 Preface |
Part II  |
TO THE ESTABLISHMENT OF THE
EMPIRE.
1.—Ante Romam conditam[1] magna ea planities, quae Alpibus et Apenninis montibus continetur, Gallia vocabatur. Huius regionis incolas, ferocissimum genus, Itali valde timebant. Infra Gallos regionem obtinebant Etrusci;[2] infra hos Itali, e quibus Latini ceteris Italiae gentibus virtute praestabant. Verisimile autem videtur Latinos coloniam ad ripas Tiberis posuisse eo consilio ne Etrusci impune trans amnem transvecti incursiones in se facerent. Neque tamen hoc ab antiquis scriptoribus traditur. Quae ante conditam urbem poeticis magis decora[3] fabulis quam incorruptis rerum gestarum monumentis traduntur, ea nec affirmare nec refellere in animo est. Datur haec venia antiquitati[4] ut miscendo humana divinis primordia urbium augustiora faciat. Quae memoriae produntur haec fere sunt.
2.—Romanum imperium a Romulo exordium habet, qui Reae Silviae, Vestalis virginis[5] filius et Martis, cum Remo fratre uno partu editus est. Is cum inter pastores latrocinaretur, duodeviginti annos natus urbem exiguam in Palatino[6] monte constituit anno ante Christum natum septingentesimo quinquagesimo tertio. Condita civitate, quam ex nomine suo Romam vocavit, haec fere egit. Cum multos e finitimis in civitatem recepisset, centum ex senioribus legit, quos senatores nominavit propter senectutem, quorum consilio omnia ageret.[7] Inde, cum uxores ipse et populus non haberent, invitatis ad spectaculum ludorum Sabinis,[8] virgines rapuit. Qua iniuria commotis finitimis, Caeninenses[9] vicit, Crustuminos,[10] Fidenates,[11] Veientes.[12] Postea cum orta subito tempestate non comparuisset ad deos transisse regem aiebant optimates, quos Romulum trucidasse satis constat. Deinde Romae per quinos[13] dies senatores imperaverunt, quibus regnantibus annus unus completus est.
3.—Postea Numa Pompilius rex creatus est, qui bellum quidem nullum gessit, sed non minus civitati quam Romulus profuit. Nam et leges Romanis moresque constituit, qui propter crebras in finitimos incursiones latrones putabantur, et annum descripsit, in decem menses prius incerto dierum numero confusum.[14] Quibus rebus gestis, cum et infinita Romae sacra ac templa constituisset, morbo decessit, magno cum dolore civium qui per tot annos pace fruiti sunt.
4.—Huic successit Tullus Hostilius, qui Albanos[15] Veientes Fidenates bello superavit, Albanisque Romam transportatis urbem ampliavit adiecto Coelio monte.[16] Cum triginta duos annos regnasset, fulmine ictus cum domo sua arsit.
5.—Quo autem modo Romani Albanos superaverint paucis referre libet. Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini fratres, nec aetate[17] nec viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat; nec ferme res antiqua alia est nobilior. Cum trigeminis agunt[18] reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro. Nihil recusatur: tempus et locus convenit. Priusquam dimicarent,[19] foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuius populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona pace[20] imperitaret. Datur signum: infestisque armis, velut acies, terni[21] iuvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. Consertis manibus, duo Romani super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt. Ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum tamen cura deseruerat, exanimes vice[22] unius quem tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sic[23] adversus singulos ferox. Ergo ut segregaret pugnam[24] eorum capessit fugam. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt magnis intervallis sequentes: unum haud procul ab sese abesse. In eum magno impetu rediit. Et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis uti opem ferant fratri, iam Horatius, caeso hoste victor, secundam pugnam petebat. Iam clamore Romani adiuvant militem suum: et ille defungi proelio festinat. Prius itaque quam alter, qui nec procul aberat, consequi posset, et alterum Curiatium conficit. Iamque singuli supererant: sed nec spe nec viribus pares. Nec illud proelium fuit. Romanus hostem obtruncat, iacentem spoliat.
6.—Neque diu pax Albana mansit: nam Albani imperium Romanorum aegre ferentes occasionem nocendi iis studios: quaerebant. Itaque Fuffetius, dux Albanorum, Veientes adversus Romanos concitavit. Deinde conserto proelio cum a Tullo in auxilium arcessitus esset, suos in collem vicinum subduxit, ut eventu proelii perspecto[25] victori auxiliaretur. Quod ubi animadvertit Tullus clara voce exclamavit ideo in collem suos subduxisse Fuffetium quo[26] facilius hostes a tergo circumvenirentur. Quibus dictis confirmati Romani hostes fugaverunt. Postero die Fuffetius cum ad regem gratulandi caussa venisset iussu illius comprehensus est. Tum quadrigis religatum in diversa[27] equi distraxerunt. Quo facto rex perfidiae Albanorum minime ignarus Albam dirui iussit, cives Romam transportandos curavit.[28]
7.—Post hune Ancus Martius, Numae ex filia nepos, suscepit imperium. Contra Latinos dimicavit, Aventinum montem civitati adiecit et Ianiculum,[29] apud ostium Tiberis civitatem condidit.
8.—Deinde regnum Priscus Tarquinius accepit. Hic numerum senatorum duplicavit, circum Romae aedificavit, ludos Romanos instituit. Idem victis Sabinis non parum agrorum Romanis finibus adiecit, primusque triumphans urbem intravit. Muros etiam fecit et cloacas. Trigesimo octavo imperii anno ab Anci filiis occisus est, regis eius, cui ipse successerat.
9.—Post hunc Servius Tullius suscepit imperium, genitus ex nobili femina, captiva tamen et ancilla. Hic quoque Sabinos subegit, montes tres, Quirinalem Viminalem Esquilinum, urbi adiunxit, fossas circa murum duxit. Primus omnium censum instituit, qui adhuc per orbem terrarum incognitus erat. Eo regnante Roma omnibus in censum delatis[30] habuit capitum octoginta tria milia civium Romanorum cum iis qui in agris erant. Tandem occisus est scelere generi sui Tarquinii, fili eius regis cui ipse successerat, et filiae quam Tarquinius in matrimonium duxerat.
10.—Lucius Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus regum, dum oppidum Ardeam[31] obsidet, imperium perdidit. Nam cum filius eius, cui Sexto nomen erat, nobilissimae feminae Lucretiae, uxori Collatini, iniuriam intulisset, ea de iniuria marito et patri questa in omnium conspectu se occidit. Propter quam caussam Brutus, parens[32] et ipse Tarquinii, concitatis civibus Tarquinio imperium ademit.[33] Mox exercitus quoque eum, qui oppidum Ardeam obsidebat, reliquit. Inde rex cum ad urbem rediisset, portis clausis exclusus exsulatum[34] abiit.
12.—Commovit tamen bellum contra Romanos rex Tarquinius, et magnis copiis conscriptis, ut in regnum posset restitui, dimicavit. In prima pugna Brutus consul et Aruns Tarquinii filius invicem se occiderunt, victoria autem penes Romanos stetit. Brutum Romanae matronae quasi communem patrem per annum totum luxerunt. Ineunte autem vere Tarquinius iterum Romanis bellum intulit, auxilium ei ferente Porsena Tuscorum rege, cuius ope non multum abfuit quin urbs caperetur.[39] Tertio autem anno Tarquinius, cum urbe potiri nequiret neque ei Porsena, qui pacem cum Romanis fecerat, auxilium praestaret, Tusculum[40] se contulit atque ibidem tandem mortuus est.
13.—Lars Porsena, Tuscorum rex, ut supra demonstratum est,[41] fines Romanorum cum magno exercitu ingressus est, ut Tarquinium in regnum restitueret. Cum hostes adessent, Romani in urbem ex agris demigrant;[42] urbem ipsam saepiunt praesidiis; alia muris, alia Tiberi obiecto[43] videbantur tuta. Pons Sublicius iter paene hostibus dedit Tum Horatius, cui nomen Cocliti[44] fuit ob alterum oculum amissum, suos monuit ut pontem interrumperent:[45] se impetum hostium excepturum.[46] Vadit inde in primum aditum pontis. Duos tamen cum eo pudor tenuit Sp. Lartium ac T. Herminium, ambos claros genere factisque. Cum his primam periculi procellam parumper sustinuit: deinde eos quoque ipsos, exigua parte pontis relicta, revocantibus qui rescindebant, cedere in tutum coegit.
