 Progymnasma quartum |
Progymnasma sextum  |
Redeuntes a gymnasio.
Personae:
Andreas, Ludovicus, Tiburtius.
Andreas.
Portenti ac prodigii simile numerandum. Hodie nullus ploravit in schola.
Ludovicus.
Post meridiem fortassis eveniet, ut tu princeps fleas.
Tiburtius.
Quid si uterque vestrum?
Andreas.
Nos fleamus? Quare fleamus? Quid offendimus?
Ludovicus.
Crimen aliquod fabricatus es, nisi aberrat suspicio, quod nobis inferres: ibi si litem perdiderimus, tu in nostra incommoda et afflicta fortuna triumphabis gaudio. Si me audias, te ipsum consulas, ad te prius referas, quid moliare: inest et formicae sua bilis.
Tiburtius.
Minime gentium ego quidem: vestra vos singularis eximiaque virtus ad tribunal reos citabit. Dixi.
Andreas.
Iste Harpocrates indignissime patitur, Ludovice, nos conferre capita, et interdum sermones communicare in auditorio. Tanto magis confabulabimur, ut tibioculi doleant. Ecquid intellexisti?
Tiburtius.
Uro hominem. Incedit laneis pedibus noster doctor, et quo tardius, hoc gravius vindicare solet in noxios. Ecquid intellexistis? Quando autem excellenter vapulantes prae acerbitate plagarum miserrime ululabitis, duplicesque ad sidera palmas tendetis: tum scilicet cognoscemus, quibus male sit, mihine an vobis.
Ludovicus.
Tun' optas virgis nos percuti?
Tiburtius.
Opto vos cum silentio discere: si id contemnitis, opto condignis decorari praemiis, ut metatis nimirum, quemadmodum sementem facitis.
Andreas.
Et quod lucellum ad te redibit, pessime, si nos diverberabimur?
Tiburtius.
Lucellum? imo enimvero quam plurimum lucri.
Ludovicus.
Quodnam est istud lucrum, quod iste somniat, nequeo perspicere.
Tiburtius.
Ut gaudeam de conservata iustitia, quae cuique quod suum est tribuit.
Andreas.
Hoccine illud immensum infinitumque compendium? Credebam te exspectare tot talenta, quot Alexander RexPhocioni Atheniensi misisse dono fertur.
Ludovicus.
Estne aliud quod nobis exprobres maleficium?
Tiburtius.
Est sane.
Andreas.
Quin dicis?
Tiburtius.
Dicam liberrime. Tantum non quotidie, cum e memoria recitandus est Cicero, libros veloci oculo inspicitis, et fugeritis invicem, in quibus vacillat memoria, ea astutia, ut Magister vix advertat.
Ludovicus.
Non me fefellit, te istuc exprompturum. Quid tua (malum) interest quomodo nos geramus? nunquam tu huiusmodi praesidiariis indiguisti?
Tiburtius.
Studiosus nunquam, desidiosus saepissime.
Andreas.
Quis potest, nisi capite ferreo, et visceribus aeneis usque adeo se macerare studiis ut tu?
Ludovicus.
Diligit se Tiburtius, et magnifice circumspicit: albae gallinae filius. Utcunque merebitur, non consulet in ipsum paullo durius Praeceptor.
Tiburtius.
Quanto rectius, si conaremini vos quoque penitus intrare* in eius amicitiam? At bonis artibus, modestia nimirum atque industria, quas ille amat, cum discipulos amat.
Andreas.
Morem habes deferendi condiscipulorum nomina, et es clandestinus noster Iudas: propterea nempe blanditur tibi. Phuy.
Tiburtius.
Tu ut me tam maledice appelles? Non hoc tibi sic abibit, non. Haud feres tacitum: ad Magistri aures perveniet.
Ludovicus.
Ne faxis Tiburti. Meministi, ob convitium non dissimile in Lambertum pronuper iactum, quam atrocem poenam sustinuerit.
