qui lumen promeruit praeesse in corpore, simplicitatis innocentia decoratur, omnis Ecclesia splendore radiabitur lucis. Si autem oculus tuus nequam est, totum corpus tuum tenebrosum erit; id est, si episcopus, qui videbatur corpori subdito lucem praehere, obnubiletur nequitiae caecitate, quid caetera facient membra, quibus lux adempta est oculorum? id est, quid saecularis factura est multitudo, cum voluptatibus illicitis et actionibus vetitis ad similem facinorum voraginem episcopus multitudinem provocaverit, ut nullum jam illicitum videatur quod ab episcopo quasi licitum perpetratur? Sed ipsum credunt magis cuncti laudabile, quidquid episcopus habuerit delectabile; nec quisquam agere timeat, quod agere pontifex minime dubitat.

Nomen quo censeris, te ipsum arguit. Episcopus enim a cunctis indubitanter vocaris; et quid aliud episcopus, quam superinspector exponitur? Cum in Ecclesiae solio editiore cunctos merito respicis, et cunctorum in te respiciunt oculi, ut des illis escam in tempore opportuno: cur velut tetrum te speculum universorum obtutibus monstras, ne possint obscuritate tua se exornare?

Sufficiat huc usque nostris consacerdotibus paululum dilatasse sermonem in quo eorum excellentiam simul et casum monstravimus, ne, confidentes in sublimitate honorum, minime requirerent perfectionem morum, et non crederent se sacerdotes, si nomine tantum et non opere vocarentur. Et, quanquam sciam in hac discretione plurimos mihi sacerdotes, qui haec amplecti negligunt, infideliter detracturos, credo tamen pluriores, qui haec obnituntur assequi, fideliter oraturos. Sed sicut lacerationibus obtrectatorum minime praegravamur, sic probatorum virorum orationibus adjuvamur. Age jam nunc, sanctificus Spiritus, qui nos in hoc opere divinis inspirationibus adjuvasti, sacerdotes cuncto adjuves, ut faciant quae in hoc opusculo ipse jussisti, ut eis merito tribuas coelorum regna quae promisisti, qui cum Patre et Filio unigenito in trinitate et unitate vivis et regnas Deus per omnia saecula saeculorum.

Amen.

---

GERBERTI
POSTMODUM
SILVESTRI II PAPAE
LIBELLUS
DE CORPORE ET SANGUINE DOMINI.

Suo auctori primum restitutus ex cod. celeberrimi monasterii Gottwicensis in Austria, ord. S. Bened. a R. D. P. Hieronymo Pezio, Benedictino Mellicensi.

(Apud R. P. Bernardum Pezium, Thesaurus Anecdot. noviss., tomi I parte II, col. 131.)

---

R. P. PEZII MONITUM.

(Dissertatio isagogica in tom. I Thesaur. Anecd.)

Dudum hoc opusculum tanquam anonymi editum fuit ab erudito viro Cellotio, de cujus genuino auctore acturus doctissimus Mabillonius in praefationis Saeculi IV. Bened. parte altera, § 3, ita disserit: «Etsi anonymus iste ingenio plane mediocri et vulgari eruditione praeditus fuerit, fatendum est tamen ipsius testimonium non parum valere ad illustrandas saeculi noni ac decimi controversias, maxime si saeculo decimo, ut quibusdam visum est, eum vixisse constet. Auctor enim iste, qui Anonymus Cellotianus vulgo appellatur, propterea quod ab erudito Cellotio vulgatus primum est in Appendice ad Historiam Gothescalci, quatuor potissimum docet de his controversiis: Primum Rabanum Moguntinun archiepiscopum, et Ratramnum scripsisse adversus Paschasii sententiam, asserentis, in Eucharistia idem esse corpus quod natum est de Maria Virgine, quod etiam Anonymus iste impugnat; secundum, Stercorariorum auctores esse Heribaldum Antissiodorensem episcopum, qui rem turpiter proposuit Rabano, et Rabanum ipsum, qui turpius assumit et turpissime conclusit. Quos etiam auctor refutare conatur; tertium, hoc commentum revixisse tempore ipsius Anonymi; quartum, vere Christi corpus et sanguinem nihilominus in Eucharistia contineri.» Subdit Mabillonius: «Haec quanti momenti sint, nemo non videt; ac proinde aliquod operae pretium fore putavi si, antequam agam de Paschasii adversariis, hujus Anonymi nomen aetatemque (quod utrumque apud studiosos controversum) significem.» Tum num. 47 et 48, qua conjecturis, qua Gemblacensis codicis, qui quingentorum annorum sit, fide ostendit, Herigerum abbatem Laubiensem libri Cellotiani auctorem esse. Qua diligentissima perquisitione quantum sibi Mabillonius apud omnes doctos viros applausum conciliaverit, vulgo notissimum est. Ast nequaquam omnis res confecta est. Sive enim Mabillonii conjecturas, sive citatos codices respiciamus, aeque nobis fortia in contrarium argumenta occurrunt. Nam ad illas quod attinet, fatemur ex Chronici Laubiensis continuatore, Sigeberto Gemblacensi, et Gerardo Silvae Majoris abbate certum esse, ab Herigero Laubiensi abbate opus quoddam De corpore et sanguine Domini compositum fuisse. Verum cum id Gerardus abbas Epistolam quamdam disserte nuncupet, in Anonymo autem Cellotiano nullum penitus epistolae vestigium deprehendatur, causa nulla est cur hujus opusculum Herigero tribuatur. Porro codici Gemblacensi, qui nomen Herigeri ostentat, opponimus ejusdem aetatis insignem codicem Gottwicensem, in quo praeter librum Ratramni De corp. Domini Anonymi libellus sub Gerberti nomine, minio distinctissime a prima manu picto, comparet. Et vero nulli dubitamus quin viri eruditi in nostram potius quam in Mabillonii sententiam concessuri sint. Qui audaculum stylum Gerberti ejusque ingenium dialecticis et mathematicis disciplinis imbutum norunt, etiamsi nullus codex suffragaretur, eis eadem suspicio vel ex ipso opusculo posset incidere. Id quod etiam in causa fuit quod Gerberti libello De corpore et sanguine Domini, mox aliud ejusdem opusculum de Rationali et Ratione uti ex Tegernseensi sexcentorum annorum codice subjunxerimus, quod etsi de se levis momenti videatur, ad ferendum tamen de uno utriusque opusculi auctore judicium perquam commodum est. Idem in utroque stylus, eadem brevitas et in disputando confidentia, idem dialectica schemata struendi artificium, etc. Quae si cum Gottwicensis codicis fide conjungantur, vix dubio locum relinquunt quin genuinus Cellotiani opusculi auctor Gerbertus, qui saeculo decimo eruditionis laude sibi viam ad Romanum pontificatum stravit, nequaquam vero Herigerus, Laubiensis in Belgio monasterii abbas sit.

GERBERTUS
DE CORPORE ET SANGUINE DOMINI.

---

I. Sicut ante nos dixit quidam sapiens, cujus sententiam probamus, licet nomen ignoremus: Intuentes, inquiens, Apostoli sententiam, qua dicitur: Quia «animalis homo non percipit ea, quae sunt Spiritus Dei,» haesitamus vehementer, ne minus spiritualiter viventes, cum de spiritualibus responsa paramus, qualia forte nec dum percepimus, in lapidem offensionis et petram scandali incidamus. Sed iterum cum internum aspectum ad eum dirigimus, qui dixit: «Aperi os tuum, et ego adimplebo illud (Psal. LXXX, 11), fidei integritate manente, provocamur respondere, de quo dignum est non tacere, de mysterio videlicet corporis et sanguinis Domini; dicentibus quibusdam idem esse quod sumitur de altari, quod et illud quod est ex Virgine natum; aliis autem negantibus, et dicentibus aliud esse; quibusdam etiam diabolica inspiratione blasphemantibus, secessui obnoxium fore. Super quibus periculosum esset aliquid respondere, sed magis aures obturare, nisi periculosius foret, eos talia proposuisse; quia hoc est pro lacte ab uberibus butyrum aut sanguinem elicere. «Mel, inquit Sapientia, invenisti? Comede, quantum sufficit (Prov. XXV, 16).» Et: «Nimius noli scrutator esse majestatis, nea gloria opprimaris (Ibid., 27).» Et his quidem, qui dixerunt, secessui obnoxium (quod nunquam est auditum) id est, Heribaldo Antisiodorensi episcopo, qui turpiter proposuit, et Rabano Mogontino, qui turpius assumpsit, turpissime vero conclusit, suus ad respondendum locus servetur. Propter eos autem qui idem quod natum ex Virgine, aut aliud dixerunt esse, diversae sanctorum Patrum ponantur sententiae: quae eis quidem videntur diversae, sed possent sufficere si ad plenum et discrete essent intellectae. Dico autem Paschasium Ratpertum Corbeiensem abbatem, qui rogatus, incertum an provocatus, scripsit de eadem re libellum ad centum fere capitula satis utilem: quem cum resperserit multa multorum auctoritate Patrum, ponit ex nomine S. Ambrosii, «quod non alia plane sit caro quae sumitur de altari, quam quae nata est de Maria virgine, et passa in cruce, et quae surrexit de sepulcro, quaeque pro mundi vita adhuc hodie offeratur.» Contra quem satis argumentantur et Rabanus in epistola ad Egilonem abbatem, et Ratramnus quidam in libro composito ad Carolum regem, dicentes esse aliam; vel testimonio Hieronymi, qui dicit, dupliciter dici corpus Domini; vel auctoritate S. Augustini, qui dicit tripliciter dici. Et quia contendunt in libris Ambrosii non ita ad litteram inveniri, ponamus non solum ejus immutabiliter dicta; sed et beatorum Augustini et Hieronymi, et caeterorum, ut sunt inventa: ut, his diligenter perspectis, cui Deus, aut per quem dignatus fuerit aperire, pateat et tantos viros non dissentire, et in catholica Ecclesia unum et idem debere omnes sapere, et schisma non esse. Verum cum ad eos venerimus qui moderno tempore his contentionibus non timuerunt inservire, et ob hoc nihil dignum meruerunt diffinire, nec posteritati venturae potuerunt satisfacere, illud beati Hilarii (lib. VIII De Trinit.) non dubitemus inculcare: «Non est, inquit, humano, aut saeculi sensu in Dei rebus loquendum; neque per violentiam aut imprudentem praedicationem coelestium dictorum sanitati alienae atque impiae intelligentiae extorquenda perversitas est. Quae scripta sunt, legamus: et quae legerimus, intelligamus; tunc perfectae fidei fungemur officio.» Haec contra eos, qui putant Christum categorizasse, ubi ait: Omne quod in os, et reliqua. Vel contra eos, qui dogmatizant, quidquid de corpore Domini dicitur, vel in veritate, vel in figura, ac per hoc in umbra dici. Sed de his posterius. Nunc ut sese habent sanctorum Patrum dicta, immutabiliter ponamus.

II. Ambrosius, in lib. De sacramentis: «Ista esca, inquit, quam accipis: iste panis vivus, qui de coelo descendit, vitae aeternae substantiam subministrat: et quicunque manducaverit hunc, non morietur in aeternum, et corpus Christi est.» Item: «Liquet igitur quod praeter naturae ordinem Virgo generavit, et hoc, quod conficimus, corpus ex virgine est. Quid hic quaeris naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturam sit ipse Dominus Jesus partus ex virgine? Vera utique caro Christi quae crucifixa est, quae sepulta est; vere ergo carnis illius sacramentum est.» Item: «Sicut verus est Dei Filius Dominus noster Jesus Christus, non quemadmodum homines per gratiam, sed quasi Filius ex substantia Patris; ita vera caro, sicut ipse dixit, quam accipimus, et verus est potus.» Leo papa: «Sic sacrae mensae communicare debetis, ut nihil prorsus de veritate corporis Christi et sanguinis ambigatis.» Augustinus: «Suscepit Christus de terra terram (quia caro de terra est) et de carne Mariae carnem suscepit; et quia in ipsa carne ambulavit, ipsam carnem nobis manducandam ad salutem dedit.» Basilius: «O miraculum! o Dei in nos benevolentia! qui sursum sedet ad dexteram Patris, sacrificii tamen tempore hominum manibus continetur, traditurque lambere cupientibus eum, et cum benedictione complecti, fitque hoc totum sub oculis humanis.» Item ipse: «Cum, inquit, sacerdos etiam sanctum Spiritum advocaverit, et reverendam illam immolaverit hostiam, communemque Dominum subinde contigerit,» et reliqua. Gregorius: «Christus resurgens a mortuis, jam, licet non moritur, et mors illi ultra non dominabitur, tamen, in seipso immortaliter atque incorruptibiliter vivens, pro nobis iterum in hoc mysterio sacrae oblationis immolatur.» Haec ideo hic posita sunt, si forte per ea simplicitas Paschasii Ratberti possit excusari, unde maxime ab loquentibus [f. obloquentibus] Rabano et Ratrammo [Cod., Ratmanno] videtur suggillari, videlicet quia dixerat eamdem esse carnem, quae de altari sumitur, et Virgine generatur, et quia quotidie adhuc pro mundi salute immoletur. Quia, licet nobis nihil placeat gratius et jucundius quam quod de hoc mysterio valet dici sublimius; tamen quod oblocutores ejus econtrario asserant quod non sit eadem, breviter ponamus.

III. Hieronymus: «Dupliciter, inquit, sanguis Christi et caro intelligitur; vel spiritalis illa atque divina, de qua ipse dicit: «Caro mea vere est cibus, «et sanguis meus verus est potus;» vel caro quae crucifixa est, et sanguis qui militis effusus est lancea.» Augustinus autem scribens corpus Christi tripliciter dici, id est Ecclesiam, qui Christi corpus sumus, et illud mysticum, quod ex substantia panis et vini per Spiritum sanctum consecratur, subintulit, dicens: «Caeterum illud corpus, quod natum est ex Maria virgine, in quo illud corpus transfertur, quod pependit in cruce, sepultum est in sepulcro, resurrexit a mortuis, penetravit coelos, et pontifex factus in aeternum, quotidie interpellat pro nobis. Ad quem, si recte communicamus, mentem dirigimus; ut ex ipso, et ab ipso, nos corpus ejus, carnem ejus, illo manente integro, sumanus: quae nimirum ipsa caro est, et fructus ipsius carnis, ut idem semper maneat, et universos qui sunt in corpore pascat.» Fulgentius: «Firmissime tene, et nullatenus dubites, ipsum unigenitum Deum Verbum carnem factum, se pro nobis obtulisse sacrificium et hostiam Deo in odorem suavitatis: cui cum Patre et Spiritu sancto a patriarchis, a prophetis et sacerdotibus tempore Veteris Testamenti animalia sacrificabantur: et cui nunc, id est, tempore Novi Testamenti, cum Patre et Spiritu sancto, cum quibus illi est una divinitas, sacrificium panis et vini in fide et charitate sancta Ecclesia catholica per universum orbem terrae offerre non cessat. In illis enim carnalibus victimis significatio fuit carnis Christi, quam pro peccatis nostris ipse sine peccato fuerat oblaturus, et sanguis, quem erat effusurus in remissionem peccatorum nostrorum. In isto autem sacrificio gratiarum actio atque commemoratio est carnis Christi, quam pro nobis obtulit, et sanguinis quem pro nobis idem Deus effudit. De quo beatus Paulus apostolus dicit in Actibus apostolorum: «Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus sanctus posuit episcopos regere Ecclesiam Dei, quam acquisivit sanguine suo.» In illis ergo sacrificiis, quid nobis esset donandum, figurate significabatur; in hoc autem sacrificio, quid nobis jam donandum sit, evidenter ostenditur.» Eusebius: «Quia Christus corpus assumptum ablaturus erat ex oculis nostris, et sideribus illaturus; necessarium erat ut nobis in hac die sacramentum corporis et sanguinis consecraret, ut coleretur jugiter per mysterium, quod semel offerebatur in pretium; ut, quia quotidiana et indefessa currebat pro hominum salute redemptio, perpetuo etiam esset redemptionis oblatio, et perennis illa victima viveret in memoria, et semper praesens esset in gratia. Vere unica et perfecta hostia, fide aestimanda, non specie: nec exterioris hominis censenda visu, sed interioris affectu. Unde merito coelestis confirmat auctoritas quia «caro mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus.» Recedat ergo omne infidelitatis ambiguum: quandoquidem qui auctor est muneris, ipse etiam testis est veritatis.»

IV. Poteramus et aliorum, tam antiquorum quam et modernorum, sed et ipsius Ambrosii dicta his consentanea ponere, nisi putaremus haec posse sufficere, videlicet haec dici figurate, et tamen corpus Christi esse in veritate. Sed haec non intelligentes nec ad liquidum discernere valentes, sed potius majorem minus capacibus errorem immittentes, non attendentes quod supra dixit Hilarius: «Non humano est aut saeculi sensu in Dei rebus loquendum,» argumentantur: aut omnino figuratum, et nihil veritatis in hoc mysterio constare; aut si veritas sit, jam figuram non esse. Sed Paschasius Radbertus sicut et alia multa in eodem libro ultra humanam aestimationem utiliter tractat; ita et huic sophismati fortiter obviat dicens: «Figuram non semper umbram esse, et jure simul hoc mysterium et figura et veritate dici posse.» Quod si quis plenius voluerit scire, de ejus volumine, plena fultum auctoritate poterit mutuare. Nos autem non alta sapientes, sed humilibus consentientes (Rom. XII, 16), simpliciter fateamur quia figura est, dum panis et vinum extra videtur; veritas autem, dum corpus et sanguis Christi in veritate interius creditur. Et quemadmodum quidam sapiens moderno tempore dixit: «Sicut omnia in Christo vera credimus, veram videlicet divinitatem et veram humanitatem, verum Verbum et veram carnem, verum Deum et verum hominem: ita in mysterio corporis et sanguinis ejus, quod virtute coelestis benedictionis et Verbi divini in id quod non erat consecratur, nihil falsum, nihil frivolum, nihil infidum sentiamus.» Sed quid ad nostram tantilitatem de tantorum, quorum praelibata sunt dicta, virorum discrepantia, sed videntibus consentanea dijudicare? At forte omnipotens Deus, et nostrae humilitatis conscius, et magis fidelium suorum, non impie dubitantium, saluti et haesitationi sanandae providus, dignabitur patefacere per nostrae inquisitionis munus, ut et tantae utilitatis, quae in eodem libro est, propter unum verbum non depereat fructus: et beati Ambrosii, cujus prae caeteris libri indigent expositore (quia nullus Latinus ita Graecos secutus videtur esse) ipsius, inquam, auctoritas palmam digna sit obtinere.

V. Cyrillus; «Necessarie igitur et hoc adjicimus, annuntiantes, secundum carnem mortem unigeniti Filii Dei, id est Jesu Christi, et resurrectionem ejus, et in coelos ascensionem pariter confitentes, incruentam celebramus in Ecclesiis sacrificii servitutem. Sic etiam ad mysticas benedictiones accedimus, et sanctificamur participes sacri corporis et sanguinis pretiosi Christi, omnium nostrorum redemptionis effecti: non communem carnem percipientes (quod absit!) nec ut viri sanctificati et Verbo conjuncti secundum dignitatis unitatem, aut sicut divinam possidentis habitationem; sed vere vivificatricem, et ipsius Verbi propriam factam. Vita enim naturaliter ut Deus existens, quia propriae carni adjunctus est, vivificatricem eam esse professus est. Et ideo, quamvis dicat ad nos: «Amen, amen dico vobis, nisi manducaveritis carnem Filii hominis, et biberitis ejus sanguinem,» non tamen eam ut hominis unius ex nobis aestimare debemus (quomodo juxta naturam suam vivificatrix esse caro hominis poterit?), sed ut vere propriam ejus factam, qui propter nos Filius hominis est factus, et vocatus.» Magna auctoritas tanti viri, qua et carnem Christi vere vivificatricem esse dixit, et ipsius Verbi propriam factam, et vitam ut Deum naturaliter existentem. Hujus itaque tanti viri auctoritate solvitur ambiguum omne quod beatus Ambrosius dimisit in subauditione, naturaliter scilicet carnem Christi, quae sumitur de altari, eamdem fore, quae nata est de Virgine. Et idcirco, sive secundum Hieronymum dupliciter, sive secundum Augustinum dicatur corpus Christi tripliciter, specialiter debeat dici, cum sit naturaliter unum. Unde et Augustinus: «Ut ex ipso, inquit, et ab ipso nos, corpus ejus, carnem ipsius, illo manente integro, sumamus.» Quam bene facta distinctio! quod ita construitur: Ut nos, inquit, qui sumus corpus Christi, id est Ecclesia, ab ipso, qui natus est de virgine Maria ex ipso; id est, carnem ejus, quae consecratur in altari, illo manente integro, sumamus. Ut autem certius demonstraret idem beatus Cyrillus hanc triplicem secundum Augustinum discretionem, specialiter dictam, naturaliter esse unam: «Non, inquit, ut viri sanctificati et Verbo conjuncti secundum dignitatis unitatem, aut sicut divinam possidentis habitationem; sed vere vivificatricem, et ipsius Verbi propriam factam.» Ariani enim, qui negabant unam Patris et Filii substantiam, illud, quod ipse Filius dicit: Ego et Pater unum sumus (Joan. X, 30), asserebant, intelligendum ex concordia voluntatis; quos manifestius confutat Hilarius, vere Romanorum Lucifer: quod ad intelligendum, quod Cyrillus dixerat, valet multipliciter.

VI. Hilarius (VIII, De Trinit.): «Eos,» inquit, «nunc, qui inter Patrem et Filium voluntatem ingerunt unitam, interrogo, utrumne per naturae veritatem hodie Christus in nobis sit, an per concordiam voluntatis? Si enim vere Verbum caro factum est, et vere nos Verbum carnem factum cibo Dominico suminus, quomodo non naturaliter manere in nobis existimandus est, qui et naturam carnis nostrae jam inseparabilem sibi, homo natus assumpsit, et naturam carnis suae ad naturam aeternitatis sub sacramento nobis communicandae carnis admiscuit? Ita enim in Deo omnes sumus: quia et in Christo Pater est, et Christus in nobis est. Quisquis ergo naturaliter Patrem in Christo negabit, neget prius, non naturaliter vel se in Christo, vel sibi Christum non esse; quia in Christo Pater, et Christus in nobis, unum in his esse nos faciunt. Si vere igitur carnem corporis nostri Christus assumpsit, et vere homo ille, qui ex Maria natus fuit, Christus est, nosque vere sub mysterio carnem corporis sui sumimus, et per hoc unum crimus (quia Pater in eo est, et ille in nobis), quomodo voluntatis unitas asseritur, cum naturalis per sacramentum proprietas perfectae sacramentum sit unitatis? Ipse enim ait: «Caro mea vere est esca, et sanguis meus vere est potus. Qui edit carnem meam et bibit sanguinem meum, in me manet et ego in eo.» De veritate carnis et sanguinis non est relictus ambigendi locus. Nunc enim, et professione ipsius Domini et fide nostra, vere caro est et vere sanguis est; et haec accepta atque hausta id efficiunt, ut nos in Christo, et Christus in nobis sit. Anne hoc veritas non est? contingat plane his verum non esse, qui Christum Jesum verum esse Deum denegant. Est ergo in nobis ipse per carnem, et sumus in eo, dum secum hoc, quod nos sumus, in Deo est.» Item post pauca: «Haec ergo vitae nostrae causa est, quod in nobis carnalibus per carnem Christum manentem habemus, victuris nobis per eum ea conditione qua vivit ille per Patrem. Si nos ergo naturaliter secundum carnem per eum vivimus, id est, naturam carnis suae sumus adepti, quomodo non naturaliter secundum spiritum in se Patrem habeat, cum vivat ipse per Patrem?»

VII. Hic videndum quomodo per id etiam quod haereticis erat indubitatum, voluerit arguere quod erat dubium. Dubitabatur ab eis de unica Patris et Filii substantia; quia quod dictum est: «Ego et Pater unum sumus (Joan. X, 30),» moliebantur ad unanimitatis referre consensum, ut unitas solum esset voluntatis, non naturae; sicut «multitudinis credentium erat cor unum et anima una (Act. IV, 32).» Indubitatum vero erat quod vere Verbum caro factum fuerat. Nihilominus, quia Deus naturam carnis nostrae inseparabilem sibi homo natus assumpsit, et naturam carnis suae ad naturam aeternitatis sub sacramento hoc nobis communicandae carnis admiscuit, ac per hoc nos in Christo unum corpus efficimur; et ideo per hoc omnes in Deo Patre et Filio unum sumus; quia Pater in Christo, et Christus in nobis esse probatur, videamus distinctionem. Christus naturam nostrae carnis assumpsit, cum de Virgine natus homo processit. Ecce caro de Virgine! sub sacramento communicandae carnis. Ecce quod sumitur de altari! Ad naturam aeternitatis nos univit. Ecce corpus nostrum, quod est Ecclesia! Jam credo patere, quod beatus Ambrosius dixerat, tandem esse, ut subaudiatur naturaliter. Et Augustinus, Hieronymus et Fulgentius: aliud esse, ut subaudiatur specialiter. Et quia cultus justitiae pietas est, vel sapientia pietatis est fructus, aliquando quidam simplices et idiotae, ferventes vero bonis operibus et pietate, melius pura proficere fide, quam fucato sermone. Senes illi in Vita Patrum, alium aeque senem ac virum sanctum, sed pro hoc mysterio dubium, non dialecticis argumentationibus, sed verbis simplicibus et oratione compulerunt ad credendum, illud

quod suminus de altari, naturaliter esse corpus Domini, cum et in veritate, non figuratum. Ecce quantum fides proficit, ubi sermo deficit! Et nos aliquando, antequam tantorum virorum, Cyrilli dico et Hilarii, auctoritatibus instrueremur, hanc supra dictorum sanctorum (quae [cod., quia] posterioribus visa est) discrepantiam [cod., discrepantia] alicujus dialectici argumenti sede absolvere meditabamur. Non enim ars illa, quae dividit genera in species, et species in genera resolvit, ab humanis machinationibus est facta; sed in natura rerum ab Auctore omnium artium, quae verae artes sunt, et a sapientibus inventa, et ad utilitatem solertis rerum indaginis est usitata; sicut scriptum est: «Producat terra animalia in species suas (Genes. I, 24).» Sed primo

occurrebat, aliquam medietatem arithmeticae ponere, secundum aliquam de proportionalitatibus numerorum, quas in proportionibus, inque differentiis terminorum contemplamur. Sed nec et ista humanis machinationibus est facta, quia ineffabilis atque divinae virtutis in ea est sapientiae constantia, ad quam dicitur: «Omnia in mensura et pondere et numero constituisti» (Sap. II, 21). Constituantur duo termini supremi, et horum medius, aequis quidem differentiis, sed proportionaliter differentes. Ad hanc similitudinem iterum constituantur duo termini supremi, praedicatus, et subjectus, et horum medius subalternus; ut sicut primus praedicatur de medio, ita medius de ultimo, ac per hoc primus de ultimo. Ne ergo dubites ultimum inesse primo, id est primum

praedicari de ultimo: cum, si ultimus insit medio, medius vero primo; certissime ultimus insit primo. Hac etenim similitudine et cosmopoeia, id est, mundi factura, solidata est, scilicet quod duo extrema, id est ignem et terram, duo media, id est aer et aqua, indissolubiliter devinxerunt. Et hae quidem similitudines sunt, quae non ex toto, sed ex parte sui, sicut et aliae multae in divinis Scripturis aptantur triplicitati, secundum Augustinum, corporis Domini. In istis enim similitudinibus major terminus et minor, et praedicatum, et subjectum invenitur; in sacramento autem corporis Domini quid humana ad divina? Nihil majus, aut minus, non praedicatum et subjectum invenitur. Non est enim diversitas, ubi

est unum; quia non duo aut tria corpora, sed unum. «Unus panis,» ait Apostolus, «unum corpus multi sumus in Christo (I Cor. X, 17).» Et: «Erunt duo in carne una (I Cor. VI, 16). Sacramentum hoc,» ait Apostolus, «magnum est; ego autem dico in Christo, et in Ecclesia (Ephes. V, 32),» id est in nobis, qui sumus corpus Christi, quod est Ecclesia, et in carne Christi, quae nata est de Virgine Maria; quibus, vel cui intervenit media, quae utrasque juvat, quae sumitur de altari, digne percepta.

VIII. Quam triplicitatem, sed unitam, significavit David in libris Regnorum, qui efferebatur in manibus suis. Non enim ad litteram quisquam ferri potest in manibus suis. Sed verus David, id est Christus, efferebatur in manibus suis, quando recumbens

in coena cum integro corpore, quod natum fuerat de Virgine, in morte ponendum, resurrecturum, coelis tamen glorificatum inferendum, ad dexteram Patris collocandum, corpus, quod nos nunc sumimus de altari, manibus suis, id est, vero suo corpori connaturale et conformatum, discipulis suis, id est corpori suo, quod sumus nos vel Ecclesia, obtulit communicandum. «Nemo quippe ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, Filius hominis, qui est in coelo (Joan. III, 13).» Sed caro ascendit, quae non descenderat, jam quippe deitati unita erat. Unde et beata Maria non solum Christotocos (<NOBR>Χριστοτόκος),</NOBR> sed etiam theotocos (<NOBR>Θεοτόκος)</NOBR> meruit fieri. Quapropter sic intelligendum: Nemo ascendit in coelum cum carne, nisi qui descendit cum deitate.

Ad hoc enim particeps factus est humanitatis nostrae, assumendo carnem nostram de Virgine: ut nos, id est Ecclesiam, participes factos divinitatis suae, uniret corpori suo, sumpto de Virgine, eucharistia, quae sumitur de altari, mediante et confirmante. Ipse namque reformavit corpus humilitatis suae. Ergo sicut Pater in Filio per deitatem naturaliter, et sicut Filius in nobis secundum assumptionem humanitatis naturaliter, et sicut nos in eo sumus per unitionem carnis naturaliter, dum secum hoc, quod nos sumus, in Deo est: ita naturam carnis suae ad naturam aeternitatis sub sacramento nobis communicandae carnis admiscuit. Sicut ait ipse Christus: «Ut omnes unum sint, sicut tu Pater in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis sint (Joan. XVII, 21).» Et

iterum: «Ut sint unum, sicut et nos unum sumus, et ego in eis, et tu in me (Joan. XVII, 22). Ecce evidens et manifesta ex ipsius Christi Domini nostri [verbis] praefata distinctio! Et ut per hoc evidentius elucescat hujus etiam sacrificii distinctio, ponamus figuratim.

Quod ita potest construi: Christus, inconsumptibilis, invescibilis. Eucharistiam, sumendam, vescendam,

datam ex ipso. Ecclesia corpus ejus sumens, vescens, accipit ab ipso datam. Quod nisi ita construatur, putabit aliquis esse accusativum casum; nos autem dicimus nominativum Ecclesia, quod est corpus ejus. Accepit itaque Christus carnem nostram, non phantasticam, sed naturalem. Ergo et caro nostra naturalis, unde sumpta est illa. Sed et illa naturalis, quae uniret utrasque, et faceret connaturales, et ipsa connaturalis. Sed, ut ait quidam sapiens, non ob hoc plures carnes vel corpora, sicut nec multa sacrificia, sed unum; licet a multis offeratur per loca diversa et tempora. Quia divinitas Verbi Dei, quae una est, et omnia replet, et tota ubique est, ipsa facit ut non plura sint sacrificia, sed unum licet a multis offeratur, et sit unum

corpus Christi cum illo quod suscepit in utero virginali. Quam vigilanter, quam aperte, fit, inquit, unum corpus Christi cum illo quod suscepit de utero virginali! Vere enim et incunctanter credendum, in ipsa immolationis hora ad sacerdotis precem coelos aperiri, et illud angelico ministerio in sublime deportari altare, quod est ipse Christus, qui et pontifex et hostia, contactuque illius unum fieri. «O quales,» ut ait S. Basilius, «oportet sacerdotis esse manus, tantarum rerum ministras, quae communem Dominum angelico iterum revectum officio subinde contigerint [cod., contigerit]!» Sed jam Paschasium Radbertum sufficiat excusatum, librumque ejus plurimorum utilitati defensum, qui in hoc tantum peccavit, quia de sententia beati Ambrosii

non verbum de verbo, sed sensum de sensu expressit. Quod autem iterum objiciunt, eum dixisse «toties Christum pati quoties missas contingat quotidie ubique celebrari,» ego certe in libro ejus non reperi: cum et Augustinus et caeteri, illo manente integro, dicant. Et S. Andreas: «Agnus, inquit, in suo regno integer perseverat et vivus.» Et beatus Petrus: «Christus, inquit, semel pro peccatis nostris mortuus est (I Petr. III, 18).» Et Paulus: «Christus resurgens jam non moritur (Rom. VI, 9)»: et pene totus textus Epistolae ad Hebraeos idem sonat.

IX. Sed illorum jam ineptiis respondendum, qui humano aut saeculi sensu in Dei rebus putant loquendum. Dominus etenim noster non de spiritali

cibo, sed de carnali locutus est, cum diceret: «Omne quod intrat in os, in ventrem vadit, et in secessum emittitur (Matth. XV, 17).» Non autem in Scripturis omnibus semper pro categorico syllogismo praediffinite accipitur: cum, etsi de corde exeunt cogitationes malae (Matth. XV, 19), ut idem Dominus dicit, non possunt exire etiam bonae? Calumniati sunt haeretici ex hoc sermone, Dominum physicae ignarum fuisse; physica enim sic se habet: Ignea virtus, cujus sedes in corde est, cibi potusque subtilem per occultos poros in diversas corporis partes vaporem distribuit; faeculentum vero in secessum discernit. Et nos saepe videmus non modo infirmos sed etiam sanos, quod per os intromittunt, per vomitum rejectare, et aliquos per multa tempora sine

digestione duxisse [f. suppl. vitam] Et, licet quod sumebant, per nauseam stomachi revomeretur, subtilior tamen succus per membra usque ad ungues diffundebatur. Ergo dicendum, aut Dominum non praediffinite locutum, aut quamcunque aporiam corporis, qua se subtilis cibi vapor diffundit, secessum dictum; et hoc, ne haereticus garriat. Caeterum quia vere credimus non solum animam sed et carnem nostram hoc mysterio recreari (totum enim hominem assumpsit qui totum hominem in Sabbato curavit), carni quidem caro spiritaliter conviscerata transformatur, ut et Christi substantia in nostra carne inveniatur, sicut et ipse nostram in suam constat assumpsisse deitatem: ut qui manducat ejus carnem et bibit sanguinem, vivat per animam et

nunc et in aeternum, et caro de terrae pulvere resuscitata vivificetur in novissimo die. Quapropter cujus potenti virtute panis iste communis quem quotidie sumimus, cum sit candidus, mutatur intra nos in colorem sanguineum vel alium humorem fluidum, ipsius potentia caro et sanguis ejus sumpta non in noxios et superfluos humores, sed in carne vere resuscitanda debeat reservari conformata. Et quia totum quod diximus, non ex nostro sumpsimus, de isto etiam quid quidam sapiens diffinierit, dicamus. «Scimus, inquit, hoc sacramentum mysterio et reverentia omnimodis a communibus escis secernendum quae naturali et necessario usu sumuntur; ita enim omnes exposuerunt quod Apostolus dixit: «Non dijudicans» corpus Christi, id est, a caeteris

escis non discernens, vel cujus excellentiae sit, inconsiderans, quod unum idemque est.» Non enim excellentiam ejus reveretur qui secessui dicit obnoxium, sicut caeteras escas. Sed tamen eodem modo, quantum ad comestionem et haustum pertinet, percipitur [cod., percipiuntur], videlicet trajiciendo per os, et in ventrem mittendo. Ubi quid Dominus de mysterio suo agere voluerit, suae scimus tantum cognitum esse voluntati. Scimus enim consumi posse spiritali virtute; scimus et reservari posse inconsumptibili perennitate; quia quaecunque ex his Christus elegerit, de suo sacramento perficit. Absit tamen ut tantum mysterium secessui fiat obnoxium! in quo si forte ordo naturae servatur, mysterium, quod sola fide conspicitur, humilietur. Si

corpus in corpore ordinem servat, non violatur mysterium quod divinitatis firmavit sacramentum; nec spiritus amittit quod fide integra in re corporali spiritaliter sumpsit.

X. Sed jam forti syllogismo quod praemisimus, concludamus. Dixeramus Dominum non de spiritalibus escis, sed de carnalibus dixisse: Omne quod intrat in os, et reliqua. Est homo exterior, qui corrumpitur, est et interior, qui renovatur. Est autem corpus Christi spiritualis alimonia pertinens potius ad interiorem hominem, de quo digestio non praedicatur. Quod si ad exteriorem pertineat hominem pium sit et salutare, diffundi per membra credere profuturum resuscitandis in generali resurrectione Liquet igitur non obnoxium secessui esse.

SELECTA E CONCILIO BASOLENSI GENUINA.
(Actes de la province eccléastique de Reims, tom. I, pag. 635.)·

[LE CONCILE DE SAINT-BASLE]

La ville de Laon, dans laquelle Arnoul s'était réfugié avec Charles de Lorraine, fut livrée à Hugues Capet par l'évêque Adalhéron-Ascelin. Charles et Arnoul furent envoyés prisonniers à Orléans. Le roi convoqua un concile pour faire juger l'archevêque. Cette assemblée se tint, au mois de juin 991, dans l'abbaye de Saint-Basle . Il s'y trouva deux archevéques: Séguin de Sens et Dacbert de Bourges, et onze éveques: Gui de Soissons, Adalhéron de Laon, Hervée de Beauvais, Gotesman d'Amiens, Ratbode de Noyon, Odon de Senlis, Gauthier d'Autun, Brunon de Langres, Milon de Mâcon, Arnoul d'Orléans, Herbert d'Auxerre, et un grand nombre d'abbés. Arnoul, tiré de sa prison, fut amené pour être jugé par le concile.

La présidence fut déférée à l'archevêque de Sens, le plus ancien des métropolitains; Arnoul d'Orléans fut désigné comme promoteur. Après quelques préliminaires, le promoteur exposa la cause. Le président déclara que, selon les canons , il ne procéderait au jugement qu'autant qu'on promettrait de faire grâce de la vie à l'accusé, s'il etait convaincu; alors commenç le procès. On produisit contre Arnoul le serment de fidélité qu'il avait souscrit; le témoignage du prêtre Adalger, qui assurait n'avoir ouvert les portes de Reims que par les ordres de l'archevêque; la sentence d'excommunication qu'il avait portée contre les auteurs du pillage, et qui n'était plus, d'après sa conduite, qu'un stratagème pour cacher sa trahison. Les défenseurs: Jean, écolâtre d'Auxerre; Roaul he, abbé de Senones, et Abbon, abbé de Fleury, firent valoir en faveur d'Arnoul: 1^o qu'il ne pouvait répondre, ni par conséquent ètre jugé avant d'être rétabli; 2^o qu'il fallait faire les sommations canoniques; 3^o que la cause devait être notifiée au Saint-Siége; 4^o que les accusateurs et l'accusé devaient paraître devant un concile plus nombreux. A ces moyens de défense on répondit: que les accusateurs étaient de caractère à n'etre pas récusés: qu'Arnoul avait été cité plusieurs fois, et qu'il avait toujours refusé de comparaître: qu'il pouvait être jugé sans être ratabli, on en avait usé ainsi à l'égard d'Ebbon de Reims et d'Hildeman de Beauvais: qu'enfin le pape avait été consulté, et on produisait comme preuves les lettres du roi et des evèques. Le promoteur chercha à établir la compétence du concile dans une déclamation fort peu mesurée contre la cour de Rome .

Ensuite Arnoul fut introduit, et prit place au rang des éveques. Le promoteur lui reprocha son infidélité au roi; l'archevêque essaya de nier et de taxer d'imposture les témoins qui déposaient contre lui. Sur la proposition de quelques abbés, il se retira dans un lieu séparé, pour conférer avec quelques prélats qu'il choisit pour conseils: c'étaient l'archevêque de Sens, et les évèques d'Orléans, de Langres et d'Amiens. Là, à genoux devant eux, il s' avoua coupable: aveu qui fut réitéré en présence des éveques et des abbés. Telle fut la première session.

Le lendemain on se réunit de nouveau; les esprits étaient mieux disposés en faveur d'Arnoul: sa naissance, sa jeunesse, intéressaient les uns; les autres voyaient en sa personne tout le corps épiscopal compromis; tout annonçait une sentence favorable. Mais les deux rois, Hugues et Robert, se rendirent au concile, et se firent rendre compte de ce qui avait été fait. Arnoul, qu'on fit paraître devant eux, intimidé par leur présence, ne répondit qu'avec embarras aux questions qui lui étaient adressées, et finit par confirmer ses aveux de la veille. «Prosternez-vous donc, lui dit l'évèque d'Orléans, prosternez-vous devant vos maîtres, que vous avez offensés.» Arnoul se prosterna les bras étendus en croix, et demanda la vie avec des gémissements qui tirèrent des larmes des yeux de tous les assistants. L'archevèque de Bourges se jeta aux pieds du roi et demanda grâce. Hugues se laissa fléchir, sous la réserve que l'accusé resterait sous sa garde. Alors les éveques procédérent à la déposition: on le depouilla des insignes de sa dignité, et on lui fit souscrire un acte d'abdication copié sur celui d'Ebbon  ; et après qu'il l'ent signé, on lui répéta ce qui avait été dit également à Ebbon: Secundum professionem tuam et subscriptionem, cessa ab officio .

Adalger voulut implorer la clémence royale, et rejeter sur son archevêque la faute dont il avait été l'instrument et le moteur: les évêques lui reprochèrent avec indignation d'avoir perdu Arnoul par ses conseils. On ne lui laissa que le choix de la déposition ou de l'excommunication perpétuelle. Il choisit la déposition, et il fut réduit à la communion laïque. Enfin le concile prononça de nouveau l'excommunication contre les auteurs du pillage, qui n'avaient pas encore donné satisfaction.^[2]

Arnoul déposé, il fallait élire un autre archevêque. Hugues Capet fit tomber le choix sur Gerbert, qui avait été le précepteur de son fils. Il fut dressé acte de l'élection du nouveau prélat, qui fit aussitôt sa profession de foi.

ACTE DE L'ELECTION DE GERBERT.

Semper quidem, dilectissimi fratres, judicia Dei justa sunt, sed interdum occulta. Ecce enim post dissolutionem beatae memoriae patris Adalberonis, quemdam ex semine regio prodeuntem nobis Ecclesiaeque Remensi praefecimus, et clamore multitudinis impulsi, Scriptura dicente: «Vox populi, vox Dei,» et sanctorum canonum institutis, desiderium ac vota cleri et populi in electione episcopi perquirentium. Caligavit acies mentis nostrae, litteram incaute sequendo, concordem sententiam divinarum Scripturarum parum investigando: non erat quippe vox Dei, vox populi clamantis: «Crucifige, crucifige.» Ergo non omnis vox populi, vox Dei est, nec omnis cleri et populi vota et desideria in electione episcopi perquirenda sunt, sed tantum simplicis et incorrupti, id est spe quaestus minime illecti. Sententiae Patrum exponendae. «Non liceat, inquit, turbis electionem facere eorum qui ad sacerdotium provocantur; sed judicium sit episcoporum, ut eum ipsi qui ordinandus est probent, si in sermone, et in fide, et in episcopali vita edoctus est.»

Nos igitur episcopi Remorum dioecesos, secundum has constitutiones Patrum, favore et conniventia utriusque principis nostri Hugonis augusti, et excellentissimi regis Roberti, assensu quoque eorum qui Dei sunt in clero et populo, eligimus nobis archiepiscoporum abbatem Gerbertum, aetate maturum, natura prudentem, docilem, affabilem, misericordem; nec praeferimus illi vagam adolescentiam, ambitionem se extollentem, omnia temere ministrantem, imo nec talibus subjugari patienter auditu perferimus, quorum sapientia et consilio ecclesiastica ac civilia jura administrari non posse scimus. Cumque in unoquoque episcopo sit hoc speculandum, maxime tamen in eo, qui caeteris praeest, metropolitano. Eligimus itaque hunc Gerbertum qui . . . . . fuit: hujus vitam ac mores a puero novimus, studium in divinis ac humanis rebus experti sumus, hujus consiliis ac magisterio informari quaerimus; ejus electionem subscribendo confirmamus, stabilimus, corroboramus communi omnium bonorum consultu.

PROFESSION DE FOI DE GERBERT ^[3]

Ego Gerbertus gratia Dei praeveniente mox futurus archiepiscopus Remorum, ante omnia fidei documenta verbis simplicibus assero, id est Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum Deum esse confirmo; totamque in Trinitate Deitatem coessentialem, et consubstantialem, et coaeternalem, et omnipotentem praedico; singulam quamque in Trinitate personam verum Deum, et totas tres personas unum Deum profiteor. Incarnationem divinam non in Patre, neque in Spiritu sancto, sed in Filio tantum credo, ut, qui erat in divinitate Dei Patris Filius, ipse fieret in homine matris filius, Deus verus ex patre, homo verus ex matre; carnem ex matris visceribus habentem, et animam humanam rationalem simul in eo utriusque naturae; id est hominem et Deum, unam personam, unum Filium, unum Christum, unum Dominum, creaturarum omnium quae sunt et auctorem et dominum et rectorem cum Patre et Spiritu sancto confiteor; passum esse vera carnis passione, mortuum vera corporis sui morte, resurrexisse vera carnis suae resurrectione, et vera animae . . . . . in qua veniet judicare vivos et mortuos assero. Novi et Veteris Testamenti unum eumdemque credo auctorem, et Dominum, et Deum. Diabolum non per conditionem, sed per arbitrium factum esse malum. Credo hujus quam gestamus, et non alterius, carnis resurrectionem

Credo judicium futurum, et recepturos singulos pro his quae gesserunt, vel poenas, vel praemia: nuptias non prohibeo, secunda matrimonia non damno, carnium praeceptionem non culpo, poenitentibus reconciliatis communicare debere confiteor. In baptismo omnia peccata, id est tam illud originale contractum, quam ea quae voluntate admissa sunt, dimitti credo; et extra Ecclesiam catholicam nullum salvari confiteor. Sanctas synodos quatuor quas universalis mater Ecclesia confirmat, confirmo .

SELECTA E CONCILIO REMENSI.
(Actes de la province ecclésiastique de Reims, tom. I, pag. 641.)

[NOTA.]

En 993, Gerbert réunit les évêques de la province en concile, pour condamner Herbert III, comte de Vermandois, et d'autres seigneurs qui pillaient les biens de l'Eglise. Le concile adressa aux coupables la remontrance suivante:

MONITOIRE. Gerbertus et omnes episcopi dioeceseos Remensium pervasoribus ejusdem.

Gerbertus gratia Dei Remorum episcopus, Guido Suessionicus, Adalbero Laudunensis, Ratbodus Noviomensis, Rotardus Cameracensis, Odo Sylvanectensis, Fulco Ambianensis, Framericus Morinensis, Heriveus Belvacensis, per gratiam sancti Spiritus episcopi. Vobis, Gerberto , et his qui subscripti sunt pervasoribus, carnificibus atque tyrannis, diu modestia sacerdotum furoris vestri rabiem sustinuit; et adhuc patienter exspectat. Quousque ergo

insania vestra sanis intellectibus nostris obsistet? Clades clero infertis, a cleri, monachorum et pauperum rapinis non cessatis. Convenimus ergo conscientiam vestram omnes episcopi Remorum dioeceseos, et ad satisfactionem invitamus, spatiumque poenitentiae usque in proximis Kalendis attribuimus, tunc vos aut fertiles Ecclesiae palmites recognituri, aut tanquam inutile lignum ab agro Dei gladio sancti Spiritus excisuri .

EXCERPTA E CONCILO MOSOMENSI.

[NOTA.]

Léon, abbé de Saint-Boniface de Rome, fut envoyé en France par le pape, en qualité de légat, pour terminer l'affaire d'Arnoul. Un concile fut indiqué à Nouzon, pour le mois de juin 993; il ne s'y trouva que quatre évêques, encore n'étaient-ils pas de France. C'étaient Liudulfe, archevêque de Trèves, Aimon de Verdun, Notger de Liége, et Sigefroi de Munster. Gerbert, cité au concile, s'assit en face des évêques, pour rendre compte de son ordination. L'évêque de Verdun exposa les faits dans un discours qu'il prononça en langue vulgaire, pour être compris des laïques. Ensuite il donna lecture d'une lettre du pape adressée aux metropolitains des Gaules sur cette affaire. Gerbert prononça lui-même son apologie, et la remit par écrit au légat. Après la délibération du concile, il fut ordonné à Gerbert de s'abstenir de toute fonction, et de garder la suspense jusqu'au prochain concile, indiqué à Reims pour le mois de juillet suivant. Gerbert voulut protester; mais sur les représentations de l'archevêque de Trèves, il consentit à s'abstenir de célébrer la messe.

DISCOURS DE GERBERT.

Semper quidem, reverendissimi patres, hunc diem prae oculis habui, spe ac voto ad eum intendi, ex quo, a fratribus meis admonitus, onus hoc sacerdotii non sine periculo capitis mei subii. Tanti erat apud me pereuntis populi salus, tanti vestra auctoritas,

qua me fore tutum existimabam. Recordabar praeteritorum beneficiorum, dulcis atque affabilis benevolentiae vestrae, qua praestantium saepenumero cum multa laude usus fueram: cum ecce subito contrarius rumor vos offensos insinuat, vitioque

dare laborat quod magna paratum virtute inter alios constabat. Horrui, fateor, et quos antea formidabam gladios, prae indignatione vestra posthabui. Nunc, quia propitia divinitas coram contulit quibus salutem meam semper commisi, pauca semper innocentiam meam referam, et quonam consilio urbi Remorum praelatus sim edisseram.

Ego quidem post obitum divi Ottonis Augusti cum statuissem non discedere a clientela patris mei Adalberonis, ab eodem ignorans ad sacerdotium praeelectus sum, atque, in ejus discessu ad Dominum, coram illustribus viris futurus pastor ecclesiae designatus. Sed simoniaca haeresis in petrae soliditate me stantem inveniens repulit, Arnulfum praetulit. Cui autem plusquam oportuit, fidele obsequium

exhibui, donec eum per multos et per me apostatare palam intelligens, dato repudii libello, cum omnibus suis apostaticis dereliqui, non spe, non pactione capescendi ejus honoris, ut mei aemuli dicunt, sed monstruosis operibus diaboli territus in effigie hominis latitantis; non ideo, inquam, illum dereliqui, sed ne illud propheticum incurrerem: «Impio praebes auxilium, et his qui oderunt me amicitia jungeris, et idcirco quidem iram Domini mereberis (I Par., XIX).» Deinde, sanctionibus ecclesiasticis per longa temporum spatia peractis legeque peremptoria consummata, cum nihil aliud restaret nisi ut judiciaria potestate principis coerceretur, et tanquam seditiosus et rebellis a principali

cathedra removeretur; lege Africani concilii iterum a fratribus meis et regni primatibus conventus et commonitus sum, ut, excluso apostata, curam discissi et dilaniati susciperem populi; quod quidem diu distuli, et postea non satis sponte acquievi, quoniam quae tormentorum genera me comitarentur, omnimodis intellexi. Haec est viarum mearum simplicitas, haec innocentiae puritas, et coram Domino et vobis sacerdotibus in his omnibus munda conscientia. Sed ecce ex adverso occurrit calumniator; vocum novitatibus, ut major fiat invidia, obloquitur: Dominum tuum tradidisti, carceri mancipasti, sponsam ejus rapuisti, sedem pervasisti. Itane ego dominum tradidi, cujus nunquam servus fuerim, cui etiam nullum sacramenti genus

nunquam (sic) praestiterim? Sed si illi ad tempus famulatus sum, fecit hoc imperium patris mei Adalberonis, qui me in Remensi ecclesia commorari praecepit, quoadusque pontificis in ea sacrati mores actusque dignoscerem. Quod dum opperior, hostium praeda factus sum, et quae vestra munificentia magnorumque ducum largitas clara et praecipua contulerat, violenta praedonum manus abstulit, meque pene nudum gladiis suis ereptum doluit. Denique postquam illum apostatam dereliqui, vias et itinera illius non observavi, nec quolibet modo ei commucavi; quomodo ergo eum tradidi, qui ubi tunc temporis fuit nescivi? Sed neque eum carceri mancipavi, qui nunc nuper sub praesentia fidelium testium seniorem meum conveni, ut propter me nec ad momentum

ulla detineretur custodia. Si enim auctoritas vestra per me staret, tantum Arnulfus vilesceret, ut mihi obesse minimum valeret. Quod si contraria mihi (quob absit!) sententia vestra decerneret, quid mea interesset utrum Arnulfus an alius Remorum constitueretur episcopus?

Jam de rapta sponsa, sedeque pervasa, quod dicitur ridiculosum est. Dico enim primum nunquam illius fuisse sponsam quam, pro legitima donatione spiritualis dotis, collatis ante beneficiis exspoliavit, proscidit, dilaniavit. Necdum sacerdotali annulo insignitus erat, et jam omnia quae notatae sponsae fuisse videbantur, satellites Simonis vastaverant. Dico etiam: Si concedatur quolibet modo illius sponsam fuisse, utique esse desiit, postquam pollutam et violatam,

et (ut ita dicam) adulteratam suis praedonibus prostituit. Num igitur eam, aut quam non habuit, aut quam suo scelere perdidit, illius sponsam rapui? Sedem autem multitudine populorum refertam advena et peregrinus, nullius fretus opibus, pervadere qui potui? Sed forte apostolica sedes nobis opponitur, tanquam ea inconsulta summum hoc negotium discussum sit, vel ignorantia, vel contumacia. Certe nihil actum est vel agendum fuit, quod apostolicae sedi relatum non fuerit, ejusdem per decem et octo menses exspectata sententia. Sed dum ab hominibus consilium non capitur, ad Filii Dei supereminens eloquium recurritur: «Si oculus, inquit, tuus scandalizat te, erue eum, et projice illum abs te. (Matth. V.).» Et fratrem peccantem,

coram testibus coramque Ecclesia commonitum, et non obtemperantem, decernit habendum tanquam ethnicum et publicanum. Conventus ergo Arnulfus, commonitus litteris et legatis episcoporum Galliae, ut a coepto furore desisteret, et, si valeret, quoquomodo se proditionis scelere purgaret; dum monita salubria contemnit, habitus est tanquam ethnicus et publicanus. Nec tamen idcirco dijudicatur ut ethnicus, ob sedis apostolicae reverentiam, sacrique sacerdotii privilegia; sed a seipso in seipsum sententia damnationis prolata, hoc solum in omni vita sua praeclare egisse dijudicatum est. Quia nimirum si, se ipso damnante, episcopi absolverent, poenam sceleris ejus incurrerent. «Si, inquit, Magnus Leo

papa, omnes sacerdotes et mundus assentiat (sic) damnandis, damnatio consentientes involvit, non praevaricationem consensus absolvit. Hoc enim Deus omnium indicavit, qui peccantem mundum generali diluvio interemit.» Et papa Gelasius: «Error qui semel est cum suo auctore damnatus, in participe quolibet pravae communionis effecto exsecrationem sui gestat et poenam.»

Excluso itaque illo ab Remensi ecclesia, mihi reluctanti, multumque ea quae passus sum, et adhuc patior, formidanti, a fratribus meis Galliarum episcopis hoc onus sacerdotii sub divini nominis obtestatione impositum est. Quod si forte quidpiam a sacris legibus deviatum est, non id malitia, sed temporis importavit necessitas. Alioqui tempore

hostili omne jus omneque licitum cavere, quid est aliud quam patriam perdere, et necem inferre? Silent equidem leges inter arma, quibus ille Odo feralis bestia ita hoc tempore abusus est, ut reverendissimos sacerdotes Dei quasi vilia mancipia caperet, nec ab ipsis sacrosanctis altaribus temperaret, commeatus publicos intercluderet.

Redeo ad me, reverendissimi patres, cui specialiter ob salutem pereuntis populi, totiusque reipublicae curam, mors furibunda cum suis incubuit copiis.

Hinc dira egestas; horrea et apothecas armata manus sibi vindicat: illic fortis gladius, intus pavor dies ac noctes reddiderunt insomnes. Sola vestra auctoritas, ut tantorum malorum levamen fieret, exspectata est, quae tantam vim habere creditur, ut non solum Remensi, sed etiam omni ecclesiae Gallorum desolatae et pene ad nihilum redactae subsidio esse valeat. Quod divinitate propitia exspectamus, et ut fiat, omnes in commune oramus .

CONCILIUM RAVENNATENSE

A GERBERTO archiepiscopo habitum anno 997, de multis ad disciplinam ecclesiasticam spectantibus

 .

(Apud Labb. Conc. tom. IX, pag. 769.)

Perpetuo regnante Domino nostro Jesu Christo, tempore pii Caesaris Ottonis III, in anno II imperii ejus, indictione XI, sub imagine Salvatoris, infra valvas majoris ecclesiae Ravennatensis, Gerbertus, ejusdem ecclesiae praesul, residens cum pluribus episcopis et presbyteris ecclesiae memoratae, astantibus diaconibus et cuncto clero, dixit:

I.

«In sancta ac Ravennate Ecclesia, cui divina dispensatio praeesse me voluit, dudum consuetudo est valde reprehensibilis orta, ut subdiaconus corpus Domini, quod formatum appellant, tempore consecrationis episcoporum, ipsis vendant episcopis, et chrisma vendant archipresbyteris annualiter parochiae vestrae. In quibus apparet venditio Filii Dei, et

venditio Spiritus sancti. Qua de re praesenti decreto constituo ut in hac sede et in his omnibus quae ad nos pertinent, ulterius minus fiat.» Quod omnes statuentes laudarunt. Et dixit: «Si quis autem contra hoc decretum ausus fuerit attentare, anathema sit;» et responderunt omnes: «Amen.»

II.

«Statuimus etiam ut annualiter in festo sancti Vitalis omnes archipresbyteri ad nos pertinentes, pro respectu sedis, subdiaconis nostris annualem censum persolvant solidos duos, et quicunque concesserit censualiter, sentiat ultionem, arbitrio primorum hujus Ecclesiae.» Et ab omnibus est laudatum.

III.

«Et quamvis antiquitus sit statutum ut nemo episcoporum alterius clericum sine eo mandante litteris

recipiat, aut ecclesiam [f. deest dedicet] in alterius dioecesi, vel per acceptam, sive promissam pecuniam; sed neque illum [f. deest promoveat] quem probabilem ad officium non inveniat, aut immatura aetas vel crimen excludit; nec illum quem inscitia coerceat, vel leges infamia damnent, aut debilitas vel imminutio membrorum cohibeat, seu quem abjecta officia vel ministeria deformia notant, vel quem turpis lucri cupiditas abjicit, vel contra leges prohibitio; neque ullum eorum, quos neophytos dicunt, bigamos, curiales, vel laicos, vel eorum qui in canonibus et legibus cohibentur: unde competere non ambigimus ut praesenti concilio priscorum Patrum sanctiones firmantes teneamus, ut nemo nostrum ecclesiam vel aliquando oratorium in alterius dioecesi

dedicare attentet sine permissu et consensu episcopi ad quem pertinet ipsa dioecesis; neque alterius dioecesenses vel parochianos recipere aut promovere seu retinere praesumat, sine canonicis epistolis quas Nicaena synodus, apud Bithyniam congregata, sancivit Latino more recitari formatas; et ut nullus sacris permittat ordinibus, nisi quem aetas, vita, doctrina, mores, auctoritas canonica commendat atque legalis. Ut autem haec sanctio per omnia firmior teneat, et ut hoc indignis non concedatur, sub anathematis obligatione nosmetipsos constringimus, et successores nostros episcopos qui contra haec decreta praesumpserint. Et si quis sacri ordinis de sepultura mortuorum aliquid acceperit, nisi forte quae sponte ab amicis vel propinquis mortuorum ecclesiae

fuerint collata, hac maledictione teneantur obnoxii.»

Et laudaverunt omnes pariter acclamantes placere sibi, ac dicentes clamaverunt: Fiat, fiat.

Promulgata sunt haec anno 997 incarnationis Dominicae, die Kalend. Maiarum, indict. II, sub clementissimo imperio memorati principis Ottonis, siquidem tertii; et subscribentes confirmaverunt episcopi qui intererant, et presbyteri cardinales Ecclesiae Ravenn.

G. A. R.

Ubertus Liviensis.

Albardus Sarsinas.

Joannes Bononiensis.

Raimbaldus Corneliensis,

Hildeprandus Faventinus.

Georgius Comaclensis.

Georgius Caesenas.

Leo Ficodensis.

Teupertus Pupiliensis.

Christophorus, et Guinizo, nuntii sanctae Parmensis Ecclesiae.

Joannes, et Joannes, et Vannius presbyteri.

Anastasius, et Deus dedit, Paulus, et Leo.

CONCILIUM ROMANUM

Anno 1002 celebratum PRAESIDENTE SYLVESTRO II. PONTIFICE MAXIMO, In quo inter coetera abbatiae Perusinoe immunitas asserta.

(Apud Labb., Conc. tom. IX, pag. 1247.)

Quaecunque lites judiciali calculo definiuntur, optimum est ut scriptoris officio commendentur, ne protractu temporum oblivioni succumbant, et recidivo ortu praeteritum errorem incipiant.