14.—Circumferens inde truces minaciter oculos ad proceres Etruscorum, nunc singulos provocare, mune increpare omnes, servitia[47] regum superborum, suae libertatis immemores, alienam[48] oppugnatum[49] venire. Cunctati aliquamdiu sunt; pudor deinde commovit aciem,[50] et, clamore sublato, undique in unum hostem tela coniiciunt. Quae cum in obiecto cunceta scuto haesissent, neque ille minus obstinatus ingenti pontem obtineret gradu,[51] iam impetu conabantur detrudere virum: cum simul fragor rupti pontis, simul clamor Romanorum, alacritate perfecti operis sublatus, pavore subito impetum sustinuit. Tunc Cocles, Tiberine pater, inquit, te, sancte, precor, haec arma et hunc militem propitio flumine accipias. Ita sic armatus in Tiberim desiluit: multisque superincidentibus telis incolumis ad suos tranavit.
15.—Porsenam narrant Claeliam virginem nobili gente ortam inter obsides accepisse. Cum eius castra haud procul ripa Tiberis locata essent, Claeliam deceptis custodibus noctu egressam equum arripuisse et Tiberim nando traiecisse. Quibus nuntiatis regem incensum ira Romam legatos misisse ad obsidem reposcendam: Romanos eam ex foedere restituisse. Tum Porsenam Claeliae virtutem admiratum eam laudavisse, ac parte obsidum donare se dixisse: proinde ipsa quos vellet, legeret.[52] Productis obsidibus Claeliam virgines elegisse et cum iis Romam rediisse. Romanos novam in femina virtutem novo genere honoris donasse, statua equestri, virgine scilicet insidente equo in summa via sacra[53] posita.
16.—Sed operae est[54] accuratius narrare quanta virtute Romani pro republica ad lacum Regillum dimicaverint. A. Postumius dictator, T. Aebutius magister equitum, magnis copiis peditum equitumque profecti ad lacum Regillum[55] in agro Tusculano agmini hostium occurrerunt: et quia Tarquinios esse in exercitu. Latinorum auditum est, sustineri ira non potuit quin extemplo confligerent.[56] Ergo etiam proelium aliquanto quam cetera gravius atque atrocius fuit. Non enim duces ad regendam modo consilio rem affuere, sed, suismet ipsis corporibus dimicantes, miscuere certamina: nec quisquam procerum ferme hac aut illa ex acie sine vulnere praeter dictatorem[57] Romanum excessit. In Postumium, prima in acie suos adhortantem instruentemque, Tarquinius Superbus, quanquam iam aetate et viribus erat gravior, equum infestus admisit: ictusque ab latere, concursu suorum receptus in tutum est.
18.—Dictator Postumius, postquam cecidisse talem virum, exsules ferociter citato agmine invehi, suos perculsos cedere animadvertit; cohorti suae dat signum, ut quem suorum fugientem viderint, pro hoste habeant. Ita metu ancipiti[63] versi a fuga Romani in hostem, et restituta acies. Cohors dictatoris tum primum proelium iniit: integris corporibus animisque fessos adorti exsules caedunt. Ibi alia inter proceres coorta pugna. Imperator Latinus, ubi cohortem exsulum a dictatore Romano prope circumventam vidit, ex subsidiariis manipulos aliquot in primam aciem secum rapit. Hos agmine venientes T. Herminius legatus conspicatus, interque eos insignem veste armisque Mamilium noscitans, tanta vi cum hostium duce proelium iniit ut et uno ictu occiderit Mamilium, et ipse inter spoliandum corpus hostis veruto percussus, cum victor in castra esset relatus, exspiraverit.
20.—Iam supra demonstravimus consules creatos esse post exactos reges: hi patribus praeerant et exercitus adversus hostes ducebant. Maior inde patrum auctoritas haberi coepta,[67] cum magistratum annuum obirent consules, ipsi vero quotannis in curiam deliberandi caussa adirent. Neque plebes diutius sperni poterat, quae per centurias, pro ut armatus[68] erat quisque, comitia[69] frequentabat, magistratusque creabat. Consules plerumque quotannis creabantur: sed maiore aliquo periculo orto, dictator civitati praeficiebatur, qui summo imperio uteretur.[70] Neque autem fieri potuit quin clade afficeretur[71] iam nascens respublica post tantam rerum commutationem. Vastari primo ab hostibus Romanorum fines; inde opprimi plebes aere alieno. Intercedebant etiam plebi cum patribus simultates, cum patres infortunia plebeiorum in sua commoda vertere constaret.
22.—Inde a Fabiis adversus Veientes pugnatum. Nec erant incursiones modo in agros, sed aliquoties collatis signis[77] certatum, gensque una populi Romani saepe ex opulentissima Etrusca civitate victoriam tulit. Iamque Fabii adeo contempserant hostem, ut sua invicta arma neque loco neque tempore ullo crederent sustineri posse. Itaque accidit ut Fabios incautius provectos et in insidias delatos magnae hostium copiae circum venirent.[78] Diu summa virtute resistitur. Ad extremum Fabii a multitudine oppressi interfecti sunt. Trecentos sex periisse satis constat, unum relictum puerum. Is postea cum Romano exercitui praeesset, magno periculo cives liberavit.
23.—Quae cum ita essent, plebes anno post exactos reges sexto decimo cum se magno in aere alieno[79] esse viderent, patres simul miseriarum suarum auctores existimarent, ubi ex urbe excessere in monte Sacro[80] castra posuerunt. Aiebant etiam se ibidem plebeiam urbem condituros: patribus licere ut Romae habitarent. Patres autem valde commoti virum quendam sapientem, cui nomen Menenio Agrippae erat, qui plebi suaderet[81] uti in urbem redirent, miserunt, Is in castra intromissus ita verba fecit: Olim artus coniuratione inita cum ventrem otiosum viderent negarunt se sua officia praestaturos: proinde venter sua negotia ageret.[82] Sed dum ventrem domare conantur ipsi defecerunt. Qua fabula flexis hominum mentibus in urbem redierunt, ea condicione[83] ut tribuni crearentur qui libertatem suam adversus patrum iniurias incolumem praestarent.[84]
24.—Erat inter patres vir quidam consularis cui nomen Spurio[85] Cassio erat. Eum plebis aere alieno ad extremum redactae miseruit. Itaque legem tulit[86] ut ager publicus pauperibus divideretur. Sed cum agrum publicum[87] obtinerent[88] patres vehementer ei resistitur. Itaque odio infensi patres eum accusaverunt quod eo consilio plebi studere conaretur[89] ut rex ipse fieret. Fit tumultus: in forum concurritur: vita extemplo Cassio[90] erepta est. Qua lege quamvis parum subventum esset plebi, utile exemplum fuit; nam postea et aliae leges agrariae latae quae agrum publicum plebi dividerent.
25.—Cum tantae patribus cum plebe intercederent simultates, neque adhuc inopiae civium subventum esset, maiore in dies[91] auctoritate tribuni fiebant. Plebei enim tributim convocati auctoribus tribunis[92] de suis iniuriis, frustra repugnantibus patribus, querebantur. Neque tamen adhuc in suis comitiis leges iubere[93] poterant, sed si quis e plebe latam in comitiis[94] centuriatis, ubi plurimum poterant patres, legem violasset, eum tribuni tuebantur ne qua ei a patribus vis inferretur. Qua ex re apparebit duos in una civitate populos exstitisse. Postea vero, diminuta patrum auctoritate, summa potestas[95] penes cives in comitia tributa convocatos fuit.
26.—Cum ita se res haberent eo miseriae[96] perventum est ut plebei pro consulibus tribunisque decemviros fiagitarent, qui recensione veterum legum facta, novas insuper adiicerent, omnes in tabulis scriptas in publico proponerent. Ita modo[97] tutos fore cives, si constitisset[98] cui legi a quoque parendum esset. Ecquem non paenitere[99] discordiae tot annos in republica flagrantis? His frustra patres adversantur: plebs tandem impetravit ut decemviri crearentur. Tune promulgatae sunt[100] leges magno cum gaudio civium. Erat autem inter decemviros Appius Claudius. quidam, vir alieni appetens sui profusus, idem[101] propter superbam indolem minime civibus gratus. Qui cum in servitutem Virginiam Virginii e plebe cuiusdam filiam rapere vellet, pater filiam cultro interfecit. Tum cives ira permoti decemviros se magistratu abdicare coegerunt, consules tribunosque restituerunt.