Tiburtius.
Cur, ergo (nefas) ictus piscator non sapuit?
Ludovicus.
Quid vis? Lingua mentem antevertit. Roga veniam Andrea: alioqui cribrum carnificinum futurus.
Tiburtius.
Parum etiam prae ut futurum est praedicas.
Andreas.
Eia ignosce Tiburti: et istuc insipienter a me factum sapienter ferto: prae vibicibus etiamnum vix possum sedere.
Tiburtius.
Itaque iam tergum dolabitur fustibus, quoniam alibi recentibus plagis, ut te affirmantem audio, non est locus.
Andreas.
Obtestor te per fortunas meas, charissime Tiburti, si unquam posthac.
Tiburtius.
Tam subito ex Iuda factus sum huic convitiatori charissimus? Quis risum teneat?
Ludovicus.
Quid quassas caput? Sine te placari.
Tiburtius.
Egone ut contumeliam tam insigne in me accipiam?
Andreas.
Per Christum te rogo, ne inaudiat Praeceptor.
Ludovicus.
En quam suppliciter. Ne sic te obfirmaveris. Adeone ingenio te esse inexorabili, ut precibus istis molliri non queas? An vis ut tibi flens muliebriter, ad pedes accidat? At meae saltem voluntati ac precibus iniuriam istam doloremque tuum condona, eiusque memoriam abiice.
Tiburtius.
In Christi gratiam tacebo nunc quidem.
Andreas.
Aspersisti aquam, rediit animus.
Tiburtius.
In eiusdem gratiam, si denuo tale quid, sive adversus me, sive adversus alium quemcunque evomentem te audivero, Praeceptori palam faciam, ne inultum auferas. Satin' hoc plane, satin diserte sum locutus?
Ludovicus.
Cauto opus erit, Andrea.
Notae
1 PORTENTI SIMILE: Cic. 1. de Divinat. Quorum quidem vim, ut tu soles dicere, verba ipsa ipsa prudenter a maioribus posita declarant. Quia enim ostendunt, portendunt, monstrant, praedicunt, ostenta, portenta, monstra, prodigia dicuntur.
2 PRINCEPS FLEAS: Vocabulum, princeps, apud maiorum gentium latinos auctores frequentissime non dignitatis, sed ordinis est. Atque inde natum arbitror, ut dignitatem quoque sonaret. Etenim qui aliquo in ordine primi sunt, ferme etiam caeteris antecellunt. Cic. de Invent. Exordium princeps omnium debet esse. Idem ad Attic. lib. 2. Ego princeps in adiutoribus, ego secundus. Et Accusat. lib. 2. Omnium nationum princeps Sicilia se ad amicitiam et fidem populi Romani applicuit. Caesar lib. i. de bello Gall. Ea pars princeps poenas persolvit. Lucretius libr. i. de Iphianassa, seu Iphigenia Agamemnonis.
Nec misera prodesse in tali tempore quibat,
Quod princeps patrio donarat nomine Regem.
Id est, quod prima patrem fecisset Agamemnonem, cum ante sorores, et ante fratrem esset progenita. Horat. Ode 16. lib. 1.
Fertur Prometheus addere principi
Limo coactus particulam undique
Desectam.
Principem limum vocat lutum, seu argillam, e qua poetae fictum primum hominem a Prometheo Iapeti filio fabulantur. Ovid. lib. i. Metamorph. Rursum Horat. Ode ult. libr. 3. Princeps Aeolium carmen ad Italos Deduxisse modos. Ait se primum inter Latinos Lyricum extitisse, ante se nullum. Virgil. 5. Aeneidos de navibus Aeneae.
Princeps ante omnes densum Palinurus agebat
Agmen, ad hunc alii cursum contendere iussi.
Plura testimonia, pluresque auctores mitto prudens, ne paullo humaniori videar soli lumen inferre.