Praesidente itaque domno Silvestro II, Romanae sedis pontifice, in synodo habita in palatio sacrosancto Lateranensi, anno quarto ordinationis suae, mensis Decembris die tertia, indictione prima, astitit Petrus scriniarius ejusdem sacri palatii, et coram universa synodo hunc protulit sermonem, dicens: «Domine papa, hic abbas tuus de Perusia queritur adversus Cononem Perusinum episcopum, qui armata manu suorum satellitum de sub altare monasterii tui, cujus ipse regimen tenet, abstractus fuerit, et extractus de ecclesiae januis, et fratrum claustris,

omnia quae ibi inventa sunt ad utilitatem fratrum, direptioni concesserint, de quibus partem noscitur habere episcopus; quoniam eisdem sacrilegiis communicat episcopus, ejusdemque criminis nequaquam creditur alienus.» Ad quem praesens respondit episcopus: «Paratus sum me expurgare secundum istorum meorum fratrum judicium, quoniam neque mea praeceptione, neque mea voluntate id factum fuerit; et si abbas de aliquo mihi proclamaret, aut ad satisfactionem illum cogerem, aut, si non possem, meam gratiam cum omni beneficio sibi defenderem. Sed, omnium pontificum Pater, misericordiam tuam et totius conventus praesentis exoro, ut nullum mihi hodie praejudicium fiat. Tu mihi Ecclesiam Perusinam commisisti, et ut ego neque illam imminuerem,

neque imminui consentirem, me fecisti jurare. Monasterium illud, quod iste abbas tenet, ad meum episcopatum proprie pertinet, et nulli alteri juri subjacebit; si lex inde fieret, vester apostolatus nullam specialitatem in eo haberet.»

Cui reverendus papa subjunxit: «Ego monasterium

Ecclesiae tuae neque subtraxi, neque subducere feci; sub jure et dominio Ecclesiae nostrae illud inveni, et ita possessum usque nunc tenui. Veniant privilegia nostrorum antecessorum paparum, et his perlectis censeant fratres coepiscopi quae sit aequitatis rectitudo.» Prolatis ergo in medium privilegiis, Joannis scilicet papae atque Gregorii, ejus praedecessorum, ac coram omni synodo perlectis, ait episcopus: «Privilegia haec non reprobo, sed sine consensu antecessoris mei, cujus temporibus illud prius privilegium factum est, factum fuisse dico; si solum viderem consensum, haberem inde aeternum silentium.» Cui e contra omnis clerus sanctae Romanae Ecclesiae ait: «Vidimus omnes epistolam antecessoris tui, in qua et consensus erat, et precibus,

ut hoc fieret, episcopus obnixe postulat; cujus rei testes sumus, et secundum canonicam sanctionem verum fuisse comprobamus.» Oblatis denique Evangeliis, et clericis jurare paratis, episcopi hanc dederunt sententiam ut aut episcopus testimonia illa reciperet, et poenam privilegii persolveret, aut monasterium illud refutaret. Episcopus autem praedictus Conon sanctae Perusinae Ecclesiae, monasterium illud praenominatum sancti Petri non longe a Perusina civitate constitutum, cum omnibus ad id monasterium pertinentibus, et in praefatis privilegiis titulatis, domino suo Silvestro papae refutavit, et praefato abbati pacis osculum attribuit, atque eum se adjuturum deinceps promisit. Post haec autem idem reverendissimus papa hoc cum Romanis judicibus

decrevit ut quicunque Perusinae Ecclesiae episcopus hanc definitam litem renovare contra hunc abbatem vel suos successores tentaverit, decem libras purissimi auri Lateranensi palatio componat. Haec definitio in aeternum valitura permaneat.

GERBERTI

POSTMODUM SILVESTRI II PAPAE

OPERUM PARS III.---EPISTOLAE ET DIPLOMATA.

SECTIO I.

Epistolae ante summum pontificatum scriptae.

CURANTE ANDREA DUCHESNIO.

(Historiae Francorum Scriptores, tom. II, pag. 789-841.)

EPISTOLA PRIMA. AD OTHONEM CAESAREM.

Domino suo OTHONI Caesari semper Augusto, GERBERTUS quondam liber. Dum regnorum publica perpendo negotia, serenissimi domini mei aures propriis occupare expavesco. Loquatur Dominus meus servo suo propriis epistolis solito more, ut ejus servitutis fiat exhibitio, tollatur ambiguitas epistolarum, quae Caesaris nostri gravitatem saepe nobis compertam agentibus, cognitam non repraesentant. Denique signum erit nobis vos velle, aut nolle, sententia prolata bene aut non bene. Quantum enim in nobis est, quod possibile est esse, consequens est nos perficere, si vestrum cognoverimus velle. O! dicat dominus Gerebertus episcopus sententiam nostrae innocentiae super Brovingo

et Isimbardo: dicant Litefredus et Gerardus, cur eorum beneficium perceperit Rodulfus. Non dicatur majestatis reus, cui pro Caesare stare semper fuit gloria, contra Caesarem ignominia.

EPISTOLA II. AD EUMDEM CAESAREM.

Serenissimis auribus domini mei mallem referre laeta quam tristia. Sed cum videam monachos meos attenuari fame, premi nuditate, tacere quomodo potero? Tolerabile quidem hoc malum, si non etiam simul melior spes foret ablata. Nescio quibus codicibus, quos libellos vocant, totum sanctuarium Domini venundatum est. Collecta pecunia nusquam reperitur, apothecae et horrea exhausta sunt, sed in

marsupiis nihil est. Quid ergo peccator hic facio? si cum gratia domini mei fieri posset, satius esset me solum apud Gallos egere, quam cum tot egentibus mendicare apud Italos. Rainerius Francigena nobis intimus, vestrique honoris cupidus, de statu imperii vestri meae fidei multa commisit vobis referenda,

non autem legato credenda, sed nec chartis inserenda, nisi vestro consultu.

EPISTOLA III. AD GEREBERTUM EPISCOPUM TERDONENSEM.

O nostri spes consilii, praesentis mali statum stultum est dissimulare, loqui invidiosum, ne odio personarum agi videamur. Si licet abbati quibuscunque personis tradere immobilia monasterii libellario nomine, mobilia obtentu eleemosynae, nec relinquere si qua forte residua sunt, eorum haeredem fieri monachum, specialiter quo spectat novi abbatis ordinatio? Petroaldi dicuntur fuisse omnia, abbatis nulla: et ita esse constat, quoniam nihil nobis relictum est praeter tecta et communem usum simplicium elementorum. Epistola domini mei jubet Petroaldum

coli, tenere quod tenuit: duplicatur pondus parentibus positis in eadem trutina. Vires negotii perpendite, considerate quid amiserim, quid secutus sim, praeter gratiam domini mei; suscipite onus amici consilio et auxilio, et quid sit faciendum rescribite.

EPISTOLA IV. AD BOSONEM.

GERBERTUS BOSONI in Christo salutem.

Recedant multa verba, et sequamur facta. Sanctuarium domini mei nec pecunia nec amicitia vobis damus, nec, si datum est ab aliquo, consentimus. Fenum quod vestri tulerunt beato Columbano restituite, si experiri non vultis quid possimus cum gratia domini nostri Caesaris, amicorum consilio et auxilio; his conditionibus leges amicitiae non refutamus.

EPISTOLA V. AD PETRUM EPISCOPUM PAPIENSEM.

Quod abbatiam sancti Columbani habere videmur, Italorum nulli gratias agimus. Si ante Dominum nostrum a vobis laudati sumus, non indebitas vobis reddidimus laudes. Mutua exposcitis colloq rapinis nostrae Ecclesiae non cessatis. Nostra velut propria militibus dividitis, qui diversa in integrum revocare debuistis. Rapite, praedamini, vires Italiae contra nos concutite. Opportunum tempus nacti estis. Dominus noster bellorum certamine occupatur, nos nec manus paratas eum juvare detinebimus, nec quod ejus officii est temere usurpabimus. Si pace uti poterimus, servitio nostri Caesaris operam dabimus, cum praesentes tum absentes. Sin, ejus tantum praesentia nostram solabitur inopiam, et quoniam (ut ait poeta) nusquam tuta fides, et quia finguntur nec visa, nec audita, voluntatem nostram vobis non nisi scriptis aperimus, nec vestram aliter recipiemus.

EPISTOLA VI.

AD ADELAIDEM AUGUSTAM.

Dominae suae Adelaidi semper Augustae, Gerbertus.

De beneficiis et libellariis, ex parte, nostrum velle ex voto domini nostri Caesaris exsecuti sumus. Recordetur domina mea quod innuerit servo suo se oraturam pro pluribus, aliter quam fieri possit. Ex quo a vobis discessimus, nec Grifonem, nec ejus nuntium vidimus. Terram, quam nostris fidelibus fieri concessimus, cras quomodo auferemus? At si omnia quae omnes jubent fiunt, quid hic facimus? et si totum damus, quid tenebimus? Griphoni ubi possimus beneficium nullum concedimus.

EPISTOLA VII.

AD AIRARDUM.

Gerbertus quondam scholasticus Airardo suo salutem.

Petitionibus tuis annuimus, nostra ut exsequaris negotia, velut propria monemus. Plinius emendetur, Eugraphius recipiatur: qui Orbacis et apud sanctum Basolum sunt, prescribantur. Fac quod oramus, ut faciamus quod oras.

EPISTOLA VIII.

AD ADALBERONEM REMORUM ARCHIEPISCOPUM.

Mantuae quid egerim super negotiis vestris, praesens melius explicabo verbis, quam absens scriptis. Claves librorum quas mitterem ignoravi, propter communem usum similium serarum. Historiam Julii Caesaris a domino Azone abbate Dervensi ad rescribendum nobis acquirite, ut vos, penes quos nos habemus, habeatis, et quod reperimus speretis, id est octo volumina Boetii de astrologia, praeclarissima quoque figurarum geometriae, aliaque non minus admiranda. Fortunam nostram sola vestra conturbat absentia noctesque diesque.

EPISTOLA IX.

AD GISILBERTUM ABBATEM.

Si bene valetis gaudemus. Indigentiam vestram putamus nostram: quam patimur, ut relevetis rogamus. De morbis ac remediis oculorum Demosthenes philosophus librum edidit, qui inscribitur Ophthalmicus; ejus principium si habetis, habemus, simulque finem Ciceronis pro rege Dejotaro. Valete.

EPISTOLA X.

AD CAESAREM.

Principiani monasterii duo fratres, velut exsules et peregrini, a nobis recepti sunt, qui desolationem sui loci a Laudensi episcopo, neophitoque abbate factam, molestissime ferunt, simulque referunt se alicui Ecclesiae minime subjacere debere. Erit ergo vestrae prudentiae ac pietatis, ut nec Laudensis Ecclesia debito privetur honore odio pastoris, nec monasterium subjaceat tyrannidi devastatoris.

EPISTOLA XI.

IDEM AD EUMDEM.

Quid ora caudaeque vulpium blandiuntur hic domino meo? Aut exeant de palatio, aut suos repraesentent satellites qui edicta Caesaris contemnunt, qui legatos ejus interficere moliuntur, qui ipsum asino coaequant. Taceo de me, quem novo locutionis genere equum emissarium susurrant, uxorem et filios habentem, propter partem familiae meae de Francia recollectam. Victis abest pudor. O tempora! o mores! ubinam gentium vivo! Si patriam sequor, sanctissimam fidem relinquo; si non sequor, exsulo. Sed potius licet cum fide in palatio exsulare quam sine fide in Latio regnare.

EPISTOLA XII.

AD HUGONEM SCHOLASTICUM.

Hugoni Suo Gerbertus quondam scholasticus.

Secundum amplitudinem mei animi amplissimis honoribus ditavit me dominus meus. Nam quae pars Italiae possessiones beati Columbani non continet? Hoc quidem ita ex largitate et benevolentia nostri Caesaris, fortuna vero aliter instituit. Secundum amplitudinem quippe amici mei amplissimis me oneravit hostibus. Nam quae pars Italiae meos non habet hostes? Vires meae impares sunt viribus Italiae. Conditio pacis haec est, si spoliatus servio ferire desinent, vestitum districtis persequentur gladiis; ubi gladio ferire nequibunt, jaculis verborum appetent. Contemnetur imperialis majestas, cum in me, tum in seipsa in divisione sanctuarii Domini secundum libellarias leges facta: quia consentire nolo, perfidus, crudelis, tyrannus cognominor. Ipse Caesar omnium hominum excellentissimus, a furciferis asino coaequatur. O amicorum fidissime! ne deseras amicum consilio et auxilio. Recordare quod te oraverim me malle esse militem in Caesarianis castris quam regem in extraneis.

EPISTOLA XIII.

AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM.

Vestram felicitatem, gloriam existimamus esse nostram. Incommoditatem si quam sustinetis, simul patimur. Domini nostri Caesaris magnanimitatem, intentionem, appetitum bonorum virorum supereminentem cognovistis. Proinde si deliberatis an scholasticos in Italiam ad nos usque dirigatis, consilium nostrum in aperto est; quod laudabitis laudabimus, quod feretis feremus.

EPISTOLA XIV.

D PAPAM JOANNEM.

Beatissimo papae Joanni Gerbertus solo nomine officii Bobiensis coenobii abbas. Quo me vertam? proh pudor! Sedem apostolicam si appello, irrideor, nec ad vos propter hostes est veniendi facultas, nec de Italia egrediendi libera potestas. Morari difficile, quando nec in monasterio nec extra quidquam nobis relictum est, praeter virgam pastoralem et apostolicam benedictionem. Dominam Imizam, quia vos diligit, diligimus. Per eam nobis et nuntiis et epistolis significabitis quidquid nos facere voletis: simulque nos per eam vobis quidquid de statu et molimine regnorum cognoverimus vestra interesse. Valete.

EPISTOLA XV.

AD PETROALDUM MONACHUM.

Magnam intelligentiam tuam, frater, ne turbent fluitantia. Qui te quondam florentem Dominum clamabant et patrem, nunc conservum habere dedignantur et parem. Sors omnia versat. In dandis et accipiendis, ut monachum decet et nosti, nostra licentia utere. Ne negligas quod condiximus, ut tui memoriam frequentiorem habeamus.

EPISTOLA XVI.

AD GERALDUM ABBATEM AURILIACENSEM.

Occidit, occidit, mi Pater, status Ecclesiarum Domini. Respub. periit, sanctuarium Domini pervaditur, populus praeda fit hostium. Consule, Pater, quo me convertam. Milites quidem mei arma sumere, castra munire parati. Sed quae spes sine rectore patriae, cum fidem, mores, animos, quorumdam Italorum pernoscamus? Cessimus ergo fortunae, studiaque nostra tempore intermissa, animo retenta repetimus, quibus si placet magistrum quondam nostrum Raimundum interesse cupimus, interim dum Kal. Decembribus Romam iter intendamus.

EPISTOLA XVII.

AD EUMDEM.

Pater meus Adalbero Remorum archiepiscopus vos bene valere cupit, et quia vestram praesentiam non adiit, conturbatio regnorum fecit, specialisque contra suam Ecclesiam commotio Heriberti Tricassini, et Ottonis comitis filii Tedbal-li. Qui status regnorum penes vos sit scire cupit, et an Hugo, quem vestra lingua abbacomitem dicitis, uxorem duxerit. Quae sua sunt nostra putate, et ne vestra gratis appetat, quid sui vobis placeat significate. Hoc signo, sagum lineum operosum vobis mittit, sicut olim per vestrum Airardum alterum miserat, sed planum. De multiplicatione et divisione numerorum libellum a Joseph Hispano editum abbas Guarnerius penes vos reliquit, ejus exemplar in commune rogamus. Si limina beatorum Remigii et Dionysii datur vobis copia videndi, nuntio praemisso vestris alloquiis poterimus condelectari.

EPISTOLA XVIII.

AD FRATRES BOBIENSES.

Scriptura sancta dicit: Qui ficte Dominum quaerunt, nunquam invenire mereantur. Qui regulam sancti Benedicti professi estis, et pastorem deserendo abjecistis, colla tyrannis sponte subdidistis. Non de omnibus dico tyrannis vestris ducibus. Ante tribunal Christi quomodo apparere vultis? Haec quidem non causa retinendi honoris scribo, sed loquenda loquens, cura pastorali animam meam crimine libero, non audientes implico. Apostolica privilegia revolvite, anathemata quae mihi ostenditis ad memoriam reducite, insuper intelligite quod sacri canones dicunt: Qui excommunicatis quolibet modo se junxerit, excommunicatus sit. Videte in quanto periculo res vestrae sitae sint. Supernus judex faciat vos sua praecepta cognoscere, et ea opere implere.

EPISTOLA XIX.

AD RAINAUDAM MONACHUM.

Recte quidem, frater, conquereris super abbatis tui privatione. Oves in convallibus ante ora luporum absque pastore, monachi in monasterio absque abbate. Secundum scire tuum et posse, bene te velle et facere adhortor, et moneo. Unius anni tria diversa imperia super te docent quae vides, fallacia et inconstantia. Futuram desolationem, non tantum parietum quantum animarum ingemisce, et de Domini misericordia noli desperare.

EPISTOLA XX.

AD ADELAIDEM IMPERATRICEM.

Multa quidem peccata mea ante Deum, sed contra dominam meam, qui ut a servitio repellat, fidem promissam nunquam violavi, commissa non prodidi, pietatem sine avaritia exercere me putavi. Si erravi circa voluntatem vestram quid modicum, fecit hoc improvidentia, non deliberatio: sintque vobis satis continuatae jam in poenitentia Quadragesimae, quod certe sic confido esse. Praevaluit ad tempus quorumdam nobilium pauperum caeca cupiditas, nunc praevaleat vestra, quae semper fuit, circa justitiam pietas. Favet ad hoc divinitas, regna vobis concilians, et reges potentes vestro imperio subdens. Mea sententia haec est. Quam fidem filio dominae meae A. servavi, eam matri servabo. Si nequeo praesens, saltem absens bene loquendo, bene optando, bene orando.

EPISTOLA XXI.

AD ECEMANNUM PALATINUM MONACHUM.

Benevolentiam tuam circa me sentiens, mi frater, tanti hominis gratulor amicitiae. Eum vere te constantem in fide cum in me tum in his qui se tibi crediderunt, liquido deprehensum *. Neque enim domus admirabilis feminae te aliter charum haberet. Suscipies igitur onus amici, bona verba suggeres, epistolas meas benigne interpretaberis, mea negotia tua putabis.

EPISTOLA XXII.

AD DOMINAM IMISAM.

Felicem me judico tantae feminae agnitione et amicitia, cujus fidem firmam, constantiam longaevam admirari non sufficiunt Galli mei. Et quamvis vestra prudentia non egeat admonitione, tamen quia vos collaborantes et condolentes nostro infortunio sentimus, dominum papam conveniri nuntiis et epistolis vestris volumus, ac nostris: et si quos et specialiter et in communi habemus fautores et adjutores, ut qui simul tristamur propitia divinitate gaudeamus. Dominam meam Theophaniam imperatricem nomine meo convenite. Reges Francorum filio suo favere dicite, nihilque eos aliud conari, nisi tyrannidem Henrici regem se facere volentis sub nomine advocationis velle destruere.

EPISTOLA XXIII.

AD DOMINUM JOANNEM PAPAM.

Graviter et iniquo animo fero pervadi, diripi sanctuarium Domini creditum mihi a sancta Romana et apostolica Ecclesia. Porro, quid deinceps stabilietur, si id dissolvitur quod actum est consensu principis, episcoporum electione, cleri et populi voluntate, postremo omnium hominum excellentissimi papae consecratione? si praecepta violantur, privilegia contemnuntur, divinae et humanae leges sustolluntur? Qua spe vos adeundi periculum faciam, ne dedignemini sacris apicibus significare. Alioquin ne miremini si his castris me applico, ubi maxima portio legis humanae, nulla divinae: humanitas quippe prima in activis, divinitas secunda in speculativis. Fiet hoc mea pusillanimitate, vestra cessante magnanimitate.

EPISTOLA XXIV.

AD LUPITUM BARCHINONENSEM.

Licet apud te nulla mea sint merita, nobilitas tamen ac affabilitas tua me adducit in te confidere, de te praesumere. Itaque librum de astrologia translatum a te, mihi petenti dirige, et si quid mei voles in recompensationem indubitate reposce.

EPISTOLA XXV.

AD BONI FILIAM GERUNDENSEM EPISCOPUM.

Multa quidem auctoritas vestri nominis me movet, cum ad videndum et alloquendum tum etiam ad obtemperandum: et hoc diu negatum distulit negata libertas ea cum dolore concessa. Domino meo Ottone Caesare jam non superstite, fas et amicis loqui, et eorum imperiis obsequi. Si qua nobis significare voletis, usque ad Kalendas Novembris Remis, VIII Kal. Januar. Romae erimus, si pace uti poterimus. De multiplicatione et divisione numerorum Joseph sapiens sententias quasdam edidit, eas Pater meus Adalbero Remorum archiepiscopus vestro studio habere cupit.

EPISTOLA XXVI.

AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in Adalberone Remensi, epist. 1.

EPISTOLA XXVII.

AD VILLEGISUM MOGUNTINUM ARCHIEPISCOPUM EX PERSONA EJUSDEM.

Vide ibid., epist. 2.

EPISTOLA XXVIII.

EX PERSONA HIERUSALEM DEVASTATAE UNIVERSALI ECCLESIAE.

Ea quae est Hierosolymis, universali Ecclesiae sceptris regnorum imperanti. Cum bene vigeas immaculata sponsa Domini, cujus membrum esse me fateor, spes mihi maxima per te caput attollendi jam pene attritum. An quidquam diffiderem de te, rerum domina, si me recognoscis tuam? Quisquam ne tuorum famosam cladem illatam mihi putare debebit ad se minime pertinere, utque rerum infima abhorrere? Et quamvis nunc dejecta, tamen habuit me orbis terrarum optimam sui partem. Penes me prophetarum oracula, patriarcharum insignia. Hinc clara lumina mundi apostoli prodierunt, hinc Christi fidem reperit orbis terrarum, apud me Redemptorem suum invenit. Etenim quamvis ubique sit divinitate, tamen hic humanitate natus, passus, sepultus, hinc ad coelos elatus. Sed cum propheta dixerit: Erit sepulcrum ejus gloriosum, paganis loca sancta subvertentibus, tentat diabolus reddere inglorium. Enitere ergo, miles Christi, esto signifer et compugnator, et quod armis nequis, consilii et opum auxilio subveni. Quid est quod das, aut cui das? nempe ex multo modicum, et ei qui omne quod habet gratis dedit, nec tam ingratis recepit, et hic eum multiplicat, et in futuro remunerat. Per me benedicit tibi, ut largiendo crescat et peccata relaxet, ut secum regnando vivas.

EPISTOLA XXIX.

AD WALONEM EJUSQUE PERTINACES EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in Adalberone Remensi, epist. 3.

EPISTOLA XXX.

AD NOTEGARIUM EPISCOPUM LEODICENSEM EX PERSONA EJUSDEM.

Vide ubi supra, epist. 4.

EPISTOLA XXXI.

CONTROVERSIA DIEDERICI EPISCOPI METENSIS CONTRA CAROLUM.

Diedericus, servus servorum Domini, imperatorum amator, prolisque tutissimus tutor, Caolo sanguine nepoti, sed fidei impudentissimo violatori.

Fidem a nemine unquam bonorum violatam, ut nosti, praesente venerando Notegario episcopo, teque licet non nobilioribus, tamen veritate excellentioribus praesentibus; ante beati Joannis aram, in sacra verba datam, levissime transfuga, nec nec in illam partem fidem habens, caecus te amor regnandi debilitatum negligere coegit. Et quid mirum si in nepotem pestem tui sordidissimi cordis evomis, qui cruenta manu et ad omne scelus semper promptissima cum latronum grege et furum manipulo, dum fratri tuo nobili Francorum regi Laudunum civitatem suam, inquam suam, nunquam utique tuam, dolo malo subriperes, eumque regno fraudares, et imperatoriam sororem, regnique sui consortem infamares, tuisque mendaciis commaculares? Nihil unquam pensi habuistis, dilatate, incrassate, impinguate, qui non secutus patrum tuorum vestigia, dereliquisti Dominum factorem tuum. Recordare os tuum impudens quoties digito compescuerim, dum turpia in Remensem archiepiscopum, turpiora in reginam dementiendo serpentino sibilo effudisti. Quid in Laudunensem episcopum feceris ipse nosti melius, brevi tu Lothariensium regni angulo latitans, vanissimoque supercilio te toti praeesse jactitans. Quid neptis utriusque nostrum femina, te te viro melior, cum nobilis indolis filio: quid apostolorum vicarii Ecclesiae sanctae ovilis pastores, quos tu canino dente noctu et interdiu rodere conaris: quid alii praeterea principes, qui nihil tuo juri debent, ejusdem habeant Dominoque auctore possideant reminiscere: et ita tandem inania excutiens somnia, frontemque falsissimo poculo debriatam expurgans, poteris metiri nil esse quod agis ad nil divino nutu deveniendum quod moliris. Quorum ergo haud pro merito ascriptus numero, ligandi solvendique donatus honore, mihi indigno pastorali virga commissam defensurus Ecclesiam: Ecclesiam dico, non aliam quam summi pastoris sanguine redemptam, quam tu, divinum jus contemnens, cum tuis complicibus lacerare atque dilaniare pro posse tuo contendis: horribilem spernens illam Dominicam vocem, qua tonatur: Qui vos tangit, tangit pupillam oculi mei, et aliam qua eodem modo dicitur: Qui vos spernit, me spernit. Tua hactenus vulnera curare studens, infudi oleum et vinum, idem mitia secreto per familiares nostros asperis publice miscens. Abhinc nisi resipiscas Spiritus sancti gladio, qui mihi commissus est, cum tibi computribilibus membris rescindam, atque igni tradam inexstinguibili: ut sicut fides tua, si non contemneres, esset cum superis, ita contemnenti sit perpetuo cum inferis. Quando jam confirmatis vectibus et coelestis Hierusalem clausis portis a Virginis filio ipsius civitatis sponso dicetur reprobis: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis ejus, sicut scriptum est: Vae qui praedaris! nonne et ipse praedaberis? Cave ne in ea praeda inveniaris in qua qui invenitur ab aeterna haereditate extorris redditur.

Infatuet Dominus consilium Achitophel.

EPISTOLA XXXII.

GERBERTUS EX PERSONA CAROLI.

Carlous sola Dei gratia si quid est, Diedrico hypocritarum ideae, imperatorum infidissimo, prolisque parricidae ac in commune hosti reip.

Gravitatis siquidem meae fuerat, maledicta tua taciturnitate premere, nec pensi habere quod petulantia magis tyranni, quam judicium protulit sacerdotis. Sed ne silentium tuis conjuratis videatur facere confessionem, summam tuorum scelerum paucis attingam, et de maximis minima referam. Consilii quoque mei nonnulla praetermittam, ut qui velut inanis uter spiritu intumuisti, meo ut tu desipis incrassati, impinguati, dilatati, pressus pondere detumescas. Cur domnam ducem Beatricem cum filio regnique primatibus a nobis praetendis delusam? Te miser non sentis, nec quemquam pene fore tuae conjurationis participem. Non solus, nec in angulo fidem integerrimam filio nostri Caesaris astruo, ut tu nocturno mero eructas. Adsunt mecum Galliae principes, reges Francorum, velis nolis praeclarissimi Lotharienses fide devoti. His est curae filius Caesaris, hi nec regnum quaerunt eripere, ut tu nec conregnantem instituere. Tu divina et humana confudisti jura, deque legibus oscitans ut limax in suo conclavi cornupeta tibi videris. Cur pastorali officio minas intendis? Quasi vero tu pastor, et non lupus rapax, et potius alter Judas, si Judas apostolus, qui Dominum suum triginta prodidit argenteis, et tu episcopus qui Dominum tuum regem haeredem regni regno privasti, spe famosissimi quaestus. Parvum tibi hoc, poenas de eo quantum ad te fine carentes velut de hoste sumpsisti. Siccine Ottonum promeruerunt beneficia? Denique nunquam ad eos fidem habuisse, non solius filii causa convinceris. An cum Lotharium regem Francorum, quem gloriosum vocas, cum maxime oderis, hunc inquam cum regno pellebas, meque regnare cogebas, fidemne ei et mihi promissam servabas? Mihi promissam dico ante aram, quam impudenter nominas. Profecto intelligis quid feceris. Contra fratrem meum ac sororem domini tui me arma parare impellebas, ut omne genus nostrum regium mutuis vulneribus confoderes, tyrannos nomine regum substitueres, cum quibus contempto sacerdotio vacuis aulis incubare posses. Laedere me putas, si eos laesisse dicas, quorum gloria glorior, aversa opinione affligor. Verum aliter est, immanitas scelerum tuorum occultare te propria non patitur flagitia. Et quamvis purgatione uti velis, per emotionem in personam tuam pallor subinde, ac subinde rubor, silentium in loquendo subitum, verba subita prioribus non cohaerentia, etiam non quaerentibus ingens tormentum conscientiae produnt. Erubesce, miser, et quod te solum scire putasti, ad omnium notitiam pervenisse cognosce. Peccatis tuis innoxios noli commaculare, et vitia tua turpissima aliorum metiri manibus toties perjurio pollutis. Cessa sacrosancta violare, et qui nobis indicis prior remedium poenitentiae, quaere publicum. Perjurium peregisti, urbem propriam rapinis exhausisti, depopulatus es Ecclesiam tibi (ut ais) creditam. Acquiesco, redde ergo eo quod abusus es custodia dominae tuae quam humiliasti, erepta libertate, imposita servitute. Et qui pupilla Domini scriberis, pupilli et viduae lacrymis mensam tuam luxu Evangelici divitis extruxisti, ejusmodi miseriis montes aureos coacervasti. Super his infelix ingemisce privatim et publice, alioquin audi quid tibi intenditur: Quoniam venient dies in te, et circumdabunt te, et coangustabunt te undique, et ad terram prosternent te, eo quod non cognovisti tempus visitationis tuae.

Audivimus superbiam Moab, superbus est valde. Superbia ejus et arrogantia ejus plusquam fortitudo.

EPISTOLA XXXIII. PURGATIO GERBERTI OB CONTROVERSIAM A SE DESCRIPTAM.

Domino et reverentissimo praesuli DIEDERICO G. fidelis Caesaris.

O decus Romani imperii! tantumne rationis patri quondam reipub. deperisse dicemus, ut populus cum

pastore velut ignavum pecus praeda sit hostium? Generositatem, magnanimitatem, prudentiam vestram, tanquam tres fortissimas legiones pro domo Israel opponite, ducem his divinitatem praeficite: ne qui felicitatem vestram, gloriam existimavimus nostram, si decus imperii amittimus, proinde inglorii reddamur. Et nos quidem haec dicimus, non ut admonitione egeatis, sed ut mentem nostram pro vobis sollicitam interpretemur. Quo genere interpretationis nuper usi sumus, in controversia acerrimi hostis, vestram majestatem exacerbantis, ubi culpam infidi interpretis subisse veremur, dum motibus animorum ejus orationem non aequavimus. At si haec intentio placet, deinceps elaborabimus, et amicorum atque inimicorum affectus diligentius exprimemus, ut quid

sequi, quid vitare debeatis, per nos plena fide pernoscatis. Qua in re vobis lucem, hosti tenebras offudisse gaudemus. Valete.

EPISTOLA XXXIV. AD WILLIGISUM MOGUNTINUM ARCHIEPISCOPUM.

Multa chartis non credimus, quae legatis committimus, ut huic abbati Airardo sibi intimo Pater meus Adalbero Remorum archiepiscopus, vobis per omnia fidus, multa commisit, de statu et pace regnorum vobiscum habenda. Insuper ea quae per epistolam vobis significavit, sic se habere Dominum testem invocat. Ut sibi sic legato credite, et quae vobis placeant, si non est aptum scriptis, ei vivis rependite verbis. Sed, o mi pater! moerens simili de causa moerentem quibus affabor verbis? Caesare destituti,

praeda hostium sumus; Caesarem in filio superesse putavimus. O quis prodidit, quis nobis alteram lucem eripuit? agnum matri, non lupo committi oportuit. Me quidem doloris immanitas mihi consulere non patitur, nunc fertur animus praeceps in hostes Italos, qui mea funditus diripiunt: nunc quasi meliora deliberans, terrarum longinqua petit. Sed dum redit Otto, dumque haerent infixi pectore vultus, dum Socraticae disputationes ipsius frequentes occurrunt, refringitur impetus, et peregrinationis meae taedium apud Gallos utcunque relevatur. Consule, Pater, etsi erga majestatem vestram nulla mea sunt merita, tamen nec defuit, nec defectus aberit, si fortuna ut quondam riserit. Cum tempus opportunum nacti

eritis, et cum imperatricibus, et cum his ad quos referre putabitis, me servum fidelem Caesaris ab exsilio revocabitis, qui nihil deliqui, nisi quod Caesari fidelis exstiti. Vos ergo soli onus meum fertis, quod nec amicis principibus communicare curavi, donec experirer quid per eum quem potissimum judico fieri posset.

EPISTOLA XXXV. AD GERALDUM ABBATEM AURILIACENSEM.

Quantis occupationibus reipub. detineatur noster. ut ita dicamus, fiduciarius Pater Adalbero Remorum archiepiscopus, et tarditas hujus legati indicat, et praesens ab urbe Remensi absentia. Causa negotium continens, status regnorum est. Nam dum a Lothariensis regni primatibus obsides accipit, dum filio

imperatoris parere cogit sub regis Francorum clientela, dumque Henricum in Gallia regnare prohibet, vestro nomini convenientia, quae mitteret non habuit. At si vobis gratum fore senserit, vestem auro textam, quam verecunde veterem misit, nova immutabit, quod brevitas temporis non habuit: stola insuper Phrygii operis adjuncta, cum caeteris ejusdem generis. Statum regni nostri, quidve agat et moliatur ille Hugo Raimundi, per vos scire cupit. In commune hoc sentimus, quod vobis ratum, nobis praestantissimum.

EPISTOLA XXXVI. AD WIDONEM ABBATEM GANDAVENSEM, EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE

REMENSI, epist. 5.

EPISTOLA XXXVII. AD ROBERTUM PALATINUM.

Plurimum te mei meminisse puto, quem dies noctesque privatis curis intersero. Itaque et dominam meam Theuphanu [Theophaniam] mei recordari facies, quam semper cupio bene valere, et cum filio feliciter imperare. Cujus memoriam, ut aequum est, frequentem habeo, ad cujus auxilium me quamplurimos declamatores, ut nosti, exacuisse Gallia testis est. Ergo tui officii erit rescire et rescribere, an in Francia velut miles succenturiatus pro castris Caesaris remaneam, an paratus omne periculum subire vos adeam, an potius ad iter quod tu et domina mea bene novisti, me praeparem, ut Papiae in palatio dispositum

est: simulque non tacebis, ubi, et quando, et quid tu de hac re sentias. Hoc quoque te nosse velim, quaecunque in eodem palatio tutis auribus commisi de fide, pietate, stabilitate illius famosi Adalberonis archiepiscopi erga herilem nostri Caesaris filium, et fidenter, sic se habere juxta ejus scire et posse.

EPISTOLA XXXVIII.

AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM, EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide ubi supra, epist. 6.

EPISTOLA XXXIX. AD NOTEGARIUM EPISCOPUM LEODIENSEM.

Vigilias ne PP. famosissimae quondam fidei pro

castris Caesaris, an caeca premente fortuna et temporis ignorantia, divina et humana jura pessumdari simul non cernis? Ecce palam destituitur, cui ob paterna merita fidem devovisti, devotam servare debuisti. Germanum Brisaca Rhenani littoris, Francorum reges clam nunc adeunt. Henricus reip. hostis dictus Kal. Febr. occurrit. Consule, mi Pater, modis omnibus resistendum, ne conveniant adversus Dominum et adversus Christum tuum. Turba regnans, regnorum perturbatio. Si totam difficile est excludere partem, delige potiorem. Ego quidem, cui ob beneficia Ottonis est multa fides, circa herilem filium sic protinus delibero. Novimus Henrici alta consilia, Francorum impetum. Sed quem finem habeat non ignoramus. Ne consortem regni facias

quem semel admissum repellere nequeas.

EPISTOLA XL. AD STEPHANUM ROMANAE ECCLESIAE DIACONUM.

Dubia reip. tempora, mi frater, Gallias me repetere coegerunt. Tota Italia Roma mihi visa est, Romanorum mores mundus perhorrescit. In quo nunc statu Roma est, qui pontifices et domini rerum sunt: quos exitus habuit ille meus, specialiter, inquam meus, cui te commisi. Haec et quae circa te sint tibi laeta obstantibus significare non dubites. Mihi quidem ac nostro A. archiepiscopo Suetonios Tranquillos, Quintosque Aurelios, cum caeteris quos nosti, per Guidonem Suessonicum comitem discrete ac sine lite, quis cujus sit, remittes, et quae nomini tuo

convenientia paremus edisces. Ea quoque quae de Graecorum imperio, Francorum regno, Italorum molimine, certa cognoveris, nos tibi amicos celare non debebis. Quod non habet verborum copia, continent sententiarum pondera.

EPISTOLA XLI. AD ADALDURONEM EPISCOPUM VIRDUNENSEM.

Numerum linearum epistolae hujus ne spectetis. In paneis multa perpendite. Tempora periculosa libertatem tulerunt dicendi quae velis dilucide. Cumque fortuna Franciae proficiat actu et opere, rapta occasione ex tempore fidelissimis convenimus legatis. Pro parte virorum Godefridi, foedus quod quondam inter se ac inter Ottonem nostrum Caesarem convenerat, vos velle innovare promisimus:

adjuncto in foedere filio, quo unico gaudet. Hoc ipsum Caesarem morientem expetisse persuasimus per dilectissimum sibi filium Godefridi. Haec itaque res in commune visa est solis nobis et filio Caesaris. Quam coeptam si provehere vultis, vel destituere, ocius rescribetis. An simus in hoc negotio quamvis alicui periculoso, et in tuto otio, quae molimira, quive impetus hac ratione conquieverint, non facile est dictu.

EPISTOLA XLII.

AD NOTEGARIUM EPISCOPUM LEODIENSEM EX PERSONA

ADALBERONIS

Vide Patrologiae tom. CXXXVII, in ADALBERONE REMENSI, epist. 7.

EPISTOLA XLIII. AD EUMDEM EX PERSONA GODEFRIDI.

Secundum promissa Treverensis archiepiscopi, ordinationem A. nostri III Non. Januar. inspecturi, ubi adhuc decreverit ducem itineris vestri V Kal. praemittemus, et quae certiora cognoverimus denuntiabimus. Eo fratrem nostrum venturum dubium habemus.

EPISTOLA XLIV. AD ECBERTUM ABBATEM TURONENSEM.

Cum mei memoriam frequentem habeatis, inter honesta uti plurimis accepi legatis, magnamque affinitatis jure amicitiam efferatis, existimatione vestra beatum me fore puto, si sum is qui judicio tanti viri inveniar dignus amari. Sed quia non is

sum qui cum Panetio interdum ab utili sejungam honestum, sed potius cum Tullio omni utili admisceam: has honestissimas atque sanctissimas amicitias nulla ex parte suo cuique utili vacare volo. Cumque ratio morum dicendique ratio a philosophia non separentur, cum studio bene vivendi semper conjunxi studium bene dicendi. Quamvis solum bene vivere praestantius sit eo quod est bene dicere: curisque regiminis absoluto, alterum satis sit sine altero. At nobis in repub. occupatis utraque necessaria. Nam et apposite dicere ad persuadendum, et animos furentium suavi oratione ab impetu retinere, summa utilitas. Cui rei praeparandae bibliothecam assidue comparo, et sicut Romae dudum ac in aliis partibus Italiae, in Germania quoque et Belgica

scriptores, auctorumque exemplaria multitudine nummorum redemi, adjutus benevolentia ac studio amicorum comprovincialium. Sic identidem apud vos per vos fieri sinite ut exorem. Quos scribi velimus, in fine epistolae designabimus. Scribenti membranam sumptusque necessarios ad vestrum imperium dirigemus, vestri insuper beneficii non immemores. Denique ne plura locuti legibus epistolae abutamur, causa tanti laboris contemptus malefidae fortunae, quem contemptum nobis non parit solo natura ut multis, sed elaborata doctrina. Proinde in otio, in negotio, et docemus quod scimus, et addiscimus quod nescimus.

EPISTOLA XLV. AD RAIMUNDUM MONACHUM AURILIACENSEM.

Quanto amore vestri teneamur, noverunt Latini, ac barbari, qui sunt participes fructus nostri laboris. Eorum votum vestram expetit praesentiam. Quippe cum in propatulo sit nos curarum, plenos, non ob alterius causam studii loco immoraturos. His curis sola philosophia unicum repertum est remedium, cujus quidem ex studiis multa persaepe commoda suscepimus, velut hoc turbulento tempore motum fortunae refregimus, cum in alios, tum in nos graviter saevientis. Etenim cum is status reipub. in Italia esset, ut sub juga tyrannorum turpiter esset eundum, si profiteremur innocentiam, vel si niti viribus tentaremus: clientelae undique forent procurandae, castra munienda, rapinae, incendia,

homicidia exercenda. Delegimus certum otium studiorum, quam incertum negotium bellorum. Et quoniam vestigia philosophiae dum sequimur non consequimur, impetus tumultuantis animi non omnes repressimus, modo recurrimus ad ea quae reliquimus, nunc Hispaniae principes adimus familiaris nostri abbatis Guarini adhortatione commoti, hunc sacris litteris dominae nostrae Theuphanu imperatricis semper Augustae, semper amandae, semper colendae, prioribus divellemur coeptis. In tanta rerum inconstantia, doloris metus, gaudii appetitus, fidissimi patris Geraldi, quem haec non tangunt, specialis filius Gerbertus sequendorum deposcit sententiam. Vale, valeat pater Geraldus, valeat frater Airaldus, valeat sanctissimus ordo, meus altor et informator, meique sit memor in sanctis petitionibus, ac Patris A. archiepiscopi Remorum sibi per omnia devoti.

EPISTOLA XLVI. AD GERALDUM ABBATEM.

An quidquam melius amicis divinitas mortalibus concesserit nescio, si modo ii sunt qui digne expetiti digneque videantur habiti. Felix dies, felix hora, qua licuit novisse virum, cujus nominis recordatio omnes a nobis molestias detorserit. Ejus si praesentia vel interdum fruerer, beatiorem me non frustra putarem. Quod ut fieret, sedes mihi non ignobiles in Italia collocaveram. Sed involvit mundum caeca fortuna, quae premit caligine, an praecipitet, an dirigat

me modo tendentem hac, modo illac. Adhaerent vultus amici infixi pectore: eum dico, qui est dominus et pater meus Geraldus, cujus deliberatio nostra fiet exsecutio.

EPISTOLA XLVII.

AD ADALBERONI VOCATUM EPISCOPUM VIRDUNENSEM

ET HERMANNUM FRATRES.

Felices quibus paterna virtus exemplar sit imitabile. Vester genitor hoc petit. Repentinus casus ne vos deterreat, filio Caesaris fidem quam promisistis inviolatam servate, omnia castra ab hostibus tuemini, denique nec Scarponnam, nec Haidonis castellum, nec quidlibet eorum quae vobis reliquit, Francis reliqueritis: illecti aut vana spe suae liberationis, aut terrore sui cruciatus, aut filii Friderici.

Haec praecepta magnanimus pater generosis filiis dedit. Sentiant in vobis hostes non se totum cepisse Godefridum, auxilia undique comparate, liberatores patriae, vos similes patri in omnibus repraesentate. XVII Kalend. Aprilis me interpretem fieri voluit sibi suique fidissimum.

EPISTOLA XLVIII. AD INNOMINATUM.

Obscuram epistolam et sine nomine paucis absolvimus. Lotharius rex Franciae praelatus est solo nomine, Hugo vero non nomine, sed actu et opere. Ejus amicitiam, si in commune expetissetis, filiumque ipsius cum filio Caesaris colligassetis, jamdudum reges Francorum hostes non sentiretis.

EPISTOLA XLIX. AD NOTEGARIUM EPISCOPUM LEODICENSEM.

Spectabile faciunt nomen vestrum praesentia tempora, quibus paucorum laudatur probitas, multorum praedicatur improbitas. Speculatur nunc amicus vester Godefridus, qui amicorum se potius quam sua amaverint, qui uxori ac liberis fidem laturi forent, si se ultima rapuisset dies. Et quia tantus vir de vobis optime sentit, hoc solum indicio esse potest, quanta in vobis eniteat virtus. Qui se amant, quique sui sunt, hortatur et admonet ut dominae suae Teuphanu, filioque ejus fidem habeant, minime viribus hostium sint infracti, nullo terreantur casu. Aderit laeta dies, quae patriae proditores et liberatores vere suppliciis et praemiis distinguat, disgreget. Fidissimum vobis Adalberonem Remorum archiepiscopum nullo modo harum rerum conscium facietis, qui quanta prematur tyrannide testantur epistolae ad archiepiscopos vestros directae, in quibus nihil eorum quae voluerint scripsit, sed quae tyrannus extorserit oscitanti.

EPISTOLA L. AD MATHILDEM COMITISSAM.

Deponat domina mea Mathildis omnem querimoniam: clarissimus vester conjunx Godefridus inter pares praecipuus, ac ipsis victoribus formidabilis, hoc praecepit. Exhilarate mentem, quia spiritus tristis exsiccat ossa, consilia turbat. Dominae Teuphanu imperatrici semper Augustae ac filio ejus semper Augusto cum filiis vestris fidem purissimam

servate. Pactum cum Francis hostibus nullum facite, Francorum reges aversamini. Castra omnia sic tenete, sic defendite, ut nullam in his habeant partem adversarii vestri, scilicet neque pro spe liberationis mariti, neque pro terrore peremptionis ejus, aut filii Friderici. Haec XI Kal. Aprilis ad flumen Matronam meae fidei commisit, quae vobis plena fide retuli.

EPISTOLA LI. AD SIGIFREDUM COMITIS FILIUM GERBERTUS.

Nimium amorem circa parentes vestros, qui nunc exsules sunt habentes, eos ad flumen Matronam XI Kal. Aprilis allocuti sumus. Et quae dominam nostram Teuphanu de sua fidelitate scire voluerunt, per epistolam mandamus. Et quia cum benevolentia Ottonis

et Heriberti, quorum custodia servantur, eos alloqui valemus, quaecunque et vos et domina nostra eis mandare volet, litteris nos habere facietis. Hoc insuper vestrae fidei committimus, quia si Hugonem vobis in amicitiam colligaveritis, omnes impetus Francorum facile devitare valebitis.

EPISTOLA LII. AD DOMINAM THEUPHANU IMPERATRICEM.

Cupienti mihi vos adire secundum imperium vestrum, non frustra renisa est divinitas. Nam XI Kal. Aprilis captos comites allocutus, Godefridum, patruumque ejus Sigifridum, inter hostium cuneos solus repertus sum vestrarum partium, cui fidenter de statu imperii vestri suas sententias concr ederent.

Scripsi itaque exhortatorias epistolas secundum intellectum eorum, conjugibus, liberis, amicis: ut in fide vestra perstent, nullo hostium incursu terreantur, eorumque exemplo, si fortuna tulerit, exsilium potius eligant pro fide vobis servanda quam patriae solum cum perfidia. Hos ego viros in primis charissimos habeo, quibus gravius est quod vestra negotia non valent exsequi, quam quod captivitati hostium videntur addicti. Sed quia principum dissensio interitus regnorum est, principum vestrorum concordia remedium tantorum malorum nobis fore videtur. Funiculus quippe triplex difficile rumpitur. Noveritis etiam reges Francorum nos non aequis oculis intueri, eo quod de vestra fidelitate eis contraria sentiamus, simulque quod multa familiaritate

fruamur Adalberonis archiepiscopi Remorum, quem simili de causa insectantes infidissimum sibi putant. In his omnibus quid nos velitis facere, et si inter hostes via patuerit ulla, quo et quando vestram praesentiam possumus adire certius significate nobis, paratis per omnia vobis obtemperare. Res eo processit, ut jam non de sua expulsione agatur, quod malum tolerabile esset, sed de vita et sanguine certent. Hoc mihi secum commune est, quasi se contra conatus regios incitanti. Moles denique oppressionis tanta est, vestrique nominis tanta invidia, ut suas miserias nullis audeat vobis significare rescriptis. Sed haec tyrannis si invaluerit, locusque ad vos profugiendi patuerit sibi, non frustra de vobis meliora senserit, spem certam habuerit, qui vobis ac filio

vestro in quo valuit suffragium meditatus est.

EPISTOLA LIII. AD LOTHARIUM REGEM EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 8.

EPISTOLA LIV.

AD TREVIRENSEM ARCHIEPISCOPUM EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide ubi supra, epist. 9.

EPISTOLA LV. AD EUMDEM.

Vide ubi supra, epist. 10.

EPISTOLA LVI AD EUMDEM.

Vide ubi supra, epist. 11.

EPISTOLA LVII. OBJECTIO IN ADALBERONEM.

Vide ubi supra, epist. 12.

EPISTOLA LVIII. PURGATIO.

Vide ubi supra, epist. 13.

EPISTOLA LIX. AD DOMINUM METENSEM EPISCOPUM DIEDERICUM.

Qui actus vel dispositio regia in praesenti sit, dubitatio legati Henrici Idibus Maii patefecit, cujus in reditu curiositas sciscitandi, et plurima perquirendi, aliud vultu praetendere, aliud mente gerere significavit. Dux Hugo ad sexcentos milites collegisse dicitur. Ea fama conventum Francorum Compendiaco

palatio habitum V Idus Maias subito dissolvit ac liquefecit. Interfuerunt de vestris quidem dux Carolus, comes Reinharius, de nostris Herbertus Trecassinus, sed Otto acriori cura exclusus, adfuit etiam Gibewinus, episcopus Laudunensis Adalbero frater Gocilonis, obside pacis filio fratris Bardae dato, ea conditione evasit, ut quod Sigifridus ac Godefridus facturi sint faciant. Quid hoc sit, Francis spes mera, nobis res certa? Tantum superest, quam patriam in manibus consilio et auxilio et viribus tenetis, hostibus consilio et auxilio destitutis tradere ne velitis. Urbem Virdunensium a paucis praedonibus quiete tueri, inquieto et iniquo animo fero, nisi forte hoc majori differtur consilio, ut unde non sperant praecipiti excidio tabescant.

EPISTOLA LX. GERBERTUS INNOMINATO.

Res celanda multis committi non vult. Quod diverso stylo nobis scribitur, adversis tractari non injuria putatur. Silentium amici vestri Adalberonis proprium statum, simulque Ecclesiarum Domini ac palatii Francorum indicat. Quod ut potero breviter accingam. Ego fidelium Caesaris non immemor. Conjuratio in filium Caesaris ac in vos et acta est et agitur, non solum a principibus, inter quos Carolus dux jam non in occulto est, sed etiam a militibus, quos spe aut metu allici est possibile. Dux Hugo XIV Kalendas Julii regem ac reginam osculatus est tandem astutia quorumdam, ut in conjuratione tanti viri nomen fore putaretur, quod minime est, nec

fore putamus hac tempestate. Sigifridus comes ad sua rediit, Godefridus comes, si Castrilucium cum Hainao Reniero redderet, seque filiumque suum comitatu ac episcopatu privaret Virdunensi: de reliquo integram fidem Francorum regibus exhiberet, datis obsidibus fortassis ad sua remeare valeret. Finis Theoderici ducis Hugonem ducem respicit, Ottonem Heribertus. Fidum vobis Adalberonem archiepiscopum pax sequestra nunc tandem conciliat, eo pacto, ut interim instituatur perpetua. Qua in re vestrum suorumque, pro quorum nomine antefertur, nec fieri potest ut quidquam instituatur, quod vestrae suorumque saluti obsistere possit. Latens ac furtiva expeditio nescio quibus vestrorum subito intenditur. Quid trans Rhenum gesseritis, nos

de vestra salute laetantes non celabitis.

EPISTOLA LXI. ADALBERONI ARCHIEPISCOPO GERBERTUS.

Ut voluistis consultum est, mora vestra usque ad determinatum colloquium in commune laudata. Amicitia Hugonis non segniter expetenda, sed omnino conandum ne bene coepta male abutamur. Nam quidem intelligentia haec est, sed nescio quonam pacto frater vester Godefridns atque Rainherius, Gobthero meo, quem Turonium miseram, dixerunt, vos praesto adfore, ut si quem nuntium Odo vobis mitteret, et alloqui possetis, et quae significaret opere adimpleretis. Caeterum dux Hugo nacta occasione ex dissensione episcopi Parisiensis et abbatis

Gual. abbatem nostrum Airardum inter caeteros ad se venire orat. Id ut peragat persuasum iri posse confidimus. Colloquio soluto moras omnes solvite, urbique ac vestris vos restituite.

EPISTOLA LXII. AD BEATRICEM DUCEM EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 14.

EPISTOLA LXIII. AD EAMDEM.

Vide ubi supra, epist. 15.

EPISTOLA LXIV. AD EAMDEM.

Vide ubi supra, epist. 16.

EPISTOLA LXV. AD NITHARDUM ABBATEM MEDELECENSEM.

Semper quidem plurimorum utilitati prospiciendum, privatisque commodis publica praeferenda. Fratrem Gaud. subito cum re omni familiari parata ac paranda redire cogitis, nulla temporis ratione habita. Soline tantos motus civilis belli non sensistis? qui domini rerum ac principes esse videmur, itinere frequenti equis attritis comites rariores habemus. Taedio monasterii cum nolle redire dixistis, id ne verum sit quoquo modo reducem tenetis. Consequitur ergo ut in hoc experiamur paucorumne commodum, an multorum, sit vobis pretiosius.

EPISTOLA LXVI. AD NOTEGARIUM EPISCOPUM LEODICENSEM.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI epist. 17.

EPISTOLA LXVII. AD EUMDEM EX PERSONA EJUSDEM.

Vide ubi supra, epist. 18.

EPISTOLA LXVIII. AD ABBATEM RAINERUM.

Quamvis intelligentiam vestram non lateat artem artium regimen esse animarum, tamen tam occupatis in repub. suggessisse non inutile visum est. Fratrem Menig. quem suavi eloquio, affabilitate paterna transmarina mutare coegistis, haerentem ac dubium quibus valuimus sententiis vestram mansuetudinem sibi notam experiri persuasimus. Erit ergo docti viri, more boni medici, mellita proferre,

ne primo gustu amaris ingestis antidotis, salutem suam formidabundus incipiat expavescere. Hac conditione, si placet, suscipite; si displicet, ne forte proditoris fungamur officio, quo velit redire aequo animo ferte.

EPISTOLA LXIX. AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM.

Non exsecutum esse quod ab urbe Virdunensi de reditu fratris G. mandavimus, acrior cura praesentium tempore effecit, dum et quod nolumus necessitas infert, et quod volumus aufert. Nunc tandem ne bene meritis appareamus ingrati, clementiae vestrae ut possumus remittimus, hoc unum a solita benevolentia vestra expetentes, ut experiatur vestram affabilitatem

ob nostram commendationem, et si pace vestra fieri potest, ne careat studiis quibus impensius operam dare disposuit.

EPISTOLA LXX. AD MAIOLUM ABBATEM CLUNIACENSEM.

Etsi vigilanti cura super vestro grege assidue occupati estis, propensioris est tamen charitatis, si alieni gregis contagio interdum medemini. Floriacensis coenobii propter reverentiam Patris Benedicti summum locum penes monachos, ut aiunt, pervasor occupavit. Si vos tacetis, quis loquetur? Hoc incorrecto, quis improbus similia non sperabit? Nos quidem haec zelo divini amoris dicimus, et ut nostro examine si probus est recipiatur, si improbus omnium abbatum ac monastici ordinis societate, ad

poenam suae damnationis privetur. Quod vobis ratum litteris vestris nobis fiet acceptissimum.

EPISTOLA LXXI. AD GERALDUM ABBATEM AURILIACENSEM.

Omimium dilecte Deo, ardere bellis orbem terrarum vides, et ad Omnipotentem manus pro statu Ecclesiarum Domini non erigis! Salutiferum quidem iter charitatisque plenum ad limina beati Geraldi nos habere cupitis: cui voto utinam faveat Divinitas! Sed id quam difficile factu sit facile intelligitur, nisi vestra obtineant merita. De rege Ludovico quis habeatur consulitis, et an exercitus Francorum auxilium Borello laturus sit. Horum primum a nobis minime quaeri oportet, quoniam, ut ait Sallustius,

omnes homines qui de rebus dubiis consulunt oportet esse remotos ab ira, odio, misericordia. Alterum suapte natura adesse, et non esse aequaliter vergens, nostra intelligentia magis videtur tendere ad non esse. Organa porro, et quae vobis dirigi praecepistis, in Italia conservantur, pace regnorum facta vestris obtutibus repraesentanda. Quae hosti juris sunt, ut vestra spectate. Desiderabilem praesentiam pii Patris, vel causa beati Remigii Francorum apostoli desiderantibus filiis exhibete, ut nostrum impossibile vestro solvatur possibili.

EPISTOLA LXXII. AD STEPHANUM DIACONUM, DATA VI NON. MARTIAS.

Exsequiis domini Lotharii regis occupati multa tibi quaerenti pauca rescripsimus. Lotharienses dudum

capti omnes elapsi sunt, praeter comitem Godefridum, de quo in brevi meliora sperantur. Quae penes te tuosque agantur rescribe, atque per hunc legatum libros tua industria nobis rescriptos consummata charitate remitte.

EPISTOLA LXXIII. AD NITHARDUM ABBATEM MEDELECENSEM.

Quod vestra praesentia interdum non perfruimur, turbulentae reipub. imputatur. Vos solum gravia pati putatis, quaeque asperrima caeteris sint ignoratis. Sed cum agantur homines dubia sorte, mihique, non nostris, incerto certa quaeratur sedes, cur tandiu penes me deposita male fidae fortunae thesaurizatis? Et quia, utpote fidissimus fidissimo looquor, maturate iter. Nam aut imperialis cito me colliget aula, aut quantocius omissa diu repetet Hiberia.

EPISTOLA LXXIV.

AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII, in Adalberone Remensi, epist. 20.

EPISTOLA LXXV.

EX PERSONA EMMAE REGINAE AD MATREM.

Dominae Adeliadi imperatrici semper Augustae Emma quondam regina, nunc lumine Francorum orbata.

Elapsa sunt tempora mearum deliciarum, tempora decoris mei, o mi domina, et o dulcis mater: dum is quo florente florebam, quo regnante regnabam, conjugem in perpetuum viduam fecit. O amara dies VI Nonarum Martiarum, quae mihi virum eripuit, quae me in has miserias praecipitavit! Intelligat pia mater gemitum et angustias filiae doloribus plenae. Non esse me penitus praeoptarem, nisi Divinitas solatio reliquisset mihi matrem. O quando videbo, quando alloquar! Nostri quidem vestrae praesentiae, ac regis Conr. in vicinia Romarici montis, ubi confinium regnorum est, XV Kalend. Junii, me ac filium meum occurrere volunt. Sed haec mora mille annorum mihi est. Noveritis interim Francorum principes mihi ac filio simul fidem sacramento firmasse. In hoc, et in reliquis, quae sequenda, quae vitanda sint, vestro judicio utemur. Ut non solum II. reginae, sed omnium dicamini mater regnorum. Recordamini praeterea verborum vestrorum, quod virum meum prae me dilexeritis, quodque ipse prae me vos amaverit. Prosint animae ejus hi dulces affectus, et quod temporaliter exhibere non valetis, spiritualiter recompensetis per sanctos Patres, id est episcopos, abbates, monachos, ac per servos Domini quosque religiosissimos.

(Num. 76, 77, 78, 79, exhibent epitaphia Lotharii regis Francorum, ducis Friderici, Adalberti Scholastici et Ottonis imperatoris. Haec supra seorsim dedimus.)

EPISTOLA LXXX.

INVECTIVA IN VIRDUNENSIUM ECCLESIAM.

Quod remedium morbis tuis inveniemus, Virdunensium exsecrata civitas? Unitatem sanctae Domini Ecclesiae scidisti, sanctissimam societatem humani generis abrupisti. Quid enim aliud egeris, cum pastorem tuum voluntate haereditarii regis, consensu et favore comprovincialium episcoporum electum, ac insuper episcopali benedictione donatum, adhuc pertinax minime recognoscis? teque velut membrum mutilum ac deforme, sine unitate corporis, ex olea in oleastrum inserere tentas? Ideo pastorem non recognoscis, quia regem tuum regno privare moliris. Non est tui juris creare novos reges ac principes, id est sub insolita transire juga. Gravissimum est peccatum tuum, impia civitas. Non confregit aries muros tuos, non fame infecti milites, nullo telorum genere pervasi sunt. Sanctuarium Domini corrupisti, sanctuarium Domini pervasisti, ac possides. Spelunca latronum facta es. Hostes humani generis amici tui obliti virginum, sanctique tori consanguinitatis et muneris, et jam in sacris diebus et in sacris locis horrendum lupanar fecerunt te. Altaria Domini calcibus allisa ac ligonibus effossa sunt. Opes religiosorum et pauperum rapinae et incendiis patuerunt. Revertere, revertere ad pacem Ecclesiarum et ad unitatem regnorum, civitas virtutum expultrix, ac vitiorum receptrix. Et vos, si qui estis, Domini pars melior, redite et separamini velut oves ab haedis. Novimus antesignanos pollutae civitatis, novimus satellites manipulares, quos divino gladio feriendos hactenus patientia tulimus. Nunc caecitate mentis pressos et caligine mortis consopitos, sententia damnationis ex divinis legibus promulgata, communi omnium bonorum consultu percutimus.