27.—Caius Licinius Stolo, Lucius Sextius, tribuni plebis rogationes[102] tandem tulerunt ut pauperibus aere alieno oppressis nummi ex agrario erogarentur, pars agri publici iisdem divideretur, consulum alter e plebe crearetur. Quibus rogationibus cum patres adversarentur, Licinio Sextoque quotannis prorogata est[103] tribunicia potestas. Qui cum iure intercessionis[104] usi impedirent ne consules crearentur, plebeiosque tutarentur ne quis ob violatam legem capitis damnaretur, patres tandem cedere coacti sunt. Itaque anno urbis conditae trecentesimo octogesimo septimo consul plebeius designatus[105] est. Quibus rebus gestis victoria penes plebeios stetit, cum alter e consulibus plebeius esset, tribuni etiam plebem defenderent, neque ullus magistratus patrum tutandorum negotium haberet.
28.—Quibus odiis domi flagrantibus, non semel adversus hostes pugnandum erat. Erat Caius quidam Marcius gente patricia oriundus qui a captis Coriolis, oppido Volscorum,[106] Coriolanus dictus est. Consul postea factus, cum magna Romae inopia esset, patresque advectum e Sicilia frumentum populo constituissent vendere, vendi debere negavit. Proinde plebs agros, non seditiones coleret.[107] Quod ubi cognitum tribunis, diem C. Marcio dicunt.[108] Is autem fore ut damnaretur ratus ad Volscos confugit. Postea a Volscis imperator factus, cum fines Romanorum populatus esset, haud procul ab urbe castra posuit. Cives metu perculsi oratores ad eum de pace miserunt. Qui cum re infecta[109] rediissent, sacerdotes quoque frustra pacem petiere. Tum Veturia eius mater et Volumnia uxor cum liberis castra hostium adiere. Quarum precibus victus Coriolanus exercitum abduxit neque ita multo post a Volscis interfectus est.
29.—Aequi[110] consulem Romanum cum exercitu in valle angusta circumsedebant. Quod ubi Romae nuntiatum est, tantus terror civibus iniectus est ut T. Quinctius Cincinnatus omnium consensu dictator dictus sit.[111] Missi igitur legati qui opem eius poscerent. Nudum[112] eum arantem invenerunt. Auditis legatorum precibus Quinctius togam afferre uxorem iussit, ut togatus obsequium erga senatum significaret. Tum legati, quanto in discrimine res sit, periculumque exercitus docent, inde dictatorem consalutant. Copiis quam celerrime conscriptis prima luce profectus, fusis hostibus fugatisque exercitum liberavit. Quibus rebus gestis urbem triumphans ingressus est, neque tamen imperio diutius potiri voluit, sed ad agrum cum dictatura se abdicasset privatus rediit.
30.—Anno urbis conditae trecentesimo quadragesimo nono cum Veientes[113] Romanis bellum indixissent, dictator contra eos missus est Furius Camillus. Varie ad Veios pugnatum est, Tandem post obsidionem diuturnam Veii urbs antiquissima atque ditissima in deditionem venit, neque ita multo post Faleriis[114] potitus est Camillus, Inde coorta invidia et accusantibus inimicis quod praedam male divisisset,[115] ob eam caussam damnatus exsulatum[116] abiit. Statim Galli Senones[117] ad urbem venerunt et devictos a Romanos apud flumen Alliam[118] secuti urbem occuparunt. Neque defendi quidquam praeter Capitolium[119] potuit, cui cum diu obsessum esset et iam Romani fame laborarent, a Camillo subventum est. Fusis hostibus fugatisque dux triumphans urbem ingressus est.
31.—Undetriginta post annis T. Quincetius dictator adversus Gallos, qui in Italiam rursus venerant, cum exercitu missus est. Hi non procul ab urbe trans Anienem[120] fluvium castra posuerant. Ibi tum nobilissimus de senatoribus iuvenis T. Manlius Gallum quendam immani corporis magnitudine ad singulare certamen provocantem occidit. Narrant etiam auctores Manlium hosti torquem aureum abreptum collo suo imposuisse et inde Torquati cognomen et sibi et posteris in perpetuum accepisse. Giallis cum pavorem iniecisset virtus Manlii suosque concitasset, fit hostium fuga, qui non ita multo post in acie a dictatore victi sunt. Ne tum quidem[121] finis bellandi fuit. Et alius e Giallis unum ex Romanis provocavit. Tum se M. Valerius tribunus militum obtulit, et cum processisset armatus, corvus ei in scuto sedit. Mox commissa pugna cum idem corvus alis et unguibus Galli oculos verberavisset a tribuno Valerio interfectus non solum victoriam ei sed etiam nomen dedit.
32.—Latini autem metu Gallorum sublato cum Romanis diutius parere nollent, legatos Romam miserunt ut eadem ipsi iura quae Romani haberent. Neque recusare sese quin[122] Roma urbium Latinarum caput esset; duplicari tamen senatum, creari insuper quotannis duos consules Latinos debere. Quas conditiones spernentibus Romanis, Latinum illud bellum[123] coortum est ut disceptaretur utrum Romanus Latino an Latinus Romano imperitaret. Diu ancipiti Marte[124] certatum est. Narrant auctores cum utrique consuli somnio obvenisset, eum populum victorem fore cuius dux in proelio cecidisset, convenisse[125] inter eos ut is cuius cornu in acie laboraret, Diis se Manibus[126] devoveret. Inclinante sua parte Decium, cum se et hostes Diis Manibus devovisset, armatum in equum insiluisse et in medios hostes advectum telis obrutum corruisse. Constat sane Latinos fusos fugatosque esse.
33.—Bello Latino consul T. Manlius cum milites parum dicto audientes[127] animadvertisset, ut licentiae eorum finem imponeret, edixit ne quis iniussu pugnaret. Forte accidit ut filium consulis prope stationem hostium in equo advectum Latinus quidam lacesseret,[128] ad pugnam provocando his verbis usus: Visne congredi mecum ut ab omnibus cernatur quanto[129] Latinus Romano antecellat? Tum ferox iuvenis ira permotus Latinum conficit gladio, spolia in castra ad patrem portat. Consul milites classico convocat, quoque modo filius sua iussa neglexerit, docet. Tum ad filium conversus, Disciplinam, inquit, tua poena restitues, I, lictor, deliga ad palum. Tum iuveni cervix securi percussa est, flentibus omnibus qui circumstabant et in lamenta erumpentibus.
34.—Devictis, ut supra demonstravimus,[130] Latinis, urbibusque in potestatem victorum redactis, unicuique earum nonnihil largiendo, Romani effecerunt ut Latini magnum erga se obsequium adhiberent maiore ipsorum quam sui ratione habita.[131] Neque praeteritorum beneficiorum obliti, cum toties pro se dimicassent Latini, summa in eos humanitate usi tantum cavebant ne qua seditio in posterum iniretur. Et Latini minime ignari sibi, si in officio[132] permansissent, civitatem aliquando datum iri, seditionibus prorsus destiterunt. Qua re valde stabilita est respublica, multis neque iis invalidis civitatibus Romanorum ditioni parentibus, magna simul addita clementiae opinione qua nihil efficacius potest esse ad mentes hominum confirmandas.[133]
35.—Iam Romani potentes esse coeperunt, procul enim ab urbe pugnazi coeptum est,[134] cum per tot annos apud urbem ancipiti bello certatum esset. Indicto Sabinis bello L. Papirius Cursor in hostium fines profectus est. Qui cum Romam rediisset, Q. Fabio Maximo, magistro equitum,[135] quem apud exercitum reliquit, praecepit, ne se absente pugnaret. Is occasionem idoneam nactus hostes vicit. Ob quam rem a dictatore capitis damnatus, quod se vetante dimicasset, ingenti favore militum et populi liberatus est. Postea Samnites[136] Romanos Veturio et Postumio consulibus apud Furculas Caudinas[137] angustiis locorum conclusos ingenti dedecore vicerunt et sub iugum miserunt. Neque is belli finis fuit. Diu cum ancipiti Marte pugnatum esset, consules Romani cum magnis copiis profecti Samnites ad Sentinum[138] devicerunt,[139] quamvis iis Etrusci Gallique auxiliarentur. In victos atrociter saevitum est:[140] Caius etiam Pontius dux Samnitium biennio post captus cum cruciatu necatus est.