3 FLEAS: Lamentari proprie mortuos dicimur, et mulieribus hoc verbum magis convenit. Terent. Andr. Quia tum mihi lamentari prater caeteras visa est. Et Phorm. Miseram. suam matrem lamentari mortuam. Cicer. de Orat. Matremne ut miseram lamentantemque videam? Pacuvius. Conqueri fortunam adversam, non lamentari decet. Id. viri est officium. Fletus muliebri ingenio additus. Flere est emittere lacrymas et vocem: plorare lacrymas tantum. Gemere in pectore. Eiulare est sublata voce flere, quod ad mulieres pertinet. Lamentari est voce querula et tristi oratione calamitatem testari suam. Haec Muret. in Terent.
4 DIXI: Lepide, quasi contra eos egisset in iudicio. Nam oratores caussa perorata addebant, Dixi. Et hoc erat mittere in consilium. Id est, Iudices dimittere ad dicendam sententiam. Lucian. εἴρηται ὁ λόγος. Solebant autem e consilio dimitti iudices per praeconem, ita pronuntiantem. Actum est, ilicet, id est, ire licet. Concio his verbis dimittebatur. Si vobis videtur. Quirites, discedite. Senatus hac formula. Nihil vos moramur. P. C.
5 ISTE HARPOCRATES: Deus quidam apud veteres ita effingebatur, ut primo digito labris admoto silentium indiceret, qualis Romae Angerona Dea colebatur. De qua scriptum est apud Plin. lib. 3. cap. s. his verbis. Namque Diva Angerona, cui sacrificatur ad diem XII. Kalend. Ianuarii, ore obligato obsignatoque simulacrum habet. Reddere seu efficere quempiam Harpocratem, est illi silentium imponere, eum quasi mutum et elinguem reddere.
6 OCULI DOLEANT: lis dicuntur dolere oculi, qui rem molestam sibi et odiosam coguntur aspicere. iis etiam apud Graecos, qui rem pulchram atque iucundam cernerent, qua tamen frui non possent. Lege caput s. lib. 2. apud Victorium.
7 LANEIS PEDIBUS, ET QUO TARDIUS: Paroemia, Dii laneos habent pedes. Qua docemur, divinum numen ad capiendas de sceleratis poenas non festinare. In eos tamen nec opinantes tandem animadvertere, et plerunque quo serius, eo severius. Caesar libr. i. de bell. Gall. Consuesse Deos immortales, quo gravius homines ex commutatione rerum doleant, quos pro scelere eorum vlcisci velint, his secundiores interdum res, et diuturniorem impunitatem concedere. Tibull. libr. i. Sera tamen tacitis poena venit pedibus. Valer. lib. i. cap. i. Lento enim grada ad vindictam sui divina procedit ira: tarditatemque supplicii gravitate compensat.
8 PHOCIONI ATHENIENSI: Centum talenta misit Rex Phocioni. Idem. Xenocrati quoque magnam vim pecuniae. Ad C. Fabricium et Curium Romanos, Samnites multum auri attulerunt. Hi omnes qua animi magnitudine oblata recusaverint, quidque fecerint ac responderint, vide Plutarchum in Phocione, et in Apophthegmatis Regum ac Ducum. Cic. in Catone et in Off. et V. Tuscul. Athenaeum. lib. 10. cap. s. Aelian. lib. i. cap. 25. Laert. in Xenocrate. Gellium lib. i. cap. 14.
9 VISCERIBUS AENEIS: χαλκέντερος, id est, aenea seu ferrea intestina habens. Sic cognominatus est Didymus Grammaticus, quem librorum 4. millia scripsisse affirmat Seneca epist. LXXXVIII. ubi etiam docet, quam inanes quaestiunculas sit persecutus. Propter indefessum in studiis, scribendisque libris animum, etiam Origenes dictus est Adamantius.