EPISTOLA LXXXI.

{{center|{{Smaller|AD ECBERTUM ^[4] Ubi summa religionis norma esse debuit, summum esse illapsum crimen non immerito nos permovit et exterruit. Sed quis erit auctor hujus correctionis, tacentibus cunctis primatibus vestri ordinis? Nos quidem venerabili abbati Majolo super his pauca praescripsimus, quia sapientem in paucis multa in- telligere scimus. Huic tanto negotio, et, ut verius fa- teamur, tantae audaciae ulciscendae a nobis dux designatus est. Ejus sententiam qui prior nostrum noverit, alteri sine mora significabit.

EPISTOLA LXXXII.

AD ADSONEM ABBATEM DERVENSEM.

Rumpe moras omnes, mi pater, et III et II Kal, Jul. egredere de Ur Chaldeorum. Obtemperandum veteranis amicis ac in fide diu probatis. Noster Adalbero pater pratiae, quondam vobis fidus, et nunc fidissimus, morarum impatiens, vestram expetit praesentiam. Nefas absenti significare ea quae volumus praesenti dicere. Charissima vobis ac nobis librorum volumina vestrum iter sunt comitata. Hoc tantum dixisse sufficiat.

EPISTOLA LXXXIII.

AD BOBIENSES.

Gerbertus gratia Domini si quid est plurinam salutem dicit dilectissimis sibi fillis Bobiensibus utriusque ordinis.

Rem dignam vestroque nomini convenientem prnitus egistis, patrem quaerendo, patrem visitando, quia jure vos veros filios esse docuistis. Ergo et pro vestra diligentia, et pro fide constanti circa me nunc absens grates habco, et mox propitia divinitate praesens debitas exhibebo. Ego quiden et si jam propemodum in portu constiti, vos tamen malignis fluctibus jactari iniquo animo fero. Sed scimus Dominum omnia posse, cumque motum prece pauperum confidimus afflictis opem illico laturum fore.

EPISTOLA LXXXIV. AD HUGONEM MARCHIONEM.

Non immerito vos plurimi facio, et vos et vestra votis et laudibus effero, qui tam occupati mei meminisse dignamini. Inter honesta hoc, itaque inter praecipua ponimus, ac proinde ad vos fidem plurimam habemus: et ut nostri memoria non excidat propensius oramus, et ut fessis jam rebus beati Columbani subveniatis, preces quas valemus absentes effundimus.

EPISTOLA LXXXV. AD CONONEM ITALICUM MARCHIONEM.

Quamvis nullis officiorum meritis vestram promereamur gratiam, virtus tamen ac nobilitas vestri generis, ac propria, adducit nos de vobis bene sentire,

meliora sperare. Quod si a parvis maxima juvari possunt, honori vestro studia nostra non deerunt in loco et tempore. Consultando, bona verba suggerenda, ut, dum vobis fortuna riserit, sub vestris alis nostra mediocritas requiescere possit.

EPISTOLA LXXXVI.

AD THEOPHANIAM IMPERATRICEM EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 20.

EPISTOLA LXXXVII. AD CONSTANTINUM SCOLASTICUM FLORIACENSEM.

Sapienter et perite ille vir Domini pervasorem improbandum esse censuit, sed rem ad se minus

significavit. Ipsum ante insignia honoris infamem, fautores in religiosos augendam infamiam, si sanctorum privetur consortio, caute prudenterque disseruit. Matura ergo iter, et XVI Kal. Septemb. nos revise, ut in his omnibus per te plenius instruamur, simulque laeteris animadversione nostra in pervasorem, et qui te coenum nostris putavit in naribus, de se dictum existimet, teque thymiama vaporatum redolere perhorrescat. Comitentur iter tuum Tulliana opuscula, et de repub. et in Verrem, et quae pro defensione multorum plurima Romanae eloquentiae parens conscripsit.

EPISTOLA LXXXVIII.

AD MAIOLUM ABBATEM CLUNIACENSEM EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 22.

EPISTOLA LXXXIX.

AD ECBERDUM [EBRARDUM] ABBATEM TURONENSEM SUB

PERSONA ADALBERONIS.

Vide ubi supra, epist. 23.

EPISTOLA XC.

AD IMPERATRICEM THEOPHANIAM ET AD FILIUM

OTTONEM.

Vide ubi supra, epist. 24.

EPISTOLA XCI. AD RAIMUNDUM AURILIACENSEM ABBATEM.

Clarissimo patre Geraldo orbatus, non totus superesse visus sum. Sed te desiderantissimo secundum

vota mea in patrem creato, denuo totus in filium renascor. Nec solus vestro honore gaudeo, gaudet pater Adalbero, se suaque vobis ex animo conferens, tanto arctius, quanto amplius luce religionis ac scientiae collucetis: cujus ob meritum amorem, fere continuum triennium in Francia consumpsi. Ibi dum iras regum, tumultus populorum, regnorumque dissidentium aestus perfero, tanto taedio affectus sum, ut curam pastoralitatis suscepisse pene me poeniteret. At quoniam domina mea Theophania imperatrix semper Augusta, VIII Kal. April. proficisci me secum in Saxoniam jubet, eoque quosdam ex meis monachis ac militibus ab Italia convenire jussi, nunc non habeam quod certum scribam super organis in Italia positis, ac monacho dirigendo qui ea conducat, praesertim

cum sine praesentia dominae meae Theophaniae credere me non ausim fidei meorum militum quia Itali sunt. Nec satis sciam utrum exercitum ante autumnum in Italiam deducam, an in Germania demoremur, ut quam plurimas copias contra Ludovicum regem Francorum, nisi quieverit, comparemus, qui amicis inquietissimus, perniciosissimis hostibus non multum inquietus, quis sit, quidque de eo intelligi oporteat, velox exitus comprobabit. Clara indoles divae memoriae Ottonis Caesaris, pace inter duces ac principes redintegrata, proxima aestate legiones militum duxit in Sarmatas, quos ea lingua Guinidos dicunt, ibique sex et quadraginta urbes munitissimas sua praesentia ac militum robore cepit, diruit atque vastavit. Salutat vos, et Airardum, Adalbero Remorum

archiepiscopus, simulque omne collegium Aureliacensis coenobii, me adjuncto per omnia vobis devotissimo. Iterum iterumque valete.

EPISTOLA XCII. AD BERNARDUM MONACHUM.

Quaeris, dulcissime frater, quae et qualia gerantur a me, et an ea sint commoda et incommoda. Huic petitioni an satisfacere paucis possim addubito, quod altius ea rimanti nulla esse videantur: aut si quolibet modo sunt, maximam partem incommodorum secum trahunt. Primum quod in publicis causis versari nunc temeritatis est, quippe ubi divina et humana confunduntur jura, propter immensam avaritiam perditissimorum hominum, idque solum jus fore statuitur, quod libido ac vis more ferarum

extorserit. Ast in privatis id prae me fero, quod amicos in adversis nulla oppressus calamitate destitui. Sed an memoria dignum sit aliorum judicio derelinquo, et quod Italia excessi, ne cum hostibus domini ac filii senioris mei D. M. Ottonis quolibet modo cogeret pacisci, et quod interdum nobilissimis scholasticis disciplinarum liberalium suavis fructus ad vescendum offero. Quorum ob amorem et in exacto autumno quamdam figuram edidi artis rhetoricae depositam in sex et viginti membranis sibi invicem connexis, et concatenatis in modum ante longioris numeri, qui fit ex bis tredecim. Opus sane expertibus mirabile, studiosis utile, ad res rhetorum fugaces et caliginosissimas comprehendenda s, atque

in animo collocandas. Ergo si quisquam vestrum cura talium rerum permovetur, et in musica perdiscenda, et in his quae fiunt ex organis, quod per me adimplere nequeo, si cognovero certum velle domini abbatis Raimundi, cui omnia debeo, per Constantium Floriacensem supplere curabo. Est enim nobilis scholasticus apprime eruditus, mihique in amicitia conjunctissimus. Vale, dulcissime frater, meaque semper dilectione mutuo fruere, nostraque bona putato esse communia.

EPISTOLA XCIII. AD ADALBERONEM ARCHIEPISCOPUM.

Corruptissimi temporis est, non posse decerni secundum popularem opinionem quid sit magis utile. Utile est quod agitis sententia multorum, utilius

cum plures judicant in urbe sedere, paucam et ignavissimam praedonum deterrere manum, cum praesentia vestra tum militum numerositate. Vestrum fratrem vos debere alloqui censent, audire quae velint Otto et Heribertus, mutua subito exposcentes colloquia. Quibus etsi nulla inest fides, tamen pro fortuna eis utendum. Certe cum in metu sunt, periculum ipsorum ab eis exiget, quod propria non exegerit fides.

EPISTOLA XCIV. AD EUMDEM.

Octavo Kal. Octob. Reinherius a responsis Remos rediit, vestra negotia exsecuturus. Ejus sententia haec est, si de fratris fortuna certum finem cognoscere vultis, ac nulli mortalium indicanda nisi vobis,

IV Kal. ad Altovillare fratri ac comitibus occurrere, nepotem vestrum Hecilonem, ac primos vestri generis consanguineos iterum nusquam sinatis abire. Magna res serio agitur. Mosomum et Macerias multitudine militum communite. Dux Cono pro suo Ottone insidias molitur, sed facile remedium penes nos reperietur. Laudunensis episcopus consilio Ottonis et Heriberti sibi faventium ducem adiit, eo loci quem dicunt Dordingum. Redite, mora sit nulla.

EPISTOLA XCV.

AD FRATRES FLORIACENSES EX PERSONA REMENSIUM

ABBATUM.

Non immerito nos unius collegii esse profitemur, qui vestra felicitate erigimur, vestro infortunio

etiam opinione clarissimorum hominum humiliamur. Hanc sanctissimam societatem castissimamque amicitiam quorumdam foedat ambitio lasciva, detestabilis audacia, dum per factionem is vobis praeficitur pater quem verissimi non metuant damnare Patres. Et quomodo una est Ecclesia catholica, cunctorumque fidelium una societas, a sententiis eorum non deviare decrevimus, qui in Ecclesia Domini, velut clarissimae stellae relucent in perpetuas aeternitates. An non lucidissima stella reverendus pater Maiolus? an non praefulgidum sidus pater Ecberdus [Ebrardus]? alter in epistola, quam patri nostro venerabili Adalberoni archiepiscopo nuper direxit (quaerebatur enim ejus sententia de praelatura patris vestri) inter

caetera sic dicit: «Persona quidem vobis jam olim infami conversatione erat famosa, sed hujusmodi arbitratu praeter spem habita. Item in eadem post aliquanta. Quantum ergo nostra interest vicinos et contribules adhortari studuimus, si hoc nefas eliminare nequeunt, sanctorum consortio privandum infamabunt, nec erit Christi fidelis cui haec ambitiosa audacia non fiet detestabilis. Facta laudare non possumus, quid futurum sit nescimus. Clamat alter, simulque nos denotans, inquit: Nec minus nos gravat quod magistratus ille coenobialis, quem stare credimus in vertice religionis, dum vobis submilitat, a vobis discors, nos erroneos judicare audet. Et quis enim fraudulenta ambitione elatum audeat approbare, cum pater Benedictus dicat omnem

exaltationem genus esse superbiae? Item in fine ejusdem epistolae: Etsi vobis non videtur fatuum, aeterna clausura ejus ad nos damnabimus aditum. Faciant, judicent primates ut libet, nos pauperes Christi favor aut timor saecularium ab hac sententia non flectet.» Attendite ad haec, o socii et commilitones, secernite vos oves Christi ab eo qui non est pastor, sed lupus ovium depopulator. Praetendat sibi reges, duces saeculi, principes qui se favore solum modo eorum monachorum principem fecit, nec erubuit se ingerere qui ex humilitate debuerat refugere. Hactenus ignorantia nos deviasse sufficiat, careat nostro consortio, qui talium Patrum damnatur judicio. Tunc nobis tantum uniatur, cum eorum sententia fuerit reconciliatus, quorum judicio nostro

est nunc consortio privatus.

EPISTOLA XCVI AD FRATRES BLANDINIACENSES.

Qui me vobis fratrem adoptastis, orbitatem vestram ut sentiremus magnopere effecistis: virque ille venerabilis memoriae nos sui memores in aeternum honestis obtinuit officiis. Ergo agite, patrem vobis dignum citius exquirite, ne grex Dominicus fluctuet sine pastore. Nostra ope si indigetis utimini, et consilio, et auxilio, juxta vires ac scientiam. Libros nostros festinantius remittite, et si is qui per Claudianum rescribi debuit, insuper mittetur, erit res dignissima vobis ac vestra charitate.

EPISTOLA XCVII. EX PERSONA EMMAE REGINAE AD MATREM.

Aggravatus est dolor meus, o mi domina, o dulce matris nomen, dum conjugem perdidi. Spes in filio fuit, is hostis factus est. A me recesserunt dulcissimi quondam mei amici ad ignominiam meam ac totius generis mei. Nefandissima in Laudunensem confinxerunt episcopum. Persequuntur eum, proprioque spoliare contendunt honore, ut inuratur mihi ignominia sempiterna, quae sit quasi justissima causa amittendi honoris mei. Adesto, pia mater, filiae doloribus plenae. Gloriantur hostes mei non superesse mihi fratrem, propinquum, amicum, qui auxilium ferre possit. Intendat ad haec pia domina, redeat vestra nurus in gratiam. Sit mihi per vos exorabilis, liceatque suum mihi diligere filiu m, quem

meum patior ut inimicum. Astringite mihi principes vestri regni, proderit eis mea conjunctio. Otto et Heribertus comites potentissimi mecum in vestro consilio erunt. Si fieri potest, absolvite nos curis, ut mutuis fruamur colloquiis. Sin, antiquam sapientiam vestram undique colligite, Francis unde non sperant contraria parate, ut in nos graviter saeviens eorum refundatur impetus. Et interim quid vobis sit faciendum, et scriptis significate et nuntio fidissimo.

EPISTOLA XCVIII. EX PERSONA LAUDUNENSIS EPISCOPI AD EPISCOPOS.

Quamvis regia potestate per quorumdam hominum factionem a propria sede sum ad praesens exclusus, episcopali tamen officio minime sum privatus: nec

damnant crimina falso illata, quem innocens in hac parte non remordet conscientia. Sentiat ergo grex pastoris absentiam, sentiam et ego vos meam dolere vicem. Itaque moneo, rogo, oro, obsecro, ac pro nomine terribilis semper viventis Domini obtestor, me Ecclesiae meae quolibet modo, per quamlibet personam, sanctum chrisma tribuatis, nec episcopalem benedictionem, et missarum solemnia in mea parochia peragatis, quia scriptum est: Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris. At si divina et humana contemnitis jura, nec nostris monitis acquiescitis: quanquam divina ultione sitis feriendi, tamen ad majorem audientiam ecclesiasticae legis vos provocatum iri pernoscatis.

EPISTOLA XCIX. EX PERSONA ADALBERONIS ARCHIEPISCOPI AD BELLOVACENSEM.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 25.

EPISTOLA C. AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM.

Quantum utilitatis reipub. contulerit, quantumve collatura sit pax inter reges nostros bene fundata, testis est civitas Virdunensium, sine caede et sanguine, sine obsidibus, sine pecuniis in integrum imperio vestro restituta. Testis erit Colonia, rebus sibi diu subtractis in integrum restituendis. Quod utique maturius foret, nisi acrior cura regnorum nuper in conficienda pace longius nos detinuisset, propter inversos mores quorumdam nostrorum. Nunc itaque

tempus opportunum nacti, obsequio vestro adsumus. Monemus uti Dudo ac Gesilbertus comes rerum Ecclesiae vestrae pervasores sine dilatione excommunicentur. Moneatur frater, ne amicus vester Adalbero Remorum archiepiscopus super Dudone, Guido Suessonicus episcopus super Gesilberto, ne filios suae Ecclesiae impune vos laedere sinant: sed excommunicatos a vobis excommunicent, donec consequantur a vobis veniam digna satisfactione, qui conati sunt sanctuarium Domini haereditate possidere. Quid domina nostra Theophania imperatrix semper Augusta insequenti tempore rerum publicarum sit actura, quibusve in locis demoratura, et an Saxonum exercitus victor a consueto hoste redierit, significatum

iri nobis plena fide oramus: vestra vestrorumque aversa tristi vultu accepturi, prospera jucundissimo animo laturi ac perlaturi.

EPISTOLA CI. AD EUMDEM.

Multitudine curarum festinatae legationis, simulque viarum prolixitate pressi, desiderabili colloquio vestro magna cum moestitia privati sumus. Sed refecit nos praesentia spectabilis viri Folmari, in quo vestra virtus intellecta est, dum eo utimini ministro, qui voluntatem Domini etiam non monitus laudabiliter expleat. Addicti ergo sumus vestrae servituti, cum hac re, tum etiam plurima dilectione senioris nostri Adalberonis circa nos, qui earum rerum quas fecimus participes vos fore per omnia voluit. IV Kal.

April. domina dux Beatrix apud palatium Compendiacum hoc effecerat, ut VIII Kal. Junii ad Montem Falconis dominae Adelaidi imperatrici, duci Carolo, rex Ludovicus, regina Hemma, dux Henricus, causa conficiendae pacis occurrerent. Sed quoniam per ignorantiam dominae Theophaniae imperatricis semper Augustae hoc fiebat, dolum subesse intelligentes, uti per se potius pax fieret, consuluimus, utque prius per vos quae conditio pacis foret experiretur. Quod laudatum est, vestrique itineris socii denominati XV Kal. Junii Francorum colloquio nobis occurrendum. Ibique si pacem cum rege senior noster confecerit, pro pace regnorum plurimum elaborabit. Magnae intelligentiae vestrae pauca suggessisse satis est. Caeterum de terra, quae in nostris partibus vi

vobis eripitur, monemus ad praesens tacere, postmodum demonstraturi quid exinde facere debeatis.

EPISTOLA CII. AD ADALBERONEM ARCHIEPISCOPUM.

Qua fiducia, quave cautela colloquia Ottonis et Heriberti expetenda vobis sint providete, ne forte propter praesentem obsidionem Caprimontis nova in vos novis dolis undecunque comparentur consilia. Mementote sortis Guifridi [Godefridi, et Virdunensis episcopi, ob pervasionem castri Luciliburgi.

EPISTOLA CIII.

AD DOMINAM THEOPHANIAM IMPERATRICEM EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII, in ADALBERONE REMENSI, epist. 26.

EPISTOLA CIV.

AD ECBERTUM TREVIRENSEM ARCHIEPISCOPUM EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide ubi supra, epist. 27.

EPISTOLA CV. AD FRATRES BLANDINIACENSES EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide ubi supra, epist. 28.

EPISTOLA CVI. AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM.

Quia diu optato consilio vestro non perfruimur, non satis patienti animo toleramus, instamus, casusque inter strepentes revincere laboramus. Synodus in partibus Rheni, ut fama est, indicta: nostrorumque episcoporum cum validiores morbi tum etiam regia negotia, quam una voluimus interturbant synodum. Sed ne interim otio torpeamus, beati Ottonis suffragia ad praesens expetere in animo est, unde per vos reditum habere disponimus, ut prolixam disjunctionem nostram ea conjunctione castigemus. Et quoniam per Verdunum iter nobis est, eo crucem vestra scientia ut speramus elaboratam, si fieri potest, Kal. Novembris dirigite, sitque hoc pignus amicitiae. Ita opus placens dum oculis crebrius ingeretur, indissolubilis amor in dies augmentabitur.

EPISTOLA CVII.

EX PERSONA REGIS HUGONIS AD SIGUINUM ARCHIEPISCOPUM

SENONENSEM.

Regali potentia in nullo abuti volentes, omnia negotia

reipub. in consultatione et sententia fidelium nostrorum disponimus, vosque eorum participes fore dignissimos judicamus. Itaque honeste ac benigno affectu vos monemus, uti ante Kalend. Novembris, eam fidem, quam caeteri nobis firmaverunt, confirmetis ob pacem et concordiam sanctae Domini Ecclesiae, totiusque populi Christiani: ne si forte, quod non optamus, persuasione quorumdam pravorum diligenter vobis exsequenda minus audiatis, sententiam domini papae et comprovincialium episcoporum duriorem perferatis, nostraque omnibus nota mansuetudo justissimum correctionis assumat zelum regali potentia.

EPISTOLA CVIII.

AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM EX PERSONA

ADALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII, in ADALBERONE REMENSI, epist. 30.

EPISTOLA CIX. AD EUMDEM.

Vide ubi supra, epist. 31.

EPISTOLA CX. AD COMPROVINCIALES.

Vide ubi supra, epist. 32.

EPISTOLA CXI.

AD BASILIUM ET CONSTANTINUM IMPERATORES ORTHODOXOS,

HUGO GRATIA DOMINI REX FRANCORUM.

Cum nobilitas vestri generis, tum etiam gloria magnorum actuum, ad amorem vestrum nos hortatur et cogit. Hi quippe esse videmini, quorum amicitia

nihil dignius in humanis rebus possit existimari. Hanc sanctissimam amicitiam, justissimamque societatem sic expetimus, ut nec regna nec opes vestras in ea requiramus. Sed haec conditio quae nostri juris sunt vestra efficit, magnoque usui, si placet, haec nostra conjunctio erit, magnosque fructus efferet. Etenim nobis obstantibus nec Gallus, nec Germanus fines lacesset Romani imperii. Ergo ut haec bona fiant perpetua, quoniam est nobis unicus filius et ipse rex, nec ei parem in matrimonio aptare possumus, propter affinitatem vicinorum regum, filiam sancti imperii praecipuo affectu quaerimus. Quod si haec petita serenissimis auribus vestris placuerint, aut scriptis imperialibus, aut nuntiis

fidis nos certos reddite: ut per nostros legatos vestra majestate dignos quae sonuerint chartis, compleantur in rebus.

EPISTOLA CXII. EX PERSONA REGIS HUGONIS AD BORELLUM MARCHIONEM.

Quia misericordia Domini praeveniens, regnum Francorum quietissimum nobis contulit, vestrae inquietudini quamprimum subvenire statuimus, consilio et auxilio nostrorum omnium fidelium. Si ergo fidem toties nobis nostrisque antecessoribus per internuntios oblatam conservare vultis, ne forte vestras partes adeuntes vana spe vestri solatii deludamur, mox ut exercitum nostrum per Aquitaniam diffusum cognoveritis, cum paucis ad nos usque properate, ut et fidem promissam confirmetis, et

vias exercitui necessarias doceatis. Qua in parte si fore mavultis, nobisque potius obedire delegistis, quam Ismaelitis, legatos ad nos usque in Pascha dirigite, qui et nos de vestra fidelitate laetificent, et vos de nostro adventu certissimos reddant.

EPISTOLA CXIII.

AD ROTHARDUM ARCHIEPISCOPUM CAMERACENSEM EX

PERSONA AD ALBERONIS.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 33.

EPISTOLA CXIV. AD. . . . . EX PERSONA ADALBERONIS.

Vide ubi supra, epist. 34.

EPISTOLA CXV. AD CAROLUM DUCEM.

Vide ubi supra, epist. 35.

EPISTOLA CXVI. AD ROMULFUM ABBATEM SENONENSEM.

Divinitate propitia bene valentes, ut amplius valeatis optamus. Gratia et benevolentia principum, uti semper usi sumus, utimur, spem bonam in rem conversam iri, suo tempore exspectantes. Ubinam potissimum moraturi sequenti tempore, incertum propter incerta tempora. Operi nostro, quod non parvae quantitatis fore scripsistis, quia mensuram voluminis ignoravimus, solidos duos per clericum quem misistis misimus, idemque si insinuetis faciemus donec completo opere dicatis: Sufficit.

EPISTOLA CXVII. AD DOMINAM THEOPHANIAM.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII, in ADALBERONE REMENSI, epist. 36.

EPISTOLA CXVIII. AD CLERUM ET POPULUM. . . . .

Vide ubi supra, epist. 37.

EPISTOLA CXIX. EMMA QUONDAM REGINA DOMINAE AUGUSTAE THEOPHANIAE.

Pietas vestri nominis subveniat afflictae, et a praedonibus captivatae. Et mihi quondam fuit et genus, et dignitas, ac regium nomen. Nunc quasi sine genere, sine dignitate, omnibus afficior contumeliis, ancilla captiva crudelissimorum hostium facta. Et quomodo ille impius Carolus vocem meam audiret, q ui vestram

audire contempsit? et vos quidem me vestra memoria dignam habuistis, quae fieri circa me velletis imperastis, hicque regiam urbem occupavit. Parere alicui non putat suo nomini convenire. Nolo ei spiritum explicare, quo sibi regna inaniter promittit. Hoc tantum oro, ne in me feminam illidatur, dum in mares retunditur.

EPISTOLA CXX.

DOMINAE AUGUSTAE THEOPHANIAE, NOMINE HUGONIS REGIS.

V. I. D. K. V. A. Z.

Benevolentiam ac affabilitatem vestram circa nos sentientes, obsides a Carolo accipere, et obsidionem solvere secundum voluntatem vestram voluimus fidissimam societatem ac sanctam amicitiam conservare cupientes. Porro hic Carolus legatos et imperium

vestrum contemnens, nec super his acquiescit, nec reginam relinquit, nec ab episcopo ullos obsides accipit. Et hic quidem viderit quid sua sibi prosit pertinacia. Vestram autem amicitiam ad nos in perpetuum confirmare cupientes, sociam ac participem nostri regni A. decrevimus vobis occurrere ad villam Satanicum XI Kal. Sep. Ea quae inter vos de bono et aequo sanxeritis, inter nos ac filium vestrum sine dolo et fraude in perpetuum conservaturi.

EPISTOLA CXXI. AD TREVERENSEM V. V. D. K. A.

Vide Patrologiae tom. CXXXVII in ADALBERONE REMENSI, epist. 38.

EPISTOLA CXXII.

ADALBERO ARCHIEPISCOPUS REMENSIS AD CAROLUM

DUCEM.

Vide ubi supra, epist. 39.

EPISTOLA CXXIII. AD THIETMARUM MOGUNTINUM ARCHIEPISCOPUM.

Labore obsidionis in Carolum defatigatus, ac vi febrium graviter exagitatus, sincerum affectum meum circa te, dulcissime frater, explicare non satis valeo. Hoc tantum significo, impera, obsequemur, sitque nostra amicitia eadem velle atque eadem nolle. Et quia inter graves aestus curarum sola philosophia quasi quoddam remedium esse potest, ubicunque partes ejus imperfectas habemus, suppleat industria vestra. Ad praesens autem rescribite tantum

quod deest nobis in primo volumine secundae editionis Boetii in libro Perihermenias, hoc est ab eo loco ubi scriptum est: Non currit vero et non laborat. Non verbum dico cum significat quidem tempus, usque ad eum locum ubi dicitur: ipsa quidem secundum se dicta verba nomina sunt, et significant aliquid hic praeceptis, idem parte deficientis commentarii beneficii vestri non erimus immemores, fidem mente conceptam non deseremus, quod voletis pro viribus exsequemur.

EPISTOLA CXXIV. A. H. C. H. J. V. B. Z.

Antiquis palatiis meis usque ad fundamenta dirutis, etiam renascens palatium, quod mihi aedificare

instituistis, diluvio vestri pene absorptum est. Instamus, ac propriis sumptibus fabricam tanti operis novis artificibus insignimus, ne vestro superventu ad suburbana cogamur demigrare cubilia. Huic tam ingenti negotio adhuc dierum 15 spatium attribuite, vestrumque architectum A. remittite, qui coepta perficiat non meis sumptibus, sicque nos ad perstringendam [al., perfringendam] arcem montemque ab ipsis radicibus convellendum cum totis copiis, si ea voluptas in animo est, exspectate.

EPISTOLA CXXV. INCERTO.

Cum multos nobis natura affinitate jungat, multos affectione, nullius amicitiae fructus suavior est quam is qui fundamento nititur charitatis. Nam cujus obsequia

aliquando sensimus aut elegantiora vestris aut jucundiora? Denique in tanta perturbatione nostrae reipub. cum perfidiam militum assidue patimur, assiduo oculos ad vos reducimus, ut spes certa est, non frustra solatium relaturi. Et quoniam vos et gravari et defatigari nisi in summa rerum necessitudine nolumus, Z. Z. Q. M. B. et si sic judicatis quemvis alium tantum cum militum robore, subsidio et V. Q. O. V. E. X. II Kal. Oct. ut et nostri refugae perterriti redeant, et hostes novis ac insperatis copiis intabescant.

EPISTOLA CXXVI. INCERTO.

Quia aversa valetudine revelati estis, non immerito longum moerorem nobis diminuis. Gaudemus

quippe si gaudetis, tristamur si tristamini. Sic sancta societas unum et idem sentiens manet: nec nos soli dulcem affectum vestrum circa nos sentimus, sentiunt et illi qui admirabile opus crucis a vobis nostro nomini elaboratae non sine magna oblectatione conspiciunt, in quo pignus amicitiae aeternitatem sibi affectat.

EPISTOLA CXXVII. INCERTO.

Molimur, conamur, quod volumus agimus, quod nolumus nequimus. Ecce Rai. atque G. quos missum iri ad vos usque innuistis, alter solita valetudine fatigatur, alter insolita quidem, sed cum taedio sui finita imperium vestrum exsequi qui minime potuerunt.

Exsequetur autem R. quam proxime in melius commutatus, cujus obsequis [al., olim sequentis] Hermannum comitem adfore jamdudum in animo est. Et quia quanto silentio quantaque fide nostra secreta commiserimus novistis, vices nostras nostrique legati apud comitem Heribertum vos agere rogamus: facturi quidquid prudentiori consilio decernetis. Finitoque foro, uti audita, relata, inventa, conferre nobiscum dignemini, obsecramus, vestro per omnia usuri consilio sapienti.

EPISTOLA CXXVIII. AD ADELAIDEM MATREM REGNORUM.

Quibus angustiis domina quondam Hemma afficiatur, quantoque prematur angore, testis est epistola

ipsius ad D. Q. V. M. H. E. jamdudum directa, cujus exemplar vobis misimus, ut et quid actum sit sciretis, et quam nihil sibi profuerit, et ut causam doli, si tamen dolus est, investigetis. Certe clarissimam dominam et matrem regnorum vos hactenus fuisse manifestum est, nostris periculis, si qua ingruerint, credidimus velle succurrere, nedum filiae quondam dilectae, sive potestas erepta est sive non est, filiae non subvenire, in moestitia est. Hortamur tamen vos explorare apud Carolum, per valentes legatos, utrum velit eam vobis reddere, aut creditam commendare. Videtur quippe ideo illam sic obstinato animo retinere, ne videatur sine causa cepisse.

EPISTOLA CXXIX. V. V. D. A. H. G. I. D. V. I. D.

Quamvis vos in propriis causis noverim satis occupari, tamen commune periculum magis sollicitos reddere debet. Scitis quas conventiones cum Odone et Heriberto comitibus habuerimus, et cur obsides donaverimus. Instant, et promissam amicitiam requirunt. Itaque nuntiis eorum respondere debeo de mea ac vestra voluntate III Non. Sept. Mores, studia, dolos, fraudes eorum inter quos habito, scitis. Redite ergo usque ad Bublionem, uti vobiscum loqui possim de his quae mandare non possum. Sunt enim res grandes, et ad vos multum pertinentes, et quia civitatem sine forti periculo dimittere non possum, si placet, manus comitis [Manac. Comes] veniet vobis obviam, quae vos omni securitate

ad nos usque perducat. Valete, et quae vobis cordi, velocius remandate.

EPISTOLA CXXX. RAINAUDO MONACHO.

Non existimes, dulcissime frater, vitio meo fieri quod tandiu fratrum meorum praesentia careo. Postquam a te digressus sum, crebris itineribus causam patris mei Columbani pro viribus exsecutus sum. Regnorum ambitio, dira et miseranda tempora fas verterunt in nefas; nulli jure rependitur sua fides. Ego tamen, cum sciam omnia ex Domini pendere sententia, quae simul corda et regna filiorum hominum permutat, exitum rerum patienter exspecto. Idem quoque facere te et moneo et hortor. Unum autem interim plurimum exposco, quod et sine

periculo ac detrimento tui fiat, et me tibi quam maxime in amicitia constringat. Nosti quanto studio librorum exemplaria undique conquiram, nosti quot scriptores in urbibus aut in agris Italiae passim habeantur. Age ergo, et te solo conscio ex tuis sumptibus fac ut mihi scribantur M. Manilius de astrologia, Victorinus de rhetorica, Demosthenes ophtalmicus. Spondeo tibi, frater, et certum teneo, quia obsequium hoc fidele et hanc laudabilem obedientiam sub sancto silentio habeo, et quidquid erogaveris cumulatum remittam, secundum tua scripta, et quo tempore jusseris. Tantum significa cui et tua munera et nostra porrigamus scripta, frequentiusque nos tuis litteris laetifica. Nec sit metus

ad quorumlibet notitiam pervenire, quae sub nostra deposueris fide.

EPISTOLA CXXXI.

Quod benevolentia vestra secundum dignitatem vestri nominis assidue perfruimur, plurimum congaudemus, cum nostri utilitate, tum vestri nonoris provectione. Laetamur nunc praesentia nepotis Adalberonis Verdunensium episcopi, qui vos, habita ratione loci et temporis, cum copiis adfore pollicitus est. Itaque ei non dissimilem, quantum ad affectionem animi spectat, magnitudinem vestram urbi Remorum exhibebitis XII Kal. Octob. Quod et monachum latorem epistolae celabitis, et rem tuto silentio tegetis, uti occultus ac improvisus ad nos possit esse vester adventus.

EPISTOLA CXXXII.

Quantum consilii quantumque rationis provida in mente versetis, cum aliis innotuerit, tum exitus viarum Caroli manifestius prodiderunt. Sed si eum a provincia vestra velut hostem propulsare nisi estis, amicorum vestrorum, Hemmae reginae, et episcopi Adalberonis meminisse debuistis, et si velit amicum in regnum sublimare, nihilominus eorum oblivisci non oportuit, simulque apud infidos maleficia beneficiis non superari. Significate ergo si quid harum rerum in melius per vos commutari possit, et cur indictum colloquium pro pace inter reges neglectum sit, et si saltem futura quies inter eos constat. Interea si quidquam benevolentia promeruimus, multum petimus, multumque oramus, ne militi

nostro We. pro Ber. praejudicium fiat. Est quippe eis commune praedium in lite cum Ecclesia, vultque B. sibi cedi in partem ex novi operis capella, quod non possit jure haberi nisi ex aequo facta divisione. Bene valete, ac nostrum codicem, si placet, per fidum nuntium resignate.

EPISTOLA CXXXIII. Z. R. B. I.

Anxie quidem jamdudum vestra praesentia frustramur, multa vestris consiliis disponenda reservamus. Nostis quam paucorum fidei reipub. negotia sunt committenda. Itaque optamus, monemus, oramus omni affectu charitatis adfore vos Remis X Kal. Octob. cum pro summis rationibus, quas vobis tantum credere fas est, tum etiam pro habenda ordinatione

O. Silvanectensis episcopi designati.

EPISTOLA CXXXIV. AD REMIGIUM MONACHUM TREVIRENSEM.

Bene quidem intellexistis de numero D. quomodo se ipsum metiatur. Semel namque unus, unus est, sed non idcirco omnis numerus seipsum metitur, ut scripsisti, qui sibi aequus est. Nam cum semel IV sint IV, non ideo IV metiuntur IV, sed potius duo: bis enim bini IV sunt. Porro I littera quam sub figura X adnotatam reperisti, X significat unitates, quae in sex et IV distributae sequialteram efficiunt proportionem. Idem quoque in VI et duobus perspici licet, ubi unitas est differentia. Sphaeram tibi nullam misimus, nec ad praesens ullam habemus, nec est res

parvi laboris tam occupatis in civilibus causis. Si ergo te cura tantarum detinet rerum, volumen Achilleidos Statii diligenter compositum nobis dirige, ut sphaeram, quam gratis propter difficultatem sui non poteritis habere, tuo munere valeas extorquere.

EPISTOLA CXXXV. AD ARCHIEPISCOPUM.

Sicut audita peregrinatio vestra moerorem nobis intulit, ita permutatus rumor dilati itineris quasi fructum laetitiae importavit. Anxiabamur quippe cum vestri absentia, tum quod tantae personae meritis non respondebant honores. Elaboramus ergo, et quod brevitas temporis non habuit spatio temporis attribuimus; ac munera juxta vires paramus. Vires dicimus,

quia nostis inter quos habitemus, quanta perfidia quorumdam exagitemur, quia etiam obsidio Laudunensis urbis praeterita pace sequestra intermissa est, X Kal. Novemb. repetenda. Quamobrem sicut monuimus, monemus, et pro solatio militum si indiguerimus, et pro auxilio capti confratris nostri A. utque B. et G. vestra exhortatione digniores se repraesentent germanos, in tanto discrimine rerum.

EPISTOLA CXXXVI.

Ne graviter et iniquo animo feras justissimam correctionem Domini, dulcissime frater. Divinitas quippe non dignatur impios suo flagello, aeternis cruciatibus reservans puniendos. Disce constantiam servare in adversis. Et si Job et nostri ordinis antiquos sacerdotes

non vales imitari, saltem nostri temporis laicum hominem, tibique affinem, exemplar habeto, comitem Godefridum. Nos quidem tuae salutis immemores non erimus, nec quidquam eorum quae pro te fieri oporteat intentatum relinquemus. Noverit ergo I. V. Q. omnia quae circa te sunt, ut legatum nostrum Parisius in festo beati Dionysii certissimum in omnibus reddere possit, ut si obsidio futura est, et non est, alia atque alia refringantur consilia. Vale feliciter, et hoc unum attende, ne te praecipitem dederis, ut satius fuerit alio modo periisse, quam per interitum tibi tuisque posteris aeternum opprobrium reliquisse. Iterum vale, et a I. V. I. Q. Z. II. Z. A. plurimum cave, ut a perfido et impostore.

EPISTOLA CXXXVII.

Absentia militum nostrorum res quam petistis plenum non habuit effectum; est tamen in voto, et in eorum reditu quod poterimus exsequemur. Sed si perpetuam pacem rusticis Asineti optatis veniam com. Cen. et ut ad nos usque quam proxime, ut et in merita comparentur consilia, et vestra militaris manus digna nobis conferat solatia, juxta quod per eum significabimus. Haec tutis auribus committimus propter hostium multiplices insidias.

EPISTOLA CXXXVIII.

Gratulamur meliori habitudine corporis instaurata in vobis, simulque quod nostram scire voluistis. Nos quidem Domino propitio et bene valemus, et optima quaeque votis optamus, nec coeptam amicitiam

scienter violare molimur, nec acceptam a nostris injuriam propulsare, sed a Kal. Janu. usque ad initium Quadragesimae, in confinio nostrae Franciae, Burgundiae ac Lothariensis regni occurrere vobis parati sumus, sicut designabitis diem certum, et locum suo nomine descriptum: ut pax et concordia regnorum, et Ecclesiarum Domini, nostro vitio non destituatur.

EPISTOLA CXXXIX.

Erudito homini, atque puram fidem, quae hodie paucorum est, constanter tenenti, duo verba Christi, et nostrum consilium aperiemus, et propositae quaestioni satisfaciemus. Dicimus autem: Reddite quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo; et: Sine mortuos sepelire mortuos suos. His animadversis,

legitime injuncta ab episcopo honeste prosequimini. Contra fas porro a quolibet prolata devitabitis. Non inhoneste utantur suo tempore filii tenebrarum, filii Belial: nos filii lucis, filii pacis, qui spem in homine velut fenum arescente, non ponimus. Cum patientia exspectemus illud Prophetae: Vidi impium superexaltatum et elevatum super cedros Libani; transivi, et ecce non erat; quaesivi eum, et non est inventus locus ejus.

EPISTOLA CXL.

Beneficiis liberatoris nostri grates persolvere dignas non sufficimus: etiam membra nostra, quae infernus absorbuisse in vobis visus est, ab ejus faucibus erepta, victore Christo, laetamur. Verum quod hujus temporis est monemus, uti nostro colloquio

perdiscatis quae appetenda, quae vitanda vobis sint, priusquam nostri regni principum conventibus misceamini. Simul etiam aut litteris aut fido nuntio significate, utrum tuta videatur vobis ad praesens profectio A. II. atque Ra. ad comitem Ottonem, et quo conveniant.

EPISTOLA CXLI.

Diutius consultando nihil tutius in commune repertum est, quam a colloquio vestri senioris ad praesens abstinere, si fieri potest honeste. Si autem non potestis majorum causarum summas attingere, nihil nisi evidenter utile definire bonum est. Porro omnium bonorum fide Ra. feria V vestrum legatum Silvanectis praestolabitur, vel Carnotim profecturus si laudabitis, et Compendiacum reversurus si sic

annuetis.

EPISTOLA CXLII.

ADALBERO EPISCOPUS R. ET SCHOLARIS ABBAS, AD

CONSTANTINUM SUUM.

Congratulamur tibi, dulcissime frater, pervasore atque hoste monasticae religionis, ad multorum salutem humanis rebus exempto. Insta ergo, et si jam Patrem tua ac fratrum dilectione dignum habes, habeamus eum et nos praesentem tua opera proxime in festo beati Remigii, ut affectus noster a Floriacensibus te faciente paululum abalienatus, te faciente sit plurimum reconciliatus. Quod si haec omnia fieri minus possint, liceat nobis et tua tantum perfrui praesentia, si quid unquam praesti timus quod

placuerit, et si dignaris praestare quod placere possit.

EPISTOLA CXLIII.

Si eam, quam in maximis rebus benevolentiam sine affectu contulistis, nunc in minimis causis praestatis, non parvam laudem nec minimum fructum sperare debetis. Laborastis quippe ut liberaremur ab hoste, sed contempti estis modo, quia liberavit nos Dominus de ore leonis. Solitam operam impendite, ut imperio senioris ac dominae vestrae ille violentus praedo saltem supellectilem nostram reddere cogatur. Non aurum quaerimus, nec massas argenti, sed quibus carere dedecus est. Dicimus autem aulaea, tapetia, et iis similia, simulque petimus nostram fidem non ex ejus fide perpendi qui nihil unquam

spopondit quod ratum fore decreverit.

EPISTOLA CXLIV.

Sicut epistola regii nominis, quam vobis misimus, continet, monemus, rogamus, obsecramus, ut exsequi curetis, cum pro vestra benevolentia circa nos, tum propter pacem Ecclesiae Domini pace principum proventuram, nisi forte desiderabili praesentia vestra frustramur, apud fidos infidi ac suspecti habemur.

EPISTOLA CXLV. PARISIENSI EPISCOPO GERBERTUS.

Etsi omnis Ecclesia catholica una atque eadem est, singulis tamen sacerdotibus modus quidam praescriptus est, quo se extendere, ubi terminos debeant collocare. Itaque in causa Rotberti abbatis, ob eam

quam servamus ac semper vobis servare volumus fidem, haec tria consultando proponimus. Primum, non esse nostri juris falcem in aliena messe ponere: in quo multiplices rependimus grates etiam indebito dignari nos honore. Secundum, sancti Dionysii coenobium ejus esse reverentiae ac dignitatis, ut nullius ibi magistratus debeat deponi aut imponi sine comprovincialium, quorum interest, consensu ac favore solemni. Tertium proponimus, si rem in dilatione ponitis, vestrae mansuetudini suggerendum, quidquid honestius et utilius cum religiosissimis et amplissimis viris inveniemus.

EPISTOLA CXLVI.

Decimo Kal. Januar. a rege acceptam epistolam fraternitati vestrae direximus per R. aequivocum patri,

in qua vester ac fratris mei adventus in urbe Remorum expetebatur, V Kal. Januar. regiis legatis obviam occursuri, qui ex condicto quidem venerunt, sed vos non invenerunt. Porro exemplar prioris epistolae nostrae nunc mittimus, postulantes datum iri subitum responsum voluntatis propriae simul et actionis.

EPISTOLA CXLVII. EMMA QUONDAM REGINA FRANCORUM.

Acerba sunt haec tempora, sacerdos Domini, quibus sanctissima fides usquequaque rarescit. Sed mementote illius quam semper promisistis, quamque a vobis conservandam credere malim. Moveat vos mea captivitas, praedonum manus. Apud scientem loquor,

ego illa Emma quondam Francorum regina, quae tot millibus imperavi, nunc nec vernaculos comites habeo, quibus saltim stipata conventus adeam tanti ducis Henrici, nec desiderabili praesentia vestra frui licet causa captandae salutis atque consilii. Adsitis ergo nostrae causae differendae, non determinandae usque ad mutua verba. De castro Q. G. R. dicimus, nec patiamini fratrem vestrum dici proditorem, quem hactenus probavimus in fide non ficta permanentem. Interea, quoniam rerum nostrarum, ut scitis, procurator nec rediit, nec quid ei obvenerit audivimus, ne vacua manu redeatis. Diu exspectatam pecuniam in loculis vestris referte, mercedem ac gratiam ob merita beneficia relaturi cum ex hoc, tum ex aliis saepenumero collatis.

EPISTOLA CXLVIII. AD REMIGIUM MONACHUM TREVIRENSEM.

GERBERTUS scholaris abbas REMIGIO monacho Trevirensi.

Praegravat affectus tuus, amantissime frater, opus Achilleidos, quod bene quidem incoepisti, sed defecisti dum exemplar defecit. Itaque et nos beneficii non immemores, difficillimi operis incoepimus sphaeram, quae et torno jam sit expolita, et artificiose equino corio obvoluta. Sed si nimia cura fatigaris habendi simplici fuco interstinctam, circa Martias Kal. eam exspecta, nisi forte cum horizonte ac diversorum colorum pulchritudine insignitam praestoleris, annuum perhorrescas laborem. Caeterum de dato et accepto inter nostros clientes sic jure constitit,

ut nihil redderet qui nihil deberet.

EPISTOLA CXLIX.

Satis quidem moleste absentiam vestram ferimus, sed majori cura premimur ob ignorantiam earum rerum quae circa vos geruntur. Nam cujus affectuum sumus participes, ejus certe progressus et exitus viarum ignorare minime debemus. Festinate ergo et litteris planum facere quid communium negotiorum ac privatorum postmodum egeritis, agatis, mox agere disponatis, simulque significate quid nos facere velitis. In electione episcopi II Iduum Februar. habenda, qua die et potius pridie vestra praestolabimur responsa, et quid Ansel apud comites egerit, et cur ejus nuntium adhuc minime viderimus, et utrum regem ac comites prius convenire debeamus,

et si iter ad injunctum colloquium Calae differre debeamus, et si eo venietis, et cujus favore haec et his similia, plenissimam fidem ad vos habentibus plena fide deponite.

EPISTOLA CL.

Gratuitae benevolentiae vestrae nullis respondemus meritis. Quid enim contulimus aliquando dignum legatione Roderici? Hoc solum superest ut intelligamus quomodo dictum sit, ne cujuspiam regis vel episcopi commoda vestris ac senioris vestri commodis anteferamus. Non satis quippe patet utrum, relictis omnibus quae possidemus, jubeatis sequi vos ac vestra: an quodam genere loquendi spe consolatoria tantum nos relevare velitis ab impetu saevientis ortunae. Rex Hugo ac vicini episcopi, et qui sedem Remorum ambiunt, plurima offerunt. Sed nulla a nobis adhuc recepta sunt, nec sine vestro consultu quidquam agere molimur. Ea gratia regem adire distulimus, ne forte ab eo rapti vestra imperia refugisse videremur, ob dulcissimum affectum chari patris mei Adalberonis omnibus mortalibus anteponenda, quae in vobis quodammodo intueri desiderabile est. Caetera, quae in nobis mentis essent, et quae fieri circa vos vellemus, Roderico diligenter exsequenda commisimus.

EPISTOLA CLI

GERBERTUS SALUTEM SIBI SCRIBENTI SUB NOMINE REVERENDI

PATRIS ADALBERONIS VERDUNENSIS EPISCOPI.

Si de meo statu quaeris, bona sententia quicunque

familiaritatem praetendis, liceat respondere, tua pace me positum in adversis, virum fortem sequi, non consequi. Caeterum reipub. causas non significo, quoniam quid scribam nescio. Specialia tamen fratris morbo calculi laborantis plenius exsequerer, si inventa a prioribus intueri liceret. Nunc particula antidoti philoanthropos ac ejus scriptura contentus, tuo vitio imputa si quod paratum est ad salutem, non servando diaetam, verteris in perniciem. Nec me auctore quae medicorum sunt tractare velis, praesertim cum scientiam eorum tantum affectaverim, officium semper fugerim.

EPISTOLA CLII. AD REMIGIUM.

REMIGIO fratri GERBERTUS.

Id momentum ac ea vis erat domini mei et patris mei Adalberonis in causis pendentibus ex aeterno, ut eo in rerum principia resoluto in primordiale chaos putaretur mundus relabi. In tanta igitur perturbatione, et, ut ita dicam, confusione, mortalium officiorum immemor, quid optares, quid peteres, incautius perspexisti. Num in ejus modi discrimine, republica derelicta, demigrandum fuit ad philosophorum commenta, interdum non necessaria? Taceo de me, cui nullae mortes intendebantur: et quod pater Adalbero me successorem sibi designaverat, cum totius cleri, et omnium episcoporum, ac quorumdam militum favore, et quod omnium rerum, quae displicerent, me auctorem fuisse contenderent.

Nam amici, qui familiaritate beati patris Adalberonis mecum usi fuerunt, mecumque laborabant, ob tornatile lignum deserendi erant. Patere ergo patienter moras necessitate impositas, ac meliora tempora exspecta, quibus valeant resuscitari studia jampridem in nobis emortua.

EPISTOLA CLIII. OTTONIS IMPERATORIS AD GERBERTUM.

G. Philosophorum peritissimo, atque tribus philosophiae partibus laureato, OTTO quod sibi .

Amantissimae vestrae dilectionis omnibus venerandam nobis adjungi volumus excellentiam, et tanti patroni sempiternam nobiscum stabilitatem adoptamus,

quia vestrae doctrinae disciplinata proceritas nostrae simplicitati semper fuit haud fastidiens auctoritas. Attamen ut, omni ambage dimota, ad vos nudae veritatis fruamur loquela, judicavimus, et firmum disposuimus, ut vobis manifestet hoc nostrae voluntatis epistola, quod in hac re summa nostrae adoptionis et singularitas est petitionis, quatenus nobis indoctis et male disciplinatis, vestra solers providentia in scriptis, nec non et dictis, non praeter solitum adhibeat studium correctionis, et in republ. consilium summae fidelitatis [al., felicitatis]. Hujus ergo nostrae voluntatis in non neganda insinuatione, volumus vos Saxonicam rusticitatem abhorrere, sed Graeciscam nostram subtilitatem ad id studii magis vos provocare: quoniam si est qui

suscitet illam, apud nos invenietur Graecorum industriae aliqua scintilla. Cujus rei gratia, huic nostro igniculo vestrae scientiae flamma abundanter apposita, humili prece deposcimus, ut Graecorum vivax ingenium Deo adjutore suscitetis, et nos arithmeticae librum edoceatis, ut pleniter ejus instructi documentis aliquid priorum intelligamus subtilitatis. Quid autem de hac re vobis agendum placeat, quidve displiceat, vestra paternitas litteris nobis nuntiare non differat. Valete. Versus nunquam composui, nec in studio habui; dum in usu habuero, et in eis viguero [al., floruero], quot habet viros Gallia, tot vobis mittam carmina.

EPISTOLA CLIV. GERBERTUS OTTONI CAESARI.

Domino et glorioso OTTONI Caesari semper Augusto GERBERTUS, gratia Dei Remorum episcopus, quidquid tanto imperatore dignum.

Supereminenti benevolentiae vestrae, qua in sempiternum digni vestro judicamur obsequio, fortasse votis, sed respondere non valemus meritis. Si quo enim tenui scientiae igniculo accendimur, totum hoc gloria vestra peperit, patris virtus aluit, avi magnificentia comparavit. Quid ergo? Thesauris vestris non inferimus proprios, sed resignamus acceptos, quos partim assecutos, partim vos quamproxime assecuturos indicio est, honesta et utilitas ac vestris majestate digna petitio. Nisi enim firmum teneretis ac fixum, vim numerorum vel in se omnium rerum continere primordia, vel ex sese profundere, non

eorum plenam perfectamque notitiam tanto festinaretis studio: et nisi moralis philosophiae gravitatem amplecteremini, non ita verbis vestris custos omnium virtutum impressa esset humilitas. Non tamen animi sibi bene conscii tacita est subtilitas, cum ejus, ut ita dicam, oratoriam facultatem et a se et a Graecorum fonte profluentem oratorie docuistis. Ubi nescio quid divinum exprimitur, cum homo genere Graecus, imperio Romanus, quasi haereditario jure thesauros sibi Graecae ac Romanae repetit sapientiae. Paremus ergo, Caesar, imperialibus edictis, tum in hoc, tum in omnibus quaecunque divina majestas vestra decreverit. Non enim deesse possumus obsequio,

qui nihil inter humanas res dulcius aspicimus vestro imperio.

EPISTOLA CLV. OTTONIS AD GERBERTUM.

OTTO Augustus imperator reverentissimo papae GERBERTO .

Quia divinitate propitia non solum sanguinis linea, verum etiam inter cunctos mortales quadam sui generis eminentia connectimur affectu, qualitate circa Domini cultum non dispares esse debemus. Ideoque nostro animo vestrum metuentes ingenium, hunc abbatem Petrum vestro commendamus apostolatui, ut quae honesta et utilia circa suum monasterium fore agenda, et a se et a nostro legato cognoveritis, cum omni diligentia exsequi studeatis: ut dum martyrum

memorias in commune honoramus, eorum beneficia in commune sentiamus. Valete.

EPISTOLA CLVI. OTTONIS IMPERATORIS AD R. COMITEM.

OTTO gratia Domini imperator Augustus R. comiti salutem.

Diversa regni negotia interdum cogunt nos incidere diversa imperia. Hinc est, quod abbatiam sancti Vincentii Capuae sitam ob quarumdam rerum necessitudines nuper Joanni monacho donavimus, Rothfrido abbate nec adjudicato, nec deposito. Proinde respectu misericordiae eidem abbati Rothfrido concedimus cellam sanctae Mariae, cum omnibus ad se pertinentibus, in Marsi comitatu, in eo loco qui dicitur Apininici, cum reliquis rebus sancti Vincentii in

eodem comitatu positis. Cellam quoque sanctae Mariae in partibus Beneventi, ubi dicitur Sanus locus, cum omnibus sancti Vincentii rebus in terra Beneventana sitis. Unde tibi et Beneventano principi praecipimus, ut, sicut res vobis vicinae sunt, ita ob nostram fidelitatem Rothfridum abbatem ejus res tenere juvetis sine ulla contradictione.

EPISTOLA CLVII. OTTONIS AD ADELAIDEM AUGUSTAM.

Dominae ADELAIDI imp. semper Augustae OTTO gratia Domini imperator Augustus.

Quia secundum vota et desideria vestra divinitas nobis jura imperii contulit felici successu, divinitatem quidem adoramus, vobis vero grates rependimus. Scimus enim et intelligimus maternum affectum,

et studia pietatis, quibus rebus obsequio vestro deesse non possumus. Proinde quia, dum promovemur, vester honor attollitur, rempubl. per vos promoveri, ac promotam feliciter in suo statu regi multum oramus et optamus. Valete.

EPISTOLA CLVIII. OTTONIS AD GERBERTUM.

Reverentissimo papae GERBERTO OTTO gratia Dei imperator Augustus.

Quia temporis difficultate astrictus vestris votis satisfacere nequeo, vehementi moerore afficior. Moveor enim pietatis affectu circa vos, sed naturae necessitas suo jure omnia constringens, qualitates

Italici aeris qualitatibus mei corporis quadam sui generis contrarietate opponit. Mutamur ergo solum corpore, vobiscum mansuri mente, vestroque solatio atque subsidio primores Italiae relinquimus. Hugonem Tuscum vobis per omnia fidum, S. comitem Spoletinis et Camerinis praefectum, cui octo comitatus, qui sub lite sunt, vestrum ob amorem contulimus, nostrumque legatum eis ad praesens praefecimus, ut populi rectorem habeant, et vobis ejus opera debita servitia adhibeant.

EPISTOLA CLIX. GERBERTI AD ADELAIDEM AUGUSTAM.

Dominae et gloriosae ADELAIDI reginae semper Augustae GERBERTUS gratia Domini Remorum episcopus, et omnibus suis confratribus et coepiscopis Remorum

dioeceseos, bene valere in Christo.

Epistola vestri nominis laeta principia pertulit, monita salubria habuit, sed tristi fine conclusa est. Suavem quippe animi vestri affectum circa me ostendit, ad propriam sedem reditum maturare admonuit. Sed quid sibi voluit tam acerba conclusio? Ita enim se habet: Cognoscite quia si modo hujusce monita parvi penderitis, utemur nostrorum et rebus et consiliis absque crimine vestri. Me urbi Remorum praesidente, quando non licuit, licet, vel licebit vestris uti consiliis, et rebus mihi commissis? An melius licuit Arnulfo eam obtinente? Sed ille eam vobis dolo et fraude abstulit, ego contra multorum dolos et fraudes vobis eam multis vigiliis multoque labore conservavi. Mirum nimis est vestrorum hostium

vos non sentire insidias. Qui enim Arnulfum ad vestri regni confusionem suae sedi restituere quaerunt, non sibi hoc tutum fore putant, nisi me prius qualibet occasione perdant. Quod multum verisimile esse duplici capimus argumento, quia me Remis nuper posito eum absolvere decrevistis: et quia Leo Romanus abbas ut absolvatur obtinuit, ob confirmandum senioris mei regis Roberti novum conjugium, ut mihi a Remensibus per litteras significatum est. Accedit ad hoc discrimen fides a praesentibus corte Calmiciaca a Gibuino Gibuini nepote pervasa. Infinitus, credo, erat villarum numerus, nec ad possidendum sufficere poterant Remenses, nisi ad colonias obtinendas invitarentur Catalaunenses. Quid ergo? si Arnulfus absolvendus est, vel si Guibinus,

vel alius quilibet in sede mea intronizandus est, reditum meum sine capitis mei periculo intelligere non est. Quod ita esse, sed vos minus animadvertere, dubitare non debeo. Novi enim studia vestra omnibus mortalibus praedicanda, novi animi vestri dulcissimos affectus circa me. Quibus si respondere nequeo meritis, respondebo votis. Quocirca ut mea vobis minus ingeram, deque me omnino taceam, quem divina gratia a periculorum immensitate liberat, et in quantum ad me solum attinet, in omni felicitate disponit et conservat, per terribile nomen omnipotentis Dei oro et deprecor, ut Remensi Ecclesiae desolatae et attritae, si quolibet modo valetis,

subveniatis. Quae quoniam regni Francorum caput est, si deperierit, ut membra sequantur necesse est. At quomodo non deperit, quae sub nomine duorum quasi inter malleum et incudem, disposita, dum eorum neutrum rectorem approbat, velut inter undas maris sine remige fluctuat? Quid porro fieri putatis, si tertius sine judicio Ecclesiae ad numerum accesserit? Neque vero haec loquor, tanquam augur aut divinus. Memini etiam meos conspirasse non solum milites, sed et clericos, ut nemo mecum comederet, nemo sacris interesset. Taceo de vilitate et contemptu, nihil dico de gravissimis injuriis saepe mihi a pluribus illatis. Ad haec ut redeam provocatis, et ut graviora patiar, minas superaddit epistola. Quid est? o divina majestas! adeone me infatuatum, vel a te abalienatum putant, ut vel

gladios imminentes non videam, vel Ecclesiam tuam schismate confundam? Ego vero improborum versutias acute conspicio, et contra omnia schismata unitatem Ecclesiae, si sic decretum est, morte mea defendo. Peto ergo, o domina mea semper Augusta, item a fratribus meis coepiscopis, qui pro causa traditoris Arnulphi, sive juste sive injuste sub anathemate positi sunt, ut me judicium Ecclesiae exspectantem patienter ferant. Neque enim Ecclesiam, quam episcoporum judicio regendam accepi, sine

episcoporum judicio relinquere volo. Nec rursus contra episcoporum judicium, ubi major auctoritas adsit, eam quasi per vim retinere dispono. Quae judicia dum exspecto, exsilium, quod a multis felix putatur, non sine multo dolore tolero.

EPISTOLA CLX.

Occurrit mihi senioris mei regis Rotberti clara facies, laetus aspectus, visitata colloquia, sermones vestri sapientia et gravitate pleni, tum principum et episcoporum grata affabilitas, quae mihi dum eripitur, ipsa quodammodo vita onerosa est. Sola mihi solatio est clari Caesaris Othonis pietas, benivolentia, liberalitas, qui tanto amore vos vestraque diligit, ut dies noctesque mecum sermonem conferat, ubi et quando vos familiariter videre possit: coaevum sibi et studiis consimilem seniorem meum

regem Rotbertum alloqui et complexari. Si ergo Romanum iter, quod causa plurimum synodi me detinet, hoc tempore dilatum fuerit, circa Novembr. Kal. me exspectabitis, et harum rerum interpretem fidissimum, et per omnia vobis obedientem.

EPISTOLA CLXI. AD CONSTANTINUM SCHOLASTICUM.