36.—Inde Tarentinis[141] bellum indictum est quia legatis Romanis iniuriam intulerunt. Hi Pyrrhum,[142] Epiri regem, contra Romanos auxilium poposcerunt.[143] Is mox in Italiam venit, tumque primum Romani cum transmarino hoste dimicaverunt. Missus est contra eum consul P. Valerius Laevinus, qui cum exploratores Pyrrhi cepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum, tumque dimitti, ut renuntiarent Pyrrho quaecunque a Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrhus fugeret, elephantorum auzilio vicit, quos incognitos Romani expaverunt. Pugnantes nox diremit;[144] Laevinus tamen per noctem fugit, Pyrrhus Romanos mille octingentos cepit eosque summo honore tractavit, occisos sepeliendos curavit.[145] Quos cum adverso vulnere[146] et truci vultu etiam mortuos iacere vidisset, tulisse ad caelum manus dicitur cum hac voce: se totius orbis dominum esse potuisse, si tales sibi milites contigissent.
37.—Postea Pyrrhus iunctis sibi multis e Samnitibus aliisque gentibus qui odio infensi in Romanos erant, omnia ferro et igne vastavit. Legati ad Pyrrhum de redimendis captivis missi ab eo honorifice excepti sunt, captivi sine pretio redemptionis Romam missi. Unum ex legatis Romanorum, cui Fabricio nomen erat, sic admiratus est, ut cum eum pauperem esse cognovisset, quarta parte regni promissa sollicitare vellet ut ad se transiret; quam conditionem sprevisse Fabricium virum expertae probitatis auctores narrant. Quare cum Pyrrhus ingenti Romanorum admiratione teneretur, legatum misit, virum in primis[147] facundum, Cineam nomine, qui pacem aequis condicionibus peteret, ita ut Pyrrhus quam iam armis occupasset, Italiae partem obtineret.
38.—Cum pax Romanis displiceret, legati ad Pyrrhum missi sunt qui nuntiarent, eum cum Romanis, nisi ex Italia recessisset, pacem habere non posse. Tum Romani iusserunt captivos omnes, quos Pyrrhus reddiderat, infames haberi, quod armati potuissent capi,quod—capi—‘for having allowed themselves to be taken prisoners with arms in their hands.’ nec ante eos ad veteren statum reverti, quam binorum hostium occisorum spolia retulissent. Ita legatus Pyrrhi reversus est. A quo cum quaereret rex, qualem Romam reperisset, Cineas dixit, regum se patriam vidisse; scilicet tales illic fere omnes, qualis unus Pyrrhus apud Epirum et reliquam Graeciam putaretur. Inde missi sunt contra Pyrrhum consules. Certamine commisso Pyrrhus vulneratus est, elephanti interfecti, viginti milia caesa hostium, et ex Romanis tantum quinque milia. Pyrrhus igitur Tarentum se recepit, non enim is erat qui fusum militem hosti temere obiiceret, gnarus aliquot dierum spatium ad recreandos suorum animos opus esse.
39.—Interiecto anno contra Pyrrhum Fabricius est missus, cui, ut supra demonstravimus, persuaderi non poterat quarta parte regni promissa ut suos destitueret. Inde, cum vicina castra ipse et rex haberent, medicus Pyrrhi ad eum noctu venit, promisitque se Pyrrhum veneno occisurum, si sibi auri aliquid daretur. Quem Fabricius vinctum reduci iussit Pyrrhoque dici quae contra caput eius medicus spopondisset. Quibus auditis rex, Ille est, inquit, Fabricius, qui difficilius a probitate quam sol a cursu suo averti potest. Tum rex ad Siciliam profectus est, Fabricius, victis iis qui se Pyrrho adiunxerunt, triumphavit. Consules inde Curius Dentatus et Cornelius Lentulus adversus Pyrrhum missi sunt. Curius cum atrociter pugnatum esset, fusis regis copiis, castra cepit. Eo die caesa hostium viginti tria milia De Pyrrho[148] triumphum egit Curius; idem primus elephantos Romam duxit. Inde Pyrrhus in Graeciam regressus, dum oppidum quoddam vi oppugnat, tegula a muliere coniecta ictus decessit.
40.—Quamvis postea Romani ditiores facti sint, finesque latiores habuerint, eos optima vivendi ratione cum contra Latinos Samnites Pyrrhum dimicarent usos esse confitendum est. Id enim temporis[149] in vita rustica duces post bellum exactum comsumpserunt aetatem, ea contenti largitiones corruptelasque spernebant. Curio ad focum sedenti magnum auri pondus Samnites cum attulissent, repudiati sunt. Non enim aurum habere praeclarum sibi videri dixit, sed iis qui haberent aurum imperare. Poteratne tantus animus non efficere iucundam senectutem? Ecquis C. Fabricio potius laudandus videtur, cuius probitatem vel advena miratus sit?[150] Nonne praeclarum exemplum prodidit Cincinnatus ille,[151] qui devictis hostibus dictatura statim se abdicavit, privatus ad agellum rediit?
41.—Neque adhuc filii pietate in patres uti desierant. L. Manlio, cum dictator fuisset, M. Pomponius tribunus plebis die dixit, quod Titum filium, qui postea, ut demonstravimus, est Torquatus appellatus, ab hominibus relegasset[152] et ruri habitare iussisset. Quod cum audivisset adolescens filius negotium exhiberi[153] patri, accurrisse Romam et cum prima luce Pomponii domum venisse dicitur. Cui cum esset nuntiatum, qui illum iratum allaturum ad se aliquid contra patrem arbitraretur,[154] surrexit e lectulo remotisque arbitris ad se adolescentem iussit venire. At ille, ut ingressus est, confestim gladium destrinzit, iuravitque se illum statim interfecturum, nisi iusiurandum sibi dedisset, se patrem missum esse facturum.[155] Iuravit hoc coactus terrore Pomponius. Rem ad populum detulit: docuit, cur sibi caussa desistere necesse esset; Manlium missum fecit. Tantum temporibus illis iusiurandum valebat.
42.—Undecim annis postquam Pyrrhus ex Italia recessit, iterum a Romanis cum transmarino hoste pugnatum est. Erat in Africa urbs Carthago[156] cuius incolae Carthaginienses aut Poeni vocabantur. Qui cum praedones ex urbe Messana[157] expellere voluissent, Romanique praedonibus subvenissent, bellum exortum est. In Sicilia quidem victoria penes Romanos stetit, quibus tamen magnopere nocebant Poenorum naves, cum rerum navalium imperiti essent. Quinto autem anno belli, primum Romani in mari dimicaverunt paratis navibus rostratis. Consul Duilius commisso proelio Poenos vicit. Neque ulla victoria Romanis gratior fuit, quod invicti terra mari etiam plurimum posse videbantur. Ne id quidem praetereundum est quod Romani, hactenus nonnisi pedestri pugna nobiles, de hoste rerum maritimarum peritissimo triumphaverunt.
43.—Appius Claudius Pulcher, consul adversus Poenos profectus, priores duces culpabat seque quo die hostium classem vidisset, bello finem impositurum iactitabat. Visa Poenorum classe auspicia haberi iussit. Cui cum a pullario esset nuntiatum pullos neque vesci neque e cavea exire velle, irridens, Quin[158] tu, inquit, in aquam eos coniice, ut saltem bibant, quoniam esse nolunt. Inde militum animos religio[159] incedere iram deorum verentium. Commisso proelio vieti Romani; octo milia caesa, viginti milia capta sunt. Itaque Claudius a populo condemnatus est. Postea Claudia soror eius cum a ludis rediens turba premeretur, O si frater, inquit, meus viveret, classique iterum praefectus esset; qua voce nimiam civium frequentiam minuere se velle significabat. Itaque Claudiae idem quod fratri fatum obtigit.
44.—Bellum inde in Africam translatum est. Consul Regulus cum fines hostium vastasset, copiasque eorum ter vicisset, Poeni pacem petierunt. Quam cum Regulus nisi iniquis condicionibus dare noluisset, redintegrato bello Romani a Poenis Xanthippo[160] duce devicti sunt, dux ipse Regulus captus. Is postea Romam missus ut de permutandis captivis[161] ageret, apud senatum dixit, se ex illa die qua in potestatem Poenorum venisset, Romanum esse desiisse. Patribus etiam suasit ne pax cum Poenis fieret; illos enim fractos tot casibus spem nullam habere; neque se tanti[162] esse ut tot milia captivorum propter unum senem redderentur. Eum, ut promiserat, in Africam reversum Poeni cum eruciatu necavisse dicuntur.