10 AT BONIS ARTIBUS: Latini et virtutibus et vitiis artium nomen tribuunt. Terent. And. Nihil istac opus est arte ad hanc rem quam paro: sed his quas semper in te intellexi sitas, fide et taciturnitate. Plaut. Trin. Aut si aegrotant in te artes antiquae tuae. Sallust. Catil. Namque avaritia fidem, probitatem ceterasque bonas artes subvertit. Et paullo supra. Agitabatur magis magisque indies animus ferox inopia rei familiaris, et conscientiae scelerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra memoravi. Cicer. pro lege Manil. Sed multae sunt artes eximiae huius administrae comitesque virtutis. Ac primum, quanta innocentia, etc. Est ergo unum hoc de communibus, ancipitibus, mediis vocabulis: ut tempestas, valetudo, facinus, dolus, gratia, industria, periculum, venenum, contagium, pretium, fortuna. Gell. lib. 12. cap. 9. in hunc ordinem referenda sunt, honesta turpitudo, felix scelus, et alia nonnulla cum graeca tum latina.
11 NON HOC TIBI SIC ABIBIT, NON: Eleganter geminata negatio. Catull. Non, non hoc tibi salse sic abibit. Propert. Non, non humani partus sunt talia dona. Apud Terent. quaedam interiiciuntur. Adelph. Non equum dicis, non. Et apud Cicer. ad Attic. epist. 9. lib. i. Non sunt ab obsequio nostro, non: suas radices habent, sic enin legendum censuit Manut. pro, nam: qui in eiusdem epistolae comment. exempla plura huius figurae loquendi ex Cic. collegit. Eadem vis sentitur in voce, nihil. Agraria 2. Nihil sibi appetit praecipue Pompeius, nihil.
12 LINGUA MENTEM ANTEVERTIT: Praeceptum Isocratis ad Demonicum. πᾶν ὅτι ἂν μέλλῃς λέγειν πρότεροϝ ἐπισκόπει τῇ γνώμῃ πολλοῖς γὰρ ἡ γλῶττα προτρέχει τῆς διανοίας. Quidquid dicturus es, prius expende apud animum. Sunt enim non pauci, quorum cogitationibus lingua antevertat.
13 CRIBRUM CARNIFICINUM: Plaut. Mostell.
O carnificinum cribrum, quod credo fore,
Ita te forabunt patibulatum per vias
Stimulis, si huc reveniat senex.
Indicat loris, flagris, et virgis eius pellem ita laceratum, perforatum ac pertusum iri a lorariis tanquam carnificibus, furcam in collo per viciniam gestantem, praedicantemque delictum suum, quod servis alicuius facinoris compertis fiebat, ut cribri speciem exbibere videatur.
14 PER FORTUNAS MEAS: tuas, nostras, etc. genus obtestationis in re misera, nec unquam sine dolore, quod omnia undique ex antiquis libris collecta exempla testabuntur. Manut. in epist. 20. lib. 3. ad Attic, Idem tamen in epist. 7. lib. 10. ad eundem. Usurpatur hic loquendi modus cum dolore, aut certe cum summa cupiditate obsecrantis, etc.
15 NE INAUDIAT PRAECEPTOR: Huius verbi, inaudire, vis haec est, ut non nisi in rebus occultis ponatur. Ut in epistola ad Paetum. Aquini et Fabrateriae consilia sunt inita de me, quae te video inaudisse. Et apud Plautum, aliosque eiusdem generis sunt exempla. Manut. in epist. i. lib. 9. ad Att.
16 AD PEDES ACCIDAT: Germana huic: Ad genua seu genibus accidere, procumbere ad genua, ad genua se alicui summittere, ad pedes se abiicere, prosternere, ad pedes procumbere, procidere, ad pedes se provolvere. Graeci προσπίπτειν. Cur autem supplicantes ad genua caderent, eaque tangerent, caussa affertur, quod illa consecrata essent misericordiae, ut dextra fidei, aures memoriae, frons pudori, seu Genio, digiti Mineruae. Servius in Eclog. 6. Iunius lib. 2. cap. 11.