Vis amicitiae pene impossibilia redigit ad possibilia, etc. Exstat supra, libello De numerorum divisione praefixa.

EPISTOLAE ALIAE GERBERTI

Curante Andrea Duchesnio primum ex ms. exemplari Jacobi Sirmondi Societatis Jesu in lucem editae.

(Hist. Franc. Script. tom. II, pag. 828.)

EPISTOLA CLXII.

ELECTIO ARNULFI REMORUM ARCHIEPISCOPI A GERBERTO

EDITA.

Sanctae ac universali Ecclesiae catholicae salutem dicunt filii Remorum metropolis.

Divae memoriae patre nostro A. sensus corporeos relinquente, clarum lumen pastoris amisimus, praeda hostium facti sumus. Itaque dum molimur, conamur tanti viri resarcire ruinas. Elapsa sunt canonica tempora, violatae sunt leges, quibus cavetur nullam sedem amplius triginta dierum spatio vacare licere. Nuncque tandem pulsantibus divina lux se apparuit, et quo sequeremur ostendit, depulso antichristo, Simoniaca haeresi damnata. Nos, inquam, qui dicimur episcopi dioeceseos Remorum metropolis,

cum omni clero, diversi ordinis populo acclamante, orthodoxis regibus nostris consentientibus, eligimus nobis in praesulem virum pietate praestantem, fide insignem, constantia mirabilem, in consiliis providum, rebus gerendis aptum. In quo hae virtutes, quae sic clare relucent, indicio sunt caeteras abesse non posse. Arnulphum dicimus regis Lotharii filium. Quem etsi altus sanguis vitio temporis sub anathemate positus aliquo infecit contagio; sed tamen hunc mater Ecclesia purificans

mysticis abluit sacramentis: hunc, inquam, dicimus Laudunensis Ecclesiae filium, et, ut verius fateamur, Remensis. Ea quippe civitas Remense territorium, Remensis parochia est: nec sic a beato Remigio divisa, ut fieret aliena. Nimirum ille vir Deo plenus, unitatem appetens, non scissionem affectans, sic scidit ut cohaereret velut pars in toto. Et quis et quantus futurus esset intelligens, natale solum beavit sacerdotii dignitate. Eligimus ergo hunc Arnulphum hinc ortum, hic educatum, Simoniacae haereticis expertem, a factione tyrannica remotum, sua cuique debita jura reddentem, sanctuarium Dei non dissipantem. Sint procul ab electione nostra dolus et . . . . . . nec putent eam ad se pertinere filii Belial, filii pacis et concordiae stabilem

et solidam in perpetuum faciant confirmando, corroborando, subscribendo.

EPISTOLA CLXIII. EX PERSONA ARNULPHI REMENSIS EPISCOPI.

Etsi adhuc neque in republica, neque in privata, nulla merita nobis sint, his tamen animus minime deest, specialiusque quodammodo inardescimus ad comparandos ac retinendos vestros affectus. Ob id itaque Gerardum antiquum militem vestrum vim inferentem, ac beneficium nostri fidelis Guenirici

pervadentem patientia ferimus, utque eum quiescere jubeatis oramus. Et si forte dissimulaverit, utrumque monitorem experiatur sui justissimum hostem.

EPISTOLA CLXIV. E. EPISCOPO TREVERENSI EX PERSONA EJUSDEM.

Sciens benevolentiam, vel potius pietatem vestram, qua semper usi estis circa beatae recordationis praedecessorem meum, feliciorem me judico, si eam sic accipio uti acceptam terminus nesciat. Itaque ex abundanti charitate a vobis facto principio congaudemus, ac mutua dilectione frui indissolubiliter optamus. Et quia tumultus dissidentium regnorum, ac novitas nostrae ordinationis decernere ac perficere, qui animose impediunt actuum nostrorum moderamina, consoli atae prudentiae vestrae

delegamus: simul quoque oramus si fieri potest definite praescribi, ubi et quando post reditum vestrum a palatio convenire possimus, simusque ad praesens certi, si quid rerum novarum didiceritis, post plenius instruendi quod planius pernoscetis. Magnum argumentum est in sanctissima amicitia, ac firma societate nos in aeternum mansuros, cum eisdem utamur auctoribus quibus apud praedecessorem meum in otio et negotio semper usi estis interpretibus.

EPISTOLA CLXV.

Plurimum intelligo vos intelligere motus animi mei, eoque amplius vos accurate diligo, et amplector. Recordor quippe honestissimae admonitionis, qua

me satis diu a communione quorumdam principum suspendistis, quid velletis significastis. Oro ergo per venerabile nomen patris mei, et per inviolatam fidem, qua se suosque semper colui, ne cogar eorum hominum oblivisci quos ob ejus amorem meis commodis neglectis praecipue semper dilexi. Dominae meae Theophanae servata fides circa se suumque filium, ne sinat me fore gloriam suorum hostium, quos propter se, si quando valui, abduxi in opprobrium et contemptum. Iterum in commune oro, et obsecro ne ejus vobis displiceat servitus, cui vestrum imperium, honor, potestas, hactenus placuerunt. Facite vestra liberalitate ne absentia honestatis, fuga optimarum artium, efficiar sectator Catilinae, qui in otio et negotio praeceptorum Marci Tullii diligens fui exsecutor.

EPISTOLA CLXVI.

Non alienum est a vestra humanitate, et a sacrosancto sacerdotio, quaerentibus consilium consilium dare. Nulli mortalium aliquando jusjurandum praebui, nisi D. M. Othoni. Id ad dominam meam Th. ac filium ejus Oth. Aug. permanasse ratus sum; quippe cum in tribus unum quidem quodammodo intellexerim. Quousque ergo hanc fidem servandam censetis? Dico equidem quod spoliatus amplissimis rebus imperiali dono collatis, apostolica benedictione confirmatis, nec una saltem villula ob fidem retentati vel retinendam donatus sum. Dico quod inter gravissimos hostes vestros positus, nullis eorum

beneficiis quamvis ingentibus oblatis inflexus sum. Quousque ergo id genus amicitiae exercebo? Consulite, ac solatium imploranti praebete, etsi non ob mea merita, sed tamen et propter vestra erga omnes semper laudata beneficia.

EPISTOLA CLXVII.

Conceptam laetitiam Romani itineris, quo vester comitatus ac dominae Theophanae semper Augustae futurum alloquium ampliorem fecerat, senioris mei prohibitio conturbat. Vices ergo meas velut amicus amici obtinete. Et ut pallium a domino papa per vos consequamur, et gratiam dominae nostrae per vos coeptam retineamus. Cujus obsequio, Deo annuente, in Pascha erimus, nec quisquam erit qui vos ab ejus ac filii sui fidelitate ac servitio prohibere

possit.

EPISTOLA CLXVIII. AD RAINARDUM MONACHUM BOBIENSEM.

Quidam Tetbaldus, ut ipse ferebat, monachus Bobiensis, praeterita aestate, ad nos venit, per quem nostra scripta tibi direximus, quibus tuae litterae non satis respondent. Itaque et exemplar prioris epistolae remittimus, et tuae petitioni hoc modo consulimus. Si sub regula patris Benedicti ac spirituali abbate tibi militare delectat in alio monasterio, mea licentia utere, nec obsit tibi transitus causa religionis, et imperio abbatis tui factus. Caeterum in dando et accipiendo frena licentiae relaxamus partim, partim restringimus: hoc modo servata discretione, ut quod jure et sine offensione divinarum legum dandum

ac recipiendum est, des ac recipias. Nec putes ad meam licentiam pertinere, si quid tyranno aut impio sponte tribueris, vel ab eis acceperis.

EPISTOLA CLXIX. AD REMIGIUM MONACHUM TREVIRENSEM.

Petitio tua, dulcissime frater, toties repetita, quibus jactemur fluctibus satis ostendit. Nescis, nescis quae naufragia pertulerimus, postquam a te digressi sumus. Gravissimis quippe laboribus aestivis et continuis eos contraximus morbos quibus pestilens autumnus pene vitam extorsit. Accessit ad haec violenta fortuna, cuncta quae dederat repetens per eos praedones qui urbem Remorum depopulati sunt. Nunc amicorum captivitatem deflemus, et an sedes nobis sint permutandae pervigili cura deliberamus.

Eo in luctu, eoque in moerore nostra patria est. Timor et tremor muros circumdant, inopia cives premit. Clerus utriusque ordinis propter futuram vastitatem ingemit. Ergo sit tui muneris manus levare ad Omnipotentem pro nobis. Et si Divinitas poenam alleviaverit peccati erimus non immemores tui per omnia beneficii.

EPISTOLA CLXX. GERBERTUS RAIMUNDO.

Nostro reverentissimo patri RAIMUNDO du. Filius.

Quo in portu agam navim gubernatore amisso, scire vos, dulcissime Pater, et quinam sit status in Francorum R. p. [republica]. Ego cum st atuissem

non discedere a clientela et consilio patris mei beati Ad., repente sic eo privatus sum, ut me superesse expavescerem. Quippe cum esset nobis cor unum et anima una, nec hostes ejus eum putarent translatum, cum me superesse viderent, me ad invidiam Caroli nostram patriam tunc et nunc vexantis digito notabant, qui reges deponerem regesque ordinarem. Et qui R. p. permistus eram, cum R. p. periclitabar, velut in perditionem nostrae urbis pars praedae maxima fui. Eaque res iter meum in Italiam penitus distulit, ubi et organa etiam servantur, et optima portio meae supellectilis. Non enim potuimus obsistere praecipiti fortunae, nec Divinitas declaravit adhuc quonam in portu me sistere velit. Igitur de me et de meis fortunis gavisuri, exspectant exitum

instantis fortunae. Dabo operam pro viribus, nec quidquam eorum quae fieri oporteat intermittam, donec optatis perfruar sedibus, reddamque Deo vota mea in Sion. Vale, amantissime Pater, valeat frater Ariardus, valeat sanctissimum collegium tibi subjectum, meique sitis memores in contemplativis cum patre meo Adal.

EPISTOLA CLXXI. VENERABILI ADHUC EPISCOPO A. GERBERTUS.

Itane socordiae atque dubiis casibus credidisti, ut gladios cervici imminentes non videas, arietes ac vineas ilia tua pulsantes non sentias? Recordare, quaeso, quid actum sit, o felix quondam et dulcis amice, sub imperio patris mei Adalberonis. Divi Aug. Lotharii germanus frater, haeres regni, regno

expulsus est. Ejus aemuli, ut opinio multorum est, inter reges creati sunt. Quo jure legitimus haeres exhaeredatus est, quo jure regno privatus est, et quo in paternam domum rediit? Quae decreta Romanorum pontificum infantes baptizari vetuerunt? Qui sacri canones innocentes presbyteros ab altaribus removerunt? Agit Abraham cum Deo causam, utrum in Sodomis debeat perdere justum cum impio, et tu pastor non dubitas addicere poenae noxium simul et innoxium? Sed quid ego haec minima, cum sciam accusationem tuam a sacerdotibus Dei descriptam, et plenam criminibus, gravidam sceleribus? Electi sunt judices, quorum judicio si defueris, de absentia nihil lucraberis. Et si adfueris, episcopus esse cessabis. Inventus est qui tuas vices sortiatur. Curre

ergo dum aliquid otii superest, neque spem tuam ponas in Ligeri et Sequana, nihil profuturus. Ego quidem factionum, conspirationum, jurisconsulti ac consulentium conscius, ob fidele silentium haec tibi causa veteris amicitiae habui dicere, ut te lethargo alleviarem. Tuum sit plenius remedium quaerere, qui etiam in comitialem morbum videris decidisse. Vale.

EPISTOLA CLXXII.

Immensae benevolentiae ac potius pietati vestrae circa nos immensas rependimus grates. Quanti nos habeatis compassione vestra profecto declarastis. Declaramus ergo et nos quid in futurum moliamur, non solum ex his quae cum paucissimis pernoctamus, sed

etiam ex anathemate in praedones Remensis urbis jam promulgato. Cujus exemplar vobis mittimus, ut ex eo pernoscatis cujus animi simus, simulque nos majora aggressuros, quae suo tempori reservamus. Omnia enim tempus habent. Dicimus tacenda, tacemus dicenda. Agimus quod nolumus, quod volumus nequimus. Ita sunt omnia plena perturbationis, ac potius confusionis: nec se sic ingerunt expetenda, quemadmodum devitanda. Nam si oblata esset rationabilis facultas, jam dudum vestra colloquia expetissemus. Regium nomen, quod apud Francos pene emortuum est, magnis consiliis, magnis viribus resuscitassemus: sed propter impia tempora, propter perditissimorum iniqua commenta, clam agimus quod palam non possumus. Veniet, veniet,

inquam, dies, et prope est, in qua uniuscujusque nostrum probentur et cogitata, et dicta et facta. Interim praescriptas vobis metas recognoscite, nec majora regni negotia velitis definire sine metropolitani conscientia, nec sententiam in his praecipitate quae quo animo fiant ignoratis. Prudentiam roburque vestrum reservate, tunc fortissima pectora hostibus pro nobis exposituri, cum videritis victricia signa nobis ductoribus anteferri.

EPISTOLA CLXXIII.

Mare fluctuans ingressi naufragamur et ingemiscimus; nusquam tuta littora, nusquam portus occurrit. In vobis quietem quaerimus. In vobis certe est, quod cum dederitis non desit, accipienti supersit.

Petimus ergo omni affectu charitatis vos affore Remis II Kal. Aprilis, si jure amicitiae quidquam promeruimus aut promereri posse putamus.

EPISTOLA CLXXIV. AD ROMULFUM ABBATEM SENONENSEM.

Officia dantis et accipientis muneribus vestris exsecuti estis. Nihil enim nobis antiquius in humanis rebus clarissimorum hominum scientia, quae utique multiplicibus librorum voluminibus explicatur. Agite ergo ut coepistis, et fluenta M. Tullii sitienti praebete. M. Tullius mediis se ingerat curis, quibus post urbis nostrae perditionem sic implicamur, ut ante oculos hominum felices, nostro judicio habeamur infelices. Quae mundi sunt quaerimus, invenimus, perficimus, et ut ita dicam principes sceleris facti

sumus. Fer opem, Pater, ut Divinitas, quae multitudine peccatorum excluditur, tuis precibus inflexa redeat, nos visitet, et nobiscum habitet, tuaque praesentia, si fieri potest, laetemur, qui beati Patris Ad. absentia tristamur.

EPISTOLA CLXXV. AD E. ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM.

Pervenit, beatissime Pater, gladius usque ad animam: gladiis hostium undique perstringimur. Hinc fide promissa regibus Francorum urgemur. Hinc potestati principis Caroli regnum ad se revocantis addicti, permutare dominos, aut exsules fieri cogimur. Hoc solum spei superest, quod vos praescia divinitas germanitate quadam nobis devinxit, et ut

invicem onera portemus effecit. Ad vos itaque confugimus tanquam ad rectum praesidium, tanquam ad aram prudentiae, tanquam ad divinarum atque humanarum legum interpretes. Eruntque perlata consulta filiis vestris coelestia oracula.

EPISTOLA CLXXVI. G. SAL. DICIT R. SIBI DILECTO.

Grandia quidem poscis, dulcissime frater, sed tuis meritis non indebita. Nam quid est tam optabile quod benevolentia tua non promereatur? quid tam humile quod conferri amicis haec tempora sinant? Itaque cum tibi desit artifex medendi, nobis remediorum materia, supersedimus describere ea quae medicorum peritissimi utilia judicaverint vitiato jecori. Quem morbum tu corrupte postuma, nostri

apostema, Celsus Cornelius a Graecis <NOBR>ἡπατικόν</NOBR> dicit appellari.

EPISTOLA CLXXVII. AD ROMULFUM ABBATEM SENONENSEM.

Magno curarum pondere in momento temporis alleviatum iri existimamus deliberationibus nostris ad utile et honestum aeque inflexis. Quod utique puris affectibus vestris in divina speculatione ut coeptum, ita consummandum est. Sicque aptiori loco mutua perfruendum charitate

EPISTOLA CLXXVIII. AD BRUNONEM EPISCOPUM LINGONENSEM.

Serenissimi Augusti domini nostri desiderabilem praesentiam vestram causa consultandi jamdudum

exoptant. Moneo ergo vos atque rogo causa salutis totius reipublicae, quamprimum maturare iter. Et quia vos apud Roceium audivi pro mea salute, merear nunc Silvanectis audiri pro omnium bonorum liberatione.

EPISTOLA CLXXIX. AD ECBERTUM ARCHIEPISCOPUM TREVIRENSEM.

Etsi prudentiam vestram in multis expertus sim, nuper tamen plurimum intellexi, cum querimoniam, quam ex persona Ar. archiepiscopi subornaveram, subtili responso perstrinxistis. Veritus itaque sum, famulante conscientia, ne in oculis vestris displicerem, qui mihimetipsi displicere jam coeperam, eo quod non socius vitiorum, sed princeps dijudicarer maximorum scelerum. Ille ego, qui sub imperio

beatae memoriae patris mei Ad. militaveram in schola omnium virtutum, nunc ego regiam incolo aulam, cum sacerdotibus Dei verba vitae conferens. Nec ob amorem Caroli vel Arnulfi passus sum diutius fieri organum diaboli, pro mendacio contra veritatem declamando. Oro itaque antiqua benevolentia vestra dignus inveniri. Quippe existimatione vestra conscientiam meam detexi, ut ex me pernoscatis quid de perditione Remorum intelligere debeatis.

EPISTOLA CLXXX. AD ADALBERONEM EPISCOPUM VIRDUNENSEM.

Omnium consiliorum meorum participi ac conscio non multa verba facturus sum. Satis enim post Patris

mei beati Ad. ad Dominum discessum cur tanto tempore Remis commoratus sum, quo ante perditionem urbis et post perditionem abire contenderim. Saepius quoque illud Terentianum recepistis: Si non potest fieri quod vis, id velis quod possis. Et nunc quidem beneficiorum ac pietatis vestrae circa me non immemor, conceptum amorem erga vos vestrosque conservo, eoque me beatiorem fieri judico. Quomodo enim non diligam diligentes me. Sentio quippe vos condelectari quod sceleratorum hominum conciliabula effugerim, quod communioni ecclesiasticae restitutus sim. Agite ergo causam amici solito more, id est ut Lelius ab Helvetiis vel Suevis redeat, Aquilae dilecto diligendus conquiratur par, ut operum nostrorum sit finis consummata

charitas.

EPISTOLA CLXXXI.

Praecipuam ac singularem amicitiam vestram dum arctius amplectimur, multorum hominum invidiam toleramus, maximeque eorum qui senioris vestri contra nos consilia conturbant. Crescit malum in dies. Multiplicantur inimici nostri, majoremque sumunt audaciam spe dissidentium regnorum. Si ergo ea in vobis est virtus quam credimus et optamus, sentiamus non nobis obesse quod vestrum amorem amori regis O. praeposuimus. Sentiant inimici nostri per vos stabilem esse regnorum concordiam, quam sine suo consultu posse fieri negant. Et quia credibilibus legatis inter hostes difficilis est via, vos legatorum

nostrorum vices explete, quod honestum judicabitis pro nobis spondete. Sic de nobis absentibus praesumite tanquam de praesentibus; et si quid salutare reperietis, quamprimum litteris vel nuntiis significate, ut ignorantibus nostris aemulis per fidissimos internuntios utriusque partis coepta amicitia corroboretur. Hoc ideo dicimus, quia majoris auctoritatis legatos cum sui magno periculo sine certa causa mittere nolumus, et quia conventus regum laboriosus est, et hoc tempore per omnia inutilis propter malivolos utriusque partis. Quod si pravorum hominum consilia convaluisse senseritis, nec honestam et utilem posse fieri amicitiam, inprimis quod maximum est consilium simul et auxilium a vobis imploramus. Neque nos deludi vana

exspectatione sinatis, quos omni genere amicitiarum et affinitatis dignos hactenus duxistis.

EPISTOLA CLXXXII.

Felicitas vestra gloriam simul nobis parit et solatium. Ubi enim est una caro, et unus sanguis, ibi et unus affectus. Abiit illa dies, nec redeat unquam, in qua vester moeror ineluctabilem nobis parit dolorem. Et nunc quidem in pace, sicut et tunc in angustia, nos nostraque vestro condonamus obsequio: ut si quid magnum vestraque dignum memoria vel vi vel ingenio aggredi conamini, nostra utamini opera, diligentia, consilio, ingenio, viribus. Quod si quieti et silentio studetis, et ad praesens et in aeternum liceat nobis gaudere vobis cum pace et quiere,

Nec glorientur aemuli vestri nominis plus sese obesse quam vos prodesse. Sit, si fieri potest, inter nos ac seniorem vestrum honestus habitus amicitiarum. Praescribite sequenda et vitanda, nec patiamini dolis et fraudibus nos circumscribi, qui nullorum hominum amicitiam contra vos decrevimus sequi.

EPISTOLA CLXXXIII.

EPISCOPI REMORUM DIOECESEOS SALUTEM DICUNT

REVERENTISSIMO PATRI R.

Quoniam frater et coepiscopus noster A. infra suam Ecclesiam captus, propter vim hostium, ut fertur, non satis quae sui juris sunt exsequi valet, nos nostri officii non immemores, quod olim in famosissimos praedones suo consilio feceramus, repetivimus. Hoc addito, quod in cibo et potu contra divinum

ac humanum jus nulla misericordia abusi sumus, ut ipse; sed insuper duces et comites, et conscios totius factionis anathemate damnavimus, eamque Ecclesiam a divino officio suspendimus. Caeteris Christianis fidelibus sufficere posse judicantes. Itaque decreti atque anathematis exemplar vobis mittimus, nostraeque sententiae vos favere, atque idem facere hortamur, monemus, oramus.

EPISTOLA CLXXXIV. AD GARINBERTUM ABBATEM.

Quod nostri curam geritis, nostrisque laetamini commodis, debitas rependimus grates. Nec sic locis disparamur remotis, nec ea utimur fortuna, divinitate propitia, ut antiquas non valeamus exercere amicitias. Procurabo igitur quod jussistis, et quoad

potero persuasione vel gratia Augustorum uti, a vicinia Remorum procul dimovebo exercitum, donec in urbe recondatis, si quid residui habetis in agris. Procurate itaque et vos filium meum Aquilam, donec per fidissimos mihi remittatis amicos. Et ne ignoretis quae synodus episcoporum nostrae dioeceseos decreverit, exemplar rerum gestarum vobis nostrisque mitto sociis, ut exinde pernoscatis quid sequi, quid vitare debeatis.

EPISTOLA CLXXXV. LIBELLUS REPUDII GERBERTI ARNULPHO ARCHIEPISCOPO.

Diu multumque mihi in animo replicanti infelicem statum nostrae urbis, nec exitum malorum sine strage bonorum reperienti, ea tandem sententia placuit,

quae et praesentibus mederetur incommodis, et in futurum praecaveret amicis. Permutamus itaque solum solo, dominium dominio, vestraque beneficia emancipati vobis nostrisque aemulis ad invidiam relinquimus, ne fidelitatis promissae hinc arguamur, inde genere amicitiarum ad patruum vestrum quodammodo se habentium perstringamur. Nihil enim alteri debetur eo quo vivimus pacto, fide in alteram partem praetenta. Nam si vos salvos esse volumus, quomodo patruo vestro praesumus? Item si patruo vestro praesumus, quomodo vos esse salvos volumus? Hanc litem sic dirimimus, ad alios demigrando, nec vobis nec illi quidquam praeter benevolentiam debeamus gratuitam. Eam si amplectimini, domos, quas

proprio labore multis sumptibus exaedificavimus, mihi meisque cum sua supellectili reservate. Ecclesias quoque, quas solemnibus ac legitimis donationibus juxta morem provinciae consecuti sumus, nullis praejudiciis attingi oramus, de reliquo non multum deprecaturi. Hoc facto me olim libera colla gerentem ad obsequia vestra honeste invitabitis. Nec dubium erit, si hos terminos praetergrediemini, quin omnia quae possidebamus ut a multis accepimus, aemulis nostris sacramento contuleritis, tunc cum secundum affectum vestrum acutissima pro vobis dictaremus consilia. Nec praeteritorum malorum poterimus oblivisci, cum praesentibus admonebimur judiciis.

EPISTOLA CLXXXVI. ELECTIO GERBERTI REMORUM ARCHIEPISCOPI.

Semper quidem, dilectissimi fratres, judicia Dei justa sunt, sed interdum occulta. Ecce enim post dissolutionem beatae memoriae Patris A. quemdam ex regio semine prodeuntem nobis Ecclesiaeque Remensi praefecimus, et clamore multitudinis impulsi, Scriptura dicente, Vox populi vox Dei, et sanctorum canonum institutis desiderium ac vota cleri ac populi in electione episcopi perquirentium: caligavit acies mentis nostrae litteram incaute sequendo, concordem sententiam divinarum Scripturarum parum investigando. Non erat quippe vox Dei vox populi clamantis: Crucifige, crucifige. Ergo non omnis vox populi vox Dei est; nec omnis cleri et populi vota et

desideria in electione episcopi perquirenda sunt, sed tantum simplicis et incorrupti, id est spe quaestus minime electi. Sententiae Patrum exponendae. Non liceat, inquit, turbis electionem facere eorum qui ad sacerdotium provocantur, sed judicium sit episcoporum, ut eum ipsi qui ordinandus est probent, si in fide et in episcopali vita edoctus est. Nos igitur episcopi Remorum dioeceseos secundum has constitutiones Patrum, favore et conniventia utriusque principis nostri domni Ugonis Augusti, et excellentissimi regis Roberti, assensu quoque eorum qui Dei sunt in clero et populo, eligimus nobis archiepiscopum abbatem Gerbertum aetate maturum, natura prudentem, docibilem, affabilem, misericordem, nec praeferimus illi vagam adolescentiam, ambitionem

se extollentem, omnia temere ministrantem; imo nec talibus subjugari patienter auditu perferimus, quorum sapientia et consilio Ecclesiastica ac civilia jura administrari non posse scimus. Cumque in unoquoque episcopo sit hoc speculandum, maxime tamen in eo qui caeteris praeest metropolitano. Eligimus itaque hunc Gerbertum, qui *** fuit. Hujus vitam ac mores a puero novimus, studium in divinis ac humanis rebus experti sumus. Hujus consiliis ac magisterio informari quaerimus. Ejus electionem subscribendo confirmamus, stabilimus, corroboramus communi omnium bonorum consultu.

EPISTOLA CLXXXVII. PROFESSIO FIDEI GERBERTI REMORUM ARCHIEPISCOPI.

Ego Gerbertus gratia Dei praeveniente mox futurus archiepiscopus Remorum, ante omnia fidei documenta verbis simplicibus assero, id est Patrem et Filium, et Spiritum sanctum, unum Deum esse confirmo, totamque in Trinitate deitatem coessentialem et consubstantialem et coaeternalem et omnipotentem praedico. Singulam quamque in Trinitate personam verum Deum, et totas tres Personas unum Deum profiteor. Incarnationem divinam non in Patre, neque in Spiritu sancto, sed in Filio tantum credo, ut qui erat in divinitate Dei Patris Filius, ipse fieret in homine matris filius, Deus verus ex Patre, homo verus ex matre. Carnem ex matris visceribus

habentem, et animam humanam rationalem simul in eo utriusque naturae, id est hominem et Deum, unam personam, unum filium, unum Christum, unum Dominum, creaturarum omnium quae sunt et auctorem, et dominum, et rectorem, cum Patre et Spiritu sancto, confiteor. Passum esse vera carnis passione, mortuum vera corporis sui morte, resurrexisse vera carnis suae resurrectione, et vera animae* resurrectione, in qua veniet judicare vivos et mortuos, assero. Novi et Veteris Testamenti unum eumdemque credo auctorem et dominum et Deum. Diabolum non per conditionem, sed per arbitrium factum esse malum. Credo hujus, quam gestamus, et non alterius, carnis resurrectionem. Credo judicium futurum, et recepturos singulos pro his quae

gesserunt vel poenas vel praemia. Nuptias non prohibeo, secunda matrimonia non damno. Carnium praeceptionem non culpo. Poenitentibus reconciliatis communicari debere confiteor. In baptismo omnia peccata, id est tam illud originale contractum, quam ea quae voluntarie admissa sunt, dimitti credo. Et extra Ecclesiam catholicam nullum salvari confiteor. Sanctas synodos quatuor, quas universalis mater Ecclesia confirmat, confirmo.

EPISTOLA CLXXXVIII. GERBERTUS OTTONI CAESARI.

Domino glorioso OTTONI Caesari semper Augusto Romanorum imperatori GERBERTUS episcopus debile servitutis obsequium.

Absentiam vestram longitudine terrarum disjuncti

omnino moleste ferimus. Et quod fama nimium devia rerum praeclare quidem a vobis gestarum, ut semper, nec ullam vobis scintillam attulit. De vita et moribus Harmandi comitis hoc tempore a me alienum est, ita gemitus et suspiria fratris et significare mea vobis plurimum refert. Conqueritur quippe ille nobilis vir fratrem suum apud Gorziam fame necari contra suam suorumque natalium dignitatem, ignominiaeque ducit hoc sempiternae. Quod si verum est, quid sibi volunt tam dira supplicia? quod genus mortis acerbius fame? Omnia poenarum genera sola fames exsuperat, mortem ipsam contemnit, ac eam contra naturae usum in se provocat. Removere, quaeso, tam immane nefas, et petenti fratri fratrem adhuc, ut

dicit, spirantem, reddite. Eorum conditiones tantum mementote qui capiunt et capiuntur, ne capti post libertatem aut per se aut per suos capientes, vel amicos capientium pro causa captionis laedere valeant.

EPISTOLA CLXXXIX. GERBERTUS OTTONI.

Domino excellentissimo OTTONI Caesari semper Augusto, suorum episcoporum minimus semper et ubique debitae servitutis obsequia.

Cum inter humanas res nihil dulcius vestro aspiciamus imperio, sollicitis pro vobis nihil dulcius significare potuistis, quam vestri imperii summam gloriam, summam cum dignitate constantiam. Et quaenam certe major in principe gloria? quae laudabilior in summo

duce constantia, quam legiones cogere, in hostilem terram irrumpere, hostium impetum sua praesentia sustinere, seipsum pro patria, pro religione, pro suorum reique publicae salute maximis periculis opponere? Quae facta quam felices exitus habuerunt. Minori sumus affecti cura ob legationem Leonis abbatis vobis directam super illo Arnulfo, sed neque animo insedit ea legatio, quae omnino falsa est, sed quae Leo abbas a meis Gallis promissa exigit, vera fore putavit. Aut si ita est, novi ingenitam vobis benevolentiam, talibus ausis et velle et posse obsistere. Et quoniam noster Leo iter suum ad vos intenderit volando, ut ipse scripsit, VI Id. Sept. quando primum allata venit epistola, iniquis, ut credo, memorata ventis, nihil super Arnulfo consultum est.

Sed fert secum alia ut magnis inventa ingeniis, ita magnis finienda consiliis. Aeternum vale vobis vester G. Et quia ut magnifices magnifice magnificum Sasbach contulistis, aeterno imperio vestro aeternum se dedicat vester Gerbertus. Et quia R. S. V. D. aeterno obsequio vestro se mancipat G. vester. Hinc a vobis liberaliter collata, sed a quodam nescio cur ablata, restitui sibi petiit vester G. Extremus numerorum abaci vestrum definiat.

EPISTOLA CXC.

Domino et reverentissimo patri ill. G. filius.

Sanctissimas amicitias firmissimasque societates luculenta oratione quam dulces, quamve utiles essent expressistis, meque tanto fructu divinitatis participem sociumque esse et fore dignati estis. Quid

enim est aliud vera amicitia, nisi divinitatis praecipuum munus? Hac igitur amicitia vestra fretus, deque ea bene praesumens, atque in posterum meliora sperans, Arnulfi reditum ad urbem Remorum non expavesco, sed si ita pervenerit, ut Hungerius qui voluit retulit; ob quam causam de Hur Chaldaeorum liberari confido, vestrisque obsequiis non deesse. Quodque semper volui, semper optavi, haec causa comitem individuum efficiet, eique solemne imperium appellamus. Quare quid dulcius, quid praestantius? Non ergo suspirandum pro causa amici vobis fuit, vel erit, cum ex toto, cum ex communi voto et deliberatione cuncta provenerint, sintque proventura divinitate propitia, vobis consulentibus,

amicis juvantibus, imperio vestro omnia feliciter exsequente et procurante. Valete, et ob res nostri Caesaris bene gestas, bene se habentes, mecum gaudete. Iterum et numerosius valete.

EPISTOLA CXCI.

OTTONI CAESARI ET AUGUSTO IMPERATORI QUOQUE

ROMANO GERBERTUS.

Domino et glorioso semper Augusto OTTONI Caesari GERBERTUS.

Scio me Divinitatem in multis offendisse, et offendere, sed vos vel vestros in quo offendisse redarguor nescio, et uti mea servitus sic repente displicuerit. Utinam a vestra munificentia cum gloria tanta collata aut non licuisset suscipere, aut suscepta

cum tanta confusione perdere! Quid hoc esse putem, quod utique dedistis, aut dare potuistis, aut non potuistis? Si non potuistis, cur posse simulastis? Si autem potuistis, quis ignotus et sine nomine imperator imperatori nostro notissimo, et per orbem terrarum famosissimo, imperat? In quibus tenebris ille furcifer latitat? In lucem veniat, et crucifigatur, ut nostro Caesari libere imperare liceat. A multis creditum est me apud vestram pietatem posse opitulari multis. Nunc operae pretium est habere patronos quos olim defendendos suscepi, majorque fides hostibus meis habenda quam amicis. Amici quippe salubria cuncta, prospera omnia docuerunt. Hostes nec praecepta, nec beneficia mihi profutura, dulcia principia amaros exitus habitura, seu prophetico,

seu fanatico spiritu praedixerunt. Quae quidem mihi plus quam velim tristia, sed imperiali personae minus convenientia. Tribus, ut ita dicam, saeculi aetatibus, vobis, patri, avo, inter hostes et tela fidem purissimam exhibui, meam quantulamquamque personam regibus furentibus, populis insanientibus pro vestra salute opposui. Per invia et solitudines, per incursus et occursus praedonum, fame et siti, vi frigoris et aestus excruciatus, infractus inter tot tempestates exstiti, ut mortem potius praeoptarem quam filium Caesaris tunc captivum imperantem non viderem. Vidi et gavisus sum, et utinam liceat usque in finem gaudere, et vobiscum dies meos in pace finire!

EPISTOLA CXCII. ADALBERTO ARCHIEPISCOPO, ABBATI MAJORIS MONASTERII.

Servat natura vices, terraque bona, non suo judicio diu infecunda, mirandos flores fructusque parturit. Ecce enim beati Martini cellula monachorum agmina jam dudum emortua resuscitat. Martini virtus in suis discipulis dignoscitur. E quibus beatae conversationis alumnam tanquam exemplar vitae et morum accepisse Osulphum gaudemus. Hujus sanctissimos affectus vestris affectibus consociandos offerimus, ut qui se singulari certamine antiquo hosti opposuit, precum vestrarum clypeo victor evadat. Alleviemur ergo nos vestris meritis, qui nostris praegravamur offensis.

EPISTOLA CXCIII. GERBERTUS ARNULPHO AURELIANENSI EPISCOPO.

Multum mortalibus divinitas largita est, o mei animi custos, quibus fidem contulit, et scientiam non negavit. Hinc Petrus Christum Dei Filium agnoscit, et agnitum fideliter confitetur. Hinc est quod justus ex fide vivit. Huic fidei ideo scientiam copulamus, quia stulti fidem non habere dicuntur. Hanc vos habere fidem illa generosi animi praeclara scientia indicat: hoc vestrae orationis series manifestat, qua eam inter nos aeternari cupitis. Habeo igitur et rependo gratias tantorum munerum largitori, et quod mihi in nullo a me dissentientem amicum reservaverit, et quod aemulis nostris verisimilia non tamen vera narrantibus minus credidit. Hoc

tui muneris esse, bone Jesu, qui facis unanimes habitare in domo: hoc ego sacerdos tuus coram te confiteor venerabilem artificem * tuum A. me colere, diligere, amare, cunctisque mei ordinis quos hodie noverim corde et ore proferre. Procul ergo esto omnis fraus et dolus, pax et fraternitas hic adesto, ut qui alterum laedit utrumque laeserit. Me Christi potentia protegente non vis tyrannica ab hoc deterrebit incoepto; non minae regum, quas in hoc Paschali festo pertulimus graves. Accusabamur quippe monachos sancti Dionysii injuste damnasse. Urgebamur coram damnatis divina obsequia celebrare nec privilegiis Romanae Ecclesiae monasterio beati Dionysii factis contraire debere. Ad hoc opponebatur nobis, privilegiis canonum auctoritate promulgatis

nos assensum praebituros: nec si quid contra leges ecclesiasticas decretum sit pro lege recepturos. Sed cum in me specialiter pondus causae retorqueretur, mei juris illum non esse aiebam, nec me in meorum dominorum prosilire injuriam, ut insimulabar, ipsorum interesse cujus culpa eadem proferant, videre. Cum sententia saecularium monachorum obtinuisset parti . . . . . Hoc itaque se habere filius vestrae beatitudinis testis est Fulco, qui mei animi amaritudinem non sine lacrymarum effusione cognovit. Dolebam quippe, ac multum doleo . . . . . vos insuper nescio a quo delatore insimulatum esse quasi regii honoris insidiatorem, et qui . . . . . Non ergo, ut vobis relatum est, mea valentia in vos saevit, nec elocutio dura absenti amico detraxit. Sed dum vos excusare nisus

sum, me pene accusatum palatinis canibus objeci. Sit itaque inter nos, ut vultis, est tantum, non autem est et non: sit auxilium in commune et consilium. Quod etiam in sacris per data verba, si vestrae sublimitati placet, confirmandum fore censeo, ut, amoto motu omnium suspicionum, sit nobis cor unum et anima una.

EPISTOLA CXCIV. GERBERTUS CONSTANTINO MICIACENSI ABBATI.

Satis super venerabilis A. legatione miratus sum. Referebat quippe *. Haec autem omnia non dolores, sed initia dolorum sunt. Majus est quod quaeritur, et quod appetitur, quam ego humilis et parvus, verumque proverbium est: Tua res agitur paries cum

proximus ardet. Et divinus sermo: A sanctuario meo incipite, id est a regni fundamento et ab arce. Hoc factum qui doli comitentur, in aperto est. Hoc enim concesso, dignitas vel potius gravitas confunditur sacerdotalis, status regni periclitatur. Quod si hoc inconsultis episcopis agitur, episcoporum potestas, gravitas, dignitas annullatur. Qui episcopum quamvis sceleratum sacerdotio privare nec potuerunt, nec debuerunt. Si vero consultis, ipsi suae damnationis testes sunt, qui a se non judicandum judicaverunt. Et qui contra professionem suam et subscriptionem suam in libello abdicationis a seipsis factam venire praesumpserunt. Reducetur ad memoriam ejus captio, carcer prolixus, alterius in ejus sedem ordinatio, ordinatores, ordinatus, atque

ab eo ordinati calumniae subjacebunt. Ipsi quoque reges in peccatis singulis peccatores apparebunt. Nec sibi quisquam blandiatur, quolibet conquassato, se incolumi, nec falso nomine sponsionis decipiatur, cum res et facta non ex indulgentia judicum, sed ex stabilitate pendeant causarum.

EPISTOLA CXCV. LEODICENSI EPISCOPO NOCHERIO.

Licet non ignoremus ex quo fonte motus animi vestri in nos profluxerint, tamen ex officio nostro praestare debemus, sine gravi lite, quantum vestra interest, ut hic fons arescat, et hic motus conquiescat. Igitur ad petitionem venerabilis VV. Argentinae

civitatis episcopi nudiustertius descripsi materiam malorum nostri temporis; et quid inter partes conveniret vel disconveniret aperui; vobis tanquam probatis judicibus direxi. Et nunc ad votum meorum hostium, quia ex toto orbe fieri non potest, saltem ex toto nostrorum principum regimine, ut universale cogatur concilium, modis quibus valeo elaboro. Eo conveniendi et disceptandi, non solum curiosis, sed etiam hostibus, libera datur facultas. Tantum quippe a nobis abest maleficium, tantumque in innocentia confidimus, ut regulare judicium non solum non devitemus, sed etiam quasi toto orbe fugiens prosequamur. Ecce nunc tertio moniti si praesentiam suam exhibere noluerint, et appellatio et litis retractatio lege peremptoria sopientur. In

qua re vestrum est animadvertere, cui ira Domini comminatur dicentis: Vae illi per quem scandalum venit! Cum enim Paulus apostolus dicat: Nos quidem praedicamus Christum Jesum. Judaeis quidem scandalum, Graecis autem stultitiam. Non itaque Paulo est vae, sed his, ut ait propheta, qui dicunt bonum malum, et malum bonum. Novit Dominus qui sunt ejus, novit qui sui permoveantur zelo. Sed si Deus pro nobis, quis contra nos? Oro ergo et deprecor per eam, si qua est in vobis pietas, ut non plus meis hostibus quam vobis de me credatis. Experimini an sim qui fuerim scilicet vobis per omnia devotus et obsequens, in commune fidus amicis, aequi et veri amantissimus, sine dolo

et superbia, vestra vestrorumque usus amicitia, qui non meo vitio perditam a vestra virtute reposco: ea negata multum doliturus, itemque recepta multum gavisurus.

EPISTOLA CXCVI. G. ABBATI S. GERALDI, ET FRATRIBUS.

Pro mei loci atque ordinis officio magnorum negotiorum occupationibus ad plurima distractus, nec legatis, nec litteris quae circa me geruntur hactenus vobis significare volui. Nunc quoniam frater . . . . . . sicut per antiquiorem . . . gerulum scripseram, dum urbem Remorum causa Dei fugio, urbi Remorum gratia Dei praelatus sum. Quae res gentes et populos in mei excitavit invidiam. Et quia viribus nequeunt, legibus ulcisci quaerunt. Estque tolerabilior armorum colluctatio

quam legum disceptatio. Et quamvis aemulis meis dicendi arte, et legum prolixa interpretatione, quantum mea interest, satisfecerim, non tamen adhuc semel coepta deposuerunt odia. A teste ergo, reverendi Patres, vestroque alumno fusis ad Deum precibus opem ferte. Discipuli victoria, magistri est gloria. In commune quidem omnibus vobis pro mei institutione grates rependo, sed specialius patri R. Cui, si quid scientiae in me est, post Deum inter omnes mortales gratias rependo. Nunc . . . . . valeat sanctum collegium vestrum . . . . . . valeant quondam mei noti vel affinitate conjuncti, si qui supersunt, quorum tantum speciem nec omnia satis novi: non eorum aliquo fastu oblitus, sed barbarorum feritate

maceratus, totusque, ut ita dicam, alteratus. Quae adolescens didici, juvenis amisi: et quae juvenis concupivi, senex contempsi. Tales fructus affero mihi. O voluptas! talia mundi honores pariunt gaudia. Credite ergo mihi experto. In quantum principes exterius attollit gloria, in tantum cruciatus angit interius.

EPISTOLA CXCVII.

Consuluistis utrum is qui sororem suae conjugis adulterio polluit, post peractam poenitentiam ad priorem copulam redire debeat, an alteram sortiri. Et alterum quidem permittitur, alterum penitus inhibetur. In conciliis Africanis, titulo 49, placuit ut secundum evangelicam et apostolicam disciplinam, neque dimissus ab uxore, neque dimissa a marito,

alteri conjungantur, sed ita maneant ut sibimet reconcilientur. Quod si contempserint, ad poenitentiam redigantur. Quod si mulier duxerit alterum, non prius accipiat communionem, quam is quem reliquit de saeculo exierit: nisi forte necessitas infirmitatis dare compulerit. Agat ergo hic ad ultimum poenitentiam lege eorum qui se incesto polluerunt, sed scilicet decennalem. Femina quoque nihilominus cognata, et, si fieri potest, castitatem professa, quod calore juventutis urgetur: timendumque ne a Satana tentetur. Nihil inde melius novimus, quam quod Leo papa de similibus dicit. Adolescens, inquit, si continens esse non potest, uxoris remedio potest sustineri. Ad hunc modum dici potest, ut si haec adultera se continere non potest, nubat, ut ait Apostolus, tantum in Domino.

EPISTOLA CXCVIII. GERBERTUS LEONI PONTIFICI.

Sciens magnam benevolentiam vestram erga me, tanti viri amicitia felicem me judico. Enimvero quia nostra servitus minus vobis obsecundata est quae oportuerit, non malevolentiae ascribendum est, sed necessitati. Inter varios quippe tumultus, quibus assidue quatimur, vix aliquis idoneus reperitur, cui tuto secreta pectoris reserentur. Ita sibi virtutis arcem dolus et fraus, simulatio et dissimulatio, vicissim occupaverunt. Hinc est quod postquam a me digressi estis, nulla litterarum mutua perfunctione usi sumus, nisi ea quae vobis sub triplicatae crucis

signo direximus. Itaque nos et nostra sub vestra dispositione ita constituimus, ut qui forte nos laeserit, domno Leoni pontifici injuriam irrogasse visus sit. Nec erit deinceps nostri juris quid, quantum, quibus, et quando placitura parentur: sed domno Leoni diligens aderit obsequium ministri. Saluto domnum episcopum amicum per omnia reverendum: multum de ejus sapientia et eloquentia praesumens, et singulari morum probitate, ac per hoc obsequio ejus me obnoxium reddens.

EPISTOLA CXCIX. AD JOANNEM PAPAM.

Sanctissimo vestro apostolatui potuisse subripi me cujuspiam pervasionis reum videri, dolore vehementi

afficior, et totis visceribus ingemisco. Eo quippe animo in Ecclesia Dei hactenus versatus sum, ut multis profuerim, neminem laeserim. Non ergo Arnulfi peccata prodidi, sed publice peccantem reliqui: non spe, ut mei aemuli dicunt, capessendi ejus honoris, testis est Deus, et qui me noverunt, sed ne communicarem peccatis alienis.

EPISTOLA CC.

Quia vestris interdum non utimur alloquiis, non satis aequo animo ferimus. Per haec enim mutua manet charitas, dissociata coeunt, aspera mitescunt, simultates intereunt, multaque praesentium comparantur commoda. At dum ista motu temporum minus assequitur, ut epistolaris brevitas inter nos affectus explicet, petimus benevolentiam vestram

pro fratre . . . . . . ut prosit ei apud vos nostra intercessio, plusque sibi nostra obtineat epistola, quam fortuitu cujuspiam oblata munera. Temporum difficultatibus addicti regulariter convenire, et quae Dei sunt quaerere, hactenus non satis valuimus. Nunc quia Deo miserante respirare datur, censemus, vosque interesse omni evitabili excusatione postposita monemus et oramus. Licet omnibus sacerdotibus disciplinae forma aequaliter proponatur, et cognoscendi et observandi sacros canones Spiritu Dei conditos, et totius mundi reverentia consecratos; nobis tamen arctius indicitur quod in exemplar morum et vitae a pastoribus acceptum in subditum gregem gratiosus propagetur. Cum ergo pecuniam

in facte anteponimus, cur sanctarum legum jura illicita cupiditate calcamus? Et haec quidem Dominus, et clamores quos assidue patimur, non sicut tyrannus tyrannorum praejudicio, sed sicut sacerdos sacerdotum judicio, pensetis, discernatis, dijudicetis. Hos motus compescite, has querelas sopite, morum gravitate, annorum teneritudine superate. Lectio continua, et interrogatio assidua mentem vestram exacuat. Cur judicium . . . . . . . . nos latuit? Cur ad majorem audientiam provocans suis rebus privatus est? Quod si non provocans, sed tacens spoliatus, quare in eum prolatum judicium ad nos non est relatum? Si haec itaque scienter egistis, lex in contumaces est: si ignoranter, utique venia danda hoc pacto, ut illegaliter ablata presbytero restituantur

legaliter: postquam, si ita videbitur, judicium legibus innovetur, ne si existimetis filium meum R. suae diffidere causae, quia nunc ex condicto non occurrit. Pluribus enim occupati negotiis, eum examini vestro dirigere usque in XV Kal. nequimus. Quas moras sibi non obfuturas pro summa benevolentia vestra circa nos omnimodis deprecamur. Quod si haec mansuete feceritis, in ejus judicio sine personarum acceptione judicaveritis, plurima nos debere obsequio vestro facietis.

EPISTOLA CCI.

GERBERTUS ET OMNES EPISCOPI DIOECESEOS REMENSIUM,

PERVASORIBUS EJUSDEM.

Girbertus gratia Dei Remorum episcopus, Guido Suessonicus, Adalbero Laudunensis, R. Noviomensis,

Rot. Cameracensis, O. Silvanectensis, F. Ambianensis, B. Moriensis, Her. Belluacensis, per gratiam sancti Spiritus episcopi, vobis Girberto et his qui subscripti sunt pervasoribus, carnificibus atque tyrannis. Diu modestia sacerdotum furoris vestri rabiem sustinuit, et adhuc patienter exspectat. Quousque ergo insania vestra sanis intellectibus nostris obsistet? Quousque dissimulatio pravorum simplicium quietem turbabit? Caedes clero infertis, a cleri, monachorum et pauperum rapinis non cessatis. Convenimus ergo conscientiam vestram omnes episcopi Remorum dioeceseos, ad satisfactionem invitamus, spatiumque poenitentiae usque in proximis Kalendis attribuimus: tunc vos aut infertiles Ecclesiae palmites

recognituri, aut tanquam inutile lignum ab agro Dei gladio sancti Spiritus excisuri.

EPISTOLA CCII. AD ERVEAM BELVAGORUM EPISCOPUM.

Quod tanto tempore dilectum nobis D. retinuimus, non malevolentiae causa, sed summae utilitatis vestrae, et vobis honestum et utile parere possit. Et nunc quidem illum patriam parentesque, sed et omne amicorum genus nostrum ob amorem derelinquentem vestrae charitati, ut petitis, dirigimus. Quem velut thesaurum inaestimabilem e sinu nostro in vestri jura transfundimus. Suscipite ergo illum in disciplinis liberalibus eruditum, in opificum magisterio edoctum, a multis multa mercede expetitum

sed a nobis obtentum. Quem sic tractari et custodiri volumus, ut dolorem ei partum ex nostra absentia vestra sublevet indulgentia. Eaque munificentia et liberalitate illum habetote, quae deceat G. Remorum archiepiscopum dantem et Bellovagorum episcopum accipientem.

EPISTOLA CCIII.

Oportebat te virginem spectabilem patris pacta et constituta laudare et corroborare. Sed quoniam ea dissolvisti, et quae insuper egisti pernegare contendis, invitamus te ad tui peccati recognitionem. Te quoque R. a direptione rerum . . . . . . cessare jubemus, et male pervasa restituere. Nec te . . . . . . praetereundum existimes, te, inquam, tonsura clericum, sed vita et moribus * triennium cum tuo complice N.

Vos, inquam, omnes aut dignos poenitentiae fructus Ecclesiae catholicae ostendetis, aut velut ethnici et publicani ab Ecclesia catholica gladio sancti Spiritus propulsabimini.

EPISTOLA CCIV.

Suscepta querimonia, reverende pater, scripsimus cum fratribus et coepiscopis nostris pro eadem causa, contemptoribus quoque vestris commonitorias misimus litteras. Erit ergo vestrae prudentiae propter pacis charitatisque custodiam, si resipuerint, eos velut exorbitantes filios blande suscipere. Quod si, quod absit, in malitia perseveraverint, tunc in celebri Ecclesiae loco nostrae vocationis scripta ad legendum proponi jubemus. Deinde excommunicationem

rationabiliter conscriptam, et a vobis solemniter celebratam celebri affigi loco, ejusque exemplar nobis dirigi, ut idem in nostris fiat Ecclesiis. Et quoniam eruditum vobis clericum mitti orastis, qui in his et in aliis adjumento esse posset, cum redierit meus D., dabimus operam ut vestris deserviat obsequiis.

EPISTOLA CCV.

Quanto moderamine salus animarum tractanda sit, et vestra fraternitas novit, summopere pensandum est, ut ne quid nimis. Ecce enim dum judicii severitatem in Ecclesiam scilicet exercetis, modum a patribus constitutum transcendistis. Nam quae concilia vel decreta parvulos baptizari, vel fideles in coemeteriis sepeliri vetuerunt? Quod si is locus

interdicto vestro, et, ut solemniter dicamus, vestro banno jure tenetur astrictus, liceret innocentibus parochianis ad alia transmigrare loca, suisque legaliter uti sacris. Moneo igitur paternitatem vestram modum judicii temperare, totumque negotium ita pertractare, ut ante oculos divinae Majestatis placere possitis, et coepiscoporum judicio non displiceatis. Varios mali temporis diu jam sufferens motus, ad vestrum solatium tanquam ad tutissimum confugio portum. Alioquin, aut vestra solabimur ope, aut peregrina nobis expetenda subsidia.

EPISTOLA CCVI. GERBERTUS ADHELAIDI IMPERATRICI.

Saepenumero mecum reputans ubinam fides, veritas,

pietas, et justitia, domicilium sibi fecerint, vestra solum pietas et majestas occurrere potuit, qua virtus multiplex semper inhabitavit atque possedit. Ad vos ergo tanquam speciale templum misericordiae supplex confugio, vestrumque semper salubre consilium et auxilium reposco. Quia enim . . . . . in me unum acerba fremunt, vitamque cum sanguine poscunt. Additur ad malorum cumulum . . . . . Saevit et ipsa quae solatio debuit esse Roma. Oro ergo et deprecor vestra vestro imperio mitescant regna. Ego quippe totus ubique vester vestrum exspecto examen et levamen. Idque solum certum esse nosse qui velle, quod vobis constiterit placuisse.

EPISTOLA CCVII.

Humanas res aeterno regi consilio cum semper Divinitas ostenderit, tum praecipue vestro tempore consiliorum suorum vos esse materiam voluit. Exaltavit enim vos et humiliavit, eamque humilitatem sua bonitate modificans, extenuans, atque cum summa multorum populorum prosequente favore, vestrae sedi restituit, et tanquam aurum in fornace probatum in sua domo clarius relucere jussit. Laudo igitur et glorifico misericordias et miserationes ejus, cum in vobis, tum in me, quem peregrinum, totoque, ut ita dicam, orbe profugum quandoque requiescere jussit, certaque consistere terra. Dirigo vobis multum dilectum, quem a sacro fonte me suscipere voluistis. Sed utrum nobis erudiendum mittere debeatis, non est nostri judicii. Si enim recusamus,

ingrati fortasse apparemus; et si laudamus, quiddam est sinistrum puero. Quod temporum difficultas intulerit, nostro imputabitur vitio.

EPISTOLA CCVIII. GERBERTUS FULCONI EPISCOPO AMBIANENSI.

Inter varias magnarum rerum occupationes nulla molestia magis afficimur quam vestrorum excessuum crebra relatione. Etsi enim totius metropolis Remorum cura nobis injuncta est, sed vestri potissimum, qui et amorum teneritudine, et morum levitate pondus sacerdotale necdum ferre didicistis. Cur ergo, contra pactum in commune statutum, usque ad tempus consilii pervasionem in propria paroechia fecistis? Nec in hoc enim alleviamini, si res Ecclesiae sunt quas diripuistis, cum hoc nisi legibus fieri

non liceat. Accessit ad hoc illicitum armorum praesumptio, Ecclesiae violatio, quasi sacerdoti omnia in ecclesiis liceant. Sed, ait Apostolus, omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. Licent per liberum arbitrium, quo male usi estis: sed non expediunt per jura divina, quae contempsistis. Monemus itaque fraternitatem vestram errata corrigere, et nobis quos offendistis, si placet, satisfacere, ut horum excessuum recognitio multorum peccatorum possit esse abolitio.

EPISTOLA CCIX. GERBERTUS ARCHEMBALDO ARCHIEPISCOPO TURONENSI.

Querelam vestram non sine fraterna compassione suscepimus. Unde consilium et a uxilium, quantum

nostra interest, non differimus. Quia enim clerus, ut dicitis, beati Martini benedictionem vestram renuit, fiat ut scriptum est: Noluit benedictionem, et elongabitur ab eo. Pro accepta vero injuria repulsionis, pulverem calceamenti excutiendum esse contra illos Dominus docet.

EPISTOLA CCX. ADELAIDI IMPERATRICI GERBERTUS.

Incredibili pene et nimium sceterata relatione tanto dolore affectus sum, ut lumen oculorum prope plorando amiserim. Sed quia jubetis ut vos adeam, consolationemque impendam, rem quidem bonam, sed impossibilem imperatis. Transierunt enim dies mei, o dulcis domina et gloriosa, senectus mea mihi diem minatur ultimum. Latera pleuresis occupat,

tinniunt aures, distillant oculi, totumque corpus continuis pungitur stimulis. Totus hic annus me in lecto a doloribus decumbentem vidit, et nunc vix resurgentem recidivi dolores alternis praecipitant diebus. Quod si quid requiei a doloribus dabitur, vestri beneficii immemor esse non potero. Licet sufficere posse videatur quod synodus Nicaena de communione privatis definit, ut hi qui abjiciuntur ab aliis non recipiantur, omni jussioni vestrae paremus tum in his, tum in quibuslibet honestis et competentibus negotiis. Sed quia cum magno moderamine salus animarum tractanda est, nec quisquam praepropere a corpore et sanguine Filii Dei submovendus, per quod mysterium vera vivitur vita, et quo

juste privatus vivens mortuus est, dignum ducimus militarem virum nostra primum admonitione conveniendum, si forte resipiscat, et vestrae reverentiae satisfaciat. Et nos quidem illum jam dudum pro his proque aliis excessibus, a liminibus tantum Ecclesiae cum aliis quibusdam submovimus, post separaturi a corpore Domini, ac deinde a fidelium communione, ut his quibusdam gradibus suae salutis admoneatur, et unius contagio pro hujusce temporis male, necessaria sub nomine militari cohabitatione, populus Dei minus inficiatur, solusque suam interim portet malitiam, ignominiam et ruinam.

EPISTOLA CCXI. CANONICIS SANCTI MARTINI EX PERSONA EPISCOPORUM.

Omnes episcopi qui ad concilium venerunt in ecclesia sancti Pauli, omnibus clericis de monasterio sancti Martini.

Audita fama vestrae rebellionis contra fratrem nostrum Turonicae civitatis episcopum, has litteras direximus, in commune decernentes, quatenus aut cum vestro episcopo redeatis in gratiam, aut ad placitum Chelae habendum veniatis pro discordia diu retenta rationem reddituri VII Id. Maii. Quod si non feceritis, sciatis vos percelli censura canonicae districtionis.

EPISTOLA CCXII. GERBERTUS ARNULFO AURELIANENSI EPISCOPO.

Nullo genere locutionis affectum animi nostri erga vos explicare valeo, quippe qui omni simulatione mei capitis periclitarer. Quae mihi vitanda essent, quaeve sequenda docuistis, monuistis, praescripsistis. Et nunc quidem omni conamine, omnique nisu secundum meum scire et posse grates quas valeo rependo, vestraeque clientelae et dispositioni me meaque omnia committo; non dubiam spem pro me gerens praeclara principia felices habitura. Et quoniam synodum . . . . . unde omnixe precor ne ingentes curae, quae me ad praesens totum sibi vindicant, Ecclesiae nostrae officiant. Dum enim post paululum

divinitate propitia respirare licebit, et de his et de aliis in vestra praesentia vestra exspectabimus sententiam.

EPISTOLA CCXIII. GERBERTUS METENSI EPISCOPO.

Licet ea quae in nobis est virtus multis ante innotuerit modis, nunc tamen ex superabundanti verbis et sententiis affectum sui explicans vel super candelabrum effulsit. Quia enim Apostolus ait: Gaudete cum gaudentibus, flete cum flentibus, me a fratrum meorum indebita persecutione liberatum laeto animo accepistis, vosque meis periculis nunc interfuisse doluistis. Quapropter et absens grates rependo, et praesens servitutis pensum si libet excipio. Caeterum . . . . . alia memoratu digna non satis adhuc comperta

habemus.

EPISTOLA CCXIV. GERBERTUS VERDUNENSI EPISCOPO.

Communes filii R. et D. laetificaverunt nos ex dulci rerum commutatione. Quia enim, ut ait Apostolus: Corrumpunt mores bonos colloquia mala, nec vos simplicitate gaudentes quorumdam Gallorum affectus varios et perplexos dulces in ore, amaros in corde subito deprehendere potuistis, ad nulla eorum commentitia stuporis plena non immerito mutati estis. Sed quia ingenita vobis prudentia diutius illudi non potuit, eorum simulationem ac dissimulationem vos ad plenum intellexisse gaudemus. Unde filium nostrum D. quem in multa rerum

scientia eruditum interpretem fidum omnium quae in commune placeant habere poterimus. Vale.

EPISTOLA CCXV. AD AZELINUM EPISCOPUM LAUDUNENSEM.

(Vide infra in epistolis et diplomatibus post susceptum summum pontificatum scriptis.)

EPISTOLA CCXVI. AD ARNULFUM REMENSEM ARCHIEPISCOPUM.

(Vide ibid.)

<H4

SUPPLEMENTUM AD GERBERTI EPISTOLAS

EDITIONIS DUCHESNII.

(Actes de la province ecclésiastique de Reims, t. I, pag. 645 seq.)

EPISTOLA PRIMA.

AD VILDERODUM ARGENTINENSEM EPISCOPUM.

De Arnulfi depositione.