45.—Diu cum ancipiti Marte[163] pugnatum esset, Poeni proelio navali magno cum detrimento victi sunt. Terrestribus eorum copiis tum praeerat Hamilcar, vir clarissimus, idem artis bellicae peritissimus. Is Poenis quiete opus esse ratus quo facilius[164] copiae conscriberentur quibus Romanos terra adorirentur,[165] cum mari plurimum possent, civibus suasit ut pacem peterent. Cum et Romanos belli taederet pacem impetraverunt iis condicionibus, ut multum pecuniae Romanis penderent[166] Siciliamque relinquerent. Neque tamen Romanos neque Poenos fefellit fore ut iterum dimicandum esset; crescentibus enim utriusque civitatis opibus copiisque, altera alteri nocitura erat,[167] neque fieri poterat ut orbis terrarum ambabus sufficeret.[168]
46.—Iam supra demonstravimus bello finem impositum esse quod utramque gentem belli poeniteret, et Hamilcar exercitum vellet conscribere. Nam civibus persuasit ut in Hispaniam cum exercitu contra barbaros mitteretur, ita modo vinci posse Romanos ratus si Poeni iis disciplina[169] militari antecellerent, id quod usu effici posse[170] speravit. Cum iam in eo erat ut proficisceretur[171] sacra dis facit, filioque suo Hannibale, qui novem tantum annos natus erat, advocato, Num ad bellum, inquit, mecum vis ire? Contra puer: Etiam.[172] Tum pater, Quin tu, inquit, per hanc aram iura nunquam te populi Romani amicum fore. Quo iureiurando adactus puer patrem comitatus est, cui postea demortuo[173] successit. Interim Romani Giallos vicere qui in Italiam impetum fecerant, et foedus cum Poenis fecere ea condicione ne Iberum flumen transirent.
47.—Duodeviginti annis post finem primi Punici belli, Hannibal se satis hominum conscripsisse et instituisse[174] ratus, cum Romanis conserere manus constituit. Erat autem in Hispania Saguntum[175] oppidum, cuius cives potestatem Poenorum veriti, societatem cum Romanis iniere. Eos Poenus occasionem nactus adortus est, frustra Romanis denuntiantibus ut bello abstineret. Cui cum diutius resisti non posse videretur, optimates cum quidquid pretiosi esset, id omne igne concremassent, se quoque ipsos in incendium coniecere. Tum vero Romani legatos Carthaginem miserunt qui de iniuria huiusmodi quererentur.[176] Introductus in curiam Q. Fabius princeps legationis sinu ex toga facto, Hic, inquit, porto bellum pacemque; utrum placet, sumite. Poenis bellum clamantibus, Fabius, excussa toga, Bellum, inquit, do vobis.
48.—Id autem Hannibal in animo habebat, ne navali proelio cum hoste certaret, ita modo se vincere posse ratus, si exercitu in Italiam ducto, Romanos ibidem adortus esset. Prius autem quam in Italiam venire posset, Pyrenaei[177] montes, flumen Rhodanus,[178] saltus denique per Alpes erant traiiciendi. Neque vero id eum fefellit maturato[179] opus esse ne Romani cum Gallis coniuneti iter impedirent, Spretis tamen periculis quam celerrime potuit profectus, montes flumenque transiit frustra repugnantibus Giallis. Quot autem periculis quantisque difficultatibus se opposuerit apparebit si reputaveris[180] eum in itinere ex sexaginta milibus hominum ad[181] sex et viginti milia perdidisse.
49.—Irruentibus Poenis quam primum obviam ire visum est patribus,[182] cum certiores quotidie fierent Gallos Cisalpinos cum Hannibale se iungere. Misso igitur exercitu Scipione duce ad flumen Ticinum[183] pugnatum est. Vix Romam nuntiatum est victos esse Romanos, et[184] alter nuntius allatus est alterum consulem ad Trebiam[185] flumen victum in fugam se recepisse. Magnopere Romae trepidatum est, cum videretur Hannibal tantum non[186] ad urbem pervenisse. Is tamen in Gallia Cisalpina[187] hiemare constituit, quo facilius recreatis suorum viribus, ipsam Romam proximo anno adoriretur. Quodsi magnis itineribus ad urbem prius accessisset quam alius exercitus comparari potuisset, de Romano imperio actum fuisset.[188]
50.—Ineunte vere Romanos ad lacum Trasimenum[189] circumventos oppressit Poenus. Qua re nuntiata trepidi cives Q. Fabium Maximum dictatorem creavere. Is cum sciret suos Poenis esse impares, belli rationem mutavit. Neque eum fefellit fore ut hostes tot milibus passuum, tot montibus, tot fluminibus, mari denique a patria semoti in dies infirmiores evaderent, cum in locum demortuorum[190] caesorumve novae copiae suppleri nequirent. Itaque differendo[191] bello hostem carpere,[192] palantes excipere,[193] quocunque[194] modo posset nocere Hannibali constituit. Quae consilia Romanis multum profuere, cum non auderet Poenus ad urbem accedere, ne agmine per hostium fines iter faciente, impeditum a tergo Fabius adoriretur.
51.—Quibus artibus usus Fabius Poenum in angustiis inclusit; sed ille callidior erat quam qui facile capi posset.[195] Nam arida sarmenta boum cornibus alligata noctu incendit: boves dolore et flammae luce efferati per montes silvasque huc illuc discurrere.[196] Quod ubi animadverterunt Romani e tentoriis proruere miraculo rei attoniti: Fabius autem dolos esse ratus militem intra vallum retinuit. Dum haec geruntur Hannibal ex angustiis exercitum eduxit. Narrant scriptores, Poenum, ut Fabio[197] apud suos fidem minueret, agrum eius intactum reliquisse cum ceterorum omnium agros populatus esset. Fabium autem ut se suspicione liberaret agrum vendidisse, eiusque pretio captivos redemisse.
53.—Inde Hannibal praesidio in urbe relicto cum exercitu discessit. Quibus auditis Fabius quam celerrime potuit Tarentum contendit. Veritus autem ne Poenus obsessis auxiliaretur ad dolum se contulit[201] Praefecto urbis corrupto Romani murum ascenderunt. Fit strages Poenorum: urbs iterum praesidio Romano munitur. Tum Fabius Salinatori, qui amisso oppido fugerat in arcem, glorianti atque ita dicenti, Mea opera, Q. Fabi, Tarentum recepisti: Certe, inquit ridens: nam nisi tu amisisses, ego nunquam recepissem. Poenus quid accidisset certior factus, et Romanis esse suum Hannibalem[202] confessus est; eadem qua ipse cepisset arte Tarentum amissum esse.
54.—Pigebat tamen inertiae Romanos, veritos simul ne Itali se cum hoste coniungerent. Itaque consules magnis copiis praefecti apud vicum qui Cannae[203] appellabatur in Poenos impetum fecerunt. Fusus fugatusque est Romanus exercitus, neque usquam[204] graviore vulnere afflicta est respublica. Neque tamen urbe potiri victor potuit minime ignarus multas civitates in societate Romanorum permanere. Interim Romani copiis in Hispaniam missis Hasdrubalem, fratrem Hannibalis, impediebant Hannibali subvenire. Itaque Poenus nuntiis Carthaginem missis oravit ut quamprimum copiae in Italiam mitterentur, alioquin Romanos invictos fore. Quam legationem spreverunt Carthaginienses, aiebant enim eum qui tot victorias de Romanis reportasset satis hominum habere.
55.—Itaque Hannibal de male gestis in Hispania rebus certior factus, neque ullam[205] spem aut sibi aut fratri superfuturam ratus, nisi fratris copia cum suis coniungerentur, Hasdrubalem in Italiam cum omnibus copiis evocavit. Is tandem occasionem nactus, eodem itinere quo Hannibal venerat profectus est. Consules autem eum in insidiis captum ad flumen Metaurum[206] vicerunt. Neque ita multo post Hasdrubalis caput. in castra Poenorum coniectum ad Hannibalem defertur, ignarum adhuc quid fratri accidisset. Quod cum vidisset actum esse[207] animadvertit, neque ullam relinqui spem fore ut Roma potiri posset.
56.—Anno quarto decimo postquam in Italiam venerat, Scipio, qui multa in Hispania bene egerat, expulsis inde Carthaginiensibus, consul factus in Africam missus est. Cui viro divini aliquid inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. Is Poenorum exercitum profigavit, tentoriis enim noctu clam incensis, multos mortales inter trepidationem obtruncavit. Qua clade perterritus senatus Carthaginiensium Hannibalem ex Italia arcessivit. Qui ubi in Africam rediit, omnibus copiis praefectus est, dato negotio ut[208] Romanos ex Africa expelleret. Cum utrinque peritissimi duces essent, atrociter pugnatum est. Scipio autem, equitibus praepollens, cum iis Poenum a tergo adortus, exercitum hostium fudit fugavitque. Victi Carthaginienses pacem iniquis condicionibus impetraverunt. Hannibal exsulatum[209] coactus abire, cum multas regiones adiisset, veneno tandem se interemit.
57.—Devictis[210] tandem Poenis, Philippo, Macedonum[211] regi, bellum indictum est, cuius potestas maior videbatur quam quae tolerari posset. Adversus eum T. Quinctius Flamininus rem prospere gessit. Pax data est his legibus:[212] ne Graeciae civitatibus, quas Romani contra eum defendissent, bellum inferret; captivos et transfugas redderet; quinquaginta solum naves haberet, reliquas Romanis daret; per annos decem quaterna[213] milia pondo argenti praestaret, obsidem daret filium suum Demetrium. Romanus etiam Lacedaemoniis[214] intulit bellum. Ducem eorum Nabidem vicit, et quibus[215] voluit condicionibus in fidem accepit. Ingenti gloria duxit ante currum nobilissimos obsides, Demetrium Philippi filium et Armenen Nabidis. Postea Persea Macedonum regem, qui bellum renovaverat, devicit L. Aemilius Paullus, totamque Graeciam in provinciae formam redegit.
58.—Hoc fere tempore Romanis vehementer resistebatur ab Hispanis, qui cum Viriatho duce rebellassent, non semel exercitus Romanos fuderunt. Cuius belli cum, ut fit,[216] Romanos taedere coepisset, icto foedere, aliquamdiu quies fuit. Interim Q. Caepio dux Romanorum cum fortiorem Viriathum quam qui vinci posset existimaret, dolo et fraude uti constituit. Itaque tribus ex Viriathi sodalibus magno proposito praemio suasit ut illum dormientem trucidarent. Neque tamen omnino requievit Hispania, seditione Numantiae[217] inita. Quae cum reprimi nequiret, urbs obsidetur. Diu utrinque summa virtute pugnatum est: cives tandem plures iique nobilissimi, omni aditu urbis clauso, spe salutis deiecti, fame simul adacti se ipsi interfecerunt. Quod civium supererat[218] in deditionem venit, et Hispania pacata est.
59.—Post aliquot annos Romani, veriti ne Poeni refectis viribus cladem suam ulcisci conarentur, occasionem renovandi belli quaerere constituerunt. Itaque cum Masinissa rex Numidiae,[219] idem socius Romanorum, Poenis bellum indixisset, Romani legatos Carthaginem miserunt qui obsides imperarent,[220] arma omnia tradi iuberent. Quibus condicionibus cum professi essent Poeni obtemperaturos sese, senatus rescripsit urbem Carthaginem diruendam, novam decem milia passuum a mari aedificandam. Negantibus bellum indictum est. Inde Carthago per triennium obsessa a Scipione vi expugnatur: incensa aedificia, moenia solo aequata sunt. Triumphum Scipio egit, qui et ipse nomen meruit quod avus eius acceperat, scilicet ut propter virtutem Africanus vocaretur.
60.—Finito Punico bello cum Romani imperitarent Italis Graecis Hispanis, necnon iis qui in Asia et Africa haud procul a mari habitarent, mare Mediterraneum lacus, ut ita dicam,[221] Romanus est factus. Itaque cum maior videretur Romanorum potestas quam cui resisti posset, victae gentes in officio[222] plerumque manebant, sive in provinciae formam redactae, sive adhuc suis regibus specie parentes, Romanis servitutem[223] revera servientes. Inde nonnisi adversus ignotas parumque civiles gentes bella geri coepta sunt,[224] quibus pro ut vincebantur,[225] iura instituta, ratio[226] denique vitae humanioris tradita est.
61.—Haud mirum videbitur, tot tantisque rebus prospere gestis, victorum mores mutatos esse. Neque enim id temporis imperatores, ut antea, pauperes viri erant, qui nonnisi imminentibus reipublicae periculis sumebant arma, et debellato hoste ponebant, sed primores civitatis, spreta agrorum cultura, in bellum gerendum aut officia publica exsequenda toti incumbebant.[227] Simul multae res peregre exquisitae vulgari, et artes disciplinaque Graecorum ad effeminandos hominum animos tendere coeperunt, cum suum quisque commodum otiumque petens, ad detrectandam militiam pronior in dies[228] fieret. Inde luxus pervulgari, neglectaque deorum cura, prisci mores in peius ruere[229] coeperunt.
62.—Inter primores id temporis praecipue eminebat Publius Scipio, cui agnomen[230] Africano post victum Hannibalem inditum est, et Marcus Cato. His graves intercedebant simultates,[231] cum alter Graecis moribus et disciplinae faveret, alter priscos mores et antiquas consuetudines probaret. Cum vero inimici[232] Scipionis occasionem nocendi diu quaesivissent neque ullam reperire potuissent, fratri eius Lucio Scipioni, cui Asiatico agnomen erat propter victoriam de Antiocho Syriae[233] rege reportatam, diem dixerunt. Is accusatus quod pecunias publicas furatus esset,[234] fratris ope criminis absolutus est. Postea Africanus exsulatum abiit immemorem beneficii gentem exprobrans. Neque Catonis monitis obtemperabant Romani, cum moleste ferrent sibi luxum mutatosque mores obiici.[235]
63.—Iam pluris[236] haberi divitiae coeptae sunt, adeo ut omnes fere magistratus obirent[237] locupletes viri, neque ii multi, e ditissimis gentibus orti. His nomen optimatibus datum est. Penes quos cum summa potestas esset, senatus ex eiusdem generis hominibus constabat,[238] qui populo imperitabant; neque multum potestatis consulibus concessum est, quibus reipublicae cura a patribus demandabatur. Dum adhuc bellum adversus Poenum gerebatur, res bene administrabantur, sed post victam Asiam, neglecta reipublicae cura, patres pro se quisque divitias coacervare cupiebant. Inde in deterius adeo verti mores ut optimus quisque[239] vereretur ne qua clades aliquando oriretur, cum constaret patres suo quemque commodo studere, neque civitatis ullam habere rationem.[240]
64.—Tot populis victis, cum nusquam esset civitas par Romanis, una urbs toti orbi terrarum imperitabat. Cives autem in tres partes divisi sunt, optimates equites vulgus. Optimates, ut supra demonstravimus, reipublicae praeerant, sed cum leges in comitiis[241] ferri oporteret, patribus curae erat vulgo placere, ne, nolentibus civibus,[242] quod facere vellent, id nullo modo exsequi possent. Itaque frumentum civibus dividebant magistratùs, qui etiam ludos in circo magna impensa exhibebant. Itaque cives deteriores in dies fiebant cum appareret cibum ludosque circenses gratis datum iri. Equites autem, qui olim stipendia faciebant,[243] raro mereri,[244] in opes comparandas toti incumbere. Itaque omnia in peius ruere, patribus summam potestatem penes se habere conantibus, equitibus divitias coacervantibus, segni[245] plebe neque quicquam[246] agente.
65.—Italia vero tamdiu ab Hannibale vastata, relictis agris homines in oppidis habitabant. Cum enim divites agros magni emere vellent neque coloni satis pecuniae ad emendum haberent, penes paucos praedia fuerunt, quae colebant servi, cum facilius esset servorum opera uti quam liberos conducere. Quae res effecit ut coloni in oppidis segnes habitarent, aut mercede conducti stipendia facerent. Itaque, quamvis divitiores essent Romani, minus apti ad bella gerenda fiebant, cum agrestium genus, quorum victoria toties penes Romanos steterat,[247] nusquam compareret. Neque grato in Latinos animo fuerunt Romani,
quamvis in officio permansissent, sed etiam iis spem[248] civitatis ademerunt.66.—Mos erat ut consulares post consulatum provincias administrarent.[249] Consules autem cum a plebe designarentur, ludis faciendis, muneribus distribuendis plebi grati esse conabantur. Quas propter largitiones vulgo fiebat ut proconsules, id nomen provinciarum administratoribus fuit, priusquam in provincias abire possent, magno essent in aere alieno. Itaque ut aes persolvi posset, pecuniae a provinciis extorquendae erant. Proconsules autem, si quando admisso quo facinore[250] rei fierent, iudicibus, qui senatores erant, pecunia corruptis, plerumque criminis absolvebantur, cum eo munere[251] aliquando et ipsi fungi cuperent patres.