VILDERODO Argentinae civitatis episcopo GERBERTUS.

Bene concepta meliusque retenta casta societas praestanti officio . . . . . cum me remotum, vixque solo nomine cognitum, fidi interpretis dulci alloquio recreasti, eoque praestanti officio palam fecisti, cui et quanto Helvetia pareat sacerdoti. Arnulfus regis Lotharii, ut fama est, filius, postquam suum episcopum dolo et fraude circumventum cum propria urbe captivavit, post multum cruorem humani sanguinis a se effusi, post praedas et incendia in conventu totius Galliae episcoporum damnatus est , ac deinde post obitum Adalberonis a solo Adalberone

episcopo Laudunensi reconciliatus spe obtinendae pacis, metropoli Remorum donatus, acceptis ab eo terribilibus sacramentis et libellari professione, pro fide suis regibus conservanda, quam viva voce in conventu Ecclesiae recitavit et propria manu subscribendo roboravit. Necdum a sua ordinatione sextus mensis elapsus erat, et ecce urbem ab eo proditam hostis invasit, sanctuarium Dei polluit, spolia diripuit, clerum et populum captivavit. Post haec vero Arnulfus suos praedones sub anathemate posuit, et ut idem facerent Galliarum episcopi imperavit; praedia ecclesiae quae per sacramentum suis militibus dederat abstulit, hostibus contulit; conjuratorum manum contra suum regem ejusque exercitum in aciem sub signis Caroli perduxit. Interea

legatis et litteris synodicis Romanus pontifex, ut ecclesiae turbatae subveniat admonetur; sed neque catholicis, neque clericis consulentibus consulit. Itaque gravium episcoporum facto consultu, legatis et litteris synodicis, ac trina admonitione Arnulfus convenitur, decem et octo continuis mensibus, ut a coepto furore desisteret, seque a scelere proditionis et rebellionis quo impetebatur regulariter purgaret, noluit; sed cum a se fautores nequitiae suae discedere sensit, territus regem adiit, novisque sacramentis, ac novis rerum conditionibus regiae mensae particeps effectus est, atque ita ira regis sedata, omni se crimine exutum credidit; indeque mox rediens fidem sacramentorum rupit, conditionibus non servatis;

at ii quorum intererat, toties decipi, toties bonis privari non ferentes, Lauduni arcem occupant. Arnulfus

inter hostes regis invenitur, synodo repraesentatur, pro tot tantisque flagitiis rationem reddere deposcitur: qui diu secum ac cum suis complicibus multum deliberans, sua sponte in confessionem peccatorum suorum erupit, suisque confessionibus alios testes adhibuit, crimina sua in libellum contulit, eique coram Ecclesia viva voce recitato subscripsit; insignia sacerdotii deposuit eoque se abdicavit, confessoribus suis ac testibus attestantibus et respondentibus: secundum professionem et subscriptionem tuam, cessa ab officio . . . Respondent regem Arnulfo veniam tribuisse, nec postea quidquam veniabile commisisse; Romano pontifici injuriam factam, quasi sine ejus auctoritate, et sine juribus resumptis deponere non debuerit . . . . . In epilogo:

ego ille multum jactatus terris et alto, dum philosophorum inventa prosequor, dum gentes indisciplinatas fugio et non evado. Ego, inquam, qui magnae urbis Remorum proditae, et captivi ac spoliati populi pars non parva fui, ad te quasi ad tutissimum refugio portum. Ergo fluctuanti salutarem porrige manum, fessum alleva; edax livor diffamavit me alterius invasisse sedem, meo instinctu pastorem captum, accusatum, dejectum: quod ita non esse sacerdotalis dignitas Gallica testis est, testes reges et proceres, cur egenus et exsul, nec genere nec divitiis adjutus, multis locupletibus et nobilitate parentum conspicuis praelatus sit, nisi quod tui est muneris, bone Jesu, qui de stercore erigis pauperem, ut sedeat cum principibus. Tu scis me Germaniam

et Belgium semper honorasse ut dominam, coluisse ut matrem . . . Et nunc quidem a te dulces affectus quos perdidi reposco; tuumque antistitem Will. gratiae indebite amissae reconciliatorem fieri oro, meaeque interpretem innocentiae coram praesulibus, coram rege nostro, cui favendo tempore regis Lotharii gladiis hostium addictus sum. Et nunc quidem mala pro bonis retribuuntur nobis, ab his quos pacis amatores, innocentum protectores existimabamus. Pressa jacet tyrannide omnis ecclesia Gallorum, atqui non a Gallis, sed ab his sperabatur salus; sed una salus hominis, Christe, tu es; et Roma omnium Ecclesiarum hactenus habita mater, bonis maledicere, malis benedicere fertur, et quibus nec ave dicendum est, communicare, tuamque legem

zelantes damnare, abutens ligandi atque solvendi potestate a te accepta . . . . .

EPISTOLA II.

AD SEGWINUM ARCHIEPISCOPUM SENONENSEM. (Anno 993.)

De interdicto contra Patres concilii Basolensis lato

Oportuerat quidem prudentiam vestram callidorum hominum versutias evitasse, et vocem Domini audire dicentis: «Si dixerint vobis: Ecce hic Christus, aut ecce illic, nolite sectari (Matth. XXIV).» Romae dicitur esse qui ea quae damnatis justificet, et quae justa putatis damnet: et nos dicimus quod Dei tantum est, et non hominis, ea quae videntur iusta damnare, et quae mala putantur, justificare. «Deus, inquit Apostolus, est qui justificat, quis est qui condemnet?» (Rom. VIII.) Consequitur ergo si Deus condemnat, ut non sit qui justificet. Deus dicit:

«Si peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum (Matth. XVIII),» et reliqua «usque ut ethnicus et publicanus.» Quomodo ergo aemuli dicunt quod in Arnulfi dejectione, Romani episcopi judicium exspectandum fuit? Poteruntne docere Romani episcopi judicium Dei judicio majus esse? Sed primus Romanorum episcopus, imo ipsorum apostolorum princeps, clamat: «Oportet magis obedire Deo quam hominibus (Act. V).» Clamat et ipse orbis terrarum magister Paulus: «Si quis vobis annuntiaverit praeter quod accepistis, etiam angelus de coelo, anathema sit (Galat. I).» Num quia Marcellinus papa Jovi thura incendit, ideo cunctis episcopis thurificandum fuit? Constanter dico

quod si Romanus episcopus in fratrem peccaverit, saepiusque admonitus Ecclesiam non audierit, hic, inquam, Romanus episcopus praecepto Dei est habendus sicut ethnicus et publicanus. Quanto enim gradus altior, tanto ruina gravior est. Quod si propterea sua communione nos indignos ducit, quia contra Evangelium sentiendi nullus nostrum consentit, non ideo a communione Christi nos separare poterit: cum etiam presbyter, nisi confessus aut convictus, ab officio removeri non debeat, praesertim cum Apostolus dicat: «Quis nos separabit a charitate Christi?» Et iterum: «Certus sum enim quod neque mors, neque vita, etc. (Rom. VIII).» Et quaenam major separatio, quam a Filii Dei corpore et sanguine, qui quotidie pro nostra immolatur salute,

quemlibet fidelium removere? Quod si hic, qui vitam

appellandus est. Neque vero Gregorii sententia, III ademit corporalem, vel sibi vel alteri homicida est: hic qui sibi, vel alteri vitam sempiternam, quo nomine populum relata, in episcopos referri potest: «Sive, inquit, juste sive injuste obliget pastor, sententia pastoris gregi timenda est.» Non enim episcopi grex dicitur; sed populus. Quantum namque vita pastoris distat a grege, tantum vita pastoris distare debet a plebe. Non igitur a sacra communione, quasi criminosi confessi, vel convicti, suspendi debuistis  : neque vero veluti rebellis ac refuga, quia sacrosancta concilia nunquam devitastis: maxime cum actus et conscientia sit pura, nec legalis sententia damnationis in vos adhuc sic lata, nec legibus inferri possit. Legalis ideo illata non est, quia Gregorius

dicit: «Sententia sine scripto prolata, nec nomen sententiae habere meretur.» Legibus inferri non potest, quia magnus Leo papa dicit: «Non tenetur Petri privilegium, ubicunque non ex aequitate fertur judicium.» Non est ergo danda occasio nostris aemulis, ut sacerdotium, quod ubique unum est, sicut Ecclesia catholica una est, ita uni subjici videtur, ut et pecunia, gratia, metu vel ignorantia corrupto nemo sacerdos esse possit, nisi quem sibi hae virtutes commendarint. Sit lex communis Ecclesiae catholicae evangelium, Apostoli, Prophetae, canones spiritu Dei constituti, et totius mundi reverentia consecrati, decreta sedis apostolicae ab his non discordantia, et qui per contemptum ab his deviaverit, per haec judicetur, per haec abjiciatur. Porro haec servanti,

et pro viribus exsequenti, sit pax continua et continuo sempiterna. Vos bene valere optamus. XXCCV. Iterum valete, et a sacrosanctis et mysticis suspendere vos nolite. Qui enim accusatus ante judicem tacet, confitetur; et qui judice judicante poenae se addicit, confitetur. Confessio autem fit aut salutis aut perditionis causa: salutis, cum quis confitetur de se vera; perditionis, cum falsa de se confingit, vel in se patitur confingi. Tacere ergo ante judicem confiteri est: confiteri porro falsa et mortalia crimina, homicidae est: quia omnis qui sibi mortis causa fuerit, major homicida est. Et Dominus dicit: «Ex ore tuo te judico.» Repellenda igitur falsa accusatio, et contemnenda illegalis judicatio: ne, dum volumus videri innocentes coram Ecclesia, efficiamur nocentes.

JURAMENTUM

Praestitum a Petroabbate Classensi Sancti Apollinaris GERBERTO archiepiscopo Ravennati.

(Anno 998, 30 Novembris.)

(Annal. Camaldul., tom. I, pag. 147, ex authentico archivi Classensis.)

Exemplum instrumenti, cujus tenor talis est:

In nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti, anno, Deo propitio, pontificatus domni Gregorii quinti et universalis papae in apostolica sacratissima beati Petri apostoli sede tertio, atque imperante domno Ottone tertio juniore anno tertio, die tricesimo mensis Novembris, indictione decima, Ravennae.

Pastoralis ac pontificis domni et sanctissimi et beatissimi Gerberti archiepiscopi sanctae Ravennatis Ecclesiae, et investitor meo providentia atque respectio, qui licet mihi indigno famulo tuo, nullis suffragantibus meritis, suae laudis suaeque pietatis clementia, sicut et omnibus subjectis suis, mihi largiflua suae misericordiae viscera clementer impendere, respirante illi divina virtute, dignatus est super me affluentem suae pietatis misericordiae exhibere, et me licet indignum et immerito et in coenobio sancti Apollinaris Christi martyris ad conservandam sancti Benedicti regulam, et ad custodiendam secundum meam intelligentiam et possibilitatem gratia operante divina constituere me abbatem dignatus est. Idcirco ego presbyter et monachus, et electus a congregatione monasterii Sancti Apollinaris, quod vocatur ad Classem, promitto per hoc sanctum altare et sanctas ibidem conditas reliquias, et haec sancta Dei quatuor Evangelia, quia ab hac hora inantea fidelis sum et ero omnibus diebus vitae meae sanctae dominae meae Ravennati Ecclesiae, et tibi domno meo Gerberto archiepiscopo Ecclesiae sanctae Ravennatis per rectam fidem tuisque successoribus in perpetuum, et omnem jussionem, voluntatem, seu consuetudinem sanctae Ravennatis Ecclesiae polliceor secundum meum posse completurum esse, et cum inimicis vestris nunquam ad damnitatem sanctae Ravennatis Ecclesiae et vestram infidelitatem me sociabo, sed totis viribus meis contra illos stabo pro vestra fidelitate, et quidquid ab illis scire potuero, aut per me, aut per meum missum nuntiare vobis, aut vestris fidelibus, studebo cito ut potuero; et bene polliceor ut nunquam diebus vitae meae aut ad papam, aut ad majorem vel coaequalem patriarcham, aut ad imperatorem, aut regem vel aliquam personam majorem, vel minorem vadam, aut missum mittam contra sanctam vestram dominam meam Ravennatem Ecclesiam, aut contra vestram vestrorumque voluntatem agens per nullum ingenium sine vestra vel vestrorum successorum licentia. In festivitatibus quoque sanctorum martyrum Apollinaris et Vitalis omni anno ad synodum secundum antiquam consuetudinem occurrere promitto, excepta causa infirmitatis et itineris. Et de rebus monasterii Sancti Apollinaris, in quo me ordinare disponitis, ad nullam minorationem ab hac hora in antea aliquam scripturam aut chartam facere praesumam, nisi tantum per libellos aut emphyteusim bona renovanda, sicut per nostros antecessores firmiter sunt, seu prout melius posuero. Res ejusdem monasterii et possessiones omnes ad meliorationem renovabo, et ea loca quae ad pensionem data sunt completa haereditate contrahentium in salario jure, prout valuero, administrandas fruges recolligere totis viribus repromitto, quod ut vere ab omnibus credatur, et in futuro tempore a me observetur, manu propria scripsi.

Ego Petrus monachus, et presbyter et abbas monasterii Sancti Appollinaris in Classe, in hac promissione manu propria scripsi.

Et ego Artusinus notarius exemplavi.

SECTIO SECUNDA.

{[center|EPISTOLAE ET DECRETA PONTIFICIA}}

[GENUINA.]

I.

Sylvester II monasterium S. Lamberti Seonense, petentibus fundatore Aribone comite et Ottone III imperatore, confirmat juribusque ornat, ea lege ut singulis annis denarii XII sedi Romanae solvantur a monachis.

(Anno 999.)

[Monumenta Boica, Monachii 1763, 4^o, tom. II, pag. 123.]

Silvester episcopus, servus servorum Dei.

Si loca vel monasteria religiosis personis ac Deo devotis constructa nostra pontificali auctoritate corroborare et sublimare conamur, hoc procul dubie ad utriusque beatitudinis praemium nobis profuturum fore credimus. Quapropter noverit omnium sanctae Dei Ecclesiae fidelium tam praesentium quam futurorum industria, qualiter Aribo comes, pro animae suae remedio suorumque parentum, in quodam suae proprietatis loco olim Burgili vocato, sed

modo ab incolis Seuva Cella sancti Landperti martyris dicto, monasterium in honorem ejusdem sancti martyris Landperti amplifico benignitatis conamine construxit, ad augmentandum suae salutis praemium et ex auctoritate sancti Petri principis apostolorum libertatis arbitrio corroboratum fieri postulavit. Igitur ex hac re gloriosissimi imperatoris Augusti Ottonis tertii piis interventionibus nostra apostolica auctoritas persuasa, praefato sancti martyris Landperti monasterio per hujus privilegii seriem liberum habere concessit arbitrium, ac ut monachis Deo inibi servientibus liceat secundum regulare beati Benedicti abbatis decretum eligere sibi abbatem. Insuper etiam placuit auctoritati nostrae concedere, ut praelibatus conservator monasterii advocatione

utatur quandiu superstes est; sed post ipsius decessum potenter eligat sibi abbas cum fratribus advocatum quemcunque utiliorem comprobaverint; et ut absque omnijuga contradictione cujuscunque personae cuncta loca urbana vel rustica, diversa praedia, culta vel inculta, cum omnibus eorum appendiciis quae ab aliquibus Christianis concessa sunt vel concedentur, cum omni securitate quietus possideat, atque disponat, et post eum universi successores sui abbates in perpetuum. Qua ratione ipsum saepe praelibatum monasterium per defensionem sanctae Romanae Ecclesiae liberalitate nostri privilegii confirmamus, ut neque nos, neque ulli nostrorum successorum pontificum, seu quilibet imperator aut rex, vendendi sive praestandi in beneficium vel tradendi

habeat potestatem; et nullus dux, archiepiscopus, episcopus, comes, sive aliqua persona audeat inquietare, vel molestare, sive de rebus suis aliquid sine voluntate abbatis sibi usurpare. Et pro respectu testimonioque concessae libertatis, sub honore XII apostolorum XII denarii ad limina apostolorum Petri et Pauli omni anno deferantur. Et si omni anno praesentari impossibile fuerit, infra spatium annorum XII persolvantur. Et pro vivo Romano pontifice ad missam amodo omni die una collecta fiat. Similiter et pro defunctis. Si quis autem temerario ausu, quod fieri non credimus, contra hujus nostrae apostolicae confirmationis seriem venire aut agere tentaverit, sciat se domini nostri apostolorum principis Petri anathematis vinculo innodatum, et cum

diabolo et ejus atrocissimis pompis, atque cum Juda traditore Domini et Salvatoris Jesu Christi in aeternum ignem concremandum; simul et in voraginem tartaream demissus cum impiis deficiat. Admodum notum sit omnibus Christi fidelibus, quod si hoc praeceptum meum non potuerit ista stabilitate, quod absit, aeternaliter permanere; mox absque universorum contradictione rectorum ista abbatia sub praefatae ingenuitatis honore, redeat liberaliter in proprietatem proximo haeredi de praedicti comitis Aribonis genere. Ea lege ut nec ipse proprie utatur, sed fidelis sit conservator donec iterum clementer habeatur sicut aliae liberales abbatiae regali tuitione providendae. Qui vero custos et observator

hujus nostri privilegii exstiterit, benedictionis gratiam et vitam aeternam a Domino consequatur.

Scriptum per manus Petri notarii et scriniarii S. R. E.

Data XIV Kal. Maii, anno Dominicae incarnationis 999, indictione XII.

II.

Silvester II papa monasterii Fuldensis privilegia, petente Erkanbaldo abbate, confirmat. (Anno 999, 31 Decemb.)

[Dronke, Cod. diplom. Fuld., pag. 341.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei, dilectissimo filio ERKANBALDO venerabili abbati sacri monasterii Salvatoris nostri Jesu Christi cunctisque tuis successoribus abbatibus ejusdem coenobii in

perpetuum

Pontificii nostri cura nos urget sanctarum omnium Dei Ecclesiarum utilitatibus favere ac, secundum quod unaquaeque in proprio statu mansura sit, congruum eis impertire suffragium. Quocirca, dilectissime fili, omnia quae a praedecessoribus nostris jure ac rationabiliter tui postulavere praecessores, tibi tuisque successoribus perpetuo confirmamus. Monasterium ergo Fuldense, quod sanctissimus Christi martyr Bonifacius primitus construxit, et regum ac principum donariis propriisque facultatibus magnifice ditavit, cum omnibus cellis, ecclesiis, curtibus, cunctisque ad se pertinentibus tibi nostri privilegii praeceptione concedimus et confirmamus, ut nullus inde futurus abbas consecrationem unquam praesumat

accipere nisi ab hac sede apostolica. Inter omnia Germaniae coenobia primum ordinem sedendi sive judicandi et concilium habendi tibi tuisque successoribus attribuimus. Nulli episcoporum, archiepiscoporum, patriarcharum temere, nisi a vobis accepta licentia, super altare vestri patrocinii missarum solemnia celebrare liceat. Nullius persona principis neque totum neque partem de rebus monasterii alicui mortalium subdere vel sub beneficii nomine dare praesumat, sed soli Romanae sedi specialiter Fuldensis ecclesia semper libera securaque deserviat. Si, quod absit, aliquis abbas de vestro monasterio aliquo crimine infamis fuerit, constituimus ac praecipimus ut pulsationis judicium non sentiat, donec a nostra apostolica sede audiatur et examinetur.

Liceat etiam tibi, charissime fili, tuisque successoribus abbatibus ejusdem monasterii episcoporum more apostolicam sedem ad defensionem tui tuaeque Ecclesiae appellare ac contra omnes aemulos vestros Romanae majestatis scuto vos defensare. Decernimus hoc quoque deliberantes ut congruis temporibus nostrae sollicitudini intimetur qualiter religio monastica regulari habitu dirigatur et concordia fratrum ecclesiastico studio custodiatur, ne forte, quod absit, sub hujus privilegii obtentu animus gressusque rectitudinis vestrae a norma justitiae retorqueatur. Interdicimus, et hoc secundum decretum Zachariae antecessoris nostri, ne ulla femina idem monasterium ingrediatur. Sed et hoc summopere

prae cipimus et commonemus ut nullus de reditibus et fundis vel decimis caeterisque fidelium oblationibus a sancto Bonifacio martyre multisque aliis principibus Deo ibidem oblatis aliquid praeter legitima ministerialium beneficia auferat vel cuiquam praestet, sed sicut beatus ille patronus vester constituit, omnia sint rata et ordinata, tam ea quae ad hospitale pauperum et portam hospitum quam quae ad necessitates fratrum pertinere videntur. Super haec omnia constituimus per hujus decreti paginam, quam auctoritate principis apostolorum confirmamus, ut si quis hanc privilegii nostri chartam temerare audeat, anathema sit et iram Dei omnipotentis incurrens a coetu sanctorum excommunicetur, et nihilominus praefati monasterii dignitas a nobis

indulta perpetualiter inviolata permaneat.

Scriptum per manus Antonii notarii et scriniarii sanctae Romanae Ecclesiae. Bene valete.

Datum II Kal. Januar. per manum Joannis episcopi sanctae Albanensis Ecclesiae et bibliothecarii sanctae apostolicae sedis, anno, Deo propitio, pontificatus domni Silvestri junioris papae primo, imperante domno Ottone III^o pacifico, imperii ejus anno III^o, indictione XIII.

III.

Silvester II papa Arnulfo Remensi, «quibusdam excessibus pontificali honore privato, quia ejus abdicatio Romano assensu caruerit,» concedit ut, recepto baculo et annulo, archiepiscopali officio fungatur et omnibus insignibus solito more perfruatur.---Ecclesiae Remensis privilegia confirmat. (Anno 999.)

[Duchesne, Hist. Franc. script., II, 843.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei, dilecto in Christo filio ARNULFO sanctae Remensis Ecclesiae archiepiscopo.

Apostolici culminis est non solum peccantibus consulere, verum etiam lapsos erigere, et propriis privatos gradibus reparatae dignitatis insignibus informare; ut et Petro solvendi libera sit potestas, et Romanae gloriae ubique fulgeat dignitas. Quapropter tibi Arnulfo Remensi archiepiscopo quibusdam excessibus pontificali honore privato subvenire dignum duximus, ut quia tua abdicatio Romano assensu caruit, Romanae pietatis munere credaris posse reparari. Est enim Petro ea summa facultas, ad quam

nulla mortalium aequiparari valeat felicitas. Concedimus ergo per hujus privilegii nostri statuta, tibi baculo et annulo redditis, archiepiscopali officio fungi, et omnibus insignibus quaecunque ad sanctae metropolim Remensis ecclesiae pertinent, solito more perfrui. Pallio solemnitatibus statutis utaris, benedictionem regum Francorum et tibi subjectorum episcoporum obtineas, et omne magisterium quod tui antecessores habuisse visi sunt, nostra auctoritate apostolica geras. Praecipimus etiam ut nullus mortalium in synodo, aut in quacunque parte abdicationis tuae crimen tibi quoquo modo opponere praesumat,

vel hac occasione in improperii contra te verba exardescat; sed nostra te ubique auctoritas muniat, etiamsi conscientiae reatus accurrat. Confirmamus insuper tibi et concedimus archiepiscopatum Remensem in integrum, cum omnibus episcopatibus sibi subjectis, seu cum omnibus monasteriis, plebibus, titulis et capellis, atque cortibus, castellis, villis, casalibus, et cum omnibus rebus ad Ecclesiam Remensem pertinentibus, salvo et inviolabili testamento beati Remigii Francorum apostoli. Statuentes apostolica censura sub divini judicii obtestatione, et anathematis interdictione, ut nulli unquam nostrorum successorum pontificum, vel aliae quaelibet magnae parvaeque personae hoc nostrum privilegium infringere liceat. Si quis vero, quod absit,

hoc Romanum decretum violare tentaverit, anathema sit.

IV.

Silvestri II papae epistola de electione Theotardi in episcopum Aniciensem. (Anno 999.)

[Mansi Concil., tom. XIX, col. 244.]

SILVESTER, servus servorum Dei, dilectissimo in Domino filio THEOTARDO, sanctae Vallavensis Ecclesiae episcopo.

Quoties quaestiones ex adverso oriuntur, oportet ut synodali concilio finis quaeratur, et secundum synodalem definitionem, quod statutum fuerit impleatur. Quocirca, quia constat ex generali synodo habita

  Romae, Stephanum tuae Ecclesiae invasorem

a praedecessore nostro Gregorio V jure damnatum, et ab omni sacerdotali officio depositum, quod Guidone vivente episcopo avunculo et praedecessore suo sit electus, sine cleri et populi voluntate, et a quibusdam tantum episcopis in episcopum post ejus mortem sit ordinatus, et quia in ea synodo clericis in Vallavensi ecclesia Deo famulantibus, licentia alium eligendi episcopum prius concessa, decretum est ut eorum electus a Romano pontifice in episcopum ordinaretur, et cum te ab eisdem electum didicerimus, ideo eorum electioni favente auctoritate apostolica, te in episcopum ordinamus, atque pastorali sollicitudine te, frater charissime, hortamur ut solerti cura gregem tibi commissum custodias, temetipsum sic in bonis operibus disponas, etc., ut si quis episcopus

te vel tuum locum ausu temerario excommunicare praesumpserit aut anathematis vinculo irretire tentaverit, nostro fretus munimine ipsam excommunicationem parvipendas.

V. Silvester II PP. sacram coronam Stephano Hungarorum duci mittit, quem regio quoque nomine cohonestat; variisque concessis privilegiis, Strigoniensem ecclesiam regni metropolim instituit. (Anno 1000.)
[Cocquelines, Bullarum Rom. pont. ampl. Collect., I, 399.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei, STEPHANO

duci Hungariorum salutem et apostolicam benedictionem.

Legati nobilitatis tuae, in primis vero charissimus confrater noster Astricus venerabilis Colocensis episcopus, tanto majori cor nostrum laetitia affecerunt, ac minori officium suum labore confecerunt, quanto divinitus praemoniti cupidissimo animo illorum adventum de ignota nobis gente praestolabantur. Felix legatio, quae coelesti praeventa nuntio, atque angelico pertractata ministerio, prius Dei conclusa est decreto quam a nobis audita fuisset. Vere non volentis, neque currentis, sed, secundum Apostolum, miserentis est Dei (Rom. IX, 16): qui, teste Daniele, mutat tempora et aetates: transfert regna atque constituit; revelat profunda, et abscondita, et novit in tenebris constituta (Dan. II, 21, 22), quia lux cum eo est, quae, sicut docet Joannes, illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I, 9). Primum ergo gratias agimus Deo Patri et Domino nostro Jesu Christo, qui temporibus nostris invenit sibi David filium Geysae, hominem secundum cor suum, et luce irradiatum coelesti suscitavit illum pascere Israel populum suum, electam gentem Ungarorum. Deinde laudamus pietatem sublimitatis tuae in Deum et reverentiam erga sedem apostolicam, cui, divina patiente misericordia, nullo meritorum nostrorum suffragio praesidemus. Tunc vero largitatem liberalitatis, qua B. Petro apostolorum principi regnum, ac gentem cujus dux es, cunctaque tua ac teipsum per eosdem legatos et

litteras perpetuum obtulisse digno praeconio commendamus. Hoc enim facto egregio aperte testatus es, et revera talem te merito esse demonstrasti, qualem ut nos te declarare dignaremur studiose expetivisti. Sed parcimus. Neque enim necesse est, ut quem tot ac talia praeclara pro Christo gesta facinora voce publica clamant, quemque Deus ipse commendat, amplius commendemus. Quare, gloriose fili, cuncta a nobis et sede apostolica postulata, diadema nomenque regium, Strigoniensem metropolim et reliquos episcopatus, omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum, ejus auctoritate praemonente, atque ita jubente eodem omnipotente Deo, cum apostolica et nostra benedictione, libenter concessimus, concedimus et impertimur.

Regnum quoque a munificentia tua S. Petro oblatum, teque una ac gentem, et nationem Ungaricam praesentem et futuram, sub protectionem S. Romanae Ecclesiae acceptantes, prudentiae tuae, haeredibus ac legitimis successoribus tuis, habendum, tenendum, regendum, gubernandum ac possidendum reddimus et conferimus. Qui quidem haeredes ac successores tui quicunque, posteaquam per optimates legitime electi fuerint, teneantur similiter nobis, et successoribus nostris per se, vel per legatos, debitam obedientiam ac reverentiam exhibere,

seque sanctae Romanae Ecclesiae, quae subjectos non habet ut servos, sed ut filios suscipit universos, subditos esse ostendere, atque in catholica fide, Christique Domini ac Salvatoris nostri religione firmiter perseverare, eamdemque promovere. Et quia nobilitas tua apostolorum gloriam aemulando, apostolicum munus Christum praedicando, ejusque fidem propagando gerere non est dedignata, nostrasque, et sacerdotii vices, supplere studuit, atque apostolorum principem prae caeteris singulariter honorare; idcirco et nos singulari insuper privilegio excellentiam tuam tuorumque meritorum intuitu haeredes, ac successores tuos legitimos, qui, sicut dictum est, electi atque a sede apostolica approbati fuerint, nunc et perpetuis futuris temporibus condecorare

cupientes, ut postquam tu, et illi corona quam mittimus, rite juxta formulam legatis tuis traditam coronatus, vel coronati, exstiteritis, crucem ante se, apostolatus insigne, gestare facere possis et valeas, atque illi possint valeantque; et secundum quod divina gratia te et illos docuerit Ecclesias, regni tui praesentes et futuras nostra ac successorum nostrorum vice disponere atque ordinare apostolica auctoritate similiter concessimus, volumus et rogamus, sicut in aliis litteris, quas in communi ad te, optimatesque regni, et cunctum fidelem populum per nuntium nostrum, quem ad te dirigimus, deferendis plenius haec omnia explicata continentur. Oramus omnipotentem Deum, qui te de utero matris tuae vocavit nomine tuo ad regnum et

coronam, quique diadema, quod duci Polonorum confectum per nos fuerat, tibi dandum mandavit, augeat incrementa frugum justitiae suae; novellas plantas suas regni tui rore suae benedictionis perfundat largiter: regnum tuum tibi, teque regno servet incolumem: ab hostibus visibilibus et invisibilibus protegat; ac post terreni regni molestias in coelesti regno corona adornet aeterna.

Data Romae VI Kal. April., indictione decima tertia.

VI.

Epistola Silvestri II papae ad Darferium comitem ejusque filios et nepotes. (Anno 999.)

[Contatore, Hist. Terracin., 41.]

Darferio comiti ejusque filiis et nepotibus, «maxime ob militare obsequium» sibi promissum, tribuit «nomine beneficii civitatem superiorem et inferiorem, quae vocatur Terracina, cum omni districtione sua atque comitatu Terracinensi.» «Et quoniam,» inquit, «sanctae Romanae Ecclesiae pontifices nomine pensionis per certas indictiones haec et alia nonnulla attribuisse nonnullis indifferenter constat, cum lucris operam darent et sub parvissimo censu maximas res Ecclesiae perderent, id genus doni totum in melius commutamus, uti [per] ea quae per hanc nostrae praeceptionis paginam concedimus sub nomine beneficii, et stipendia militaria sunt; hoc quippe genus pensionis dignum ducimus, et milites in pace obsequio, in bello armis pro honore et salute sanctae Romanae Ecclesiae decertent. Sed ne res ecclesiasticae in possessionem vel proprietatem alicujus transire possint, sub nomine pensionis ab hac praesenti quarta decima indictione constituimus, ut actionariis sanctae Romanae Ecclesiae tres auri solidi persolvantur, id est in mense Januario.»

VII.

Epistola Silvestri papae II ad Azelinum Laudunensem episcopum.---Ipsum de multis criminibus accusatum ad proximam synodum Romae evocat.

(Anno 1001)

[Apud Mansi Concil., tom. XIX, col. 241.]

Silvester episcopus, servus servorum Dei, Azelino [al., Ascelinio] Laudunensi.

Super salute et apostolica benedictione nihil est quod admirari possis, quoniam, sub pontificali nomine homo etiam moribus esse desiisti. Si fides mortalem Deo sociat, perfidia nihilominus rationabilem brutis animalibus aequat. Cum hoc totum te sapere constet, vehementer admiramur nativam te conditionem reliquisse, et nova et inaudita scelera inhumanius perpetrasse. Epistola regis Roberti et suorum pontificum, apostolicis et imperialibus oblata est manibus, quae te coram universo clero ac populo his publicis accusat criminibus. Ad synodum habitam Compendio cum a Remensi et Turonensi archiepiscopis caeterisque confratribus invitatus fueris, acceptis a quibusdam eorum et aliorum sacramentis pro vitae membrorum atque captionis securitate, tandem venisse diceris: synodalem severitatem cum tibimetipsi conscius merito perhorresceres, ad misericordiae preces, eadem epistola teste, venisti. Legibus te non posse objectis respondere manifestasti, dominum tuum regem offendisse te non negasti. Indulgentiam tantummodo postulans per universam synodum, regis gratiam innovatis perjuriis obtinuisti. Datis obsidibus, archidiacono scilicet tuo, et altero milite, turres Lauduni te redditurum promisisti. Magistrum tuum Remensem archiepiscopum pro accipiendis turribus sub Judae specie tecum ducens, capere voluisti: carcer quippe caeterorum, fraudis in eum conceptae detegit dolum. O Juda magistri proditionem innovans, et pontificalem gloriam nostris temporibus deturpans! Cum magistrum archiepiscopum tradere velis, domino regi non parceres, si posses. In carcere tenes traditos milites, et fefellisse non vereris regem. Exorationum epistolis quoties te monuimus, et ab his periculis eruere te desudavimus! Sed quoniam irruentibus peccatorum cumulis te coercere nequivimus, in hac proxima paschali hebdomada Romae te adesse praecipimus, et generaliter ibi habendae synodo repraesentare te monemus. Hujus ergo invitationis nostrae nulla occasione sis transgressor vel suspensor, quoniam, nisi adfueris, synodicae auctoritati in eodem concilio subjacebis, et de absentia nihil lucraberis. Viarum excusatio nulla te premat, quoniam in Lothariensi regno nullae te manent insidiae, Italia vero nullam praetendit formidinem. Nisi corporis molestia occupatus fueris, aliter excusatio nulla esse poterit. Sed testes mittendi sunt, qui et tuum languorem confirment, accusatoribus tuis respondeant, et legibus te expurgent.

VIII.

Silvester II papa S. Urgellensis ecclesiae bona et jura confirmat.

(Anno 1091.)

[Cocquelines, Bullarum suum. pont. ampliss. Collect,, 1 ,301.]

Sylvester episcopus servus servorum Dei, reverentissimo sanctae Urgellensis Ecclesiae episcopo tuisque successoribus in perpetuum.

Desiderium, quod religiosorum praepositorum ordinatione et sanctorum locorum stabilitate permanere monstratur, sine aliqua est Deo auctore dilatione sustentandum, et quoties in suae utilitatis commodis nostrorum assensus, et sanctae apostolicae auctoritatis exposcitur praesidium, ultro benignitatis intuitu nos convenit subvenire, et rite pro integra securitate ex ratione solidare, ut ex hoc nobis quoque potissimum praemium a conditore omnium Deo in sidereis arcibus conscribatur. Et ideo quia postulasti a nobis, ut praefatum episcopatum sanctae Urgellensis Ecclesiae apostolicae auctoritatis serie muniremus, et omnia ei pertinentia, quae juste et legaliter habere vel tenere videtur, perenni jure ibidem inviolabiliter permanenda confirmaremus, propterea tuis flexi precibus, per hujus nostrae auctoritatis privilegium statuentes decernimus ut cuncta loca urbana vel rustica, id est, cortes, mansos, salas, castella, casales, vineas, terras diversaque praedia, culta vel inculta, cum decimis et primitiis suis, colonis vel colonabus suis, ancillis et aldionibus quae ab aliquibus fidelissimis Christianis eidem episcopio concessa sint, sive in comitatu Cerdaniensi pagus Libianensis, Bergitanensis, Palionensis, Ribacurcensis, Jestabiensis, Cardosensis, Anabiensis, Turbiensis, et locum sanctae Deodatae cum finibus suis; castrum quoque Sanaugia cum finibus suis, Calbiciano, Feners, Submonte, Letone, Clopedera, cum silvis et finibus earum. In pago Ausonensi Castellato et Turizella cum finibus suis. In Marfano ipsum alaudem, qui fuit de Guisado episcopo. In Gerundense villa Adeiz cum omni alode vel ipsa parochia; item in Urgello villam, quam dicunt Bascharam, cum finibus suis, et ipsam parochiam de Alasse, et ipsam villam de Boxedera, Nocolone, Sardina, Sallellas, cum fevo et alode comitale. In villa sancti Stephani fevo et alode comitale. In valle Andorra omnes alodes comitales, et ipsam de Montani cello vel le Cubilare cum finibus eorum. Castrum de Catorbite cum finibus suis, et villam de Salente cum finibus suis, et ipsum fevum de Archavelle etiam, et monasterium Sancti Petri in Schalas cum omnibus suis pertinentiis. Et ipsam turrem, quae fuit de Marchuz, atque aliam turrem in fines Celsima, quae fuit de Bellone, sive tertiam partem telonei cum pertinentiis mercati, vel omnia quae per aliqua munimina ad eumdem pium locum pertinere videntur, et quod amodo, et in antea, tu tuique successores legaliter ac quisituri fueritis, cum magna securitate pacifice et quiete habere vel tenere, et possidere debeatis in perpetuum, ita ut nullus rex, nullus princeps, nullus comes, nullus marchio, nullus judex, neque ulla magna parvaque persona aliquam vim aut invasionem in eodem episcopio neque in suis pertinentiis unquam facere praesumat. Si quis autem temerario ausu, quod fieri non credimus, contra hujus nostrae apostolicae confirmationis

seriem venire tentaverit, sciat te domini nostri apostolorum principis Petri anathematis vinculo innodatum, et cum diabolo et ejus atrocissimis pompis, atque cum Juda traditore Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi in aeternum ignem concremandum, simulque et in voragine tartarea demersum cum impiis deficiat. Qui vero custos et observator hujus nostri privilegii exstiterit, benedictionis gratiam et vitam aeternam a Domino consequatur.

Scriptum per manus Petri notarii et scriniarii sanctae Romanae Ecclesiae, in mense Maio, indictione quarta decima.

IX.

Epistola Silvestri II papae ad Robertum Vizeliacensem abbatem.---Privilegia Vizeliacensia confirmat. (Anno 1001.)

[MANSI, Concil., tom. XIX, col. 243.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio ROBERTO, religioso abbati sancti Vizeliacensis coenobii, omnique congregationi ejusdem monasterii, in perpetuum.

Quoties illa a nobis tribui sperantur quae rationi incunctanter conveniunt, animo nos decet libenti concedere, et petentium desideriis congruum impertire suffragium. Atque ideo quia postulasti a nobis quatenus privilegium sedis apostolicae monasterio Vizeliaco, cui praeesse dignosceris, quod constat olim a Gerardo nobilissimo et Christianissimo viro, nec non et Bertha uxore ejus, in honore Domini et

Salvatoris nostri Jesu Christi, et veneratione beatissimae Mariae genitricis ejusdem Domini nostri, constructum in regno Burgundiae in parochia Augustodunensi, in pago Avalensi; quodque a praefatis fundatoribus B. Petro apostolorum principi liberali devotione et testamenti pagina collatum est, facere deberemus, veluti a praedecessoribus nostris piae memoriae Nicolao papa, atque Joanne, jamdudum factum fuisse: inclinati precibus tuis libenter fieri decrevimus. Per quod apostolicae auctoritatis privilegium confirmamus atque statuimus ut nulli imperatorum, nulli unquam regum, nulli antistitum, nulli quacunque praedito dignitate, nulli cuiquam alii, de omnibus rebus mobilibus vel immobilibus

quae eidem monasterio a jam dictis fundatoribus, vel ab aliis quibuscunque personis collatae et concessae vel in futurum a quolibet de proprio fuerint jure donatae, sub cujuslibet causae occasionisve specie liceat minuere vel auferre, neque suis usibus applicare: sed cuncta quae ibi oblata sunt vel offerri contigerit a praesenti XIV indictionis tempore illibata et sine inquietudine, in sustentatione jam dicti monasterii, et usibus abbatum, et monachorum sub regula Patris Benedicti ibi Deo militantium, volumus atque praecipimus possideri; ea videlicet conditione ut nullus successorum nostrorum pontificum in hac sancta sede, cui Deo auctore servimus, unquam vel usquam quiddam de eisdem rebus cuiquam beneficiare, commutare, aut sub censu quolibet concedere

per futura tempora patiatur, sed censum tantummodo in testamento traditionis a fundatoribus, qui ex eodem monasterio hanc sanctam sedem Romanam haeredem fecerunt, etiam delegatum, unam videlicet libram argenti annis singulis successores nostri accipientes, piae paternitatis suffragium eidem monasterio, et tibi successoribusque tuis ac monachis sub jam dicti Patris regula ibidem degentibus, sollicitudine pastorali vigilanter contra omnes infestantes impendere studeant. Item constituimus ut, obeunte abbate dicti monasterii, non alius ibi quacunque obreptionis astutia ordinetur, nisi quem consensus monachorum secundum timorem Dei et institutionem regulae B. Benedicti elegerit, et hujus apostolicae sedis pontifex providerit ordinandum

Unde constituimus, et apostolica auctoritate censemus, atque per hoc nostrum apostolicum privilegium confirmamus, ut nullus rex aut pontifex, vel abbas aut comes, vel qualiscunque magna parvaque persona, avaritiae cupiditate corruptus, aut diabolica suggestione deceptus, audeat vel praesumat contra tuum honorem, o venerabilis Roberte abbas, qualicunque modo insurgere, vel in tuo loco aut de tuo honore molestias tibi inferre, vel de omnibus rebus monasterii quae tibi tuisque decessoribus a nobis nostrisque antecessoribus per paginam privilegii concessa atque firmata sunt, aliquas invasiones vel rapinas sive violentias inferre; si non vult, auctoritate Dei, et S. Petri, et nostra apostolica excommunicatione a corpore et sanguine Domini nostri

Jesu Christi, et ab ingressu ecclesiae noverit se esse disjunctum. Hoc quoque capitulo praesenti subjungimus, ut locum avaritiae secludamus, nulli unquam liceat de regibus, nulli de episcopis vel sacerdotibus, vel de quibuscunque fidelibus, per se suppositamve personam, de ordinatione ejusdem abbatis, aut clericorum, vel presbyterorum, aut de largitione chrismatis, vel de consecratione basilicae, vel de quibuscunque causis ad idem monasterium pertinentibus, audere in qualibet specie exenii loco quidquam accipere, neque eumdem abbatem pro ordinatione sua aliquid dare; neque episcopus civitatis ipsius parochiae, nisi ab abbate ipsius monasterii invitatus, ibidem publicas missas agat, neque stationes in

eodem coenobio indicat, ne servorum Dei quies quocunque modo populari conventu valeat perturbari, neque mansionaticos exinde praesumat exigere. Susceptionem autem fidelium aut religiosorum virorum, atque beneficentiam quam jubet Apostolus cunctis exhibendam, pro possibilitate loci et facultate, non modo ibidem fieri denegamus, verum etiam suademus. Si quis vero regum, episcoporum, sacerdotum, abbatum, judicum, comitum aut saecularium personarum, contra hanc nostrae institutionis paginam tentaverit, percussus apostolico anathemate, potestatis honorisve sui dignitate careat, reumque se coram divino judicio cognoscat; et nisi ea quae a se male acta sunt defleverit, a sacratissimo corpore Domini nostri Jesu Christi alienus fiat, atque aeterno

examini districtae ultionis subjaceat. Cunctis autem eidem loca justa servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic fructum bonae actionis recipiant, et apud aeternum judicem praemia aeternae pacis inveniant.

X.

Silvestri II epistola ad Odonem episcopum Gerundensem. (Anno 1002.)

[Florez, España Sagrada, XLIII, 419.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio ODONI, episcopo sanctae Gerundensis Ecclesiae tuisque successoribus in perpetuum.

Desiderium quod, etc. Et ideo quia postulasti a nobis ut praefatum episcopatum sanctae Mariae Gerundensis

Ecclesiae apostolicae auctoritatis protectione muniremus, et omnia ei pertinentia perenni jure ibidem inviolabiliter permanenda confirmaremus, videlicet quantum habere videtur infra muros civitatis Gerundae vel in ejus comitatu, una cum ecclesia Sancti Felicis martyris et Sancti Narcissi, quae est juxta portam civitatis Gerundae, cum omnibus eorum pertinentiis, et ecclesiam Sanctae Mariae quam dicunt (vulgo Labisbal) episcopalem, simulque cum ipso alaude, vel fiscus quem dicunt Fontanetus et Fonte Edeta, et Apiliares, et Ventinaco, et muro et murello de Palatiolo, et ipsam Fontem. Haec omnia cum decimis, et primitiis et oblationibus, et servitium fiscale, et ipsum alaudem quem dicunt Parietes Rufini cum terminis et adjacentiis suis, et omnes ecclesias

parochiales, vel appenditios qui sunt in omni comitatu Gerundae, et cum decimis, et primitiis, et oblationibus fidelium, et alaudes quae ad ipsas ecclesias pertinent, vel habere videntur, et tertiam partem de ipsa moneta de civitate Gerunda, simul cum censu de ipsis Judaeis, atque tertiam partem de ipso teloneo, de ipsis mercatis de praedicta civitate, vel de ejus comitatu, et tertiam partem de ipsis pascuariis de praedicto comitatu. Et in comitatu Bisuldunensi ipsum alaudem quem dicunt Bascara, et ipsum alaudem de Crispiano cum eorum terminis et adjacentiis. Et cellam Sancti Laurentii, quae est supra castrum Bobeta, quemadmodum Fredolo per praecepta regalia detinet. Et ecclesiam Sancti Martini, quae est in locum

quem dicunt Calidas, cum omnibus quae habere videtur. Et omnes ecclesias parochiales, vel appenditias, quae in praedicto comitatu Bisuldunensi sunt, qui sunt de praedicta sede, vel esse debent, cum decimis, et primitiis, et oblationibus, et alaudes quae ad ipsas ecclesias pertinent, cum tertia parte de teloneo, et mercatos suos, et ipsos pascuarios. Et in civitate Empurias omnia quantum ibi ipsa praedicta sedes habet cum ipso censu de ipso mari. Et in comitatu praedicto Empuriense ipsum alaudem quem dicunt Uliano cum terminis et adjacentiis suis et cum servitio fiscale, et ecclesias quae ibi sunt fundatae cum decimis et primitiis et oblationibus quae ad eas ecclesias pertinent. Et ecclesiam Sancti Joannis quae est in Bederga cum decimis, primitiis et oblationibus.

Et omnes ecclesias parochiales cum earum appenditiis, quae in praedicto comitatu Emporitanense sunt, una cum decimis, et primitiis, et oblationibus, et alaudibus suis, quae sunt de ipsis ecclesiis. Et in potralata ecclesiam Sancti Martini, cum decimis, et primitiis, et oblationibus suis. Et in comitatu Petralatensi ecclesiam Sanctae Mariae cum decimis, et primitiis, et oblationibus, et alaudibus suis. Et omnes ecclesias parochiales cum earum appenditiis quae sunt in comitatu praedicto Petralatensi cum earum decimis, et primitiis, et oblationibus, et alaudibus. Et tertiam partem de teloneo de ipsis mercatis, et tertiam partem de ipsis pascuariis. Et ut absque jugo seu ditione cujuscunque personae eum stabilire nostri privilegii pagina corroboraremus. Propterea tuis flexi

precibus per hujus nostrae auctoritatis privilegium statuentes decernimus ut cuncta loca, etc., ita ut nullus judex, nullus marchio, etc. Qui vero custos, etc.

Scriptum per manum Petri notarii et scriniarii sanctae Romanae Ecclesiae in mense Decembri, indictione prima. Bene valete.

XI.

Bulla Silvestri papae II qua utrumque monasterium Stabulense et Malmundariense sub sua suscipit protectione, mandatque ut in abbatis electione ex Stabulensi, si dignus reperiatur, assumatur. (Anno 999-1003.)

[Marten., ampl. Collect. II, 54.]

SILVESTER, summus et universalis papa et beati

Petri vicarius, servus servorum Dei, venerabili Stabulensium et Malmundariensium abbati RAVENGERO et omnibus in Christo pie vivere volentibus veram in Domino Jesu dilectionem ac mutuam fraternae charitatis unanimitatem.

Cum constat post primorum nostrorum parentum praevaricationem in liberi arbitrii abusionem genus humanum ei sententiae addictum, ut et homo capitibus aliorum secundum Psalmographi vocem superponatur, ad compescendos scilicet humanae voluptatis illicitos appetitus, et legibus non modo forensibus, verum etiam ecclesiasticis cohibeamur regulis ac rationibus, eousque progressa est auctoritatum institutio, ut sancta sanctorum loca, quae devotione fidelium fundata, cultui divino mancipata, plura a diversis stipendiorum eximia sunt adepta, non solum regalia, sed imperalia, ad immunitatem sui expostulent praecepta; verum etiam auctoritatis nostrae ad stabilitatem sui desiderent privilegia. Quapropter rogatu venerabilis Notgeri Leodiensis episcopi abbatiam Stabulensem vel Malmundariensem antiquorum regum et imperatorum munificentia nobiliter constructam, et semper tam nostrorum praedecessorum auctoritate quam regia immunitate defensam, sub eadem immunitatis nostrae tuitione suscipimus. Abbatem semper habeant, ea tamen praeponderante ratione, Malmundariensium pace, ut quia beatus Remaclus utriusque monasterii constructor et Tungrensium antea episcopus et pastor maluit in altero

eorum, id est Stabulensium, locum sepulturae sibi diligere, ipsi primam electionis obtineant vicem, si apud eos melior meritis et instructior litteris inveniatur. Si autem non illic, sed Malmundarii melior reperiatur, utrique loco praeficiendus potius quam externis assumptus intromittatur.

XII.

Silvestri II papae epistola ad Odilonem abbatem Cluniacensem. (Anno 999-1003.)

[Mabill., Annal. tom. IV, pag. 134.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei,

ODILONI dilecto filio et abbati praeclaro, atque universae congregationi sibi commissae, charam salutem et apostolicam benedictionem.

Vestris nos sanctissimis omni tempore committimus orationibus, et ut accipere dignemini, fidelibus exoramus petitionibus, quia in quocunque noster valuerit status, nullo modo vester defectum sentiet profectus. Ad haec igitur, quae nostrae auctoritati per Gerbaldum vestrum monachum discutienda praesentatis, APOSTOLICA AUCTORITATE, ET CONFRATRUM EPISCOPORUM CONSILIO, tali vobis respondemus judicio. Cognoscimus enim illum episcopum catholice fuisse ordinatum, et rationabiliter episcopale accepisse officium; sed postquam divino amore ductus, honoribus et officiis renuntiavit saecularibus, non sibi licuit eadem exercere negotia quae prius fecerat in communi vita. Unde, quia quod fecit, non temere nec contra catholicam auctoritatem praesumpsit, sed

obedienter et simpliciter coepiscoporum licentia et sui abbatis exercuit; et quia bona intentio non est contraria Deo, volumus et judicamus ut quoscunque ille ad aliquem gradum ecclesiasticum promovendos duxit et benedixit, benedicti sint, et proprio fungantur gradu nostra licentia et benedictione. Qui vero superbe et praesumptuose in eodem gradu in

quo eos ordinavit, noluerint persistere, ab illo suspendantur gradu, quem post suam [al., pro sua] depositionem acceperint, sed illo fruantur licenter quem habebant, et ipse jam dictus episcopus posthac similia non praesumat. Valete.

XIII.

Silvestri II papae epistola ad . . . . . abbatem. (Anno 999-1003.)

[Apud Theiner, Disquisit. critic. in praecipuas canonum et decretalium Collectiones, pag. 318, ex cod. Vatic. n. 1363, fol. 207.]

SILVESTER episcopus, servus servorum Dei, abbati . . . . . salutem et apostolicam benedictionem.

De hoc unde nos consuluisti ideo respondere tibi distulimus, quoniam auctoritatem in Romanis voluminibus non habemus. Illos autem libros, in quibus

specialem sententiam legimus, in Gallia relictos recolimus. Aliquid tamen memoria retinemus quod tuae petitioni sufficere posse credimus. In iisdem libris de episcopis per pecuniam promotis legitur ut quisquis talis inventus fuerit, per biennium pontificali officio carens, duos dies per hebdomadem a vino et cocto se abstineat, et post finitum psalterium comedat. Hoc quippe traditionibus priorum Patrum concordare videmus, qui ejusmodi episcopos deponi sanxerunt. Officii suspensio sit cujusque depositio. Qui enim deponitur, a communione non privatur. Valet utique tantumdem biennii suspensio cum poenitentia, quantum sola depositio. Qui vero post biennem suspensionem et poenitentiam officio suo redditur, quasi post depositionem misericorditer reconciliatur.

Incipe ergo post octavam Pentecostes praedictum biennium, et eo pacto tuo officio sis restitutus. Si fratrum custodiam et totius coenobii sarcinam alicui fratrum committere possis, donec poeniteas, committe. Sin autem, oportet, quamvis graveris, ut ipse patienter totum sufferas. Multiplex igitur calor purius effundit a fornace metallum.

XIV.

(Fragmentum.) Silvester II ecclesiae SS. Gervasii et Protasii, in comitatu Gabalitano a Stephano vice-comite et Angelmoda conjuge constructae, beatoque Petro oblatae protectionem suscipit. (Anno 999-1003.

[Histoire de Languedoc, tom. II, Preuves, pag. 154.]

SILVESTER episcopus, omnibus fidei Christianae fidei cultoribus.

Notum esse volumus Stephanum vicecomitem et Angelmodam conjuges, ecclesiam sanctorum Gervasii et Protasii de suis propriis constructam in comitatu Gabalitano positam, nostrae S. R. E. per donationis paginam donasse, etc. Unde placuit nobis eamdem praedictam ecclesiam . . . . . sub nostra protectione, etc., jubemus ut nullus rex, marchio, dux, comes, vicecomes aut alius majorum, parvaque persona, illam ecclesiam aliquo modo inquietare vel molestare audeat, etc.

XV.

Silvester II monasterium S. Trinitatis et S. Petri Burguliense, ab Emma comitissa Pictaviensi conditum, privilegiis ornat. (Anno 1003.)

[Gall. Christ., tom. IV, edit. 1.)

SILVESTER, papa, EMMAE comitissae Pictaviensium. Innotuisti auribus nostris quod, Deo donante et venerabili Gauberto abbate cogente et hortante, in loco qui vocatur Burgulius in honore sanctae et individuae Trinitatis et S. Petri apostolorum principis monasterium fundaveris, terris locupletaveris, rebus ditaveris, tuis precibus inclinati libenter assensum impendimus. Statuimus ergo, annuente Raynaldo Andegavensi episcopo, ut nullius civitatis pontifex concilium in eodem monasterio absque consensu et voluntate abbatis et monachorum ejusdem loci celebrare praesumat. Electionem vero abbatis, monachis ipsius loci licet agere, non ex alienis, sed ex propriis, cujus vita et mores secundum Deum sint. Quo electo, duci Aquitanorum filiisque ejus eum repraesentent, et ipse ei donum praebeat sine ulla contradictione aut aliqua contrarietate. Si quis vero abbas cupiditate aliqua accensus, aut potentia saeculi munitus, cum vi intrare in hanc abbatiam voluerit et hanc supradictam scriptionem praeterire ausus fuerit, in horrendo judicio Dei incidat. Ecclesiae autem ipsius monasterii in quibuscunque territoriis sitae maneant, absque alicujus episcopi, seu archidiaconi, nec non et alterius personae inquietudine, excepto synodali, vel quae vulgo circada, vel parada, dicuntur, etc. Scriptum per manus Petri notarii et scriniarii sanctae Romanae Ecclesiae, indict. I. Bene valete, Sylvester, qui et Gerbertus papa.

DUBIA.

XVI.

Litterae Silvestri II papae ad Ottonem III imperatorem, quibus significat se episcopo Ticinensi commendasse monasterium monialium Ticinensium, quod Senatoris apellatur, ipsumque rogat ut hujusmodi constitutionem confirmet. (Anno 1001.)

[Muratori, Antiq. Ital. V, 991.]

In nomine sanctae et individuae Trinitatis, SILVESTER, servus servorum Dei, apostolicae sedis humilis episcopus, OTTONI imperatori.

Pastorali cura semper vigilare ac laborare debita pro gregis salute decet, ut vestro fulta praesidio nostras Ecclesias protegere, tueri atque defendere nostra studeat providentia, ne iniquorum effrenata servicia, omnique timore libera, Deo famulantes sua peragere officia impediat. Vestris quippe antecessoribus, vestraeque imperiali majestati notum esse scimus, monasterium quod Senator pro remedio animae suae et cunctorum fidelium, in honorem sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae Papiae construxit, nostrae ditioni deditum eo tenore ut pro tempore abbatissam, ex eadem congregatione

electam ibi, quae sanctas moniales regeret, consecraremus, et ab omni malorum hominum locum illum molestatione defenderemus. Nunc vero . . . . . abbatissam et sanctas moniales Deo servientes, pessimorum opprimente calumnia, dum longe positi, ut decebat, defendere non potuimus: per interventum Widonis nostri Vicarii, ejusdem loci episcopi, vestra quoque imperiali suggerente majestate, illud monasterium ecclesiae Sancti Syri concessimus, non ad dominium per subjectionem, neque per extra . . . . .

dominationem, nec per aliquam conditionem, sed ad solam consecrationem et defensionem, ut pastor episcopus illius loci praesentem abbatissam et sanctas moniales ab omni inquietudine defendant, ita ut praefatus episcopus, vel aliquis de successoribus alicui meorum successorum aut imperatorum, per scriptum vel per aliquod ingenium . . . . . constituere fecerit, statim monasterium nostrae consecrationis

et vestrae defensionis revertatur. Quia nec nos nec aliquis aliter quam bonae memoriae Senator cum de eo constituerit, audemus . . . . . vestram imperialem deprecamur clementiam, ut nostram constitutionem vestro corroboretis praecepto, et hanc firmetis rogo. Si quis vero episcopus aut aliqua magna vel parva persona bona ipsius ecclesiae diminuere aut devastare, vel aliquod tributum exigere praesumpserit, anathematis vinculo ex parte S. Mariae et sanctorum apostolorum Petri et Pauli, et omnium electorum Dei et nostra, nisi resipuerit, alligatum se sciat, et cum Juda proditore Domini in aeternum damnatum. Hoc quoque ut firmius habeatur, manu nostra subter firmavimus, et nostro sigillo signavimus.

Silvester . . . . . episcopus et sanctae Mariae virginis
Dei genitricis manu propria corroboravimus.

Imperatoris Ottonis signum.

Scriptum per manus Petri scriptoris sanctae Romanae Ecclesiae.

Confirmatum per manus Gregorii chartarii sanctae apostolicae sedis.

Actum hoc Romae, anno Dominicae incarnationis millesimo primo, indictione tertiadecima, anno vero pontificatus Silvestri universalis papae quarto.

Sigillum plumbeum appensum.

SILVESTRI II CARMINA.

I.

Epigramma Gerberti episcopi Ravennae, post pontificis Romanï, quod sic se habet inscriptum ad imaginem Boetii.

[Baron. Annal. eccles. tom. VII, Append. pag. 5.]

Roma potens dum jura suo declarat in orbe,
Tu Pater et patriae lumen, Severine Boeti
Consulis officio rerum disponis habenas,
Infundis lumen studiis, et cedere nescis.
Graecorum ingeniis; sed mens divina coerce.
Imperium mundi; gladio bacchante Gothorum,
Libertas Romana perit: tu consul et exsul,
Insignes titulos praeclara morte relinquis.
Nunc decus imperii summas qui praegravat artes,
Tertius Otto sua dignum te judicat aula,
Aeternumque tui statuit monumenta laboris,
Et bene promeritum meritis exornat honestis.

II.

Epitaphium regis Francorum Lotharii.

[Apud Duchesn. Script. rer. Franc., tom. II, inter epist. Gerberti.]

Cujus ad obsequium coiere duces, bonus omnis
Quem coluit, sate Caesaribus, monumenta doloris
Caesar Lothari praetendis luce secunda,
Terrifici Martis quod eras conspectus in astro.

III.

Epitaphium ducis Friderici.

[Ibid.

Francorum placito nomen tulit hic Friderici:
Quem proavi fudere duces a sanguine regum,
Officio meritisque parem sopor ultimus hausit.
Mercurii cum celsa domus tibi, Phoebe, pateret.

IV.

Epitaphium Adalberti Scholastici.

[Ibid.]

Edite nobilibus studium rationis adepte,
Dicit Adalbertum te Belgica flore juventae,
Stare diu non passa, tulit fortuna recursus,
Bis senas Februi cum produxisset Apollo.

V.

Epitaphium Ottonis imperatoris.

[Ibid.]

Cujus ad imperium tremuere duces, tulit hostis
Quem dominum populique suum novere parentem,
Otto decus divum, Caesar charissime, nobis,
mmeritis rapuit te lux septena decembris.

SPURIA AUT ALIENA.

ACTA CONCILII REMENSIS AD SANCTUM BASOLUM

AUCTORE GERBERTO ARCHIEPISCOPO.

(Apud Pertz, Monumenta Germaniae historica, Script. tom. III, pag. 658.)