67.—Tiberius quidam Gracchus corruptos civium mores aegre ferens, Italorum simul Latinorumque miseritus, cum tribunus plebis esset, ab optimatibus descivit, legem agrariam tulit.[252] Agro enim publico utebantur optimates, neque pauperes ruri habitare poterant. Civitatem etiam Italis omnibus dare volebat, veritus ne ii propter superbiam Romanorum irati coniurationem aliquam inirent. Legem populus iussit auctore Tiberio.[253] Itaque odio infensi patres deliberaverunt quidnam faciendum esset. Cum Tiberius in insequentem annum tribunatum ambiret, coorta rixa interfectus est; mortui corpus in Tiberim proiectum.
68.—Decem post annis Caius Gracchus, frater Tiberii, eadem consilia exsequi conatus est. Itaque plebem conciliavit lata lege ut frumentum minimi[254] a civibus emeretur. Equitibus idem pernasit ut suis consiliis faverent, aucta eorum potestate. Inde cum civitatem[255] equitesque sibi conciliasset, legem agrariam tulit, agrumque publicum civibus distribuit. Postea civitatem Latinis dare conatus, civibus valde displicuit, qui legem antiquarunt, cum panem et circenses[256] communi Italiae commodo anteponerent. Postero anno Caius tribunus esse desiit, et eodem modo quo frater, coorta rixa ab inimicis trucidatus est.
69.—Piso ille[257] Frugi[258] semper contra legem frumentariam dixerat. Is, lege lata, consularis[259] ad frumentum accipiendum venerat. Animadvertit Gracchus in concione Pisonem stantem. Quaerit audiente populo Romano, cur frumentum petat qui legem frumentariam dissuaserit. olim, inquit, mea bona, Gracche, tibi viritim dividere libeat,[260] sed si facias, partem petam. Parumne declaravit vir gravis et sapiens lege Sempronia[261] patrimonium publicum dissipari?
70.—Post Carthaginem deletam summa potestas in Africa penes Numidas[262] fuit. Horum rex, cui nomen Micipsae erat, moriens filiis duobus et principi cuidam quem adoptaverat regnum tradidit. Is fratres trucidavit ut solus Numidiaeimperio potiretur. Cognito Romae scelere bellum Iugurthae indictum est. Missus adversus eum consul, corruptus regis pecunia, pacem flagitiosissimam fecit. Iugurtha tandem a Quinto Metello, qui pecuniam accipere nolebat, fusus fugatusque est; quae victoria Metello nomen Numidico[263] dedit.
71.—Erat autem in exercitu Metelli legatus quidam, cui nomen Caio Mario erat, humili loco natus, vir singulari virtute idem[264] belli peritissimus. In locum Metelli suffectus bellum Iugurthinum prospere coeptum confecit, Iugurtham triumphans ante currum egit. Inde cum exercitui praeesset et patrocinium plebis suscepisset, omnium civium potentissimus fuit. Cum enim bella peregre gererentur, multi homines stipendia ob lucrum faciebant, neque ut antea cives indicto bello sumebant arma, finito ponebant. Marius et ipse miles militibus gratissimus erat, itaque ope exercitus quicquid vellet[265] id exsequi poterat.
72.—Dum bellum in Numidia contra Iugurtham geritur, Cimbri et Teutoni adiunctis aliis Germanorum et Gallorum gentibus Italiae minabantur, tresque Romanorum exercitus vicerunt. Hi novi hostes, ab extremis Grermaniae et Galliae finibus profugi,[266] novas sedes quaerebant. Ingens fuit Romae timor, verentibus civibus ne iterum Galli urbem occuparent. Itaque Marius consul creatus, eique bellum contra Cimbros et Teutonos decretum est; belloque protracto, tertius ei et quartus consulatus delatus est. Teutonos primo adortus proelio oppressit, tantaque caedes hostium fuit ut victores de cruento ftumine, quod prope hostium castra erat, non plus aquae bibisse quam sanguinis dicerentur. Deletis Teutonis Cimbros simili clade affecit; ne mulieribus quidem et infantibus parsum est.
73.—Magnam laudem assecutus propter deletos barbaros Marius potentior in dies fiebat. Neque tamen prodesse civitati volebat sed commodo studebat suo. Itaque plebem plus valere[267] ratus, Lucio Saturnino tribuno plebis leges agrarias ferenti auxilio fuit.[268] Facto deinde tumultu Marium oraverunt patres ut seditionem comprimeret. Is cum aliquamdiu dubitasset quidnam faciendum esset, armatis tandem civibus Saturninum obtruncavit. Neque ex eo tempore quisquam Mario adhibere fidem voluit, cum constaret eum utrasque partes fallere, et nonnisi suo ipsius commodo studere.
74.—Interim crescere tumultus et simultates, querentibus Italis sibi iniurias a Romanis inferri. Et odio infensi Latini, quibus denuntiatum erat ut ex urbe extemplo excederent, seditionem adversus Romanos iniverunt. Ecquem eiusmodi iniurias toleraturum,[269] cum qui semper in officio mansissent, iis spem civitatis omnino abreptam? Ne id quidem sibi concedi ut pro servis habiti in urbe relinquerentur. Qua ex seditione ne clades oriretur M. Livius Drusus tribunus plebis legem tulit ut civitas Italis omnibus daretur. Sed iratis patribus et plebe, eo die quo legem rogari[270] oportebat, tumultus exortus est. Drusus pugione a sicario confossus periit.
75.—Quod scelus ubi percrebuit, cum appareret nihil unquam a Romanis impetrari posse, Itali bellum civibus indixerunt. Inter Italos praecipue eminebat Samnitium[271] virtus. Diu atque atrociter pugnatum est; tandem victi socii a Lucio Cornelio Sulla, qui artem belli didicerat in Africa cum Marius contra Iugurtham dimicaret. Italis tamen, exceptis Samnitibus et Lucanis, cum in deditionem venissent, civitas[272] data est. Apparebat enim, nisi numerus civium auctus esset, Romanos deletum iri, neque aliter concordem fore Italiam, nisi novi cives veteribus civibus pares facti, onera reipublicae suscipere vellent ea conditione ut commodorum partem acciperent. Cum enim in dies crescerent Romanorum fines totque hostes in officio continendi essent, id civibus exitiosissimum fore videbatur si domi quoque inimici eadem qua Romani stirpe oriundi[273] reipublicae inviderent.
76.—Cum Mithradatis, regis Ponti,[274] nimia videretur potestas, bellum ei indictum est, Lucio Cornelio Sullae, uni ex consulibus, negotio[275] dato. Sed cum C. Marius ei hunc honorem eripere conatus esset, Sulla qui adhuc cum legionibus suis in Italia commorabatur, cum exercitu Romam venit, inimicorum alios trucidavit, alios atque ipsum Marium in exilium abire coegit. Tum rebus Romae compositis in Asiam quam celerrime proficisci constituit. Interim Mithradates cum Italos qui in Asia erant interficiendos curavisset, copias auxilio Graecis qui a Romanis defecerant, misit. Sulla tamen, Graecis in deditionem venire coactis, pluribùs proeliis victum Mithradatem coegit ut pacem a Romanis peteret, et provinciis, quas invaserat, relictis, regni sui finibus contentus esset.
78.—L. Sulla Roma profecto parum consentiebant inter se consules, quorum alter Sullae, alter, cui nomen Cinnae erat, Marii partibus favebat. Itaque Cinna conscripto exercitu Marium ad urbem reduxit. Is, tot suis periculis et infortuniis efferatus, ubi de inimicis poenas sumere constituit, per quinque dies quoscunque vellet[278] ex optimatibus trucidabat. Inde septimum consul factus, eo magistratu brevi fruitus est. Septuaginta annos natus morbo decessit, ne militibus quidem gratus, quos saevitiae eius poenitebat. Haud ita multo post Sulla in Italiam regressus est, sed fortiores adversarios certior factus quam quibus resisti posset, in meridionali Italiae regione aliquamdiu commoratus, animos hominum sibi conciliabat,[279] idoneam occasionem regrediendi ad urbem opperiens.
80.—Neque diu otio frui potuit civitas, quamvis patrum auctoritate stabilita, domi respublica iure[282] administraretur. Mox crudescere mala, quibus civitas tamdiu laborabat. Italia enim tot tantisque[283] bellis vastata, colonis in urbes ex agris remotis, cum Sulla militibus suis praedia divisisset, neque tamen eos agrorum culturae assuefacere posset,[284] qui divenditis praediis brevi in urbes redire coeperunt, idem quod antea passim agrorum silentium, eadem pauperum in urbibus frequentia fuit. Patres quoque et optimates in comparandas divitias toti incumbere;[285] dum magistratus suo tantum commodo student, invalida foris respublica fieri coepta est, cum satis constaret iniuriarum, si quae inferrentur, aut tardius aut omnino non vindicem exstiturum.