INCIPIT PROLOGUS SYNODI REMENSIS

Licet aemuli mei dentes in me exacuant, dictaque et facta proscindere parent, plus tamen amicorum obsequio quam invidorum odio permoveor. Non enim, ubi non erat timor, timere didici, nec amicorum infecta relinquere negotia. Accingor igitur, et summarum quidem genera causarum in Remensi concilio exposita breviter attingam, ut et gestorum veritas innotescat, et quae a summis viris retractata sunt agnoscantur. Peto autem ab hujus sacri conventus praelatis, si quid minus grave vel parum comptum expressero, non suae injuriae sed meae ascribi ignorantiae; ab auditoribus quoque, ne me aliena vel parum dixisse denotent. Siquidem triplici genere interpretationis utendum fore censeo; scilicet

ut quaedam ad verbum ex alia in aliam transferantur linguam; in quibusdam autem sententiarum gravitas et eloquii dignitas dicendi genere conformentur

 ; porro in aliis una dictio occasionem faciat,

et abdita investigari, et in lucem ipsos affectus manifeste proferri. Quae etsi ad plenum assequi non potuero, his tamen modis doctissimorum hominum sententias conabor interpretari. Sed earum amplificationes, digressiones, etsi qua ejusmodi sunt, quodam studio refringam, ne odio quarumdam personarum potissimumque Arnulfi proditoris moveri videar, quasi ex ejus legitima depositione Remense episcopium legitime sortitus videri appetam. Alterius erit hoc operis aliisque implicitum questionibus,

cum de propriis, communibus et differentiis episcoporum, archiepiscoporum, vel metropolitanorum , patriarcharum, seu primatum, vel etiam Romani

episcopi potestate, ut animo concepi, protixius disputabo.

EXPLICIT PROLOGUS INCIPIUNT CAPITULA.

1. Qui, et quo, et ex quibus provinciis, episcopi convenerint.

2. Praelocutio Arnulfi episcopi de examinanda Arnulfi causa.

3. Responsio Siguini archiepiscopi de cognitione judicii.

4. Objectio Daiberti archiepiscopi et Hervei episcopi.

5. Conquestio Brunonis episcopi.

6. Prosecutio Gotesmanni et Brunonis episcoporum de discussione

7. Ratbodus episcopus Lotharienses episcopos cirographum Arnulfi reprehendere dicit.

8. Libellus Arnulfi.

9. Arnulfus episcopus eundem libellum in parte vituperat et in parte laudat.

10. Exemplar libelli cujusdam heretici conversi.

11. Confessio Adalgeri presbiteri.

12. Odo episcopus commonitorium Arnulfi et anathema inducit.

13. Gualterius episcopus ea reprehendit.

14. Guido episcopus aliud anathema inducit.

15. Siguinus archiepiscopus argumentatur, Arnulfum et suos complices dampnatos videri.

16. Exempla canonum de dampnatis qui ministrant.

17. Arnulphi episcopi admonitio pro defensione Arnulphi.

18. Siguini archiepiscopi anathema pro eadem re.

19. Qui Arnulphum defendere conati sunt, et quibus exemplis.

20. Epistola Stephani archiepiscopi ad Damasum papam.

21. Rescriptum Damasi ad eundem.

22. Ratbodus episcopus decretalem tomum sinodo porrigit pro Arnulfi defensione.

23. Brevis annotatio accusationis et defensionis Arnulfi.

24. Quod juste captus sit ex Affricano

25. Exemplar epistolae regis ad Romanum pontificem directae pro causa Arnulfi.

26. Item episcoporum ad eundem.

27. Quid regis et Brunonis episcopi legati Romae egerint.

28. Luculenta oratio Arnulfi episcopi vim tocius sinodi continens.

29. Exempla canonum contra Arnulfum.

30. Arnulfus in sinodum deductus, episcoporum sententiis contradicit; sed Rainerii sententiam non ferens, secessum petit.

31. Sinodus, abiente Arnulfo, in ejus crimina capitula annotat.

32. De confinitimis hostium sacerdotibus, qui sine regis licentia legationes agunt.

33. De his qui regibus fidem promissam non servant.

34. De clericis qui capitalia crimina committunt.

35. De confugientibus ad hostes.

36. De his qui, rege superstite, aut sibi aut aliis affuturum provident regnum.

37. De custodia vitae principum.

38. De refugis atque perfidis clericis sive laicis.

39. De clericis vel monachis contra regem perjuris.

40. Episcoporum collectio, et Arnulfi confessio, et super ejus depositione questio.

41. De maximo episcopo deposito.

42. De Euticete presbitero.

43. De Ratherio et Petro ejectis.

44. De injuste depositis.

45. Quomodo Arnulfus deponi debeat.

46. Exemplum de Potamio archiepiscopo deposito.

47. De Egidio et Ebone depositis.

48. De judicio non innovando.

49. Sequentis diei sinodus.

50. Ingressus regum in sinodum.

51. Arnulfus episcopus praeteriti diei acta breviter recapitulat.

52. Arnulfus episcopus Arnulfi confessionem subhornat, contra Brochardum

53. Arnulfus a regibus veniam petit, et accipit, modumque abdicationis agnoscit.

54. Libellus abdicationis Arnulfi.

55. Adalgeri presbiteri reclamatio et depositio.

56. Africanum concilium in quo modus Romani episcopi cognoscitur.

INCIPIT SYNODUS REMENSIS

1. Anno ab incarnatione domini nostri Jesu Christi 991, indictione quarta, anno regni 5 domni Hugonis augusti et excellentissimi regis Rotberti 4 congregata est synodus in Remensi territorio. Actum est autem magna industria principum, ut quia omnes Galliarum episcopi eo convenire non

poterant, propter quasdam regni necessitudines, ii maxime convenirent qui conprovinciales essent, deinde ex vicinis provinciis fama et dignitate honestiores, et qui legatione suarum provinciarum digni viderentur, suorumque fratrum a sentiam sua praesentia sustinere possent. Igitur 1 5 Kal. Jul.

collecti sunt in basilica domni Basoli confessoris Remorum quidem diocesanei: Guido Suessonicae urbis episcopus, Adalbero Laudunensis, Herveus Belvacensis, Gotesmannus Ambianensis, Ratbodus Noviomensis, Odo Silvanectensis; ex provincia Bituricensium, quae Aquitanorum esse putatur, Daibertus archiepiscopus; ex provincia Lugdunensium prima: Gualterius episcopus Augustidunensis, Bruno Lingonensis, Milo Matisconensis; ex provincia Senonensium, quae est prima Sequanorum metropolis Remensique provinciae contigua, Siguinus archiepiscopus, Arnulfus Aurelianensis, Herbertus Autisioderensis. Praeterea diversarum urbium abbates quam plurimi aderant, qui post solitariam episcoporum disputationem residere jussi sunt. Habitaque

ratione totius summae synodi, dignitas praelaturae ac potestas quasi judiciaria stetit penes archiepiscopum Siguinum, quem et aetas et vitae meritum ac scientia commendabat. Arnulfus autem, venerabilis episcopus, ordinis custos ac omnium gerendorum interpres declaratus est, eo quod inter omnes Galliarum episcopos sapientia et eloquentia clarior haberetur. Hunc post expositam allegationem eorum sacerdotum qui minime adesse poterant, postque totius cleri ingressum, quibusdam sententiis pertractatis, hoc modo praelocutum accepimus:

2. «Ita quidem est ut dicitis, reverentissimi patres: nullus tumultus, nullus accusator inprobus, nullus judex iniquus hoc sanctum concilium agitare debet. Servetur unicuique personae suus locus, debita

reverentia; nullusque aut se aut alium praejudicio gravari putet, cum sit libera facultas, et proponendi, et sciscitandi, et respondendi. Consultationes autem sive deliberationes sic in medio locentur, ut nemo causetur imponi sibi quod nolit, aut eripi quod velit. Sane quoniam me priorem dicere voluistis, dicam quod sentio, in praesentia vestra et cleri nuper admissi , idque paulo altius repetam, ut res bene digestas melius innotescat. Ego quippe cum inter varios tumultus bellorum pro pace aecclesiae, cui auctore Deo deservio, totis viribus elaborarem, novi nuncii fama, inauditi sceleris rumore, sic subito turbatus sum, ut etiam in vilibus rebus lingua balbutiret, intellectus hebesceret. Ferebatur quippe illa nobilis urbs Remorum dolo proditionis

hostibus patuisse, praedae ac direptioni cessisse; sancta sanctorum armata militum acie polluta fuisse. Horum omnium malorum incentor, auctor, quod sine magno dolore animi referre nequeo, is qui tutari debuerat, Arnulfus episcopus nuntiabatur. Sacerdotalis dignitas hujus causa impetebatur, vixque erat qui nostro ordini non insultaret. Nunc quoniam religionis amore et studio serenissimi regis nostri domni Hugonis congregati sumus, quaerendum est,

quomodo tanta infamia carere possimus, et si frater et coepiscopus noster Arnulfus illata crimina diluere quaerat , vel crimen regiae majestatis propulsare. Scitis enim omnes nos insimulari probro infidelitatis et perfidiae, causa unius. Si, inquiunt, justis episcopi utuntur legibus fidissimique suis regibus sunt, cur hominem impurissimum suis legibus non puniunt? Nimirum aliorum flagitia ideo moliuntur celare, ut impune liceat eis peccare. Absit hoc a vestro sanctissimo coetu! Absit ut contra divinas et humanas leges quemquam moliamur defendere vel dampnare! Dicant tantum qui noverunt seriem gestorum, iique suos exponant casus, qui graves, ut ipsi asserunt, injurias pertulerunt. Tum si qua contradictio fuerit oborta, discussis partibus ex auctoritate

canonum judicium promulgetur

3. Tum Siguinus: «Non patiar, inquit, discussionem fieri ejus qui dicitur esse majestatis obnoxius

 , nisi forte convicto supplicii indulgentia promittatur.»

Simulque 31 caput Toletani concilii prolatum est ex eadem re:

Saepe principes contra quoslibet majestatis obnoxios sacerdotibus negotia sua committunt, et quia sacerdotes a Christo ad ministerium salutis electi sunt, ibi consentiant regibus fieri judices, ubi jurejurando supplicii indulgentia promittitur , non ubi discriminis sententia praeparetur. Si quis etiam sacerdotum contra hoc commune consultum discussor in alienis periculis extiterit, sit reus effusi sanguinis apud Christum, et apud ecclesiam perdat proprium gradum.

4. «Gravissimum vero est, ait Daibertus, ideo te

judicem praebere in alienis negotiis, ut cum reum convincis, tu concidas; cum dijudicas, tu dampnatus abeas .---Si hoc, inquit Herveus episcopus, periculosum est, videte ne sit periculosius judicia ecclesiastica deinceps a secularibus non expectari. Consequens enim est ad forensia jura nos protrahi, si divinis legibus in aliquo videmur obniti. At quomodo sine judicio relinquetur, quod commissum esse constiterit? vel cur contra principem nostrum causabimur, si quod attingere non audebimus, judiciaria potestate coercebitur  ?»

5. Bruno episcopus dixit: «Nullum certe vestrum aeque turbat tanti discriminis examen Ego quippe solus ob hunc infelicissimum per ora omnium volito. Ego eum in has miserias praeci

pitasse videor, qui contra omnium bonorum vota, memetipsum in pignus obsidis dedi, pro spe conservandae fidei; tanti erant apud me regis Lotharii merita, tantumque me carnis affinitas permovebat. Et cum scirem hunc Laudunensis urbis pervasorem, totiusque tyrannicae factionis fuisse principem, sub obtentu tamen hujus honoris, ad meliorem statum vitae attrabere nisus sum, ut qui discordiarum et bellorum incentor ex titerat,

pacis et karitatis ipse jaceret fundamenta. Attendite pacis principia, attendite hominem mala pro bonis reddentem, homines mihi percaros et ad usum vitae multum necessarios, id est unicum fratrem meum comitem Gislebertum, meumque consobrinum comitem Guidonem, cum caeteris quorum amicitia gloriabar, sua simulata captivitate verae captivitati contradidit . Me pacis sponsorem in mortis discrimine dereliquit; et o impudens audacia hominis, qui mei, immo sui, et totius aecclesiae homicida, adhuc improba fronte negat quod negari non potest. Certe ex his quae confitetur, eliciemus ea quae propalare erubescit. Certe in praesentia regum, in praesentia episcoporum, ante ora cleri et populi, sacramento volens obligatus est, se principibus

suis adjumento futurum, consilio et auxilio, secundum suum scire et posse, contra Karolum, itemque inimicis dominorum suorum nec consilium nec auxilium se laturum scienter ad eorum infidelitatem, neque pro praeterito aut futuro sacramento se praesens relicturum. Annon erat inimicus Karolus qui regnum pervadere nitebatur? Annon inimici Rotgerus et Mannases, qui clerum et populum ejus in aecclesia ipsius armata militum manu ceperant? Hos ipse consecretales et primos amicorum esse fecerat; hos eorum bonis ditaverat qui se elegerant, qui sibi principatum contulerant, quibus sine perjurio auferre nihil poterat, quos necessario juvare debebat nisi in se peccarent. At quid peccaverunt? Fidemne promissam servare quod sibi persuadere

nisi sunt? Ignoscite, fratres, si dolor nimius de gravitate sacerdotali aliquid derogavit, et si orationem finire non sinit, quam vestra intelligentia ex praecedentibus ad plenum comprehendit.»

6. Hic Gotesmannus , Ambianensis aecclesiae episcopus, subintulit: «Multa venerabilis pater Bruno prosecutus est, quae quanto magis fidem dubiis faciunt, tanto magis reum majestatis arguunt, ac sacerdotio indignum revincunt. Sed quia paulo ante de periculosa discussione sermo habitus est, velim nosse, quid pater Bruno inde sentiat. Non est enim aequum nos fieri auctores effundendi sanguinis, qui debemus esse auctores salutis.» Et ille: «Sentio, inquit, reverendi Patres, et hoc vos intelligere quod dicitis, et alterum pudori esse quod tacetis. Nam

movent vos divinae leges, movet etiam homo affinitate carnis mihi conjunctissimus, utpote avunculi mei regis Lotharii filius: habeo et rependo karitati vestrae multiplices grates. Sed absit hoc a me, ut amori Christi amorem sanguinis praeferam, aut ut meo sanguine, quantum in me est, ecclesia Dei polluatur. Ergo, agite, discussionem simul et judicium aggrediamur , nec sanguinis effusionem perhorrescite, cum apud benivolentiam principum juste

petita obtinere non difficile sit. Cum hoc maxime sit pertimescendum, ne dum forte uni personae parcere volumus, sicut frater et coepiscopus noster Herveus paulo ante retulit, et eam et omnem aecclesiasticum ordinem sub periculo sanguinis relinquamus. Itaque is presbiter qui urbis portas aperuit, intromittatur si placet, atque gestorum ordinem pandat.» Ab universis dictum est: «Placet.»

7. «Quoniam,» inquit Ratbodus, Noviomensis aecclesiae episcopus, «a multis nostrorum fratrum audio dici, libellum fidelitatis sub specie cyrographi editum ab Arnulfo, ad dampnationem ejus posse sufficere, quoniamque Lothariensium quosdam contra hanc scripturam fama est disputare, interim de hac re judicium tantorum Patrum experiri velim,

quidque de eo sentiendum sit agnoscere.» Sinodus dixit: «Proferatur in medium.» Prolatus est itaque libellus cyrographi ad hunc modum:

8. «Ego Arnulfus, gratia Dei praeveniente Remorum archiepiscopus, promitto regibus Francorum, Hugoni et Rotberto, me fidem purissimam servaturum, consilium et auxilium, saecundum meum scire et posse in omnibus negotiis praebiturum, inimicos eorum nec consilio nec auxilio ad eorum infidelitatem scienter adjuturum. Haec in conspectu divinae majestatis, et beatorum spirituum, et totius aecclesiae assistens promitto, pro bene servatis laturus praemia aeternae benedictionis. Si vero, quod nolo et quod absit, ab his deviavero, omnis benedictio mea convertatur in maledictionem, et fiant dies

mei pauci, et episcopatum meum accipiat alter. Recedant a me amici mei, sintque perpetuo inimici. Huic ergo cyrographo a me edito in testimonium benedictionis vel maledictionis meae subscribo, fratresque et filios meos ut subscribant rogo. Ego Arnulfus archiepiscopus subscripsi .»

9. Quo perlecto , Arnulfus Aurelianensis ecclesiae venerabilis episcopus subjunxit: «Habet, inquam, haec scriptura maximam vim reprehensionis; habet etiam subtiles defensionis vires, habita ratione personarum. Nam ejus auctor Arnulfus detestabilis est, eo quod ob inmensum ambitum affectati honoris inauditum saeculo prius monimentum sui detestabile reliquit. Qui vero commentati sunt, rem utilem ac necessariam fecisse visi sunt, ut si aliquando fidem

promissam pernegare vellet, scriptura contra se testis existeret, et si deviaret ipse contra suam professionem et subscriptionem veniens, honore se privaret; et ne forte peccans nomine summi pontifici diutius defenderetur, ipse summus pontifex sententiam suae dampnationis in se dixisse visus est. Sed quia presbiter adest, finem dicendi faciam, ut ipsi locus pateat.» Interim tamen dum presbitero standi locus eligitur, significabat sibi assidentibus, quendam

episcopum, ex heresi ad fidem catholicam conversum, beato Gregorio similem libellum porrexisse; sed hoc interesse, quod hic Arnulfus malarum causarum rationibus permotus sit, id est perfidia et cupiditate, ille autem optimarum , id est fide catholica et amore habendi Deum. Erat vero ibi ita scriptum inter cetera:

10. «Et ideo postquam, comperto divisionis laqueo quo tenebar, diutina mecum deliberatione pertractans, prona et spontanea voluntate ad unitatem sedis apostolicae divina gratia duce reversus sum; ne non pura mente sed simulate reversus existimer, spondeo sub ordinis mei casu et anathematis obligatione, atque promitto tibi, et per te sancto Petro apostolorum principi, atque ejus vicario beatissimo

Gregorio, vel successoribus ipsius, me numquam quorumlibet suasionibus, vel quocumque alio modo, ad schisma de quo Redemptoris nostri misericordia liberante ereptus sum, reversurum, sed semper me in unitate sanctae aecclesiae catholicae et communione Romani pontificis per omnia permanere. Unde juratus dico per Deum omnipotentem, et haec sancta quatuor evangelia quae in meis manibus teneo, et salutem geniumque Mauricii atque Theodosii dominorum nostrorum rei publicae gubernatores, me in unitate sicut dixi aecclesiae, ad quam Deo propitio sum reversus, et communione Romani pontificis semper et sine dubio permanere. Quod si, quod absit, aliqua excusatione vel argumento ab hac me unitate divisero, perjurii reatum incurrens aeternae

poenae obligatus inveniar, et cum auctore scismatis habeam in futuro saeculo portionem.»

11. Adalgerus: «Scio me, inquit, non magnam habiturum expectationem in dicendo, reverentissimi Patres, cum omnia quae pro defensione mea dicturus sum, contra me fortasse videantur. Hoc enim et in initio intellexi, cum Dudo, Karoli miles, ut hujus proditionis auctor existerem, machinatus est; cui cum responderem cur ex tanta massa hominum ego clericus et sacerdos potissimum eligerer, ut seniorem et episcopum meum traderem ob causam Karoli ad quem nihil attinebam, primum socordiam et fatuitatem hominum me scire dicebat; meum autem ingenium, prudentiam, animi magnitudinem, miris laudibus extollebat; denique ipsum

meum seniorem hoc ita velle, sibique ita praecepisse. Cui cum fidem quasi spopondissem, non tamen satis tutum fore hoc mecum reputabam, nisi ex ipsius senioris ore non bene credita per memet ipsum sine interprete recognoscerem; ejus amor, ejus imperium me in has praecipitavit miserias. Quaerebam tamen ex eo, cujusnam fretus auxilio imperata perficerem, et si sibi pertimescendum foret? Qui cum Karolum sibi patruum esse dixisset, Mannasen quoque et Rotgerum sacramenta quae voluerit praestitisse,

avunculum suum Rotbertum, Karoli servum, comitem fidissimum fore designavit, cum aliis quibusdam. Et ut hoc factum sub specie honesti tegeretur, manus et sacramenta simul Karolo praebui, sed jussu ipsius; claves urbis accepi, sed a manu ipsius; portas aperui, sed illius praecepto. Haec si quisquam vestrum aliter esse putat, meque indignum cui credatur, credat igni, ferventi aquae, candenti ferro; faciant fidem tormenta, quibus non sufficiunt mea verba; ipsi hostes mei, quibus nuper invisus esse coepi, testimonio erunt, cum suo me beneficio vivere comprobabunt; quando vestrum anathema perhorrescens, eorum tunc miseratione gladios Richardi, fratris episcopi, vix evasi, hanc meam confessionem expavescentis.»

12. Ad haec Odo episcopus Silvanectensis: «Bene nunc, inquit, anathema in memoriam redit. Pater enim Arnulfus hunc nostrum Arnulfum in cyrographo se dampnasse dixit; nos autem quoddam scriptum ab eo in tempore ipso accepimus per manus Guidonis venerabilis episcopi; in quo et confessio sui facti et dampnatio ipsius contineri videbatur; quod in praesenti jubeat recitare sanctitas vestra.» Synodus dixit: «Recitetur.» Recitatum est itaque in hunc modum: «Arnulfus gratia Dei archiepiscopus, commonitorium praedonibus Remorum. Quid tibi vis praedonum Remensium scelerata manus? Nichilne te movent pupilli et viduae lacrimae? Nec advocatus eorum, velis nolis, Dominus tuus, ipse testis, et judex, et gravis ultor, cujus

judicium non effugies? Vide quid ante oculos ipsius egeris: sanctam pudicitiam virginum non erubuisti; matronas etiam barbaris verendas nudas reliquisti; orphanum et pupillum non respexisti. Parum tibi hoc; accessisti ad templum matris Dei, cunctis mortalibus reverendum. Ejus atrium perfregisti, polluisti, violasti. Quod oculi ibi viderunt, concupiisti . Quod manus attrectare potuerunt, rapuisti. Et nos quidem contra divinum ac humanum jus misericordia abutentes, quod cibi et potus abstulisti, non indulgemus, sed propter impia tempora non exigimus. Exigimus autem reliqua omnia quae pollutis manibus pervasisti, ac retines. Redde ergo, aut sententiam dampnationis in pervasores rerum ecclesiasticarum a sacris canonibus promulgatam, eamque in te

latam multotiensque ferendam excipe: ANATHEMA IN PREDONES Auctoritate omnipotentis Dei Patris, et Filii, et Spiritus sancti, interveniente et adjuvante beata Maria semper virgine, auctoritate quoque ac potestate apostolis tradita nobisque relicta, excommunicamus, anathematizamus, maledicimus, dampnamus, et a liminibus sanctae matris aecclesiae separamus vos Remensium praedonum auctores, factores, cooperatores, fautores, a propriis dominis rerum suarum sub nomine emptionis abalienatores. Obtenebre ?rescant oculi vestri qui concupiverunt, arescant manus quae rapuerunt, [debilitentur omnia membra quae adjuverunt^[5]] Semper laboretis, nec requiem inveniatis, fructumque laboris vestri privemini; formidetis et paveatis a facie persequentis, et non persequentis hostis, ut tabescendo deficiatis. Sit portio vestra cum Juda traditore Domini in terra mortis et tenebrarum, donec corda vestra ad plenam satisfactionem convertantur. Hic autem sit modus plenae satisfactionis, ut omnia injuste ablata, praeter cibum et polum, propriis dominis ex integro restituatis, coramque Remensi ecclesia poenitendo humiliemini, qui sanctam Remensem ecclesiam reveriti non estis; nec ^[6] cessent a vobis hae maledictiones scelerum vestrorum persecutrices, quamdiu permanebitis in peccato pervasionis. Amen.

Fiat. Fiat.»

13. Quo perlecto, Gualterius Augustidunensis aecclesiae episcopus: «Quidnam ^[7], inquit, hoc portentum est? Satisne sanae mentis est hic episcopus, qui pro jactura vilissimae supellectilis ^[8] reos dampnat, super sui autem et cleri et populi captivitate tacet? Pro pauperum tuguriis forte magis carie^[9] quam vi ruentibus anathematizat, et pro templo Dei per orbem terrarum famosissimo nihil dicit? Nempe omnis terrena creatura homine vilior est, et omne manufactum aedificium templo Dei vilius. Sed quia^[10] forte Apostolus dicit: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitit, potum da illi (Rom. XII, 20), tamquam pietate usus praedonibus cibum et potum indulget, attamen ab auro et argento deterret. Quid hoc ad pauperes Christi? Certe ii aurum et argentum non perdiderunt, quia non habuerunt; sed cibum et potum, quem ad usum vitae non sine magno labore conquisiverunt. Ecce audistis, fratres, argumentum perditi hominis, pauperum necatoris, praedonum nutritoris. Intellexistis quia ad hoc voluit capi, ut sua simulata captivitas veram nobilium efficeret captivitatem. Ideo sacrilegos a communione non arcet, quia se auctorem sacrilegii esse cognoscit. Nec sic ^[11] tamen evadit, dum auctores, inventores, factores, cooperatores, fautoresque simul permiscet. Ipse enim auctor, cujus consilio et imperio proditio facta est; ipse factor et cooperator, ut per quemdam sapientem dicitur: Comites illi tui, manus erant tuae; ipse fautor, qui usque in praesens tacendo consensit, et, ut fama est, magnis insuper beneficiis cumulavit. Tendit materia haec in inmensum; sed contraho sermonem qua possum brevitate, ne videar quasi criminales dictare.»

14. Guido episcopus: «Si in propriis conscriptionibus, ubi cavere sibi potuit Arnulfus, ita lesus est, quomodo in proxima sinodo Silvanectis habita dampnatus non est? Conveneramus quippe in unum nos omnes qui hic adsumus Remorum diocesanei, conquestum sanctam Remensem aecclesiam, nostrarum omnium matrem, desolatum iri. Metropolitanus noster cum clero et populo teneri ab hostibus praedicabatur. Rumor tamen ab eo factae proditionis frequens erat. Itaque nostrorum conprovincialium communi consultu statuimus anathema in reos, quod nullus aliquo modo se occultans subterfugere posset. Ejus exemplar ^[12] , si placet, proferatur.» Prolatumque est in hunc modum:

«ORATIO INVECTIVA EPISCOPORUM REMENSIS ESEOS VICE DECRETI HABITA SILVANECTIS.

«Quousque se extendet effrenata licentia vestra, alterius proditoris Judae satellites? Ad quem finem scelerum progredietur incoepta audatia vestri ducis? ducis dicimus Adalgeri presbiteri, qui nomen sacerdotalis dignitatis suo nomine polluit. Te igitur interpellamus, funeste presbiter; quid tibi visum est post illa cruenta arma, quibus te Lauduni exercuisti, ut iterum vilis apostata factus, Arnulfum Remorum archiepiscopum traderes, cum ante eum velut fidissimus custos cubares, conviva assiduus esses, consilia disponeres, sacrosancta administrares? Num rigorem aecclesiasticae severitatis, vel judicium omnipotentis Dei effugere te putasti? Urbis portas aperuisti, hostes introduxisti, venerabile templum matris Dei atque ipsis barbaris reverendum, velut hostium castra oppugnasti. Num etiam vos praedonum maxima portio, qui aecclesiae ingentibus beneficiis eratis obligati, qui dicitis: Haereditate possideamus sanctuarium Dei, qui signa militaria, loricati et galeati, cum scutis et lanceis ante aram beatae Dei Genitricis intulistis; qui pollutis manibus pastorem cum clero et populo intra sancta sanctorum comprehendistis, custodiae distribuistis, carceri mancipastis, et adhuc retinetis; num inquam vos divina jura effugietis? Vos quoque, quorum dolo et fraude, consilio et auxilio, tantum scelus factum est, cum his ^[13] qui principes tanti facinoris fuerunt consociandi estis, ut poenam peccati simul feratis, qui in ^[14] causa peccati simul conspirastis, bonaque civium Remensium praedones impiissimi velut sub hasta distraxistis. Nec etiam vos abesse debetis, qui in Adalberonem Laudunensem episcopum non minus levia perfecistis; et ut pullulantem ^[15] heresim rescindamus, quae dictitat omnia licere Karolo etiam in sacris locis, Remensem simul ac Laudunensem aecclesiam, utramque sacrilegio quamvis dissimili pollutam, a sacris removemus officiis, donec legitime reconcilietur utraque. Et ne quis nos talibus monstris hominum favere, talibus negotiis assensum praebituros putet, sed pro fide qua vivimus omnibus expositos periculis, sententiam nostram ita confirmamus, stabilimus, corroboramus: ANATHEMA IN REOS. Auctoritate omnipotentis Dei Patris et Filii et Spiritus sancti, interveniente et adjuvante beata Maria semper virgine cum omnibus sanctis, auctoritate quoque ac potestate apostolis tradita nobisque relicta, excommunicamus, anathematizamus, anathematizamus dampnamus, et a liminibus sanctae matris aecclesiae separemus, Adelgerum presbiterum, diaboli membrum, episcopi cleri et totius populi Remensis traditorem; eos quoque qui hujus traditionis extiterunt inventores, auctores, factores, cooperatores, fautores, civiumque depopulatores et a propriis dominis rerum suarum sub nomine emptionis abalienatores. His adjungimus Laudunensis episcopii pervasores, ac ipsius episcopi gravissimos tortores. Fiat illis sicut Scriptura dicit: Qui dixerunt: Hereditate possideamus sanctuarium Dei, Deus meus, pone illos ut rotam, et sicut stipulam ante faciem venti. Sicut ignis qui comburit silvum, et sicut flamma comburens montes, ita persequeris eos in tempestate tua, et in ira tua turbabis eos. Imple facies eorum ignominia, et quaerent nomen tuum, Domine. Erubescant et conturbentur in saeculum saeculi, et confundantur et pereant. Et cognoscant quia nomen tibi Dominus, tu solus altissimus in omni terra (Psal. LXXXII, 13-19). Et quia pupillum et viduam non miserati sunt, neque templa Dei reveriti, dominiumque aecclesiarum sibi usurpaverunt, fiant filii eorum orphani et uxores viduae; scrutetur foenerator omnem substantiam ipsorum, et diripiant alieni labores illorum. Nutantes transferantur filii eorum, et mendicent, ejiciantur de habitationibus ^[16] suis. Fiant dies eorum pauci, et principatum eorum accipiat alius. Et duplici contricione contere eos, Domine Deus noster, nisi resipiscant et aecclesiae catholicae fructuosa poenitentia satisfaciant. Amen. Fiat. Fiat.»

15. Siguinus archiepiscopus: «Pervenit hoc scriptum ad notitiam Arnulfi?»---Dictum est pervenisse.---Subjunxit: «Suspendit se post ab ^[17] eorum communione quos justissime damnatos accepit?---Immo, inquiunt, eos omni fidelium communione dignos habuit.---Ego, inquit, non satis admirari queo super ejus ^[18] audatia. Primum ipse praedones suos a communione removit eisque modum dampnationis praescripsit, ut omnia injuste ablata restituerent ^[19], coramque Remensi aecclesia humiliarentur, qui sanctam Remensem aecclesiam reveriti non essent; et sicut paulo ante a quibusdam fratribus mihi relatum est, restitutio amissarum rerum aut vix ulla facta est aut nulla; poenitentia autem a nullo publice suscepta, ob facinus publice admissum. Occulte autem qui potuit, cum scriptum sit: Qui publice peccat publice poeniteat; vel quomodo pro vili supellectile ^[20] reos dampnavit, sicut frater et coepiscopus noster Gualterius paulo ante retulit, pro violata ecclesia a communione nullum removit? An vile putavit esse crimen, quod divinae leges per se totum ulcisci posse non putant, nisi ad humana jura transfundant? Sic enim scriptum est in Toletano ^[21] concilio capitulo 10 : Nullo teneantur eventu necessitudinis, qui dominicis se defendendos commiserunt claustris. Si quis autem hoc decretum violare temptaverit, et ecclesiasticae excommunicationi subjaceat, et severitatis regiae ferietur sententia. Ecce hic plane dicitur, quod ab episcopis excommunicandi sint hi sacrilegi, et a rege digna pro meritis poena animadvertendi. Sed quis episcopus absolvere potest, nisi poenitentem ^[22] et digna satisfactione veniam postulantem? At hi quando satisfecerunt ut absolvi possent, cum neminem revera captum abire liberum siverint? Sed esto, Arnulfus eos absolverit; cur ergo clericus ejus Raineri ^[23] vicedomini filius retentus est? Si per vim factum est, et Arnulfo invito, in crimine sacrilegii permanentes, etiam ab idoneo episcopo absolvi non potuerunt. Si autem eo consentiente, obligationem pro absolutione ab obligato acceperunt. Item esto; Arnulfus eos absolverit. Quomodo id sine suorum clericorum praesentia potuit? At eos non interfuisse constandum absolverentur. Interfuerunt autem dum obligarentur. Irrita igitur habenda est, quae sollempnis debuit esse, si in abditis absolutio facta est. Scriptum quippe est in concilio Carthaginis capitulo 23, ut episcopus nullius causam audiat absque praesentia clericorum suorum, alioquin irrita erit sententia episcopi, nisi clericorum praesentia confirmetur. Et quia scriptum est: Impius cum in profundum peccatorum venerit, contempnit (Prov. XVIII, 3), tanto rum scelerum ipse sibi conscius, sacrosancta tractare non erubuit, in aecclesia quam fratres et coepiscopi nostri Remorum dioceseos nostro consultu a communione suspenderant justissimis de causis. Quapropter, si placet, capitula canonum super his perquirantur, ut nemo causetur, hunc nostro, sed sanctorum Patrum dampnatum esse judicio.» Synodus dixit: «Placet, perquirantur.» Perlatae sunt itaque in medium hae sententiae:

16. De dampnatis et ministrare temptantibus ex concilio Antioceno capitulo ^[24]. 4. Si quis episcopus dampnatus a synodo presbiter aut diaconus a suo episcopo, ausi fuerint aliquid de ministerio sacro contingere, sive episcopus juxta praecedentem consuetudinem, sive presbiter aut diaconus, nullo modo liceat ei nec in alia synodo restitutionis spem aut locum habere satisfactionis, sed et communicantes ei omnes abjici de aecclesia, et maxime si, posteaquam didicerint adversum memoratos prolatam fuisse sententiam, eisdem communicare temptaverint. Item: Si quis excommunicatus ante audientiam communicare praesumpserit, ipse in se dampnationem protulit. Ex concilio Cartaginis, cap. 29. Item placuit universo concilio, ut qui excommunicatus fuerit pro suo neglectu, sive episcopus sive quilibet clericus, et tempore excommunicationis suae ante audientiam communionem praesumpserit, ipse in se dampnationis judicetur protulisse sententiam. Ex concilio Cartaginis, cap. ^[25] 13. Ut episcopus qui contra suam professionem in concilio habitam venerit, deponatur. Si quis contra professionem vel subscriptionem suam venerit in aliquo, ipse se honore privabit.

17. Arnulfus episcopus dixit: «Quamvis haec ita se habeant, reverentissimi Patres, certumque sit hunc Arnulfum omnium Patrum concordibus dampnari, sententiis, tamen ne in invidiam adducamur, admoveantur si qui sunt studiosi ejus defensionis, habeantque locum contradicendi, suumque Arnulfum quomodolibet defensandi. Sitque hoc nostium edictum sub disciplina aecclesiastica, ita ut nullus deinceps excusandi pateat locus. Excuset nunc, qui cum justas putat habere causas. Hic clerus ipsius adest; hic abbates scientia et eloquentia non ignobiles. Erigant jacentem, attollant humiliatum; et si injuste dejectum existimant, qua justitia reformari debeat edoceant. Non enim in ruina fratris et consacerdotis nostri laetari nobis fas est, nec quisquam

injuriam sui ducet, si ea quae contra Arnulfum dicta vel facta sunt veracibus cognoverit refelli assertionibus.»

18. Siguinus archiepiscopus dixit: «Sicut frater et coepiscopus noster venerabilis Arnulfus peroravit, auctoritate Dei Patris omnipotentis et Filii et Spiritus sancti, adjuvante beata Maria semper virgine cum omnibus sanctis, auctoritate quoque hujus sacri conventus, praecipimus ut nemo in hac synodo silentio tegat quae pro defensione Arnulfi putaverit esse idonea, vel si ea quae circa ipsum facta sunt reprehensione digna existimat. Nec deinceps alicui licentia pateat refricandi aut remordendi, quod hoc sacrosanctum concilium decreverit, qui se nunc defensioni subduxerit, cum utique et ex

tanto tempore excurrere potuerit, et nunc ei omnis copia dicendi adsit. Sed nec occasione insidiarum sibi quisquam blandiatur, cum sciamus principes nostros omnibus licentiam absque injuria veniendi et causas proprias exponendi quae vellent concessisse. Sit, accusatoribus sive obtrectatoribus tam praesentibus quam futuris, vel contra Arnulfum, vel contra nos, testis conscientia praesens, qua in extremo examine quisque dijudicandus est; sit nobis judicantibus praesens forma Christi in ultimo judicio judicantis; habeant defensores exemplar misericordiae, qua misericordibus miserendum est.»

19. Hic cum ab universis Patribus pronuntiatum esset: «Placet, placet, hoc edictum Patris Siguini!» stupor se quam plurimis infudit, qui pertinaci episcoporum

sententia Arnulfum dampnandum fore putabant. Quosdam autem spes defendendi in magnam animi alacritatem perduxit. Et suae quidem aecclesiae filii accusare nolebant, pudore permoti; defendere autem minime praesumebant, conscientia simul et anathemate devincti. Sed aderant acerrimi defensores, scientia et eloquentia insignes, Johannes scolasticus Autisioderensis, Romulfus abbas Senonensis, Abbo rector coenobii Floriacensis, ignorantia

praeteritorum gestorum pressi, et anathemate ad dicendum provocati.

Facto itaque silentio, diversarum partium multiplicia librorum volumina subito apparuerunt. Multa denique in medium prolata, multa inter considentes

  collata, ingens spectaculum praebuerunt;

in primisque Stephani archiepiscopi et trium conciliorum epistola ad Damasum perlecta est; itemque Damasi responsio continuata in hunc modum:

20 Quod episcoporum et summorum negotiorum ecclesias icorum causae semper ad sedem apostolicum sint referendae. Domino beatissimo et apostolico culmine sublimato sancto Patri patrum Damaso, papae et summo omnium praesulum pontifici, Stephanus archiepiscopus concilii Mauritaniae et universi episcopi de tribus conciliis Africanae provinciae.

Notum vestrae facimus beatitudini, quod quidam fratres in confinio nobis positi, quosdam fratres nostros, venerabiles videlicet episcopos, vobis inconsultis

  proprio dejicere moliuntur gradu; cum

vestrae sedi episcoporum judicia et summorum finem ecclesiasticorum negotiorum, in honore beatissimi Petri, Patrum decreta omnium cunctam reservare

  sententiam, inquirendi reverentia, de

Dei rebus, quas omni cura et sollicitudine observare debemus. Maxime vero debent ab ipso praesulum examinari vertice apostolico, cujus vetusta sollicitudo est tam mala dampnare, quam relevare laudanda. Antiquis enim regulis censitum est, ut quicquid horum quamvis in remotis vel in longinquo positis ageretur provinciis, non prius tractandum vel acipiendum sit, nisi ad notitiam almae sedis vestrae fuisset deductum, ut ejus auctoritate juxta quod fuisset pronuntiatum firmaretur, et reliqua multociens, talia et his similia quae super his constituta sunt. Quibus si inlicite factum est, ut semper

vestrae sedi consuetudo fuit, festinanter occurrite, et pro his viriliter ut pater pro filiis certantes state. Sicut bene ad Jesum filium Sidrach dictum est: Usque ad mortem certa pro veritate, et semper Dominus Deus tuus pugnabit pro te (Eccli. IV, 33). Accipere enim personam impii, non est bonum, ut declines a veritate judicii. Si minus inlicita sunt haec, pateat nobis talis omnibus licentia, beatissime Pater, aut si liceat, hos vel aliquos etiam minorum graduum clericos, nisi canonice tempore legitimo vocatos, aut sine legitimis accusatoribus aut absque veris et innocentibus testibus, vel nisi manifeste canonice convictos aut sponte confessos, vel a suis sedibus ejectos, aut suis rebus expoliatos vocare ad synodum vel dampnare; quia legimus eos non posse canonice ad synodum ante suam diu tenendam et gubernandam juribus scilicet pleniter resumptis restitutionem vocari [suisque omnibus sibi legaliter restitutis integerrime ut veniant ad sinodus

nisi sponte voluerint imperare; et reliqua.

21. Item epistola Damasi ad eundem Stephanum et ad concilia Africae, quod episcoporum judicia et majores causae non aliter quam auctoritate sedis apostolicae sint terminandae. Damasus servus servorum Dei atque per gratiam ejus episcopus sanctae catholicae aecclesiae urbis Romae, Stephano archiepiscopo concilii Mauritaniae, et universis episcopis Africanae provintiae. Lectis fraternitatis vestrae litteris, primo gratias ago, quod tantorum fratrum merui benedictione frui; deinde quod circa fratres sollicitos vos repperi, et cum eis crucem Domini

deferre qui ait: Qui vult venire post me, abneget semet ipsum, et totlat crucem suam, et sequatur me (Matth. XVI, 24), et reliqua ad hunc modum pertinentia. Igitur quoniam in praesenti oportune gestorum consultatione apostolicis vestra beatitudo visceribus commota, nos ortata est tuitionem fratrum apostolica impendere auctoritate et eorum injuriis subvenire, dum constet vos eadem cum Apostolo compassibiliter Quis infirmatur, et ego non infirmor? Quis scandilizatur, et ego non uror (II Cor. XI, 19)? satagentes, ne aliquis de his qui nobis crediti sunt, a saevis bestiis laceretur aut capiatur; pro qua re oportet juxta vestram prudentem commonitionem, magis autem secundum Domini divinam praeceptionem, nos qui supra domum ejus, hoc est universalem catholicam aecclesiam, episcopale suscepimus ministerium, sollicite vigilare, ut ne quid de sacris ejus muneribus, id est apostolici juris, apostolorumque successoribus atque ministris, quisquam nobis dormitantibus valeat supprimi atque injuste

nobisque inconsultis dampnari;---scitis, fratres karissimi, firmamentum a Deo fixum et immobile, atque titulum lucidissimum suorum sacerdotum, id est omnium episcoporum, apostolicam sedem esse constitutam, et verticem aecclesiarum. Tu es enim, sicut divinum pronuntiat veraciter verbum, Petrus, et super firmamentum tuum aecclesiae columnae, qui episcopi intelliguntur, confirmatae sunt; tibi et claves regni coelorum commisi , atque ligare et solvere potestatem quae in coelis sunt et quae in terris promulgavi. Tu profanatorum hominum et membrorum meorum maximeque meorum discipulorum existis ut princeps et doctor orthodoxae et inmaculatae fidei; cujus vice hodie gratia Dei legatione pro Christo fungimur, et omnes hujus sanctae sedis praesules ejus vicem gesserunt, gerunt, et gerent. Ideo omnia quae innotuistis, non licere mandarem, nisi vos tam pleniter instructos esse scirem, quod cuncta super quibus consulitis inlicita esse non dubitetis.

Discutere namque episcopos et summorum aecclesiasticorum causas negotiorum metropolitanos, una cum omnibus suis comprovintialibus, ita ut nemo ex eis desit, et omnes in singulorum concordent negotiis, licet; sed definire eorum atque ecclesiarum summas quaerelas causarum, vel dampnare episcopos, absque hujus sanctae sedis auctoritate minime licet; quam omnes appellare, si necesse fuerit, et ejus fulciri auxilio oportet. Nam, ut nostis, sinodum sine ejus auctoritate fieri non est catholicum, nec episcopus

  nisi in legitima synodo et suo tempore

apostolica vocatione congregata, definite dampnari potest; neque ulla umquam concilia rata leguntur, quae non sunt fulta apostolica auctoritate. Accusatores autem clericorum et testes, super quibus rogitastis, absque ulla infamia aut suspicione vel manifesta macula et verae fidei pleniter instructi esse debent; et tales, quales ad sacerdotium eligere divina jubet auctoritas. Quoniam sacerdotes, ut antiqua tradit auctoritas, criminari non possunt, nec in eos

testificari, qui ad eundem non debent nec possunt provehi honorem. Vocatio enim ad synodum juxta decreta Patrum canonica ejus qui impetitur , tam sua praesentia quam et scriptis atque apocrisiariis, per spacium fieri debet congruum atque canonicum; quia nisi canonice vocatus fuerit suo tempore et canonica ordinatione, licet venerit ad conventum quacumque necessitate, nisi sponte voluerit, nullatenus suis respondebit insidiatoribus; quoniam nec saeculi leges hoc permittunt fieri, quanto magis divinae? De ejectis vero atque suis rebus expoliatis

nihil vobis verius significare queo, quam sancti Patres definierunt, et nostri praedecessores apostolica auctoritate roboraverunt. Ita enim haec se habent. Episcopos ejectos, atque suis rebus expoliatos, aecclesias proprias primo recipere, et sua omnia eis legaliter redui, sancti canones decreverunt; et postea si quis eos accusare vellet, aequo periculo facere sanciverunt; judices esse decernentes episcopos, recte sapientes. et juste volentes ad tempus; diuque illis resumptis juribus et suis potestative fruentibus rebus, amicisque et Dei servis sapientibus consulentibus viris in ecclesia convenientes, ubi testes essent singulorum, qui oppressi videbantur; et reliqua ad hunc ordinem pertinentia, quae prolixitatem vitantes hic non inseruimus, quia his sufficere credimus. Si quis autem his non est contentus, legat ea et saciabitur. Scimus enim homines inermes non posse cum armatis rite pugnare. Sic nec illi qui ejecti, vel suis bonis sunt expoliati, cum illis qui in suo stant statu, et suis fruuntur

amicis atque bonis, litigari rite possunt. Nec saeculi quoque leges haec saecularibus fieri permittunt; sed prius ejectos vel oppressos aut expoliatos cum suis omnibus restitui jubent, et postea suo tempore, sicut lex eorum continet, ad placita venire praecipiunt; nec ulla carceris custodia appellantem arceri permittunt. Docent enim ex parte, sicut nostis, terrena, quae sunt coelestia. Accusatores vero et accusationes, quas saeculi leges non adsciscunt, nullatenus sunt in horum admittendae causis; quia omne quod irreprehensibile est, catholica defendit aecclesia, et hoc a majoribus definitum esse, propter pravorum hominum insidias, non dubitatur. Decet enim Domini sacerdotes fratrum causas pie tractare, et venerabiliter intendere atque eorum judicia super sacrificia ordinare, ne proterve aut tyrannica dominatione, ut de quibusdam refertur, sed caritative pro Deo et fraterno amore cuncta peragere, et quod sibi quis fieri juxta Dominicam

vocem non vult, alti inferre non praesumat; et in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis (Matth. VII, 2). Ea vero quae apostolorum praedicatione et Patrum institutione percepimus, semper tenere debemus, ne aliqua nova cudere, aut ad noxam fratrum semper intendere videamur. Sed alterutrum onera portemus, ut juxta Apostolum legem Domini adimplere valeamus (Galat. VI, 2). Tempus enim congruum praevideri oportet, quando uniuscujusque accusatae personae causa rectissime in medium producatur, quatinus gravitatem ejus, et consonantiam quae contra Patrum decreta, vel synodum confessionem prodi minime cognoscatur, quam ordinabiliter omnes intendant, ut ad eam in omnibus rationabiliter respondeant, et juste se velle manifeste ostendant. Nullus autem introducatur personaliter; sed accusatores et accusati aequa audiantur ratione juxta quod gestorum ordo exigit. Accusatores vero et judices non idem sint, sed per se accusatores, per se judices, per se testes, per se

accusati, unusquisque in suo ordinabiliter ordine. Nam inscriptio primo semper fiat, ut talionem calumniator recipiat, quia ante inscriptionem remo debet judicari vel dampnari, cum et saeculi leges haec eadem retineant; de quibus omnibus vera semper fiat aequitas, quatinus accusationis et judicii ac testimonii mercedem per veritatem gestorum consequi valeant. Scriptum est enim: Abhominatio Domino labia mendacia (Prov. XII, 22); et: Testem fallacem proferentem mendacia, et seminantem inter fratres scandala atque litigia (Ibid. VI, 19); ipso Non facies calumniam proximo tuo, nec vi opprimes eum: non facies quod iniquum est, nec injuste judicabis, non considerabis personam pauperis, nec honores vultum potentis, juste judica proximo tuo (Levit. XIX, 13-15); et: Quod tibi non vis fieri alteri ne facias (Tob. IV, 16), et reliqua maxime. Et praeceptum habentes apostolicum, attendere nobis ipsis et gregi, in quo nos Spiritus sanctus posuit episcopos regere Dei aecclesiam, quam adquisivit per sanguinem suum proprium (Act. XX, 28), convenit . Attendite lupos, attendite malos operarios, qui perversa faciunt et adversa locuntur, ut detrahere semper discipulos Domini et infamare queant. Quos corrigere vos et omnes Domini sacerdotes summo studio oportet, quia pejus malum non est, quam ut cives civibus invideant, et sacerdotes vel clerici sacerdotibus vel pontificibus insidientur. Testante etiam veritatis voce: Qui vos tangit, tangit pupillam oculi mei (Zach. II, 8); et:

Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, melius est illi ut suspendatur mola asinaria in collum ejus et demergatur in profundum maris (Matth. XVIII, 6); et item: Beatus qui non fuerit scandalizatus in me (Matth. XI, 6). Ille procul dubio scandalizatus est in Dominum , qui ejus scandalizat episcopum vel sacerdotem. Et multa talia, quae hic non inseruntur, ne nimis prolixa efficiatur epistola. Monentes quoque instruere debetis memoratos vicinos vestros, ut a talibus se subtrahant, et quae inlicite circa praefixos fratres egerunt, cito corrigant. Et quos nobis inconsultis leserunt, nobis inconsultis plena satisfactione sanent, et cito sibi eos reconcilient, si noluerint apostolicae sedis suscipere censuram. Nam si quid fortasse in eis aut contra eos emerserat, nostrum fuerat expectandum examen, ut nostra, ut semper huic sedi fuit concessum privilegium, aut condempnarentur auctoritate, aut fulcirentur auxilio. Neque enim suo pro libitu nostra

debuerant jura pervadere absque apostolicae sedis dispositione mandante. A talibus deinceps omnes se abstineant sacerdotes, qui noluerint ab apostolicae petrae, super quam Christus, ut praedictum est, universalem construxit aecclesiam, cui episcoporum summa judicia atque majorum causas , sicut paulo superius memoratum est, reservatae sunt, soliditate atque sacerdotali honore secludi. Induciae enim accusatis in criminalibus episcopis sex mensium, vel eo amplius si necesse fuerit, concedendae sunt; quoniam et laicis hoc permissum, nullus secularibus imbutus disciplinis ignorat; quanto magis sacerdotibus, qui superiores esse eis non dubitantur? Habetur quoque in decretis Patrum sancitum, non fore canonicum quemquam sacerdotem judicare vel dampnare, antequam accusatores canonice examinatos praesentes habeat locumque defendendi accipiat, id est inducias ecclesiasticas ad abluenda crimina et caetera; nec extra propriam fiat provinciam primo discussionis accusatio sine apostolica

praeceptione, cui in omnibus causis debetur reverentia custodiri; quoniam et antiqua docet hoc Patrum regula, in qua et imperialia pariter statuta concinunt. «Criminum, inquiunt, discussio ibi agitanda est, ubi crimen admissum est; nam aliubi criminum reus prohibetur audiri, et alibi in canonibus praecipitur, quaecunque negotia in suis locis ubi orta sunt finienda,» et reliqua. Talia et his similia, salva tamen in omnibus apostolica auctoritate, ut nihil in his diffiniatur, priusquam ei placere cognoscatur, qua omnes suffultos esse oportet. Et si quid eis grave intolerandumque acciderit, ejus est semper expectanda censura. Neque enim proterve aut stimulo suae cogitationis impulsus, ut saepe

actum agnovimus, detrahere aut accusare praesumat quemquam sacerdotum; quia injuria eorum ad Christum pertinet, cujus vice legatione pro populo Christi sanguine redempto funguntur. Causas enim eorum, quia Dei causae sunt, ejus esse judicio reservandas, qui valet corpus occidere et animam mittere in gehennam, qui dicit: Mihi vindictam, et ego retribuam (Rom. XII, 19); apud quem conscientia nuda est, cui non absconduntur occulta. Instruendi etiam omnes sunt, quoniam per nos illis Christus intonuit non esse ovium lupi insidias praevidere, sed pastoris. Monet igitur beatus apostolus Paulus, ne de his temere leviterque praesumatur judicium, de quibus nemo potest verius vel melius judicare quam Deus: Tu autem, inquit, quare judicas fratrem tuum? aut cur spernis eum? Omnes enim stabimus ante tribunal Dei. Scriptum est enim: Vivo ego, dicit Dominus, quoniam mihi flectetur omne genu, et omnis lingua confitebitur Domino. Itaque unusquisque nostrum pro se rationem reddit Deo (Rom. XIV, 10-12). In hoc ergo non sibi quispiam temerarios ausus usurpet, ut praeter quod ad concordiam pertinet, aliud agat, unde unitas aecclesiae dissipetur. Non ergo leviter quisquam assentiat in detractione, vel judicatione, aut dampnatione fratrum, maximeque sacerdotum, qui proximiores sunt Deo, et qui proprio ore Christi corpus conficiunt; quia ob hoc venit ira Dei in filios prevaricatorum, qui Christum in suis persecuntur membris. Nolite, fratres. nolite effici participes eorum, nec communicetis peccatis talium, aut infructuosis verbis illorum. Magis autem et redarguite talium coetus, qui extendere moliuntur quasi arcum in fratres linguas suas. Defendite ergo fratres, et omnes monete, ut armentur contra fratrum persecutores. Confidimus autem de vobis meliora et viciniora saluti; quia neque mors neque vita, neque angeli neque principatus, neque instantia neque futura, neque fortitudo neque altitudo, neque profundum neque creatura aliqua, Magistro gentium docente, poterit nos separare a caritate Domini nostri Jesu Christi (Rom. VIII, 38, 39), quae maxime in sacerdotibus et reliquis perficitur membris ejus. Nolite itaque omittere confidentiam vestram, quae magnam habet remunerationem. Ecce enim judex ante januam assistit, coronas hilariter promittens, his qui pro eo fratribus auxilium ferunt, et oppressis succurrunt, atque in caritate conlaborant. Quod si subtraxerit se quis, non placebit Deo, sed cadet  ; quia non sublevavit cadentem sed emarcuit. Et post aliquanta: Temere enim judicat, si quis episcopum absque sedis apostolicae auctoritate condempnat, cum ei, ut paulo superius praelibatum est, hoc specialiter privilegium reservatum sit. Item post aliquanta: Ille procul dubio facit iniquitatem in judicio, qui ea sibi vindicat quae ei vindicare non licet, ideoque huic sedi concessa sunt, ut nullus usurpare sine ejus consultu praesumat, qui non vult honore ecclesiastico indignus aut contemptus

judicari. Itaque oportet propulsare neglegentes, sed ita, ut nocentes non roborentur; et bonos improbis atque insidiatoribus fratrum resistere, ne, torpore desidiae oppressi, taciturnitatis teneamur obnoxii. Itaque qui potest obviare et perturbare perversos et non facit, nihil est aliud quam favere impietati. Nec enim caret scrupulo societatis occultae, qui manifesto facinori desinit obviare; et reliqua.

22. Allatus est autem etiam tomus ab Lothariensi regno per manus Ratbondi episcopi Noviomensis, in quo haec conti nebantur:

Ex decretis sancti Clementis papae de accusatione episcoporum: Accusandi vel testificandi licentia denegetur, qui Christianae religionis et nominis dignitatem et suae legis vel sui propositi normam aut regulariter prohibita neglexerunt. Transgressores enim legis suae sponte ejusque violatores apostatae nominantur. Omnis enim apostata refutandus est, et ante reversionem suam non in accusatione aut testimonio suscipiendus.

Ex decretis Stephani papae: Nullus episcoporum dum suis fuerit rebus expoliatus, aut a sese propria qualibet occasione pulsus debet accusari, aut a quoquam ei potest crimen objici, priusquam integerrime restauretur, et omnia quae ei ablata quocumque sunt ingenio legibus redintegrentur, et ipse propriae sedi et pristino statui regulariter reddatur.

Item ejusdem  : Accusatores et accusationes quas saeculi leges non recipiunt, et antecessores nostri prohibuerunt, et nos submovemus. Nullus enim alienigena, aut accusator episcoporum fiat aut

judex. Unde et de Loth scriptum est: Ingressus es ut advena, numquid ut judices? (Gen. XIX, 9.) Accusator autem eorum nullus sit servus aut libertus, nullaque suspecta aut infamis persona. Repellantur etiam cohabitantes inimicis et omnes laici.

Ex decretis Sixti papae: Nemo pontificum aliquem suis rebus expoliatum episcopum aut a sede pulsum excommunicare aut judicare praesumat, quia non est privilegium, quo expoliari possit jam nudatus.

Ex decretis Julii papae: Si quis ab hodierna die et deinceps episcopum praeter hujus sanctae sedis sententiam dampnare aut propria sede pellere praesumpserit, sciat se inrecuperabiliter esse dampnatum et proprio carere perpetim honore, eosque qui absque hujus sedis sententia sunt ejecti vel dampnati

 , hujus sanctae sedis auctoritate scitote pristinam

recipere communionem, et in propriis restitui sedibus.

Item: Nocumenta episcoporum sunt prohibita, ita ut qui talia temptaverint, aut eis nocere praesumpserint, siquidem clerici fuerint, a proprio gradu decidant; si vero monachi aut laici fuerint, anathematizentur.

Ex decretis Symachi papae: Ordinis dignitate et communione privetur, qui vivo pontifice quolibet modo episcopatum ejus convictus fuerit ambisse vel temptasse, omnesque pariter hujus culpae reos anathematis poena duximus plectendos.

Item: Nulli fas est vel velle vel posse transgredi apostolicae sedis praecepta, nec ejus dispositionis ministerium, quod omnium sequi oportet caritatem. Sit ergo ruinae suae dolore prostratus, quisquis apostolicis voluerit contraire decretis; nec locum deinceps inter sacerdotes habeat, sed extorris a sancto ministerio fiat; nec de ejus judicio quisquam postea curam habeat, quoniam jam dampnatus a sancta et apostolica aecclesia ejusque auctoritate et

propria inoboedientia, atque praesumptione a quoquam esse non dubitatur, quia majoris excommunicationis dejectione est exigendus, cui sanctae aecclesiae commissa fuerit disciplina, quia non solum praelatae sanctae aecclesiae jussionibus parere debuit, sed etiam alios ne praeterirent insinuare; sitque alienus a divinis et pontificalibus officiis, qui noluit praeceptis obtemperare apostolicis.

Ex decretis Eusebii papae: Oves ergo quae pastori suo commissae fuerunt, eum nec reprehendere nisi a recta fide exorbitaverit debent, nec ullatenus accusare possunt; quia facta pastorum ovis gladio ferienda non sunt, quamquam recte reprehendenda

videantur. Ideo ista dicimus, quia his scriptis vestris repperimus quosdam episcopos vestris in partibus a propriis ovibus accusatos, aliquos videlicet ex suspicione, et aliquos ex certa ratione, et idcirco quosdam suis esse rebus expoliatos, quosdam vero a propria sede pulsos; quos scias nec ad synodum provincialem, nec ad generalem posse vocare, nec in aliquibus judicare, antequam cuncta quae eis sublata sunt legibus potestati eorum redintegrentur.

Item ex ejusdem: Errorem vestrum corrigite, fratres, et ab omni erroris macula vos custodite, ut purum Deo munus offerre valeatis. Servos Dei nolite persequi; episcopos nolite infamare, neque accusare, quia Deus eos suo judicio voluit reservari.

Ex decretis Adriani papae: Homicidae, malefici, fures, sacrilegi, raptores, venifici, adulteri, et qui raptum fecerit vel falsum testimonium dixerit, seu qui ad sortilegos magosque cucurrerint, nullatenus

ad accusationem vel ad testimonium erunt admittendi. Qui crimen intendit, agnoscendum est si ipse ante non fuit criminosus, quia periculosum est, et admitti non debet rei adversus quemcumque professio.

Ex decretis Fabiani papae: Similiter statutum est, et nos eadem statuta firmantes statuimus, ut si aliquis clericorum suis episcopis infestus aut insidiator fuerit, eosque criminari temptaverit, aut conspirator fuerit, ut mox ante examinatum judicium submotus a clero, curiae tradatur; cui diebus vitae suae deserviat, et infamis absque ulla restitutionis spe permaneat; nec ullus umquam praesumat accusator simul esse et judex.

Ex decretis Marcelli papae: Si qui episcoporum expulsi fuerint aut expoliati suis rebus, primo omnia legaliter reddi quae eis ab inimicis aut a persecutoribus ablata sunt, et sedes proprias cum omnibus ad se pertinentibus regulariter congregatis restitui,

et postea tempore congruo vocari an sinodum regulariter congregatam censemus; nec liceat ei, priusquam haec fiant, de se juxta statuta praedictorum respondere, aut de suis impetitionibus, si se viderit praegravari, reddere rationem. Sed his rite peractis, suisque omnibus libere dispositis, si tum juste videtur, suis respondeat accusatoribus. Et si ei necesse fuerit, inducias accipiat non modicas, ut explorare valeat ea quae objiciuntur ei, ne aliqua delusus fraude, nocenter ruat.

Ex decretis Anacleti papae: Accusatores, inquit

 , et testes esse non possunt, qui ante hesternum
  diem aud nudius tertius inimici fuerunt, ne

irati nocere cupiant, ne laesi ulcisci se velint. Inoffensus igitur accusatorum et testium affectus quaerendus est et non suspectus.

Ex decretis Damasi papae: Qui accusare alium elegerit, praesens per se et non per alium accuset; neque ullus umquam judicetur, antequam legitimos

accusatores praesentes habeat, locumque defendendi accipiat ad abluenda crimina.

Silverius autem papa de fraudulenta sui comprehensione quaerimoniam faciens, inter caetera dixit: Qui talia contra me egerunt, anathematizavi ei una cum episcopis apostolica et synodali auctoritate statui, nullum umquam episcoporum ita decipi, hujusmodi vero praesumptorem anathema maranatha

  fieri in conspectu Dei et sanctorum angelorum.

23. In his omnibus qui defensioni Arnulfi studebant, quattuor quaedam principaliter ingere bant

 : primum ut suae sedi restitueretur, neque

enim spoliatum respondere debere; deinde legitimas vocationes, et ut Romano pontifici causa significaretur; tum accusatum, accusatores, testes, ac judices, in magna synodo discernendos  ; neque sibi aliter ex ratione canonum posse videri causam constare. Quibus omnibus diligenter consideratis, ab altera parte respondebatur, juxta hunc ordinem decretorum omnia pene consummata esse. «Nam ut ab ultimis, inquint, repetamus, accusator ejus ad hanc causam satis idoneus est; quippe nec ante inimicos, nec ad accusandum metu aut praemio adductus, sed tantum zelo religionis permotus, et qui, si cum non cognovisset, eo quo utitur presbiteratu dignus haberi posset. Vocationes autem ejus ad synodum per

epistolas canonicas et per apocrisiarios non solum sex mensium, sed etiam anni spacia transcendunt.» Addebant praeterea sedi suae minime posse restitui, eo quod etiam restitutus, vocem loquendi non haberet. Sic enim contineri in Africano concilio, titulo 12: «Si clerici intra annum causam suam purgare contempserint, nulla eorum vox postea penitus audiatur.» Et quia captio ejus invidiosa putabatur, neque inusitatum neque alienum a sacris legibus idem repperiebatur. In historia quippe Remensium pontificum scriptum constabat, Hildemannum Belvacensem episcopum, detentum in monasterio sancti Vedasti, synodum expectasse, eo quod apud imperatorem Ludovicum insimularetur ad Lotharium caesarem profugere voluisse; Ebonem quoque Remorum archiepiscopum idem molientem,

per Rothadum Suessonicum, et Erchenradum Parisiorum episcopum, in Vuldensi monasterio pro similibus similia sustinuisse (FLOD. H. R. II, 20). Justum ergo videri, ut qui de regiae majestatis crimine impetitus vocationi episcoporum non paruerit, judiciaria potestate conventus sit, idque firmari ex Africano concilio titulo 38:

24. Cresconius Villaregiensis episcopus, plebe sua derelicta, Tuburniensem invasit aecclesiam, et usque hodie, commonitus secundum quod statutum fuerat, relinquere eandem quam invaserat plebem, contempsit adversus statuta quae pronunciata fuerant. Confirmata quidem audivimus, sed petimus, secundum quod nobis mandatum est, ut dignemini dare fiduciam, quo necessitate ipsa cogente liberum nobis sit, rectorem provintiae secundum statuta gloriosissimorum

principum adversus illum adire, ut qui miti ammonitioni sanctitatis vestrae adquiescere noluit

  et emendare inlicitum, auctoritate judiciaria

protinus excludatur. Aurelius episcopus dixit: Servata forma disciplinae, non existimabitur appetitus, si vestra caritate modeste conventus, recedere detrectaverit, cum fuerit suo contemptu et contumatia faciente, etiam auctoritate judiciaria conventus.

Item ex eodem concilio, titulo 43: Sunt plerique conspirantes cum plebibus propriis, quas decipiunt, ut dictum est, earum scalpentes aures ad seducendum vitiosae vitae homines; vel certe inflati et ab

hoc consortio separati, qui putant propriae plebi incubandum, et nonnumquam conventi ad concilium venire detrectant, sua forte ne prodantur [.....] gitia metuentes. Dico, si placet, circa hos non tantum dioceses non esse servandas, verum etiam et de propria ecclesia quae illis male faverit, omnimodo adnitendum, ut etiam auctoritate publica rejiciantur, atque ab ipsis principalibus cathedris removeantur. Oportet enim, ut qui universis fratribus ac toto concilio inhaeserit, non solum sua jure integro, sed et dioceses possideat; at vero qui sibimet putant plebes suas sufficere, fraterna dilectione contempta, non tantum dioceses amittant, sed, ut dixi, etiam propriis publica careant auctoritate ut rebelles.

25. Ad Romanum autem pontificem causam perlatam fuisse dicebant exemplaribus in hunc modum prolatis  : «Beatissimo papae JOHANNI, HUGO gratia

Dei Francorum rex. Novis atque inusitatis rebus permoti, summo studio summaque cura vestra consilia expetenda decrevimus, quippe cum sciamus vos omne tempus in humanis ac divinis studiis exegisse. Considerate ergo quae facta sunt, et facienda praescribite, ut et sacris legibus suus honor reddatur, et regalis potestas non annulletur. Arnulfus, regis Lotharii ut dicunt filius, post graves inimicitias ac scelera quae in nos regnumque nostrum exercuit, loco parentis adoptatus est a nobis, ac metropoli Remorum gratis donatus, jusjurandum praebuit, quod contra praeterita et futura valeret sacramenta. Libellum fidelitatis sub nomine cyrographi conscripsit, recitavit, corroboravit, corroborarique fecit. Milites ac omnes cives jurare coegit, ut in

nostra persisterent fide, si ipse aliquando in potestatem hostium deveniret. Contra haec omnia, ut certissimi testes sunt, ipse portas hostibus patefecit; clerum ac populum suae fidei creditum captivitati et praedae distribuit. Sed esto, eum esse addictum alienae potestati, ut ipse videri vult; cur cives ac milites pejerare cogit? Cur arma contra nos comparat? Cur urbem ac castra contra nos munit? Si captus est, cur non patitur liberari? Si vi hostium oppressus, quare non vult sibi subveniri? et si liberatus est, cur ad nos non redit? Vocatur ad palatium, et venire contempnit. Invitatur ab archiepiscopis et coepiscopis, nihil se eis debere respondet. Ergo qui vices apostolorum tenetis, statuite quid de altero Juda fieri debeat, ne nomen Dei per

nos blasfemetur, et ne forte justo dolore permoti, ac vestra faciturnitate, urbis excidium totiusque provinciae moliamur incendium; nec judici Deo excusationem praetendetis, si nobis quaerentibus atque ignorantibus formam judicii dare nolueritis.

26. Item episcoporum epistola ad eundem  :

«Domino et reverentissimo papae Johanni, episcopi Remorum dioceseos. Non sumus nescii , beatissime Pater, jam dudum oportuisse nos expetere consulta sanctae Romanae aecclesiae, pro ruina atque occasu sacerdotalis ordinis. Sed multitudine tyrannorum pressi, longitudine terrarum semoti, desideria nostra hactenus implere nequivimus. Nunc itaque vestro examini non sine magno dolore perferimus novum atque inusitatum crimen, Arnulfi Remorum archiepiscopi, qui, famosus apostata factus, locum Judae traditoris olim in ecclesia tenet; qui filius quondam aecclesiae Laudunensis, cum episcopum suum dolo et fraude ceperit, ecclesiam ejus pervaserit, ad cumulum suae dampnationis, Remensem, sibi creditam, cum clero et populo captivavit, nec movet eum nostra vocatio, vel potius saluberrima exhortatio , non archiepiscoporum conprovincialium multotiens repetita ammonitio, non canonice facta coram Deo et angelis ejus professio, non cirographi in conspectu aecclesiae recitata descriptio, non numerosa sacramenta, miris excogitata consiliis. Stant suo vitio quam plures aecclesiae pastoribus viduatae; pereunt innumerabiles populi sine sacerdotali benedictione et confirmatione; ipse factione tyrannica, divina humanaque jura contempnens, tyrannidem exercet. Regibus nostris, a quibus tantam gloriam gratis consecutus est, interitum meditatur. Ergo tandem ad monstra perditissimi hominis expergefacti, ivimus in sententiam Domini dicentis: Si peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum. Si te audierit, lucratus eris fratrem tuum; si autem non te audierit, adhibe tecum adhuc unum vel duos, ut in ore testium duorum vel trium stet omne verbum. Quod si non audierit eos, dic aecclesiae. Si autem et aecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus (Matth. XVIII, 15-17). Adesto, Pater, ruenti ecclesiae, et sententiam ex sacris canonibus promulgatam, vel potius ab ipsa Veritate prolatam, profer in reum. Sentiamus in vobis alterum Petrum defensorem et corroboratorem Christianae fidei; ferat sancta Romana aecclesia sententiam dampnationis in reum, quem universalis dampnat aecclesia. Suffragetur nobis vestra auctoritas, et in hujus apostatae dejectione, et in ejus qui domui Dei praeesse possit archiepiscopi nova ordinatione, simulque invocatis episcopis nostris fratribus necessaria promotione, ut sciamus et intelligamus cur inter caeteros apostolatum vestrum praeferre debeamus.»

27. His epistolis in media synodo recitatis, missionis earum tempus et relata legatio ab defensoribus Arnulfi perquirebatur. Et de primo quidem mensis undecimus repperiebatur; de altero autem nihil memoria dignum, sed legatos tantum scripta Romano pontifici porrexisse, primoque se blande acceptos esse, postea vero quam Heriberti comitis legati, equum corpore praestantem niveo colore insignem, cum aliis muneribus pontifici obtulerunt, se per triduum

ante januas palatii defatigatos, nec admissos, infecto negotio redisse. Astipulabantur etiam huic rationi Brunonis episcopi praesentes clerici, qui se pro ejus captione Romanum pontificem adisse dicebant; a quo maledicta in reos cum ex auctoritate apostolica expeterent, ejus ministri summam solidorum decem dari censebant. Quibus derisis, eo quod si pecunia redimi posset, nec mille talenta moras inferrent, hoc tandem in responsis ab ipso pontifice acceperunt, ut is pro quo captus esset, bene illi prospiceret. Non ergo sedem apostolicam huic judicio praejudicare. Bene quoque Africanos episcopos super hoc Romanorum tipo permotos fuisse, qui super hac re synodo 217 episcoporum tempore Zosimi papae inchoata et per tempora

Bonefacii distenta, tandemque sub Caelestino consummata, quid de Romani episcopi potestate sentiri vellent, in aeternis monimentis statuerunt. Quod concilium quoniam insigne est et beati Augustini praesentia illustratum, et artificiosis consultationibus expolitum, vimque multiplicis argumenti huic synodo praebuit, ad plenum his gestis adnectere utile judicavimus.

28. Multa super his Pater Arnulfus publice locutus est, multa cum sibi tantum assidentibus contulit; quae ne forte minus suavitatis habeant ita sparsim posita ut sunt ab eo prolata, ea in unum colligere maluimus, ut continuata oratio plus utilitatis studioso lectori conferat. «Nos quidem, inquit, reverentissimi

  Patres, Romanam aecclesiam propter

beati Petri memoriam semper honorandam decernimus, nec decretis Romanorum Pontificum obviare contendimus; salva tamen auctoritate Niceni concilii, quod eadem Romana ecclesia semper venerata est. Statuta etiam sacrorum canonum diversis locis, diversis temporibus, sed eodem Dei spiritu conditorum, in aeternum valere praecipimus, ab omnibus servanda censemus. Duo autem sunt quae magnopere a nobis praevideri si Romani pontificis silentium aut nova constitutio promulgatis legibus canonum vel decretis priorum praejudicare potest. Si enim silentium praejudicat, omnes leges, omnia priorum decreta, eo silente, silere necesse est. Si autem nova constitutio, quid

prosunt leges conditae, cum ad unius arbitrium omnia dirigantur? Videtis quia, his duabus causis admissis, ecclesiarum Dei status periclitatur, et dum legibus leges quaerimus, nullas omnino leges habemus. Quid ergo? Num privilegio Romani pontificis derogabimus? Minime; sed si Romanus episcopus is est quem scientia et vitae meritum commendet, nec silentium nec nova constitutio metuenda sunt. Quod si vel ignorantia, vel metu, vel cupiditate abalienatur, vel conditio invidiam facit, quod fere sub haec tempora vidimus, Romae tirannide praevalente, tunc multo minus idem silentium et nova constitutio formidanda sunt. Non enim is qui quolibet modo contra leges est, legibus praejudicare potest. Sed, o lugenda Roma! quae nostris majoribus clara Patrum lumina protulisti, nostris temporibus monstrosas tenebras futuro saeculo famosas offudisti! Olim accepimus claros Leones, magnos Gregorios. Quid dicam de Gelasio et Innocentio, qui omnem mundanam phylosophyam sua sapientia et eloquentia superant? Longa series eorum est, qui sua doctrina mundum repleverunt. Eorum itaque dispositioni, qui vitae merito et scientia cunctos mortales anteirent, recte universalis aecclesia credita est; quamvis et in hac ipsa felicitate hoc privilegium tibi ab Africanis episcopis contradictum sit, has credo quas

patimur miserias, magis quam tipum dominationis formidantibus. Nam quid sub haec tempora non vidimus! Vidimus Johannem, cognomento Octavianum, in volutabro libidinum versatum, etiam contra eum Ottonem, quem augustum creaverat, conjurasse; quo fugato, Leo neophytus in pontificem creatur. Sed Ottone caesare Roma discedente, Octavianus Romam redit, Leonem fugat, Johannem diaconem naso, dextris digitis, ac lingua mutilat, multaque cede primorum in urbe debacchatus, in brevi moritur. Cui Benedictum diaconem cognomento Gramaticum Romani substituunt; eum quoque Leo neophytus cum suo caesare non longe post aggreditur, obsidet, capit, deponit, perpetuoque exilio in Germaniam dirigit. Succedit Ottoni caesari caesar Otto,

nostra aetate cunctos principes armis, consilio, ac scientia superans. Succedit Romae in pontificatu horrendum monstrum Bonefacius , cunctos mortales nequitia superans, etiam prioris pontificis sanguine cruentus; sed hic etiam fugatus atque in magna synodo dampnatus, post obitum divi Ottonis Romam redit, insignem virum apostolicum Petrum, Papiensis ecclesiae prius antistitem, data sacramentorum fide, ab arce Urbis dejicit, deponit, squalore carceris affectum perimit. Num talibus monstris hominum ignominia plenis, scientia divinarum et humanarum rerum vacuis, innumeros sacerdotes Dei per orbem terrarum, scientia et vitae merito conspicuos , subjici decretum est? Quid est hoc,

reverentissimi Patres? vel quonam vitio fieri credendum est, ut caput ecclesiarum Dei, quod in sublime erectum, gloria et honore coronatum est, ita in infima dejectum, ignominia et dedecore deturpatum sit? Nostrum, nostrum est hoc peccatum, nostra impietas, qui quaerimus quae nostra sunt, non quae Jesu Christi. Si enim in quovis ad episcopatum electo, morum gravitas, vitae meritum, divinarum ac humanarum rerum scientia subtiliter investigantur, quid in eo qui omnium episcoporum magister videri appetit, investigandum non est? Cur ergo in summa

sede sic infimus constituitur, ut etiam in clero nullum habere locum dignus inveniatur? Quid hunc, reverendi Patres, in sublimi solio residentem veste purpurea et aurea radiantem, quid hunc, inquam, esse censetis? Nimirum si caritate destituitur solaque scientia inflatur et extollitur, Antichristus est in templo Dei sedens, et se ostendens tamquam sit Deus. Si autem nec karitate fundatur, nec scientia erigitur, in templo Dei tamquam statua, tamquam idolum est, a quo responsa petere, marmora consulere est! Quo ergo consultum ibimus? Evangelium docet quendam in ficulnea ter fructum quaesisse, et quia non reppererit, succidere voluisse, sed ammonitum expectasse. Expectemus ergo primates nostros quoad possumus, atque interim

divini verbi pabula, ubinam repperiri valeant, investigemus. Certe in Belgica et Germania quae vicinae nobis sunt, summos sacerdotes Dei religione admodum praestantes inveniri, in hoc sacro conventu testes quidam sunt; proinde si regum dissidentium animositas non prohiberet, inde magis episcoporum judicium petendum fore videretur, quam ab ea urbe, quae nunc emptoribus venalis exposita, ad nummorum quantitatem judicia trutinat. Quod si quispiam dixerit, secundum Gelasium, Romanam aecclesiam de tota aecclesia judicare, ipsam ad nullius commeare judicium, nec de ejus umquam judicio judicari, is, inquam, qui hoc dixerit, eum nobis in ecclesia Romana constituat, de cujus judicio judicari non possit; quamquam hoc ipsum Africani

episcopi impossibile judicant. Nisi forte, inquiunt, quisquam est qui credat, unicuilibet posse Dominum nostrum examinis inspirare justitiam, et innumerabilibus congregatis in concilium sacerdotibus denegare. Sed cum hoc tempore Romae nullus pene sit, ut fama est, qui litteras didicerit, sine quibus, ut scriptum est, vix hostiarius efficitur, qua fronte aliquis eorum docere audebit quod minime didicit ? Ad comparationem quippe Romani pontificis, in-aliis sacerdotibus ignorantia utcumque tolerabilis est; in Romano autem, cui de fide, vita, moribus, disciplina sacerdotum deque universali aecclesia catholica judicandum est, intolerabilis videri potest. Is enim est, ut quibusdam placet, qui secundum Ezechielem prophetam moratur in gazophilatio, quod respicit viam meridianam, et excubat in custodiis templi. Cur autem loco prior, scientia inferior, non aequo animo ferat judicium loco inferioris, scientia prioris? Certe ipse apostolorum princeps non abnuit judicium, quamvis loco minoris, Pauli, scientia prioris, in facie sibi resistentis; quoniam non sana videbatur doctrina magistri. Et Gregorius papa cum dicat: Si qua culpa in episcopis invenitur, nescio quis apostolicae sedi subjectus non sit; subinfert: Cum vero culpa non exigit, omnes secundum rationem humilitatis pares sunt. Involutus ergo criminibus, sentiat praeesse sibi Romanum pontificem, et qui nullis atrocioribus factis praegravatur, intelligat parem, dignam se ac Romano pontifice in quolibet negotio laturus sententiam. Sed esto; ponamus nunc Romae esse Damasum; quid contra ejus decretum actum est? Nempe si bene recordor, primum capitulum fuit, quod episcoporum et summorum negotiorum ecclesiasticorum causae semper ad sedem apostolicam sint referendae. Utique relatae sunt non solum ab episcopis, sed etiam a principe nostro serenissimo: liberaque potestas apostolicae sedi data est, et vera investigandi, et cognoscendi, et dijudicandi, per temporum intervalla nimis prolixa; nec prius ad causam accessimus, quam desperatione judicii ejus protraheremur. Consultus est ergo Romanus episcopus ut oportuit, et de hujus Arnulfi depositione, et de ejus qui domui digne praeesse possit substitutione. Sed cur nihil responderit, quorum interest ipsi viderint; nos autem Sardicense concilium, quod privilegio Romanae ecclesiae plurimum favet, ita ad hanc causam inflectimus, ut quod de solo episcopo in qualibet provincia relicto dicit, ad Romanum episcopum affectum esse credamus. Sic enim habetur, titulo 6: Osius episcopus dixit: Si contigerit in una provincia, in qua fuerint plurimi episcopi, unum forte remanere episcopum, ille vero per negligentiam noluerit ordinare episcopum, et populi convenerint episcopos vicinae provinciae, debere illum prius conveniri episcopum qui in eadem provincia moratur, et ostendere quod populi petant sibi rectorem, et hoc justum esse, ut et ipsi veniant, et cum ipso ordinent episcopum. Quod si conventus litteris tacuerit, et dissimulaverit, nihilque responderit, tunc satisfaciendum esse populis, ut veniant ex vicinis provinciis et ordinent episcopum. Juxta hujus sententiae tenorem, ad petitionem populorum ab episcopis et principe conventus est, ut sua auctoritate Arnulfus deponeretur, et alter substitueretur. Quia ergo conventus litteris tacuit, et dissimulavit, et nihil respondit, nunc satisfaciendum esse populis censeo, ut episcopi qui ex vicinis provinciis convenerunt, et hunc Arnulfum, si depositione dignus est, deponant, et si forte qui domni Dei praeesse possit repertus est, episcopum constituant. Et quoniam Damasus episcoporum summa negotia metropolitanis discutere concedit, definitionem eorum suae potestati attribuit; Damaso quidem non resistimus, sed scriptum beati Gregorii in medium proferimus: Lator, inquit, praesentium Nemesion ad nos veniens, indicavit Paulum Deaclina civitatis episcopum, inter alia mala in corporali crimine lapsum, a suis fuisse clericis accusatum, atque habita cognitione, ita, quod sine dolore dicere non possumus, claruisse, atque insuper postquam convictus est, etiam libellum eum, in quo ea de quibus accusatus fuerat, vera esse confessus est, obtulisse. Qua de re illo deposito, episcopali sententia, ejus loco cum fraternitatis vestrae consensu esse episcopum ordinatum.

«Ecce hic Paulus episcopus ignorante Gregorio deponitur, alter in loco ejus substituitur; causa cum suis effectis per latorem apicum Gregorio significatur. Non in depositores Gregorius ulciscitur, sed in depositum ulterius saevit; ait enim post aliquanta: Qui si forte, quod non credimus, post depositionem suam inverecunde ac mente perversa aliquid de episcopatu loqui, atque rursus ad hoc qualibet aspirare praesumptione temptaverit, fraternitatis vestrae se contra improbitatem ipsius omnino vigor accendat, atque Dominici corporis et sanguinis communione privatum, in monasterio eum usque ad diem obitus sui ad agendam curet poenitentiam retrudendum; quatinus perpetrati sceleris maculas dignis discat fletibus emundare, quas magis in interitu animae suae nequiter augere desiderat. Quomodo nunc decretum Eusebii papae servatum est? Etenim paulo ante in tomo decretali lectum est: Oves ergo quae pastori suo commissae fuerint, eum nec reprehendere, nisi a recta fide exorbitaverit, debent, nec ullatenus accusare possunt; quia facta pastorum ovis gladio ferienda non sunt, quamquam recte reprehendenda videantur. Certe hic Paulus a suis ovibus, id est a suis clericis, reprehensus et accusatus est, non de fide sed de corporali crimine. In hac itaque decretorum vel canonum varietate hoc observandum est, ut causarum eventus finem accipiant juxta aequitatem, nullis animorum perturbationibus improvide admixtis. Et quoniam summi negotii discussionem et definitionem a metropolitano primae Justinianae factam fuisse cognovimus, doceamus etiam nunc, quod episcopis etiam suorum metropolitanorum summa negotia discutere liceat. Scribit item Gregorius universis episcopis concilii Vizachii: Sicut, inquit, laudabile discretumque est, reverentiam et honorem debitum exhibere prioribus, ita rectitudinis et Dei timoris est, si qua in eos correctionis indigent, nulla dissimulatione postponere; ne totum, quod absit, corpus incipiat morbus invadere, si langor non fuerit curatus in capite. Ante multum siquidem temporis quaedam ad nos de fratre nostro Clementio, primate vestro, perlata sunt, quae cor nostrum non modico merore transfigerent; sed prementibus diversis tribulationibus, et maxime circumsaevientibus hostibus, ea nobis non fuit spatium requirendi. Et quoniam ita sunt gravia, ut transire indiscussa nullo modo debeant, fraternitatem vestram his hortamur affatibus, ut cum omni sollicitudine ac vivacitate, veritatis indagare substantiam multis modis debeatur; et ut audita sunt, ultione canonica resecentur, aut falsa, et fratrisnostri innocentia diu sub nefandae opinionis dilaceratione non jaceat. Unde ne quis desidiae tepor in ammonemus ut non cujusdam personae sit gratia, non favor, non blandimenta, vel quodlibet aliud, quemquam vestrum vel ab his quae nobis nuntiata sunt molliat, vel a tramite veritatis excutiat; sed sacerdotaliter ad investigandam vos veritatem propter Deum accingite. Nam si quis in hoc aut piger esse, aut neglegentem se praesumpserit exhibere, dictis criminibus apud omnipotentem Dominum se noverit esse participem, cujus zelo ad perscrutandas subtiliter nefandi causas facinoris non movetur. Et hic profecto intelligimus, nullam personam peccantem esse, quae judicio universalis aecclesiae non subjaceat. Omnis enim criminaliter peccans, velut, ita dicam, alteratus, et quasi legibus capite minor censetur.

Accusatur apud beatum Gregorium Lucillus Militae civitatis episcopus, et ex epistolis coepiscoporum illata crimina vera esse cognoscit. Et ideo, inquit, quia tanti facinoris ultio nulla debet dilatione differri, fraternitas vestra tres vel quattuor de fratribus ac consacerdotibus sibi nostris adhibeat, ut ipsis quoque praesentibus, praedicta ac satisfacta veritate, praedictum Lucillum de episcopatus ordine, quem hujus sceleris contagium maculavit, studeat sine ambiguitate deponere. Progreditur ultra, et in conscios criminum dignam Romano pontifice sententiam jaculatur: Quia vero, inquit, presbiteri vel diaconi quidam proditae iniquitatis fuisse conscii ac participes memorantur, sanctitas vestra subtili indagatione discutiat; et si ita reppererit, ab honoris sui et ipsos similiter gradu dejiciat, et in monasteriis, ubi digne valeant agere poenitentiam, deputentur. Non adhuc satis est, quia scit dictum Iezechieli Fili hominis, perfode parietem (Ezech. XII.)---«Sed quia, inquit, per hos multi hujus labe peccati perhibentur esse conlapsi, cunctos qui rei esse claruerint, Dominici corporis ac sanguinis participatione privare vos convenit.» Ecce hic Gregorius non nutrit vitia, sed amputat. Quid est enim aliud de manifestis peccatis tacere, quam scelera nutrire? Sed esto; taceamus de his in quibus nemo se ledi conqueritur; quid acturi erimus, si armati duces genialis lecti nocturna furta deprehenderint? Si irati reges quemlibet nostrum majestatis reum convicerint? Quid, inquam, acturi erimus, si quodam colludio longis ambagibus, proplexis cavillationibus se deludi senserint? Num eos judicii formam Romae pecunia redempturos putatis, reumque sibi defuturum, quin auri et argenti montes Romanis offerat, si se redini pecunia speret? At si remota ab usu et consuetudine et spatio terrarum esse putatis quae proponimus, sint vobis exempla e vicino petita. Egidius certe, Remorum archiepiscopus, quia Hilperici regis amicitia usus fuisse convictus est ad Childeberti regis sui infidelitatem, in urbe Mettensi a Galliarum episcopis depositus, apud Argentoratum, quae nunc Strateburgis dicitur, perpetuo exilio dampnatus est; cui mox Romulfus, Lupi ducis filius, jam presbiter substituitur; nec magnus Gregorius, privilegii Romanae aecclesiae acerrimus defensor, quicquam pro his aut contra haec dixisse repperitur. Ebo etiam, ejusdem Remensis aecclesiae metropolitanus, ob crimen regiae majestatis apud Theodonisvillam a Galliarum episcopis deponitur, longeque post a Nicolao papa requisita et cognita ejus depositio est, ac deinde a Sergio corroborata. Quid ergo? Num Damasi decreta dampnabimus? Minime. Sed in causis latentibus et in quibus ob magnitudinem sui justa provocatio fit, ad universale concilium vel ad Damasum recurremus, si tamen eum Romae commorari audierimus; quamvis etiam ad Damasum provocatio Africanis inhibeatur conciliis, ut superius dictum et adhuc dicendum est. At in causis evidentibus et in quibus ad Romanum episcopum nulla provocatio fit, provincialibus vel conprovincialibus utemur conciliis. Quod etiam Antiocena sinodus velle videtur capitulo 14^o: Si quis, inquit, episcopus de aliquibus causis criminalibus in judicio episcoporum fuerit accusatus, contingat autem de ipsis episcopis provintiae qui convenerunt, diversas habere sententias, et alios quidem innocentem eum pronuntiare, alios reum: propter hujusmodi itaque controversiam amputandam, placuit sanctae synodo metropolitanum episcopum alterius vicinae provinciae advocari et aliquantos cum eo episcopos alios; qui pariter residentes, quaecumque fuerint, dirimant quaestionem, propter hoc, ut firmum sit judicium, quod ab unius provinciae episcopis fuerit promulgatum. Quamvis et hoc concilium quod de privata coepiscopi nostri causa agitur, universale videri debeat, utpote plurium provinciarum judicia continens. Et ne forte ad placitum loqui videamur veterumque sententias male interpretari, audite quid hinc sentiat Hincmarus Remorum archiepiscopus, et in lege Dei eruditissimus. Scribens enim ad Nicolaum papam ita inquit: Absit a nobis, ut privilegium primae et summae sedis sanctae Romanae aecclesiae pontificis pro sic parvipendamus, ut controversias et jurgia tam superioris quam etiam inferioris ordinis, quae Niceni et caeteri sacrorum conciliorum canones, et Innocentii atque aliorum sanctae Romanae sedis pontificum decreta in synodis provincialibus a metropolitanis praecipiunt terminari, ad vestram summam auctoritatem fatigandam ducamus. At si forte de episcopis causa nota fuerit, unde certa et expressa in sacris regulis non habeamus judicia, et ob id in provinciali vel in comprovinciali nequeat examine diffiniri, ad divinum oraculum, id est ad apostolicam sedem, nobis inde est recurrendum. De provocationibus autem idem Hincmarus aeque nobiscum sentit, quod a suspectis judicibus et minoris auctoritatis, ad majoris auctoritatis judices legitima provocatio sit; ab electis vero et ubi reus causa decidit, nullam omnino fieri posse, de quo et in Africano concilio ita legitur: UT AB ELECTIS JUDICIBUS PROVOCARE NON LICEAT. Si autem fuerit provocatum, eligat, qui provocaverit, judices, et cum eo ille contra quem provocaverit, et ab ipsis deinceps nulli liceat provocare. Item in eisdem conciliis de eadem re. cap. 22: Quod si clerici ab episcopis provocandum putaverint, non provocent nisi ad Africana concilia, vel ad primates suarum provinciarum, sicut et de episcopis saepe constitutum est. Ad transmarina autem qui putaverint appellandum, a nullo in terra Africa in communione suscipiantur. Nimirum per transmarina Romanam ecclesiam volentes intellegi, causam ubi orta est debere determinari, Africani episcopi confirmaverunt. Videat autem qui potest, quod non sine quodam scrupulo paulo ante lectum est: Ut nostis, inquit Damasus, sinodum sine ejus---id est — auctoritate fieri non est catholicum. Quid ergo, si barbarorum gladiis circumsaevientibus, licentia commeandi Romam intercludatur? vel si Roma barbaro cuilibet serviens, motu libidinis ejus in aliquod regnum efferatur? num interim aut nulla concilia erunt, aut orbis terrarum episcopi ad suorum regum dampua vel interitus

ab hostibus disponendarum rerum consilia et concilia exspectabunt? Et certe Nicenus canon, qui, ipsa Romana ecclesia teste, omnia concilia, omnia decreta eminentia sui exuperat, bis in anno concilia debere fieri dicit, nihilque inde ad Romani episcopi auctoritatem spectare praescribit. Sed insuper ejus privilegio, sicut Africana synodus interpretatur, multum derogat. Et de privatis quidem causis in provinciali synodo, de communibus autem in generali concilio, eadem Africana synodus judicandum praescribit capitulo nono concilii Milevitani. At nos, controversiarum lite depulsa, Romanam quidem aecclesiam ob memoriam apostolorum principis, ita ut a majoribus nostris accepimus, quoad possumus,

amplius quam Afri colamus; et seu se digna seu indigna prolatura sit, si status regnorum patitur, ab ea responsa petamus; sicut etiam pro causa Arnulfi factum esse constat. Si in expetendis vel vitandis justam vel injustam judicii promulgaverit formam, in altero pax ecclesiarum et unitas conservabitur, in altero vocem Apostoli audiemus dicentis: Quicumque vobis annuntiaverit praeter quod accepistis, anathema sit, licet angelum de coelo esse se fingat! (Gal. I, 8, 9.) Porro si tacebit ut nunc, consultae leges voce conditorum loquentur. Sed o infelicia tempora, quibus patrocinio tantae frustramur aecclesiae! Ad quam deinceps urbium confugiemus, cum omnium gentium dominam humanis ac divinis destitutam subsidiis videamus? Ut enim planius dicamus palamque fateamur, post imperii occasum haec urbs Alexandrinam aecclesiam perdidit, Antiocenam amisit, et ut de Africa taceamus atque Asia, ipsa jam Europa discedit. Nam Constantinopolitana ecclesia se subduxit, interiora Hispaniae ejusjudicia nesciunt. Fit ergo discessio, secundum Apostolum, non solummodo gentium, sed etiam ecclesiarum (II Thess. II, 3). Quoniam cujus ministri Gallias occupaverunt, nosque totis viribus praemunt, Antichristus instare videtur, et ut idem Apostolus ait: Jam misterium iniquitatis operatur, tantum, ut qui nunc tenet, teneat donec de medio fiat, ut ille perditionis filius reveletur, homo peccati, qui adversatur et extollitur supra Dei nomen Deique culturam (II Thess. II, 7, 8). Quod jam in aperto fit, et Romana potentia conquassata, religione profligata, nomen Dei frequentibus perjuriis impune humilietur; ipsius divinae religionis cultus, etiam a summis sacerdotibus contempnatur

 . Ipsa insuper Roma jam pene sola a se ipsa discedit,

dum neque sibi, neque aliis consulit. Proinde si placet caritati vestrae quia Pelagium patriarcham a duodecim episcopis auditum esse scimus, ut beatus Augustinus in libro quodam contra eundem Pelagium scribit; quoniamque Romana aecclesia a nobis consulta, nullam judicii formam promulgavit; ex sacris legibus capitula proferantur, et a quot

episcopis episcopus in crimine detentus audiri debeat, et qui causae suae dicendae adesse noluerint, quam sententiam excipiat.» Itaque, jubente sinodo, hae sententiae recitatae sunt:

29 . Ex concilio Cartaginis titulo 10: Felix episcopus dixit: «Suggero, secundum statuta veterum conciliorum, ut si quis episcopus, quod non optamus, in reatum aliquem incurrerit, et fuerit ei nimia necessitas non posse plurimos congregare, ne in crimine remaneat, a duodecim episcopis, et presbiter a sex episcopis cum proprio suo episcopo audiatur, et diaconus a tribus.»

Ex concilio Cartaginis, capitulo 7: Aurelius episcopus dixit: «Quisquis episcoporum accusatur, ad primatum provinciae ipsius causam deferat accusator; nec a communione suspendatur cui crimen intenditur, nisi ad causam suam dicendam

electorum judicum , die statuta, litteris evocatus minime occurrerit; hoc est infra spacium mensis ex ea die qua eum litteras accepisse constiterit. Quod si aliquis veras necessitatis causas probaverit, quibus eum occurrere non potuisse manifestum sit, causae suae dicendae inter alterum mensem integram habeat facultatem; verum tandiu post mensem secundum non communicet, donec purgetur. Si autem ad concilium universale anniversarium occurrere noluerit, ut vel ibi causa ejus terminetur, ipse in se dampnationis sententiam dixisse judicetur; tempore sane quo non communicat, nec in sua ecclesia vel parochia communicet.» De contemptu judicii ex epistola papae Bonefacii: Probat vera esse

illa quae adversum se dicta sunt, qui ad ea confutanda adesse minime vult; et nullus dubitat, quod ita judicium nocens subterfugit, quemadmodum, ut absolvatur, qui est innocens quaerit. Sed astuta cavillatio eorum, qui versutis agendum credunt esse consiliis, nunquam innocentiae nomen accipiet. Confitetur enim de omnibus quisquis subterfugere judicium dilationibus putat; veniet tamen aliquando ille qui talis perhibetur in medium, nec prodest illi tociens latuisse, tociens subterfugisse, quem sui actus et commissa quocumque fugerit, ea quae objiciuntur illi si vera sunt crimina persecuntur; ut si adesse voluerit praesens, si confidit, ad objecta respondeat; quod si adesse neglexerit, dilationem sententiae de absentia non lucretur. Nam manifestum est confiteri eum de crimine, qui indulto et tociens delegato judicio, purgandi se occasione non utitur. Nihil enim interest, utrum in praesenti examine omnia quae dicta sunt comprobentur, cum ipsa quoque

pro confessione procurata tociens constet absentia.

30. His omnibus pertractatis, ab defensoribus Arnulfi venia postulatur, et quod ejus negotia minus caute prius inquisierint, et quod concilium longis dilationibus defatigaverint. Deinde adjungunt, non se controversiarum genere adductos ad studium defensionis accessisse, sed episcoporum anathema sibi necessitatem dicendi imposuisse. Episcopi vero et qui contra Arnulfum stetisse videbantur, aequo animo se objecta accepisse dicebant; sibi quoque placere, quod judicium posse fieri jam in commune legitimum putaretur, nihilque aliud superesse quam ut ipse Arnulfus in medium deduceretur, et de qualitate sui facti juxta quod vellet responderet. Itaque,

jubente sinodo, in episcoporum ordine consedit. Cui Pater Arnulfus circa cum regis beneficia, itemque ipsius in regem maleficia, miti alloquio commemorat. Negat ille se quicquam contra regis salutem egisse, sed pro fide ad eum conservata cum clero et populo se in propria urbe ab hostibus captum fuisse; nihilque solatii proinde a rege tulisse, sed insuper maleficia pro beneficiis recompensata sibi esse. Opponit Pater Arnulfus praesentem presbiterum, qui urbis portas, acceptis a manu ejus clavibus, jussu ipsius affirmabat se hostibus aperuisse. Ille respondet , presbiterum longe meditata dicere, falsaque pro veris narrare, suamque innocentiam ejus fictis criminationibus haberi suspectam non debere. Cui econtra presbiter ingerebat, quod

se ad accusandum nemo impulerit; quod locus fugae sibi patuerit, quod sibi semper fidissimus fuerit, nichilque aliud in accusandi causa se habere, quam ut crimine proditionis liberaretur, qui ejus imperio paruisset; et si quid in veri confessione sinodus dubitet, vel suo vitio adscribat, sinodi decretis se subjacere pollicebatur; tantum ecclesiasticae communioni restitueretur. Ad haec Arnulfus teneri se ab hostibus conquerebatur, nec aliquando se vidisse episcopum sic attractatum, ideoque se respondere nescire. Neque vero sibi relictos esse suos

monachos, suos clericos, suos abbates, quibus quae vellet praecipere posset: quod dictum insulsi hominis esse putabatur. «Et quidnam, inquit Pater Arnulfus, iis praecipiendum est? Num ut te a culpis eximant? si pro testimonio ferendo dicis, en tui episcopi, qui te frequenter pro temetipso, ut ad sinodum venires, ortati sunt, en tui abbates, tuusque clerus cum sibi praelatis! Ilis omnibus datur licentia te defendendi, non solum voluntaria, verum necessitate imposita.» Ad haec ille ad priora relabebatur; non se vidisse episcopum sic attractatum dicens, nec ita se habitum scire respondere. Doctum etiam hominem inter tot sapientes, insipientem videri posse. «Cur ergo,» inquit episcopus Guido, «secundum tua vota habitus,

tociensque ab episcopis et domino tuo rege vocatus, respondere noluisti?» Et ille: «Delatus ad regem eram, et ideo quo vocabar ire non audebam.---Non ita est,» inquit Guido episcopus; «sed cum te in vicinia Laudunensis urbis apud Cavinionem convenissem, coram fidelibus testibus, clericis ac laicis, tertio te ad fratrum tuorum conventum invitavi, sub obtestatione divini nominis, ex canonum auctoritate, et societate omnium fidelium; ad dominorum quoque tuorum praesentiam ire monui, per fidelitatem quam eis promiseras, per omnia sacramenta quae ipsis praebueras. Unde perjurum te esse negare non potes, per cirographum, cui subscripsisti ac omnes nos subscribere fecisti. Sed cum tu responderes, non posse te ire sine ductoribus Oddone

et Heriberto, eo quod vim tibi inferri timeres, fratrem meum Gualterium obsidem tibi obtuli, me et patrem meum, comitem Gualterium, itineris ductores pollicitus sum, ut sine periculo vitae, membrorum, captionis, ad tua redires. Idem quoque in eodem momento sacramento firmare propria manu praesto fui. Cumque te a Karolo captum esse praetenderes, eique sacramenta et obsides praebuisse, ideoque sine ejus licentia ire non posse, percontabur a te, quinam obsides pluris tibi videreatur; utrum Richardus frater tuus, Bruno episcopus consobrinus tuus, ejusque sororis filius, in regum potestate constituti; an milites tui Sehardus et Raynoldus , qui datis pro se pueris abire permissi sunt, quorumque

beneficia simulatis captivatoribus tuis attribuisti, palam faciens, quanta in dante et accipiente obsidum diligentia fuerit. Quodnam etiam tibi sacramentum potius servandum foret, requirebam; scilicet quod regi et domino tuo sponte dederas, aut quod hosti armato invitus dare debueras? Tria autem erant sacramenta, quae nulla arte, nullo ingenio effugere poteras: primum quo te obligasti, ut pro nullo a te facto vel faciendo sacramento a fidelitate dominorum nostrorum recederes; secundum ut si ab hostibus interceptus esses, sicut tunc simulabas,

mox ut locus fugae tibi pateret, ad dominos tuos redire per rectam fidem non differres, idque in praesenti facere monebam, cum tecum pauci essent, ego autem obtimorum militum copias haberem. De tertio vero quid dicam, cum tam multiplicis perjurii reus sis, quot esse perjuros facis? Omnes enim cives tui ac milites te jubente juraverunt, ut si aliquando ab hostibus capereris, vel si ipse tua sponte a regis fidelitate deficeres, regi se fidem servaturos, urbemque et castra sub eorum jure retenturos. Econtra cum tu a fidelitate regis defeceris, contra omnes mortales tibi sacramenta praehere jussisti, domino tuo regi portas civitatis obstruxisti, Karolo quotiens sibi libuit aperuisti, nec ad professionem tui cirographi respicere voluisti, cum inimicis dominorum

tuorum consilium et auxilium, secundum scire tuum et posse, subministrares. Numquid et haec negare contendes?» Addebat etiam de pactis et constitutis in vulgari lingua cum eodem habitis, quibus episcopos a sua subjectione quasi emancipaverat, si a cirographi conditionibus declinasset, seque id ex sua ac reliquorum episcoporum persona jam dudum apud Cavinionem effecisse. Ad haec ille de non servatis cirographi et sacramentorum conditionibus erubescebat; quibus tamen poterat modis haec eadem attenuebat. Petebant ergo episcopi ut aliquis familiarium ejus testis horum admitteretur, cujus conscientiam vereretur. Admittitur ergo Raynerius , secretorum ipsius per omnia conscius, et qui eum inter alia perjuria etiam contra se ac suam

uxorem et filium publice perjurum protestabatur. Cui cum a sacro conventu diceretur, quae Arnulfus de regis infidelitate denegaret, tali eum sermone aggressus est: «Cur omnem populum tuo errore perdis? Nescis quae ante urbis traditionem juxta fluvium Axonam mihi retuleris? Et ut omnium melius recorderis, nescis te Ludovici amorem, filii Karoli, omnibus praetulisse mortalibus, et si tibi placere vellem, ut de ejus salute cogitarem? Vade ergo, et scelera tua episcopis confitere, ut quia corpus perdidisti, saltim animam per poenitentiam salves, et populum qui de tuis criminibus adhuc dubitat, ab hoc errore absolvas. Quod si nolueris, coram episcopis coramque omni multitudine quae pro foribus adstat, peccata tua, quae adhuc dubia sunt, manifesta

faciam, et scelera tua, quae in nulla opinione populi sunt, in medium proferam, ut omnes sciant et intellegant quid de te sentire debeant. Et ut verbis meis fides in aeternum habeatur, postquam peroravero, mea dextera ita esse sacramento firmabo, meumque vernaculum episcopis tradam, qui per ignitos vomeres incedens, Deum de te judicare manifestis declaret indiciis!» Ad haec abbatum quidam dicebant debere dari Arnulfo secessum deliberandi cum quibus vellet, ut consultius pro se

respondere valeret. Quibus Pater Arnulfus: «Quis, inquit, prohibet? Surgat, et quoscumque delegerit, suis consultationibus adhibeat.» Surgens itaque ad criptae secretiorem partem, hostiis diligenter obseratis, venerabiles deduxit episcopos, Siguinum Senonensem, Arnulfum Aurelianensem, Brunonem Linguonensem, Gotesmannum Ambianensem.

31. In horum absentia, multa ex canonum capitulis in sinodo prolata sunt, multa inter assidentes collata, utpote omnium ignaros quae in abditis agerentur, non tamen nescios, imperatricis Thenphanu ac hostium regis colloquia, contra ipsius regis voluntatem et utilitatem Arnulfum expetisse, suorumque militum copias sub signis Karoli contra eundem regem in acie constituisse, et insuper criminis regiae

majestatis reum esse. Ita quoque variis sacramentorum generibus implicitum videri, ut a nemine sacerdotum tot perjuriis obvoluto, episcopale ministerium ullis legibus valeret impleri. Ad has autem causas hae sententiae quasi e vicino respicientes reperiebantur:

32. Ex concilio Toletano, capitulo 30: Confitemini hostium sacerdotes, praeter eos qui a regia potestate licentiam acceperunt, a quolibet mandatum agentes extraneum, occulte accipere vel dirigere non praesumant. Qui autem deprehenditur aut convincitur, denuntiatus principi, apud concilium condigna animadversione multabitur. Item ex eodem titulo 75:

33. Post instituta quaedam ecclesiastici ordinis vel decreta, quae ad quorundam pertinent disciplinam, postrema nobis cunctis sacerdotibus sententia est

pro robore nostrorum regum et stabilitate gentis Gothorum pontificale ultimum sub Deo judice ferre decretum. Multarum quippe gentium, ut fama est, tanta extat perfidia animorum, ut fidem sacramento promissam regibus suis observare contempnant, et ore simulent juramenti professionem, dum retineant mente perfidiae impietatem. Jurant enim regibus suis, et fidem quam pollicentur praevaricant; nec metuunt volumen illud judicii Dei, per quod inducitur maledictio, multaque poenarum comminatio super eos qui jurant in nomine Dei mendaciter. Quae igitur spes talibus populis contra hostes laborantibus erit? Quae fides ultra cum aliis gentibus in pace credenda [aliter quod foedus ] post foedus non violandum? Quae in hostibus jura ista permanebunt sponsione, quando nec ipsis propriis regibus juratam fidem conservant? Quis enim adeo furiosus est, qui caput suum manu sua propria ceseset? Illi, ut notum est, inmemores salutis suae, propria manu seipsos interimunt, in semetipsos, suosque reges, proprias

convertendo vires. Et dum Dominus dicat: Nolite tangere christos meos! (I Par. XVI, 22.) et David: Quis, inquit, extendit manum suam in christum Domini, ei innocens erit? (I Reg. XXVI, 9.) illis nec vitare metus est perjurium, nec regibus inferre exitium. Hostibus quippe fides pacti datur, nec violatur. Quod si in bello fides vigeat, quanto magis in suis servanda est? Sacrilegium quippe est, si violetur a gentibus regum suorum promissa fides, quia non solum in eis fit pacti transgressio, sed et in Deum quidem, in cujus nomine pollicetur ipsa promissio. Inde est quod multa regna terrarum celestis iracundia ita permutavit, ut pro impietate fidei et morum, alter ab altero solveretur. Unde et nos cavere oportet casum hujusmodi gentium, ne similiter plaga feriamur praecipiti, et poena puniamur crudeli. Si enim Deus angelis in se praevaricantibus non pepercit, qui per inoboedientiam coeleste habitaculum perdiderunt, unde et per Esaiam dicit: Inebriatus est gladius meus in coelo (Isa. XXXIV, 5), quanto magis nos nostrae salutis interitum timere debemus, ne per infidelitatem eodem saeviente gladio pereamus? Quod si divinam iracundiam vitare volumus, et severitatem ejus ad clementiam provocare cupimus, servemus erga Deum religionis cultum atque timorem, custodiamus erga principes nostros pollicitam fidem atque sponsionem. Non sit in nobis, ut in quibusdam gentibus, infidelitatis subtilitas impia, non subdolae mentis perfidia, non perjurii nefas et conjurationum nefanda molimina; nullus apud nos praesumptione regnum arripiat, nullus excitet mutuas seditiones civium, nemo meditetur interitus regum; sed, defuncto in pace principe, primatus gentis cum sacerdotibus successorem

regni consilio communi constituant, ut dum unitatis

  concordia a nobis retinetur, nullum patriae

gentisque discidium per vim ambitionis moveatur. Quod si haec admonitio mentes nostras non corrigit et ad salutem communem cor nostrum nequaquam perducit, audite sententiam nostram. Quicumque igitur a nobis vel totius Hispaniae populis qualibet conjuratione vel studio sacramentum fidei suae, quod pro patriae salutae gentisque Gothorum statu, vel conservatione regiae salutis, pollicitus est, temeraverit, aut regem nece attractaverit , aut potestate regni exuerit, aut praesumptione tirannica regni fastigium usurpaverit, anathema sit in conspectu Dei patris et angelorum, atque ab aecclesia catholica, quam perjurio profanaverit, efficiatur extraneus, et ab omni coetu Christianorum alienus, cum omnibus impietatis suae sociis; quia oportet ut una poena teneat obnoxios, quos similis error invenerit inplicatos. Quod iterum secundo replicamus, dicentes:

Quicumque amodo ex nobis vel cunctis Hispaniae populis quolibet tractatu vel studio sacramentum fidei suae, quod pro patriae salute gentisque Gothorum statu, vel conservatione regiae salutis, pollicitus est, violaverit, aut regem nece attractaverit, aut potestate regni exuerit, aut praesumptione tyrannica regni fastigium usurpaverit, anathema in conspectu Christi et apostolorum ejus sit, atque ab aecclesia catholica, quam perjurio profanaverit, efficiatur extraneus, et ab omni consortio Christianorum alienus et dampnatus in futuro Dei judicio habeatur, cum comparticibus suis; quia dignum est ut qui talibus suciantur, ipsi etiam dampnationis eorum participatione obnoxii teneantur. Hoc etiam tertio adclamamus dicentes: Quicumque amodo ex nobis vel cunctis Hispaniae populis qualibet meditatione vel studio sacramentum fidei suae, quod pro patriae salute gentisque Gothorum statu, vel incolumitate regiae potestatis, pollicitus est, violaverit, aut regem nece

attractaverit, aut potestate regni exuerit, aut praesumptione tyrannica regni fastigium usurpaverit, anathema sit in conspectu Spiritus sancti et martyrum Christi, atque ab aecclesia catholica, quam perjurio profanaverit, efficiatur extraneus, et ab omni communione Christianorum alienus, nec partem habeat justorum; sed cum diabolo et angelis ejus aeternis suppliciis condempnetur, una cum eis qui eadem conjuratione nituntur; ut par poena perditionis constringat quos in perniciem prava societas copulat. Et ideo, si placet omnibus qui adestis, hoc tertio reiterata sententia vestrae vocis consensu confirmate

 ! Ab universo clero vel populo dictum est: «Qui

contra hanc vestram definitionem praesumpserint, anathema maranatha, hoc est perditio in adventu Domini sint, et cum Juda Scarioth partem habeant, et ipsi et socii eorum. Amen.» Quapropter nos ipsi et sacerdotes omnes ecclesiam Christi ac populum admonemus, ut haec tremenda et totiens reiterata sententia, nullum ex nobis praesenti atque aeterno condempnet judicio. Sed fidem promissam erga gloriosissimum dominum nostrum Sisenendum regem custodientes, ac sincera illi devotione famulantes, non solum divinae pietatis in nobis clementiam provocemus, sed etiam gratiam antefati principis percipere mereamur.---Item ex concilio Agathensi , titulo 50:

34. Si episcopus presbyter aut diaconus capitale crimen commiserint, aut cartam falsaverint, aut testimonium falsum dixerint, ab officii honore depositi, in monasterium retrudantur, et ibi tantummodo quandiu vixerint laicam communionem

accipiant. Item ex concilio Toletano sexto, capitulo 12:

35. Pravarum audacia mentium saepe malicia cogitationum aut causa culparum refugium appetit hostium. Unde quisquis patrator causarum extit rit talium, virtutem potens defendere adversariorum, et patriae vel genti suae detrimenta intulerit rerum, in potestatem regis ac gentis reductus, excommunicatus et retrusus, longinquioris penetentiae legibus subdatur. Quod si ipse mali sui prius reminiscens, ad ecclesiam fecerit confugium, intercessu sacerdotum et reverentia loci, regia in eis pietas reservetur, comitante justitia. Item ex eodem concilio , titulo 17:

36. Quamvis in concilio anteriori, quod anno primo gloriosi principis nostri habitum est, de hujusmodi re fuerit promulgata sententia, tamen placet iterare quod convenit custodiri. Itaque regis vita constante, nullus sibi aliquo opere, vel deliberatione, cujuscumque dignitatis laicus, seu gradu

episcopi, aut presbyteri, aut diaconi consecratus, caeterisque clericatus officiis deditus, futurum regem provideat, contra viventis regis utilitatem et procul dubio voluntatem, nullo blandimento vel suasione pro eadem spe aut alios in se trahat, aut ipse in alium adquiescat. Iniquum enim et valde execrabile Christianis debet haberi, futuri temporis inlicitis prospicere et vitae suae ignaris ventura disponere. Quod si quisque jam talia iniqua deliberatione cum quocumque est meditatus, hoc sibi noverit esse sacerdotali moderatione concessum, si veniabiliter poscit, ut hoc sine mora praesentis principis auribus studeat publicare. Si autem retineat, et deliberationis suae machinamenta noluerit dicere, pessimo plectatur anathemate. Item ex eodem concilio, titulo 18:

37. Jam quidem in antecedenti universali sinodo saluti nostrorum principum constat esse consultum; sed libet iterare bene sancita, et digna auctoritate

munire salubriter ordinata. Ideoque testamur coram Deo et omni ordine angelorum, coram prophetarum atque apostolorum vel omni martyrum choro, coram omni ecclesia catholica et Christianorum coetu, ut nemo intendat interitum regis, nemo vitam principis attractet, nemo eum regni gubernacalis privet, nemo tyrannica praesumptione apicem regni usurpet, nemo quolibet machmamento in ejus adversitate sibi conjuratorum manum adsociet. Quod si quippiam horum quisquam nostrorum temerare praesumptor extiterit, anathemate divino perculsus, absque ullo remedii loco habeatur condempnatus aeterno judicio. Is autem qui ejus sedem fuerit adsecu tus,

si vult tanto expiari piaculo, quasi proprii patris ejus ulciscatur interitum. Item ex concilio Toletano, era 684:

38. Non parum proficit ad emendationem multorum, si ea quae constituta sunt per fraternam conlationem

  ad memoriam reducantur, si illa etiam

adjiciantur, quae aut deesse videntur, aut omnino constituenda conpetenter existimantur. Quis enim nesciat quanta sint hactenus per tirannos et refugas transferendo se in externas partes inlicite perpetrata, et quam nefanda eorum superbia jugiter frequentata; quae et patriae diminutionem afferrent, et exercitui Gothorum indesinentem laborem inponerent? Quod si quidem laicorum insania fuisset factum, tolerandum nobis forsitan aliquotiens videretur. Illud tamen est vehementius stupendum, quod pejus est, quia tanti ex religionis proposito in hac interdum praesumptione praecipites efferuntur, ut non ad levem confusionem nostram pertineat, si res ullatenus inulta remancat, quam et mundana lege et ecclesiastica

convenit instanter disciplina corrigere. Ideoque placuit nunc concordi sententia definire, ut quisquis in ordine clericatus a maximo gradu usque ad minimum constitutus, in alienae gentis regionem se quacumque occasione transduxerit ut exinde superbiendo, vel reditum suum vel quodlibet aliud videatur expetere, sive etiam quod gentem Gothorum, vel patriam aut regnum specialiter sub hac occasione possit nocere, vel fieri disposuerit, vel aliquatenus fecerit. Sed et quicumque talibus conscius repperitur, eisque vel consilium vel opem administrare cognoscitur, qualiter aut ad gentem alienam fugam appeterent, aut in malis quae coeperant

  perdurarent, seu quamcumque laesionem genti

Gothorum vel patriae aut principi post fugam inferrent, atque in eadem pravitate perseverarent, quisquis hoc fecisse dinoscitur, iste ita indubitanter omni honoris sui gradu privetur, ut locum ejus in quo ministraverat, alter continuo perpetim regendum

accipiat. Ipse vero transgressor sub poenitentia constitutus, si reminiscens mali quod fecerat, usque in diem mortis suae si rectissime poenituerit, in solo tantum fine communio ei praestanda est; ita ut antequam finis ejus tempus adveniat, si quispiam sacerdotum etiam ordinante principe ei communicare consenserit, particeps criminis illius effectus, anathema fiat in perpetuum, ac simili cum eo cui communicaverit sententia condempnetur, quoniam potestati principis nullus sacerdotum in hoc praebere debet assensum; unde vel perjurium videatur incurrere, vel quod absit, si quicumque catholicae fidei praevaricator princeps surrexerit, sacerdos nullatenus vel favore principis vel terrore a rectae credulitatis lumine ad tenebras cogatur reverti. Sic enim nec super adnexa capitula vel imperiis principum vel terroribus opportebit umquam evacuari . Quia novimus, omnes pene Hispaniae sacerdotes omnesque seniores vel judices, ac caeteros

homines officii palatini jurasse; atque ita nunc legibus decretum fuisse, ut nullus refuga vel perfidus, qui contra gentem Gothorum, vel patriam seu regem agere, aut in alterius gentis societatem se transducere repperitur, integritate rerum suarum nullatenus reformetur, nisi forsitan princeps humanitatis aliquid personis talibus impertire voluerit; cui tamen non amplius quam vicesimam partem rerum ei qui perfidus extitit, de rebus unde rex elegerit, tribuendi potestatem habebit. Sed quia plerosque clericos instantis levitatis interdum pravitas ita elevat, ut praetermissa sui ordinis gravitate ac polliciti sacramenti immemores, constante principe cui

fidem servare promiserant, in alterius erectionem temeraria levitate consentiant, abrogari decet hanc omnino licentiam et a nostro consortio penitus extirpari; ita ut, si quicumque laicorum quando quidem intra fines patriae Gothorum superbiens, regni apicem sumere fortasse temptaverit, eique clericorum quilibet adjutorium vel favorem praestiterit, atque hunc qui superbire videtur ad eandem regni ambitionem praevalente delicto pervidere-contigerit, ex eodem quidem die vel tempore eundem episcopum vel cujuslibet ordinis clericum excommunicatum manere perpetim oportebit, quo tali se scelere implicavit. Tamen si propter improbitatem principis, cui inique consensit, non potuerit instantia sacerdotum a communione suspendi, saltem si superstitem post ejusdem regis obitum tempus invenerit, superiori anathematis correptioni subjaceat. Et quicumque illi praeter in ultimo vitae suae fine, si tamen eum legitime poenitere probaverit,

communionis gratiam consenserit impendendam, nobis interim ratio persuasit, sinodali super hoc constitutione decernere ut quicumque etiam laicorum interdictis capitulis, hoc est in adversitatem gentis aut patriae vel regiae potestatis, in externas partes se conferendo vel talibus opem praebendo noxius fuerit ultra repertus, non solum, ut dictum est, omni rerum suarum proprietate privetur, sed et perpetua excommunicatione dampnatus, numquam illi nisi ultimo mortis suae tempore communio tribuatur; excepto, si communionis ejus remedium, vel eorum de quibus supra taxavimus imploratione sacerdotum, apud principem fuerit inpetratum. Nam si in derogationem aut contumeliam principis repperiatur aliquis nequiter loqui, aut in necem regis seu direptionem intendere vel consensum praebere, nos quidem hujuscemodi excommunicatione dignum censemus. Utrum tamen sit principis decernendum relinquimus; cujus procul

dubio potestatis est, subjectorum culpas misericordiae judiciique sententia temperare. Contestamur autem clementissimos principes, et per ineffabile divini nominis sacramentum obtestantes unanimiter obsecramus, ne quandocumque absque justa ubi necesse fuerit imploratione sacerdotali, excommunicationis hujus sententiam a perfidis clericis vel laicis ad externas partes se transferentibus vel consensum praebentibus quacumque temeritate suspendant. Nam hoc magis utilitatibus videtur ferre consultum, ut constitutionis nostrae forma servetur. Et ut execrandum anathema fiat, et velut praevaricator catholicae fidei semper ad Dominum reus existat, quicumque regum deinceps canonis hujus censuram in quocumque crediderit vel permiserit violandum. Item ex concilio Toletano, era 668:

39. Frequentium molestiarum nocens impulsus, contempni quidem magnitudine dicentis poterit gravitatis; sed quia honesta sollicitudo cohibere

properat, quod frequentata usitatio vitare non curat, ideo cum et quorundam paternorum sanctionibus decretorum, et institutionibus sit legalibus cautum, ne contra salutem principum gentisque aut patriae quisquam meditari conetur adversum, hoc unum specialiter nunc depromitur observandum, ut si quis religiosorum, ab episcopo usque ad extremum ordinis clericorum sive monachorum, generalia juramenta in salutem regiam gentisque aut patriae data repperiatur violasse voluntate profana, mox propria dignitate privatus, et loco et honore habeatur exclusus.

40. Haec et hujusmodi dum sibi quisque vel alteri replicat, episcopi qui in sinodo residebant, ab eis convocantur episcopis qui Arnulfum ad remotiora comitati fuerant. Qui cum convenissent, causam sui adventus non sine lacrimis et multo gemitu didicerunt. Erat autem Arnulfi causa Apiarii presbiteri causae consimilis; de quo sicut Africani episcopi Celestino papae Romano retulerunt, ita et hic de Arnulfo episcopi episcopis in hunc modum referre visi sunt: «Tergiversationes Arnulfi, quibus nefandas turpitudines occulere conabatur, Deus judex justus et fortis et longanimis magno compendio resecavit. Tetriore quippe ac putridiore obstinatione compressa, qua tantum lividum coenum impudentia negationis volebat obruere, Deo nostro

ejus conscientiam coartante, et occulta, quae in illius corde tanquam in volutabro criminum jam damnabat, etiam hominibus publicante, repente in confessione cunctorum objectorum flagitiorum dolosus negator erupit; et tandem de omnibus incredibilibus obprobriis ultroneus se ipse convicit, atque ipsam quoque nostram spem, qua eum et credebamus et optabamus de tam pudendis maculis posse purgari, convertit in gemitus; nisi quoniam istam nostram moestitiam uno tantum solatio mitigavit, quod et nos labore diuturnioris quaestionis absolvit, et suis vulneribus qualemcumque medelam, etsi invita ac suae conscientiae reluctante confessione, providit.» Addebant praeterea confessores episcopi, eum suis pedibus provolutum, cum lacrimis et gemitu

sua crimina sub nomine confessionis declarasse, seque a sacerdotali officio, quo hactenus indigne usus fuerat, removeri velle. Sed episcopi, qui consentiente Arnulfo confessionis testes admissi fuerant, ab ipsius ore se audire malle dicebant. Quod cum factum esset, episcopi per terribile nomen omnipotentis Dei, sub tremendo anathemate, praecipiunt, ne ulla formidine coactus aliquid falsi de se proferat; seque illi omne solatium laturos, ac pristinum honorem etiam invitis regibus recuperaturos, pollicentur, tantum innocentiam ex aequo et utili astruere velit. At ille episcopis quidem pro salutis suae studio gratias agens, quae eorum fidei commiserat, vera esse confirmat; nec se Deo, in cujus conspectu adstet, velle mentiri, ad cujus judicium

ire formidet. Petebant ergo episcopi, quoniam ea quae per confessionem protulerat gravissima sibi viderentur, ut abbatum et clericorum doctissimos ac religiosissimos intromitti liceret, quique sacramento vel anathemate devincti, et sua peccata fido silentio tegerent, et quid facto opus esset in commune decernerent, futuris quoque temporibus dictorum et factorum fidissimi testes existerent. Quod aliquamdiu secum reputans, fieri permisit. Admissi ergo sunt ex omni abbatum vel

clericorum collegio fere numero triginta, quibus, per conditionem anathematis, Arnulfi confessio ipso jubente in ipsius praesentia propalata est. Itaque eo remoto, longis consultationibus definitum est, quomodo ejus archanum tegeretur, et clero ac populo absenti pro ejus depositione satisfieret. Jam enim eum, qui sibi delectos judices constituerat, ad alterius non posse commeare judicium, certum erat; jam episcopi invidia Romani privilegii carere videbantur, cum Arnulfus nec ad alios judices, nec ad sedem apostolicam provocasset, vel ante electorum judicum audientiam, quod bene quidem licuerat si se justam habere causam putasset, vel post eorundem judicum sententiam, quod minime licere manifestum erat; sed utpote reus a torquente se

conscientia convictus, et sua sponte, ut videri tunc potuit, confessus, judicii formam improbus accusator sui expostulaverat. Quaesitum ergo est, qualiter ipsius depositio celebraretur, ut lege et consuetudine constaret. Et de lege quidem manifestum erat, quod una et eadem semper ad aequitatem spectet; de consuetudine vero, quod neque una neque eadem sit , neque semper ad aequitatem intendat, sed eam praecellere, quae legi vel aequitati vicina sit. Quaerebatur ergo lex et consuetudo depositionis episcoporum vel archiepiscoporum; et lex quidem haec reperiebatur in Africanis conciliis, sed sine depositionis celebritate et consuetudine

 :

41. De Maximino autem Bagaiensi, et ad eum,

et ad ipsam plebem, placuit de concilio litteras dari, ut et ipse ab episcopatu discedat, et illi sibi alium requirant.

42. Item Eutices presbiter in Constantinopolitana sinodo depositus, non aliud depositionis festum excepit, nisi quod anathema ipsi ab universis conclamatum est, et post aliquanta a Flaviano episcopo sententia in hunc modum prolata:

Per omnia Eutices quondam presbiter et archimandrites, ex his quae ante acta sunt, et propositis ejus quaestionibus, Valentini et Apollinaris perversitate repertus est aegrotare, et eorum blasphemias incommutabiliter sequi; qui nec nostram reverens persuasionem et doctrinam, rectis voluit consentire dogmatibus . Unde gementes perfectam ejus perditionem Dominum nostrum, ab eo blasphematum, extraneum esse ab omni officio sacerdotali, et nostra communione,

et primatu monasterii. Sciant ergo et hi qui postea cum eo colloquentur, et ad eum convenerint, quoniam rei erunt et ipsi poena excommunicationis si non declinaverint confabulationes ejus.

43. Item quae circa Ratherium Veronensem episcopum, vel circa Petrum Ravennatem archiepiscopum, usu vel consuetudine provenerunt, ab omnibus abrogata sunt. Uterque enim nec abdicationis porrecto libello, nec sacerdotalibus depositis insignibus, successorem acceperat, Ratherius quidem

Milonem, Petrus vero Honestum, monasterii beati Apollinaris abbatem. Quem Honestum domnus papa Johannes cognomento Bonus, ad consecrandum prius sibi oblatum vidit, quam de Petri dejectione vel fama nuntiante cognoverit. Deferebatur ergo lex et consuetudo sive depositionis festivitas, ex concilio Toletano, capitulo 28:

44. Episcopus, presbiter, aut diaconus, si a gradu suo injuste dejectus, in secunda synodo innocens repperiatur, non potest esse quod fuerat, nisi gradus amissos recipiat coram altario de manu episcoporum. Si episcopus est, orarium, anulum et baculum; si presbiter, orarium et planetam; si diaconus, orarium et albam; si subdiaconus, patenam et calicem. Sic et reliqui gradus ea in reparationem sui recipiant, quae cum ordinarentur perceperant.

45. Ex hac itaque sententia intellectum est, ut quae in promotione sua quisque acceperat, ea in depositione reddere deberet. Arnulfus autem in sui promotione anulum et baculum acceperat, quoddamque genus orarii, quod per differentiam palleum dicitur; haec ergo eum reddere debere, neque vero in hoc facto primati Romano praejudicium inferri, quod neque ad eum ab Arnulfo provocatum sit, neque eidem Arnulfo depositionis necessitas ulla imposita, quodque ab episcopis et principe Romanus episcopus conventus respondere noluerit, cum ipse potius sacrorum canonum executor, et reum sua dampnare auctoritate, et episcopos judicium remorantes instigare debuerit, ut Gregorius episcopos concilii Vizachii pro crimine sui primatis. Item decretum

pro Potamio Braccarensi archiepiscopo, ex concilio Toletano, lege et consuetudine valere constitutum est. Erat autem hujusmodi:

46. Adsumere poteramus canonicam in cantum fraternae laetitiae tibiam, quia divina pietas conventum nostrum ad concordiae convocaverat studia. Et convenerat moestitiam vitare, quoniam visitatione disciplinae videbamur paternas regulas innovasse; sed gravius sistrum pro cymbalo sumimus, et funus pro carmine decantamus: gementesque cum Hieremiae questibus dicimus: Dissolutum est gaudium cordis nostri, versus est in luctum chorus noster (Jerem. V, 15); Unde et vae coram nobis conspicimus, quoniam cecidisse coronam capitis nostri videmus, dum tam nobile in infimum corruit, quod instans sublime sanctitatis optimum stetit. Ecce etenim tractantibus nobis in pace de ecclesiasticis regulis, delatum est conventui nostro epistolium

confusae confessionis et abolendae subscriptionis, quod Potamius Braccarensis ecclesiae episcopus de factis propriis, suis verbis, suis adnotarat articulis. Quo reserato, quid oblitteranda pagina et abolenda litterarum panderent elementa, fletibus potius quam sermonibus lacrimosa concio recensuit

 . Tunc solitarie tantum secretimque adunatis

pontificibus Dei, praedictum episcopum adesse fecimus coram nobis; quem singultibus adgredientes amplius quam loquelis, reseratam illi suae deformitatis

  et nostrae confusionis protulimus scripturam.

Quam accipiens ac recurrens, sciscitantibus nobis utrum sui operis et suae adnotationis intimatio esset, ille suum actum, suique oris eloquium, suorumque

digitorum esse robur adseruit, quod illic relegendo praevidit. Rursum divini nominis contestatione hunc adjurantes obtestati sumus, ut an de se sponte mendacium diceret, aut alicujus violentia premeretur, et perterritus talia enarraret, veraciter indicaret. Qui mox flebili voce luminibusque madentibus ploratu et fragore singultuum, cum unius Dei nominis juramento clamavit, se et vere eadem mala de se confiteri, et ad haec confitenda nulla se violentia praegravari. Unde etiam ferme per novem menses sponte deseruisse regimen ecclesiae suae, et ergastulo quodam pro admisso flagitio acturus poenitentiam se conclusisse, praedixit. Tunc per fidelem confessionem est agnitio, quod tactu femineo sorduisset, declarata; et licet hunc antiquitas paterna sacris regulis dejicere ab honore decerneret, nos tamen miserationis jura servantes, non abstulimus nomen honoris, quod ipse sibi sui criminis confessione jam tulerat; sed valida auctoritate decrevimus, perpetua poenitentia hunc inservire offitiis et aerumpnis;

providentes melius illum per asperam ire poenitentiae solitudinem, ut quandoque perveniret ad refrigerii mansionem, quam relictum in voluntatis suae latitudine, ad praecipitium dejici aeterna dampnatione. Tunc venerabilem Fructuosum, ecclesiae Dumlensis episcopum, communi omnium nostrorum electione constituimus ecclesiae Braccarensis gubernacula continere, ita ut omnem metropolim provinciae Galliciae, cunctosque episcopos publicosque conventus ipsius, omniumque curam animarum Braccarensis ecclesiae gubernandam suscipiens, ita componat atque conservet, ut et Dominum nostrum de rectitudine operis sui glorificet, et nobis de incolumitate aecclesiae ejus gaudium praestet. Quia vero ad futurum prospicere convenit, ne exoriatur in statu pacis quaedam commotio litis, Patrum sententiam quae jam dictum Potamium episcopum rectitudine dampnat, huic decreto conectere vigilantia nostra procurat. «Ex concilio Valentino, titulo 4.

Nec illud, fratres, scribere alienum ob aecclesiae utilitatem censuimus, ut sciretis, quicumque sub ordinatione, vel diaconatus, vel presbiterii, vel episcopatus, mortali crimine dixerint se esse pollutos, a supradictis ordinibus submovendos, reos scilicet vel veri confessione, vel mendatio falsitatis. Neque enim absolvi potest in his, si in se ipsos dixerint, quod dictum in alios puniretur. Quoniam omnis qui sibi fuerit mortis causa, major homicida sit.» Multae quidem et aliae sententiae huic poterant innecti decreto, quae praedictum Potamium episcopum severissima austeritate abjicere jubent; sed ex omnibus hanc conscriptam ponere sententiam maluimus, ne si tot condempnationis edicta replicassemus, gravissimae ultionis auctores existere videremur.

47. Post hujus Potamii dejectionem, Remensium archiepiscoporum Egidii et Ebonis depositiones ad legem simul et consuetudinem valere visae sunt.

Quod ergo tertio factum sit, nec reprehensum, sed insuper aeternis traditum monimentis, pro lege et consuetudine valere censebant. Nec quemquam episcoporum in depositione sua scindendum more Romanorum, honestum judicabant, cum hoc nec lege firmaretur, nec consuetudine factum in historiarum monimentis repperiretur. Africanum ergo concilium sequentes, ut ipsius Arnulfi verecundiae parceretur statuebant, et propter ecclesiae opbrobrium, et propter insolentem insultationem saecularium, ne dignitas sacerdotalis pollueretur, et ne forte de iis ,

de quibus impetitus et adhuc impetendus erat, publice convictus foret. Libellum ergo ejus depositionis dictandum, et coram eo ipsius jussu scribendum censebant, et propria manu corroborandum, et vivae vocis confessione attestandum, ut ejus abdicatio, nec exquisita nec invita vel extorta fore videretur; tot enim sceleribus involutum sacris altaribus adstare non posse. Quod si corpore languens episcopus, abdicationis porrecto libello, secundum Gregorium successorem accipere potest, multo magis qui in anima Deo mortuus est, abdicationis porrecto libello, successorem accipere posse. Addebant praeterea, quia si haec ita festive et sollempniter determinata forent, omnino judicium hoc innovari non posset, idque firmari ex concilio Antioceno, capitulo

15:

48. Si quis episcopus criminaliter accusatus, ab omnibus qui sunt intra provinciam episcopis exceperit unam consonamque sententiam, ab aliis ulterius judicari non poterit. Sed manere circa eum oportet, tamquam convenientem, quae ab omnibus prolata est, firmam ratamque sententiam.

His ita definitis, tum

49. Sequenti autem die, consedentibus episcopis in basilica domni Basoli confessoris, totiusque cleri disposito conventu, pauca de civilibus, plurima vero de ecclesiasticis negotiis pertractata sunt. Rursumque Arnulfus Remensis in memoriam rediit. Cumque causa ejus jam non in defensione, sed maxime in conquestione versaretur, aliis illum propter genus, aliis propter florem juventutis miserantibus,

episcopos ruina fratris et ignominia sacerdotalis dignitatis gravius stimulabat. Unusquisque enim casum ejus ex se ipso metiebatur, seque ab infamia liberari putabat, si is, qui publice impetebatur, a criminibus liber foret [vel periclitari, si causam perderet

 ].

50. Sed cum has in longum ducerent querimonias, ecce Francorum reges, cum primoribus palatii, sacro conventui sese inferunt. Episcopis gratias agunt, quod pro salute principum diutius consultando, devotionem suam plena fide signassent. Laudant, quod a pravorum hominum conspiratione non solum se removissent, verum etiam ipsa mente se alienos fuisse suo studio demonstrassent; simulque gestorum seriem breviter exponi petunt, et in quo

fine constiterint.

51. «Non,» inquit pater Arnulfus, «hoc nobis adscribi debet quod minime promeritos constat. Pro salute enim vestra quamvis omni tempore consultandum sit, hoc tamen tempus saluti fratris nostri, in periculo positi, totum contulimus; et si res eo quo volumus deducta non est, non utique amore et benevolentia vestri vel odio ipsius hoc actum est, sed causarum difficultate; in quibus si aliqua similitudo defensionis apparuisset, argumentorum fortia machinamenta, sententiarum validissima

jacula, pro ejus munimine excitassemus. Tanta nos pietas commovit, tantus caritatis fervor accendit. Denique non solum eos qui defendere parati erant pro eo exacuimus, verum etiam eos qui inpugnare videbantur, nostro anathemate dubitare coegimus. Itaque utrimque numerosae Patrum sententiae prolatae sunt, sed nulla earum adjutus est. Deductus quoque in medium est et interrogatus; qui primo quidem omnia negavit, sed cum sibi singillatim species causarum proponerentur, necesse erat sibi confiteri quod publice factum constabat. Cumque ex his quae confitebatur, consequerentur ea quae negaverat, illa quoque quae plurimum celare nitebatur, in dubium adducebat. Inter has tergiversationes cum haereret, propositum sibi est, ut sibi consuleret.

Qui secessum petens, episcopos ad remotiora duxit. Ibique dum de qualitate purgationum agere putaretur, stimulante conscientia, subito in confessionem peccatorum suorum erupit, cunctosque qui aderant attonitos reddidit. Episcopis autem salutem illi promittentibus, nihilque grave passurum si rumores adversos propelleret, ille nihilominus in sui confessione permansit, seque sacerdotio privari poposcit. Huic confessioni quidam ex abbatibus, multi ex clero interfuerunt, secretorum Arnulfi testes per longa saecula futuri. Sed si placet, in praesentiam omnium deducatur, coramque multitudine, ipse sibi testis et judex, causam suam exponat, simulque accusatores, testes, atque judices invidia liberet, in se uno horum omnium personam gerens.»

52. Quo ingresso cum universo populo, post paululum silentium indictum est. Deinde pater Arnulfus ad Arnulfum: «Videsne omnium ora in te unum conversa? Cur pro te ipso non loqueris?» Qui cum male concinna verba effunderet, minusque intelligi posset, ait pater Arnulfus: «Esne adhuc in sententia in qua te sero reliquimus?»---«Sum,» inquit.---«Visne te abdicare a sacerdotii honore, quo hactenus abusus es?» Et ille: «Sicut dicitis.» Tum comes Brochardus: «Quid est, inquit, istud: sicut dicitis? Palam eloquatur, palam confiteatur, ne postmodum episcopos crimina quae voluerint finxisse dictitet, se confessum esse abneget.» Et ille: «Palam, inquit, dico et profiteor me errasse, et a fidelitate regia deviasse. Sed peto, ut domno Arnulfo

pro me loquenti credatis, ipsumque in vestra praesentia deprecor, sicut mihi conscius est et sibi placet, ut ita causam meam exponat.»---«Natura,» inquit pater Arnulfus, «taciturnus est, et insuper quae sub testimonio Christi nostrae fidei celanda commisit, palam confiteri erubescit. Sufficiat vobis hoc tantum nosse, quod publice confitetur, scilicet sacramenta quae regibus suis publice praebuit minime conservasse; contra professionem et subscriptionem suam sub specie cirographi factam publice venisse.»---«Non est mihi satis,» inquit comes Brochardus, «nisi publice fateatur, aut publice perneget, sub vestro testimonio, se traditionem fecisse, ut alteri sit libera facultas in ejus locum succedendi.»---«Immo,» inquit pater Arnulfus, «non eritis hodie pares sacerdotibus, quibus solis pura debetur confessio. Nonne si quis militum pro nominato crimine apud regem insimularetur, ipse autem illud quidem denegaret, confiteretur autem ita se in aliis peccasse, ut nec praedium nec beneficium optinere posset, proque sola vita supplicaret; si ejus, inquam, praedium vel beneficium regali munificentia vobis offerretur, accipere recusaretis? Quid enim interest inter omnia mortifera crimina, utrum homicidio vel adulterio an veneficio quis puniatur? Satis ergo vobis sit, quod per confessionem nobis sua peccata manifestavit,

quod publice se indignum sacerdotio protestatur, quod sic se peccasse coram regibus in conspectu aecclesiae confitetur, ut nullo honore hujus saeculi dignus sit; non enim ad rem spectare videtur, utrum hoc an illo crimine se ipsum sacerdotio privet.»

53. Tum conversus ad Arnulfum: «Quid ad haec, inquit, dicis, quae pro te hactenus locutus sum?---Ita, inquit, dico et profiteor, sicut hactenus locuti estis.»---«Prosternere ergo,» inquit pater Arnulfus, «coram tuis dominis, coramque tuis regibus, quos inexpiabiliter offendisti, propriamque confitens culpam, pro tui vita supplica.» Qui cum in modum crucis prostratus, pro vita et membris ejulatu quo poterat supplicaret, in lacrimas et suspiria synodum totam convertit. Moxque Daibertus, Bituricensium

archiepiscopus, ad genua principum obvolutus, humillimas preces omnium pro salute viri offert. Qui pietate flexi: «Vivat, inquiunt, vestro beneficio, nostraque degat sub custodia, nec ferrum nec vincula metuens, nisi forte in fuga spem posuerit.» Hoc dictum episcopis non satis placuit, quippe cum putarent adolescenti fugam facile posse persuaderi, ob eamque rem mortis legibus iterum subjacere. Iterant ergo preces, et iterum optinent, juvenem minime gladio feriendum, nisi iterum digna ultore gladio committat. Elevatus itaque a terra nihilque grave ultra metuens, depositionem sui attonitus expectabat. Quaerebatur itaque ab eo utrum abdicationem suam ex auctoritate canonum sollempniter celebrari vellet. Quod cum potestati episcoporum

assignasset, persuasum illi est, ut culmen honoris, quod gradibus extulerat, gradibus deponeret. Resignat ergo regi, quae a rege acceperat; deponit quoque sacerdotalis dignitatis insignia apud episcopos, non quidem exigentes, nec retinere cupientes, sed iis quorum intererat in futurum reservare disponentes. Deinde libellum suae abdicationis secundum exemplar abdicationis praedecessoris sui Ebonis perscribi rogat, perscriptumque hoc modo in medio conventu recitat:

54. «Ego Arnulfus, Remorum quondam archiepiscopus,

recognoscens fragilitatem meam, et pondera peccatorum meorum, testes confessores meos, Siguinum archiepiscopum, Daibertum archiepiscopum, Arnulfum episcopum, Gotesmannum episcopum, Herveum episcopum, Ratbodum episcopum, Gualterium episcopum, Brunonem episcopum, Milonem episcopum, Adalberonem episcopum, Odonem episcopum, Guidonem episcopum, Heribertum episcopum, constitui mihi judices delictorum meorum, et puram ipsis confessionem dedi, quaerens remedium poenitendi, et salutem animae meae, ut recederem ab officio et ministerio pontificali, quo me recognosco esse indignum, et alienum me reddens pro reatibus meis, in quibus peccasse me secreto ipsis confessus sum, et de quibus publice arguebar;

eo scilicet modo, ut ipsi sint testes alii succedendi et consecrandi in loco meo, qui digne praeesse et prodesse possit aecclesiae, cui hactenus indignus praefui. Et ut inde ultra nullam repetitionem aut interpellationem auctoritate canonica facere valeam, manu propria mea subscribens firmavi. Quo perlecto, ita subscripsi. Ego Arnulfus quondam archiepiscopus subscripsi.» Huic libello Arnulfi praesentes episcopi testes adfuerunt, atque ab eo rogati subscribere, subscripserunt, ac singillatim illi dixerunt: «Secundum tuam professionem et subscriptionem cessa ab officio.» Post hoc clerum et populum a sacramentorum nexu absolvit, ut omnibus libera facultas in alterius transmeandi jura pateret.

55. His sollempniter peractis, ecce Adalgerus

presbiter ad regum pedes prosternitur, seque privari communione conqueritur, eo quod imperio domini et archiepiscopi sui, cui resistendum non erat, paruerit. Cui pater Arnulfus: «Aperuisti, inquit, portas urbis hostibus?» Et ille: «Aperui.» Et pater Arnulfus: «Ingressus es templum Dei hostiliter?» Tum presbiter: «Negare non possum.» Et pater Arnulfus: «Ex ore, inquit, tuo te judico. Sanguis tuus super caput tuum!» Subjunxit Gualterius episcopus: «Quando, inquit, imperans episcopus ita multatus est, tu obtemperans ac manibus jussa perficiens, consequentem multam exsolves.» Et pater Bruno: «Tu, inquit, ac tui similes malis consiliis et malis executionibus juvenem perdidistis; ut ergo ille ploret, et tu cantes? Aut quomodo questibus

temperare potero, si nulla afficiantur poena, qui filium patrui mei in has praecipitavere miserias?» Itaque presbitero jubetur, ut quod malit eligat, aut perpetuum anathema, aut sui legitimam depositionem. Sua enim sponte venerat sub conditione, ne quid violentiae pateretur. Diu ergo secum deliberans, maluit deponi quam sub perpetuo anathemate detineri. At episcopi, nulla miseratione circa eum adducti, veste sacerdotali induunt, ac mox illi singula quaeque usque ad subdiaconatum sine reverentia detrahentes, singillatim per singula subinferunt:

« Cessa ab officio!» Deinde per legitimam reconciliationem laicam illi tantum communionem concedunt, ac poenitentiae subdunt. Eos vero sacrilegos urbisque proditores, qui nec sponte nec vi ad satisfactionem venerant, iterato anathemate dampnant. Post haec concilium sollempniter determinatur.

EXPLICIT SINODUS REMENSIS

56. Incipit Cartaginiense concilium Africanorum episcoporum a Girberto superiori sinodo conjuncto quantum ex eo utile fuit .

In hoc concilio actum est, ut Nicenum concilium ab episcopis orientalibus peteretur. Cui synodo interfuit legatio ecclesiae Romanae, Faustinus scilicet episcopus, Phylippus et Asellus presbyteri.

1. Allocutio Aurelii episcopi sancti ad synodum.

2. Responsio Faustini episcopi legati Romanae ecclesiae de his quae in ecclesia partim canone, partim consuetudine, sunt firmata.

3. De commonitorio Romani papae recitato.

4. Alippii papae responsio pro veris exemplaribus Niceni concilii perquirendis.

5. Ubi Faustinus episcopus dixit, ut Romano papae synodus perquirenda Niceni synodi veritate innotescat.

6. De sententia Sardicensis concilii recitati a postulante Novato episcopo.

7. Ubi Augustinus episcopus cum synodo Nicenum concilium conservare promittit.

8. Ubi Faustinus episcopus pro dubietate recitati capituli Romano papae petit scribendum.

9. Ubi synodus exemplaria Niceni concilii magis ab orientalibus episcopis expetenda decrevit.

10. Professio fidei Niceni concilii.

11. Scripta Africani concilii ad Bonefacium urbis Romae episcopum.

12. Rescriptum episcopi Romae, Alexandriae, Constantinopolitani, cum exemplaribus Niceni concilii Africanae synodo destinatis.

13. Scripta Africani concilii ad Coelestinum urbis Romae episcopum.

Textum concilii Carthaginiensis omisimus.

LEONIS ABBATIS ET LEGATI

EPISTOLA AD HUGONEM ET ROBERTUM REGES.

(Pertz, Monumenta Germaniae historica, Script. tom. III, pag. 686.)

L. Postquam vestrae caritati legatum nostrum a Mosomo direximus, ut causam Arnulfi et Gerberti kanonice cum timore Dei ac regulariter intra vestrum regnum finiretur, die sancto pentecosten ablatus est nobis libellus, in quo vestra synodus contra Arnulfum facta continebatur, immo adversus Romanam ecclesiam, tota injuriis et blasphemiis plena. Quo viso, admiratione et stupore attoniti, cogitavimus statim ad domnum apostolicum reverti, et ipsum ei apostaticum libellum portare. Sed ubi michi renuntiastis, quod omnia kanonice velitis diffinire, compulsi venimus ad cognoscendam hujus rei rationem. Nam, ut verius fateor caritati vestrae, in vobis evenit prophetia beati apostoli et evangelistae Johannis, qui dicit: Multi antichristi facti sunt; unde scimus, quoniam novissima hora est (I Joan. II, 18). Et quid est antichristus, nisi contrarius Christo? Ecce

Christus dixit, qui veritas est et mentiri non potuit quod ecclesia beati Petri apostoli fundamentum sit omnium ecclesiarum. Et ubi ecclesiae sperare debemus fastigium, nisi ubi locatum est fundamentum? ibi procul dubio et cacumen et tota aecclesia permanet. Econtra anticristi vestri dicunt, quod ibi sit statua marmorea, et ut templum sit idolorum. Absit, absit, ut hanc injuriam Petri, immo Christi, aliquis Christianus libenter audiat, et zelo Dei cor ejus contra talem heresim non accendatur! Et quia vicarii Petri et ejus discipuli nolunt habere magistrum Platonem, neque Virgilium, neque Terentium, neque ceteros pecudes philosophorum, qui volando superbe, ut avis aerem, et emergentes in profundum, ut pisces mare, et ut peccora gradientes terram descripserunt: dicitis eos nec hostiarios debere esse, quia tali carmine imbuti non sunt. Pro qua re sciatis eos esse mentitos qui talia dixerunt. Nam Petrus non novit talia, et hostiarius caeli effectus est, ipso Domino ei dicente: Tibi dabo claves regni caelorum (Matth. XVI, 19). Unde ejus vicarii et ejus discipuli apostolicis et evangelicis sunt instituti doctrinis, et non ornatu sermonum, sed ratione et sensu verborum; quia scriptum est: Stulta mundi elegit Deus, ut confundat fortia (I Cor. I, 27). Et ab initio mundi non elegit Deus oratores et philosophos, sed illitteratos et rusticos. Sed non est mirum, si vicarii Petri a pseudoepiscopis audiunt quod ipse a scribis et Phariseis audivit, qui ad ejus injuriam dicebant cum idiota et sine litteris esse, et deridendo dicebant: Musto pleni sunt isti (Act. II, 13). Unde Johel propheta caecitatem illorum redarguit;

qui inter cetera sic ait: Et quidem super servos meos et super ancillas meas effundam de spiritu meo (Joel. II, 28); non super scribas et Phariseos aut falsos sacerdotes, qui dicunt se nosse Deum, factis autem negant. Et quoniam calumniatis Romanum pontificem, qui munera sibi oblata recepit: in hoc non solum illi, sed omnibus apostolis eorumque successoribus detraxistis, immo ipsi Domino, qui capud omnium est ecclesiarum, quia magis oblata sibi munera non respuit. Etenim quia in vestro concilio vobis cura fuit, de pontificibus jam defunctis mentionem facere, quod quam sit contrarium omni Christiano, temere judicare de his qui ad Deum migraverunt, in secundo capitulo Anastasii papae ad Anastasium imperatorem directum

  invenire poteritis, et quomodo contra ordinem

vestrum fecistis, facilius cognoscetis. Unde liquidius patet, quod Romanam ecclesiam, matrem vestram, a vobis separastis, cum de ea tantam injuriam scribere non timuistis. Non ergo ex pio corde vel ore aliquando tam prophana tamque perversa contra Romanam ecclesiam processerunt. Verumtamen si vestra fuerunt verba, quae in despectu beati Petri apostolorum principis, immo Dei, cujus ordinationi resistitis, scripta, et quasi detrahentia sacratissimam ecclesiam composita sunt, fateor, non vos studiose sacras regulas, non venerandarum sinodorum actiones, non veraces probabilium virorum canones lectitasse, quando tanta conati estis in derogatione Romanae ecclesiae inutiliter

atque incompetenter memorare. Denique si Cham, filius Noe, videns verenda patris irrisit, nec operuit, maledictionem perpetuam percepisse legitur: quanto potius hi, qui patres spirituales non solum minime cooperiunt, sed et deridendo et falso ad subsannationem sui moris homines provocant? Scriptum quippe est: Qui subsannat patrem et matrem; et reliqua (Prov. XXX, 17). Hoc itaque

scientes Athanasius archiepiscopus et universi Aegiptiorum et Thebaidorum et Libiarum episcopi, quando a sancto Felice pontifice, nunc martyre, eodem tempore apud vestri similes homines invasorem aestimatum, consilium adversum hereticos petiverunt, quod Deo volente acceperunt. Sed quod ad eos pertinebat, quaesiverunt; quod ad illos non pertinebat, Deo dimiserunt; et in derogatione Romanae ecclesiae siluerunt. Fuit namque quidam Dioscorus Alexandrinus archiepiscopus, cujus vos exemplum imitati estis, qui presumpsit contra Leonem pontificem et contra Romanam ecclesiam scribere; sed in tantum illius presumptionem sancti Patres apud Calcedoniam detestati sunt, ut sine ulla restitutione eum dampnarent. Et nullam inquisitionem

fecerunt, utrum juste an injuste vel quoquo modo jam fatum Dioscorum contra Romanam ecclesiam dictasset; sed absque omni controversia hoc in eo ulti sunt, quia, cum esset inferior, suo priore et magistrum conatus est lacessere contumeliis. Voluerunt nempe, in domo Dei nichil fieri confusum, nichil inordinatum. Verumtamen haec parvipendebat pater Arnulfus, cum suo nescimus quo apostata filio

 , quando tanta contra Romanam ecclesiam ausi

sunt scribere , quod nec Arriani heretici aliquando presumpserunt (supra, conc. Basol. num. 28). Certe scriptum est, quia venenatis filiis venenati parentes nascuntur. Contra quem beatissimus papa Bonifatius ait: Nemo umquam apostolico culmini, de cujus juditio non licet retractari, manus obvias audacter intulit; nemo in hoc rebellis extitit, nisi qui de se voluit judicari. Nam etsi aliquando in aliquo Romana ecclesia titubavit, cum adjutorio Petri apostoli ipsa se erexit, et omnibus aecclesiis semper adjutorium prebuit; ipsa tamen ab aliqua adjutorium minime quaesivit, non suis viribus, sed Dei adjutorio, qui ait ad Petrum: Et tu aliquando conversus confirma fratres tuos (Luc. XXII, 32). Ista igitur privilegia teste beato papa Nicolao Romanae ecclesiae a Christo donata, a synodis non donata, sed tantummodo celebrata et venerata, quae nullatenus possunt minui, nullatenus infringi, nullatenus commutari; quoniam fundamentum quod Deus posuit, humanus non valet amovere conatus, et quod Deus statuit, firmum validumque consistit. Verum ille potissimum

peccat, qui Dei ordinationi resistere temptat. Ipsa namque privilegia Romanae aecclesiae impingi possunt, transferri non possunt; trahi possunt, evelli non possunt: quae permanet illibata. Quousque Christianum nomen praedicatum fuerit, illa subsistere non cessabit inmutilata . Et quoniam contra Romanam ecclesiam canones opposuistis, audite quid vobis Gelasius, multarum hereseon destructor, in commonitorio, Fausto magistro, fingenti legationem Constantinopolym, dato, inter cetera sic ait: Nobis, inquit, apponunt kanones, dum nesciunt quid loquantur, contra quos ipsi venire se produnt, quod primae sedi sana rectaque suadenti parere refugiunt. Ipsi sunt kanones, qui appellationes totius ecclesiae ad hujus sedis examen voluere deferri, ab ipsis vero nusquam prorsus appellari debere sanxerunt, ac per hoc illam de tota ecclesia judicare, ipsam ad nullum commeare juditium, nec de ejus umquam preceperunt juditio judicari, sententiamque illius non oporteret dissolvi. Et quoniam quae in detractione Romanae ecclesiae evomere potuisti, scripsisti; quod autem honor et decus illius est, latenter subtraxisti: verumtamen medicamentum animae

abscondisti, et venenum unde incautos et simplices interficere possis, ostendisti. Enimvero quicquid interrogando, ut filii ad patres, Aurelius et Augustinus et Alippius et ceteri episcopi in Affrica constituti Bonifatio papae miserunt, vos proterve et arroganter posuistis; quod vero propter tribulationem et angustiam, quae ei imminebat ab Eulalio, qui in intentione uno die cum predicto Bonifatio ordinatus fuerat, et semper in dissensione fuit, quo vixit annos 3 et menses 5, et propterea illis scribere minime potuit teste Celestino papa, dicere noluisti. Epistolam vero ostendere predicti Celestini papae, quae laudans eos et amplectens eorum sententiam, quae de libero arbitrio diffinierunt, et arguens quod orientales ecclesiae de Niceno concilio consuluerunt,

cum per triginta et eo amplius annos in tantum heretici orientales ecclesias devastabant, ut poene nullum librum de fide catholica dimittentes quem non falsaverunt aut non incenderunt. Insuper ipsum simbolum Niceni concilii conscriptum pauci abscondere potuerunt, unde plurimae memoratae orientales ecclesiae a Romana ecclesia ipsum simbolum sibi conscribi petiverunt; et Athanasius archiepiscopus Alexandrinus, qui in diaconatu positus ipso Niceno interfuit, Marco pontifice, ut ei dignaretur conscribi, supplicando mandavit. Et quoniam postea temporibus Constantii et Juliani ipse pestifer morbus usque ad Romanam ecclesiam, quae est capud

  omnium aecclesiarum, pervenit, ideoque per

diversas Romanas ecclesias dispersas tam predictam

sinodum quam etiam decreta pontificum predictus Caelestinus in unum congregans maxime a Melchiade papa, sicut ei Damasus pontifex repromiserat, ipsi Aurelio remandavit eadem quaeque

 . Sed vos haec omnimodo

reticendo celastis . De Antioceno vero concilio quod scripsistis, si cum ligatis Romanae aecclesiae factum est, et ipsi ibidem primatum habuerunt, ut judices, et sicut in omnibus sinodis subscripserunt, et epistola Leonis

papae illis directa sicut evangelium confirmaverunt. Si vero ultionem, ut audistis, Dioscorum Antioceni patriarcham fecerunt, obscero per Deum, nolite occultare, quia Deus veritas est, et qui veritatem occultat, pro certo Deum negat. Nam quia beato Gregorio derogastis, ut de depositione episcoporum non requireret, considerate rationabiliter et probate, quod illius temporibus aut suum defensorem, aut notarium, aut subdiaconum, aut suum vicarium habebat, sicut in illius vita invenire poteritis, qui omnia sua vice ordinabat et disponebat, et quod rectum fatiebant, laudabat et confirmabat, quando inordinate, corrigebat et emendabat. Unde etiam Menne episcopo in sua praesentia se purificante, et dignitatem honoris et gratiam communionis

reddidit. Similiter Januarium episcopum, et Stephanum, per defensorem suum Johannem audire et restitui fecit in ordine. Verum etiam non solum episcopis, sed etiam presbyteris, qui inordinate depositi fuerant, ordini pariter et in dignitate restituit. Haec etiam partim in vita illius, partim in regesto ejus invenire poteritis. Itaque Nicolaum papam ad vestrum testimonium deduxisti, eo quod adversum Romanam ecclesiam in depositione episcoporum siluisset. Qualiter contra Fotium invasorem Constantinopolitanae ecclesiae asterius fuit, quousque Ignatium in sede propria revocaret, in epistolis illius invenire poteritis. Etiam et in Mettensi synodo contra reges et episcopos in excommunicando et non reconciliando quam asterus

fuit, diligentius previdete. Semper hoc proprium habuit Romana ecclesia, ut justos justificet, et impios condempnet, hostes expellat, filios recreet. Et quoniam improperasti, quod orientales et Affricanas seu Hispanienses ecclesias ab ea se separarent, et in hoc vos falsa dixisse cognoscite, quoniam nunc Theodorus archiepiscopus Aegypti, et Horestus Hierosolimitanus, legatos suos ad domnum apostolicum preterito anno direxerunt, et de heresi Jacobitarum conversos, utrum ad clericatum venire debeant, consilium petiverunt, et quoniam pro metu Sarracenorum in omni ecclesia altare minime consecrare poterant, ut eis pannum consecrare liceret postulaverunt. Similiter de Africa Cartaginense clerus et populus temporibus domni Benedicti septimi

papae unum sacerdotem, Jacobum nomine, elegerunt et eum Romam, ut ubi consecraretur, mandaverunt. Epistola, quam secum detulit, inter cetera ita continebat: «Domno beatissimo et apostolico papae Romanae a Deo protectae civitatis clerus et populus Cartaginensis. Postulamus beatitudinem vestram, ut succurratis miserae et desolatae Africanae civitati, quae ita ad nichilum redacta est, ut ubi olym metropolis fuit, vix ibi modo sacerdotes habeantur: et sicut nostri anteriores ad vestros anteriores confugerunt, ita nunc quamvis parvi et indigni ad vos confugium facimus; et ideo et sacerdotem Jacobum ad vos misimus, ut eum nobis ordinando solatium praebeatis.» Quem predictus pontifex in nostro monasterio, quousque de fide catholica probaretur, misit; at ubi eum orthodoxum repperit, consecrans archiepiscopum, eum cum privilegio ad propria remisit. Simulque de Hispania temporibus Johannis papae, filii Alberici, quem vos incongrue derogastis, Julianus Cordubensis archiepiscopus de multis et de difficilioribus causis epistolam cum legatis mittens, consilium petens, non interrogans, quis aut qualis fuisset, sed venerationem praebens apostolicae sedi, quod sibi utile erat quaesivit. Ex qua re cognoscite, Romanam ecclesiam adhuc ab omnibus ecclesiis honorari et venerari, solummodo a vobis detrahi et dehonestari . Dicitis quod Deo, non apostolico mandaretis, et vobis responsum non dedisset. Notum est omnibus, quia in tanta tribulatione et oppressione a Crescentio. . . . nunc positus fuit, ut quando voluit et qualiter voluit, nec vobis nec aliis responsum dare potuit; sed tamen citius quam potuit, nos ad investigandam et inquirendam vestram causam direxit. At ubi Aquis venimus, jam eum depositum invenimus, et neque aliquod responsum a vobis habere potuimus. Nobis vero reversis domum. apostolicus vos Romam invitavit; nec tamen ad eum venire voluistis . Et quia in itinere positus, non ut voluimus, sed ut potuimus, scripsimus, nunc ad vestram sinodum revertimur, quae a vobis est venerata et laudata, a cunctis vero, qui audiunt, depravata et vituperata. Quis fidelium aequis auribus audire potest, archiepiscopum per fidem deceptum et in carcere diu maceratum, et sic nudum vinctum, cum multitudine strepentium militum ad synodum ductum, uno teste dampnatum? Quis talia audiens vestram synodum non maledicit? Neque ut in vestro libello habetur, ter quaterque se culpabilem negantem esse, nullus vestrum eum audire voluit, sed cum uno presbitero cum dampnastis; quod omni auctoritate prohibetur. Quod nullius honoris, nullius dignitatis sit contra quemlibet laicum, unum testimonium credere debere: quanto magis adversus archiepiscopum! Quia vero dicitis, ipsum se accusasse et confessum fuisse, considerate, si fuit recipienda talis confessio? Nam ut in vestro libello habetur, dicebatis ei: Pete veniam ut vita tibi concedatur. O inutilis confessio! Acsi ei diceretur: Nisi dixeris quae volumus, vivere non poteris. Ecce Arnulfus archiepiscopus ut patriarcha Joseph captus et in lacum missus, timens mori negavit .

ACTA CONCILII MOSOMENSIS

AUCTORE GERBERTO ARCHIEPISCOPO.
(Ann. 995, Jun. 2.)

[Apud Pertz, Monumenta Germaniae historica, Script. tom. III, pag. 690.]

CONCILLUM MOSMENSE

Anno ab incarnatione Domini 995, indictione VIII, a papa Johanne synodus denuntiata est habenda in parroechia Remensi metropoli. Itaque IV Nonas Junii convenientibus Mosomum venerabilissimis episcopis Liodulfo Verdunensi, Notkero civitatis Minigardevurdae, Leo abbas monasterii sancti Bonefacii urbis Romae vicem agens domni Johannis papae, medius inter eos consedit, in aecclesia beatae Dei genetricis Marie; atque in eorum prospectu Gerbertus Remorum archiepiscopus, pro sua ordinatione rationem redditurus. Interfuerunt etiam huic concilio diversarum urbium abbates non ignobiles, sed vita, moribus et scientia inter suos praeclari. Ex laicis quoque admissi sunt Godefridus comes et reliqui. Facto itaque silentio, cunctis residentibus qui aderant. Aymo episcopus surrexit et Gallice concionatus est, domnum Johannem papam episcopos Galliarum causa synodi ad Aquasgrani palatii invitasse, et eos illo venire noluisse. Item invitasse ad Urbem, et eos non venisse. Nunc pro sua sollicitudine in Remensi provintia concilium statuisse, et quae de Arnulfi dejectione et Gerberti promotione contraria sibi dicerentur, per suum vicarium velle cognoscere. Post haec protulit epistolam plumbeo sigillo munitam. Quam dissolvens, coram omnibus recitavit hoc modo se

habentem: Johannes episcopus servus servorum Dei, omnibus archiepiscopis Galliarum salutem et apostolicam benedictionem, et reliqua. Hac epistola recitata, surrexit Gerbertus Remorum archiepiscopus, et hanc orationem subintulit.

Exordium: Semper quidem (vide Patrologiae tom. CXXXVIII, col. 166), usque in commune oramus.

Hanc orationem Gerbertus finiens, Leoni abbati scriptam protulit , et epistolam papae recepit, atque ita resedit. Tum episcopi a concilio secedunt, et comitem Godefridum consultationibus suis adhibent. Post haec Gerbertum ad se vocant, et Leonis abbatis monacum Johannem ad reges Francorum cum omni honore deduci faciat, orant et obtinent. Deinde Kalendis Julii Remis habendam synodum

denuntiant. Jam synodus soluta esse videbatur, cum ecce Gerbertus episcopus legatos episcopos accipit tanquam a parte Leonis, ut a divino officio usque ad denuntiatam synodum abstineat. Qui cum

renueret, in praesentia ipsius Leonis perventum est. Ibique breviter commemorat, non esse in potestate cujusquam episcopi vel patriarchae vel apostolici, quemquam fidelium a communione removere, nisi sponte confessum vel convictum, vel ad concilium venire nolentem. Sibi autem nichil horum obstare, quippe qui nec confessus nec convictus sit, et qui solus de Gallia ad concilium venerit. Non ergo se suo juditio dampnaturum, qui in nullo genere oppositorum sibi male conscius sit. Sed modestia et probitate domni Liodulfi Treverensis archiepiscopi conventus et fraterne commonitus, ne occasionem scandali suis emulis daret, quasi jussionibus domni apostolici resultare vellet, sub nomine obedientiae, ut a missarum tantummodo celebritate

abstineret, adquievit, usque ad proximas Kalendas Julias, quo tempore altera synodus indicta erat, Et sic discessum est.

ACTA CONCILII CAUSEIENSIS

AUCTORE GERBERTO ARCHIEPISCOPO. (Anno 995.)

[Apud. Pertz, Monumenta Germaniae historica, Script. tom. III, pag. 691.]

ORATIO EPISCOPORUM HABITA IN CONCILIO CAUSEIO IN
PRAESENTIA LEONIS ABBATIS LEGATI PAPAE JOHANNIS.

Exordium.---Impleta sunt vota nostra, reverentissimi Patres, quia tocius Galliae episcopis in caritate conjunctis, apostolica sedes coetui nostro praesidet per venerabilem abbatem et monachum Leo. In quo simul et in nobis eam prudentiam morumque probitatem esse confidimus, ut quae probabiliter et necessario demonstravimus, non in statera dolosa et iniqua, sed in equa et rationabili lance appensa fuisse gaudeamus, juxta illud beati Augustini in secundo libro de baptismo: Non offeramus, inquit, stateras dolosas, ubi appendamus quod volumus, et quomodo volumus tota die dimittamus pro arbitrio nostro, dicentes: Hoc grave, hoc leve est! Sed afferamus divinam stateram de Scripturis sanctis tamquam de thesauris Dominicis, et in illa quid sit gravius appendamus, immo non appendamus, sed appensa a Domino recognoscamus. Nimirum hic vir sanctus et sapiens hoc intelligere videtur, non ex hominum voluntario sed potius ex divino juditio majora vel minora habenda esse peccata. Neque enim dissimulando quodlibet illud peccatum tacuerimus, ideo illud peccatum non est? Nec si dijudicare noluerimus, ideo ante oculos divinae majestatis minus est? Non. Proinde pensate venerandi patres et fratres, quid nobis in causa Arnulfi judicandum fuerit, quem ante Dei et hominum oculos in immanum barathrum cecidisse constabat qui se ipsum proprio ore dampnabat, cujus pro rebellione et contumacia Africana concilia omne jus ademerant. Pensate, inquam, quid pro pereuntis populi salute, qui in tocius regni discrimine melius et utilius fieri potuerit, quam ut, tiranno excluso utilis populo et regno constitueretur pastor. Quod et populi quies et regni soliditas consecuta est. Sed ecce ex adverso hostis humani generis per organa sua proloquitur: Non hoc fieri licuit sine sedis apostolicae auctoritate, non sine praesente legato nonnisi ab Arnulfo recepta ecclesia.

Reprehensio et confirmatio alternatim digestae.---Haeccine est auctoritas, ut innumerabilis multitudo hominum assidue pereat? Nullus Romanus, etiam invitatus multumque rogatus, subveniat? Et qui potest, nisi praesente Romano nec audeat nec praesumat? Omittimus itinerum difficultates; sumptuum indigentiam, prudentis legati inopiam; et jam cum Romam ventum fuerit, non apostolicae sedi liberum licebit proferre juditium, sed quod auri talentum obtinere poterit apud Crescentium, diaboli

membrum. Non ignota loquimur. Regii ac nostri legati Romam profecti epistolas pontifici porrexerunt, et ab eo digne suscepti sunt. Sed, ut credimus, quia Crescentio nulla munuscula obtulerunt, per triduum a palatio seclusi, nullo responso accepto redierunt. Quod peccatis nostris provenire non dubium est, ut Romana ecclesia, quae mater et caput omnium ecclesiarum est, per tirannidem oppressa, omnia membra debilitentur? Haec, inquam, omittimus, et tamen in tanta rerum difficultate sacris obtemperatum legibus edocemus, ut apostolica sedes in Arnulfi causa honeste et utiliter vel addere vel mutare nichil potuerit, vel adhuc possit. Si enim quaedam pontificum decreta ita sunt rata, et quaedam concilia a sede apostolica ita corroborata,

ut exinde permutari nichil oporteat, eorum decretorum et conciliorum executores per omnia laude et praemio digni, perturbatores autem vituperandi et omnium penarum genere afficiendi sunt. Item si sub beatissimis pontificibus aliqua provenerunt, quae causae Arnulfi similia sint, quod exinde judicatum est, in causa Arnulfi judicandum fuit. At Cresconius episcopus, quia rebellis et contumax, non contra principem sed contra episcopos, fuit, ab Africana synodo judicatum est, ut potestate principis coerceretur et ab ecclesia excluderetur. Et item universaliter episcopos conspirantes et ad conventum fratrum suorum venire nolentes sua forte ne prodantur flagitia metuentes, eadem

synodus potestate principis cohercendos. a principalibus cathedris removendos, et ut propriis etiam careant, auctoritate publica ut rebelles auétoritate apostolica judicavit per Faustinum et Philippum et Asellum presbyteros. Quod autem apostolica sedes in Cresconium fecit et in alios fieri docuit, hoc idem in Arnulfo summa diligentia fuit observatum; id est quia ad fratrum suorum conventum amplius quam per anni spatium invitatus venire contempsit, et insuper in principem suum rebellis et urbis ac patriae proditor extitit, principis potestate necessaria synodo repraesentatus est. Atque habita cognitione, qualis fuerat diffamatus talis etiam est sua professione detectus. Sed inquit emulus: Non potuit dijudicari; ecclesiam recipiat,

suis viribus resumptis suisque diu retentis amicis, ad judicium provocetur. Quidnam est armatus a tirannide removeri? Immo non aliter quam spoliatus potuit dijudicari. Sed aeque tirannus armis circumpseptus nunquam ad judicium potuit adduci. Quid est autem ecclesiae receptio, virium resumptio, amicorum retentio, nisi in reges nostros tirannidis extinctae resuscitatio, injuriarum ultio, malorum sublevatio, bonorum omnium oppressio? Sed obsidibus, inquit, et sacramentis astringatur multis modis. Num plura et validioris generis sacramenta repperiri poterunt ante prolatis? Num obsides fratris ejus Richardi episcopo Brunoni

ejusque sororis filio praeferendi? Quo ergo jure Bonefatii pape decretum in irritum devocabitur, qui intonat, ut si reus adesse neglexerit, dilationem sententiae vel absentiae non lucretur. Nimirum haec decreta apostolica nec fugientem protegunt, nec confessum vel convictum ecclesiae restituunt. Non igitur jure spoliatus eam recipiet ecclesiam, quam nec sicut episcopus rexit, sed sicut praedo crudelissimus devastavit, sed dicant summi pontifices Leo et Zozimus magnusque Gregorius, quid de hujusmodi confessis vel convictis auctoritate apostolica statuerunt. «Hujusmodi, inquit Leo, lapsis ad promerendam Dei misericordiam ecclesia privata est, expetenda secessio, ubi illis satisfactio, si fuerit digna, sit etiam fructuosa.» Et Zozimus

Lazarus dudum in Taurinensi concilio gravissimorum episcoporum sententiis pro calumpniatore dampnatus, cum Brictii innocentis episcopi vitam falsis objectionibus appetisset, post vero ab eodem Proculo, qui inter ceteros dampnationi ejus in synodo assenserat, sacerdotium consecutus est. A quo ipse vitae suae conscius, datis litteris in abdicationem sui se sponte submovit. Et Gregorius ad Johannem archiepiscopum primae Justinianae: «Dilectissimus inquit, lator praesentium Nemesion ad nos veniens indicavit, sicut et gestorum exemplaria quae huc detulit continebant, Paulum Diaclinae civitatis episcopum et post pauca etiam libellum, in quo ea de quibus accusatus fuerat vera esse confessus est, obtulisse. Qua de re sententia episcopali illo deposito

se ejus loco cum fraternitatis vestrae consensu esse episcopum ordinatum.» Et Johannes papa universis ecclesiis per Gallias constitutis «Praedictum, inquiens, Contumeliosum episcopum ut habeat poenitendi licentiam, petitorium vobis dare censemus, ubi errorem suum evidenter alligans, sub die profiteatur et consule.» Non, inquit calumpniator, potuit Arnulfus se ipsum dampnare sine apostolicae sedis legato. Quomodo ergo Lazarus quomodo Paulus et Contumeliosus, et, ut propius ad causam accedamus, quomodo Ebo Remorum archiepiscopus? Si enim Arnulfo non licuit, nec illis. Sed manifestum est illis licuisse. Licet enim mala relinquere et bona facere sine apostolicae sedis

legato et auctoritate. At criminosum in ordine pontificali stare malum est, et ab eo recedere bonum. Bene igitur Arnulfus fecit, si ab ordine pontificali recessit, in quo criminosus stare non potuit. Bene reliquit, quod contra divinas et humanas leges per dolum accepit. Cur ergo calumpniator, inquit, detinetur omni potestate exutus, ac non potius quo velit abire permittitur? Videlicet, quia Euthices archimandrita in synodo depositus ab imperatore est directus; sed hunc magnus Leo papa ad remotiora duci jubet, ne in eo saeviens morbus suo contagio alios corrumperet. Juste ergo detinetur, qui adhuc necem patriae meditatur, suosque satellites

crebris legationibus incitat, ut a coepto furore non desistant. Videtis, reverendissimi Patres, nobiscum stare apostolica et ecclesiastica jura. Sed quid faciemus improbis hominibus, quibus nulla ratio sufficit, nisi etiam corporeis sensibus satisfiat? Cedamus talium importunitatibus, et nichil sine praesentia legati apostolicae sedis in causa Arnulfi factum esse doceamus. Certe Seguinus, venerabilis vitae Senonensium archiepiscopus, Domini papae Johannis vices per Gallias sibi creditas Romae innovavit, et ita a latere apostolici cum decreto privilegii veniens ejus vices usque in praesens omnium episcoporum Galliae consensu prosecutus est. In hujus ergo praesentia Arnulfus se ipsum sacerdotio exuit, atque juxta decreta apostolicorum virorum, Zosimi, Leonis

atque Gregorii, petitorio vel confessionis, seu ita placet dici, abdicationis porrecto libello, sacerdotalia deposuit signa. Pro qua re ad judicium devocamur, quasi innocentem oppresserimus? Nos vero illum non solum non oppressimus, sed etiam per duodeviginti menses bella, seditiones, regni discidia molientem toleravimus, cum Africana concilia post secundum mensem vocationis eum a communione removerint, et anniversario concilio non occurrentem eum in se dixisse dampnationis sententiam judicaverint; neque post expletum annum ejus vocem penitus audiendam. Sed o Christiana fides, o religio Christiana; quis unquam nocens habebitur, si patriae proditor hodie velut innocens absolvitur? Sileant ammodo leges, jura regum conticescant, si neminem in judiciis attingere fas est, nisi quem Crescentius tyrannus

mercede conductus voluerit absolvere vel punire?

Patriae proditor ferat praemium, et qui eam liberaverit, propellatur in exilium. Sed non sic sanctus Spiritus per os David cecinit: Semel, inquit, id est incommutabiliter, locutus est Deus (Psal. LXI, 12); duo haec quae se audisse commemorat, scilicet quia Dei potestas in dampnando reprobos et misericordia in glorificando

electos; quod ipse subinfert: quia tu reddes unicuique juxta opera sua (Ibid. 13), id est juxta hoc quod est,

inquit, non juxta id quod non est, dicente propheta: Ve his qui dicunt bonum malum et malum bonum, ponentes lucem tenebras et tenebras lucem (Isai. V, 20). Si ergo beatorum pontificum, Gregorii, Leonis, Zosimi, decreta itemque Africana concilia rata habenda sunt, vituperandi ac penitus sunt contempnendi, qui Arnulfum irregulariter dejectum inmurmurant, nostramque simplicitatem apud apostolicam sedem insimulant, quasi eum pro sua innocentia sedem apostolicam appellantem deposuerimus, cum ipse potius ad electos a se ipse judices confugerit, atque ab eis post confessionem modum poenitendi postulaverit. Quod imponit finem litibus jure Africani

concilii.

Epilogus.---Nunc ad te qui vices domni Johannis papae in hac synodo retines, abba Leo, recurrimus, et si qua te pietatis viscera movent, admonemus, ut pacis exturbatores auctoritate apostolica conquiescere facias. Neque enim zelo Dei aut fraterna caritate commoniti pro Arnulfi restauratione satagunt, quem Dei et universalis ecclesiae juditio in perpetuum sacerdotali officio exutum esse sciunt; sed novitate rerumque permutatione delectati, sanctam et apostolicam ecclesiam contra nos incitant, ut dum non erit qui audeat contradicere, impune liceat eis peccare. Quod quantam Romanae ecclesiae pariat invidiam, tua sanctitas recognoscit. Neque enim juditia populi ita retusa sunt, ut interdum quid sit equius et justius non intellegant. Cui rei dum a quibuslibet episcopis inconsulte resistitur, sacerdotii gravitas et dignitas nostro vitio dispicitur. Jungatur nobis per te beati Petri apostolatus, redintegretur per te jam scissum rete ecclesiae, ut dum re bene gesta Romam redieris, spe, voto ac desiderio a Galliarum episcopis iterum revoceris.

Explicit concilium Causeium.

1. Hi versus desunt in cod. Tegerns. sed in Emmeramammensi, saec. circ. xi exarato, Gerberti Opuscule de rat. et rat. uti post paucula quaedam subjicuntur
2. Nous crayons devoir rapprocher de la narration de Gerbert, que nous avons anaysée, le recit da con?i?uateur d'Aimoin touchant le meme cocile: « In illis diebus in Remensium civitate erat archiepiscopus, vir bonus et modestus, frater (filius) Lotharii regis ex concubina, nomine Arnulfus. Hugo autem rex invidebat et, volens exterminare progeniem Lotharii regis. Congregansque in urbe Remensi synodum, in cum locum idem Hugo rex invitavit archicpiscopum Senonicae urbis, nomine Seguinum, cum suffraganeis suis. In quo concillo fecit degradari dominum Arnulfum archiepiscopum Remorum dolo nepotis sui(patrui), quem tenchat in carcere, dicens non debere esse episcopum natum ex concubina. In loco autem ejus consecrai fecit dominum Gerbertum monachum philosphum: qui Gerbertus magister fuit Roberti regis, filli istius Hugonis; et domini Leutherici archiepiscopi successoris venerabilis Seguini: Arnulfum autem mancipari custodiae in Aureliana civite. Venreabilis autem Seqguinus archiepiscopus non consensit in degradationem Arnulfum, neque in ordinationem Gerberti : jussio autem regis urgebat. Alli vero episcopi, licet inviti, tamen propter timorem regis degradaverunt Arnfulfum, et ordin?verunt Gerbertum. Seguinus autem, plus timens Deum quam terrenum regem, noluit consentire nequitiae regis: sed magis quantaum potuit redarguit ipsum regem; propter quam causam ira regis contra eum efferbuit. Cum magno itaque de-decore virgini Remensis, et sic alligatum retardi in carcerem. »
3. Voyez pour le textde Gerbet, les centuries de Magdebourg et les Archives administ. de la ville de Reims, par M. Varin, tom. I, pag. 100. Voyez pour la critique l'Histore de l'Eglise galicane par Longueval, liv. 19, et la critique de Fleury par Marchetti, tom. I, pag. 177.
4. Infra. Edwardus et Ebrardus dicitur.
5. Haec desunt. 1.
6. ne 1.
7. quodnam 2.
8. supp. 2.
9. glossa id est putredine 1. in margine ipso vocabulo ersno carrie 2.
10. f. q. 2.
11. deest 1.
12. exe f
13. iis corr. his
14. deet. 1.
15. palut 2.
16. de. h. desunt 1.
17. hab 1.
18. hujus
19. restituerant 2.
20. supp. 2.
21. toletanio 2.
22. poenitentia 2.
23. reineri 2.
24. kapitulo 2.
25. deest 1.