81.—Itaque in Hispania seditionem init Quintus Sertorius unus e C. Marii legatis, qui regresso Sulla in exsilium abiit. Cum barbaros sibi conciliasset, is[286] enim erat qui eiusmodi hominibus persuadere posset, idem multos Romanos secum haberet, mox tantis praefuit copiis, ut quae vellet,[287] facile exsequi posset. Quod ubi animadverterunt patres, Cn. Pompeium[288] cum magno exercitu adversus eum miserunt. Cum diu pugnatum esset, neque finis belli appareret, Hispanos tandem cladis poenitere coepit. Tum nonnulli e legatis Sertorium in tentorio inter pocula trucidaverunt. Ita finis bello impositus est et Hispania tamdiu vastata requievit.
82.—Nec in Hispania solum acceptae clades. Nam id temporis piratae mare mediterraneum latrociniis infestum habeant, captas mercatorum naves ad suas sedes inter insulas devehebant. Adversus eos susceptae nonnullae expeditiones, neque ex sententia Romanis eventus fuit, cum qui classi praeerant remissius[289] rem agerent. Et in Asia parum prospere res gerebantur, ubi Mithradates,[290] vetus reipublicae hostis, ita modo vincebatur, ut[291] maiore alacritate victores adoriretur. Magna sane virtute utebantur exercitus consulares, sed nusquam finis belli apparebat, cum nondum dux exstiterat qui prohibere posset quominus Mithradates novis sociis sibi coniunctis bellum traheret.[292]
83.—Quae res cum documento[293] sint patrum auctoritatem foris spretam, domi etiam invalidam esse palam fecit novum in Italia bellum commotum. Septuaginta enim quatuor gladiatores duce Spartaco, e ludo gladiatorio, qui Capuae[294] erat, cum effugissent, per Italiam vagantes paene non levius bellum, quam ipse Hannibal, moverunt. Quibus cum fugitivi servi et gladiatores quotidie se coniunxerunt, Spartacus brevi tantis praefuit copiis ut multos duces et duos Romanos consules posset vincere. Sed cum, ut fere fit,[295] apud indoctos homines et coercentium impatientes[296] simultates intercederent, et ipsi victi sunt in Apulia[297] a M. Licinio Crasso proconsule.[298] Mox debellatum est[299] a Cn. Pompeio qui mortuo Sertorio ab Hispania arcessitus erat.
84.—Quibus rebus gestis verebantur cives ne Pompeius, id quod fecerant Marius et Sulla, in urbem cum exercitu ingressus summa potestate potiretur. Neque tamen hoc egit Pompeius privatus in urbem regressus: qui cum optimatibus plebique placere conaretur, omnium sibi favorem conciliavit. Taedebat enim cives belli tot tantisque cladibus affectos, Pompeiusque unus omnium bellis finem imponere posse videbatur. Itaque magnis copiis praefectus, summo patrum plebeiorumque studio,[300] piratas adhuc invictos oppressit, quorum classe deleta non insulis modo quo se recipere solebant, potitus est, sed et castella in continente vi expugnata igne concremavit.
85.—Mox ei delatum est bellum contra Mithradatem et Tigranem.[301] Quo suscepto Mithradatem proelio conserto victum castris exuit.[302] Is cum in fugam se recepisset comitantibus uxore paucisque ex amicorum numero, haud ita multo post, ne in potestatem Romanorum veniret, veneno se interemit. Tigrani deinde Pompeius bellum intulit. Eum brevi victum parte regni multavit et grandi pecunia Inde in Iudaeam[303] transgressus, Hierosolyma[304] caput gentis expugnavit, duodecim milibus Iudaeorum occisis, ceteris in fidem receptis. Tum Romam reversus triumphum insignissimum egit. Ante triumphantis currum ducti sunt filii Mithradatis, filius Tigranis, et Aristobulus rex Iudaeorum.
86.—Dum haec geruntur auctoritas senatus minoris in dies haberi coepta est:[305] erant enim in urbe multi homines neque ii invalidi qui optimatibus adversabantur. Ad quos comprimendos cum unus[306] Pompeius valeret, qui e familiaribus Sullae fuerat, eundem verebantur optimates et parum fidei ei adhibebant. Praecipue inter optimates eminebat M. Porcii Catonis virtus, qui laudator acti temporis[307] pristina Romanorum probitate adhuc utebatur. Magna etiam potestate erat M. Licinius Crassus, qui magnis opibus praeditus, largiendo blandiendoque omnes sibi conciliare conabatur. Orator id temporis facundissimus erat M. Tullius Cicero, vir moderationis expertae[308] idem incorruptissimus qui ut meliora semper probabat ita[309] auctoritatis patrum suasor fuit. Interim maiore semper apud plebem potestate[310] fieri C. Iulius Caesar qui quamvis nobili stirpe Iuliorum oriundus esset, plebi gratissimus fuit.
87.—Quanto in discrimine res Romae fuerint, documento est seditio a Lucio Sergio Catilina inita. Is nobili patre[311] genitus, Sullae idem coniunctissimus, cum aere alieno laboraret, rebus novandis studebat,[312] ita modo se ruinam effugere posse ratus, si magistratus oppressisset. Itaque cum se plebi favere professus esset consulatum petiit absente Pompeio. Qua spe deiectus[313] ubi urbe excessit magnas copias comparavit. Qui ei favebant indicta caussa a M. Tullio Cicerone, qui eo anno consul fuit, capitis damnati sunt. Insequenti anno conserto proelio exercitus Catilinae fusus fugatusque, ipse fortissime dimicans interfectus est. Postea Ciceroni diem dicunt[314] inimici, quod cives indicta caussa[315] capitis damnavisset.[316] Is, cum caussam[317] praestare non potuisset, exsulatum abiit.
88.—In hoc statu rerum verebantur cives ne Pompeius exercitu in urbem ducto omnia suae ditionis faceret. Quam exspectationem fefellit Pompeius, qui exercitu dimisso privatus in urbem iniit. Primum quidem omnes grato in Pompeium animo[318] erant cum metu liberati essent. Is tamen brevi tempore intermisso ubi animadvertit se minore apud plebem gratia esse, intercedentibus etiam simultatibus adversus patres, cum C. Iulio Caesare
et M. Crasso societatem init ut quod quisque vellet,[319] id efficere possent. Itaque Caesar consul factus legem agrariam tulit[320] quae veteranis Pompei agros distribueret. Inde iubente populo proconsul Galliae designatus magnas copias conscripsit.89.—Ineunte vere Caesar in Galliam ingressus intra septem annos totam regionem suae ditionis fecit, et in Britanniam expeditione facta regulos aliquot proeliis vicit. Erant Caesari multa simul agenda, cum continuum fere bellum in Gallia gereretur, neque tamen auderet res Romae[321] negligere. Per totum hoc tempus omnia ex sententia evenerunt. Parcebat victis, quorum si qui in officio[322] manere vellent, in eos summa humanitate utebatur. Ita conciliatis Gallorum animis, vias munire, flumina pontibus iungere, mores et instituta Romana inferre coepit. Quanta autem prudentia provinciam administraverit, documento est quod Galli adversus Romanos dimicare desierunt neque seditionem inierunt ne eo quidem tempore cum Caesar exercitum in Italiam reduxit.
90.—Interim Caesar occasionem opperiebatur, neque tamen e Gallia excedere volebat cum magno in aere alieno neque par solvendo[323] esset, multosque homines qui plurimum apud plebem valebant sibi conciliare cuperet. Cum omnia penes tres viros essent, Pompeius et Crassus consules facti, imperium Caesaris in quinquennium[324] alterum prorogaverunt. Pompeio Hispania, Syria Crasso provincia obtigit. Quae patribus minime cordi esse,[325] quos non fefellit[326] fore ut auctoritas sua minueretur, simul quanto opere[327] mutata esset respublica, gnaros imperio potiturum potentissimum quemque[328] pro ut[329] occasio ei oblata esset.
91.—Circa hoc tempus M. Crassus in Syriam profectus adversus Parthos[330] expeditionem suscepit. Sed cum ad Carrhas, id vico nomen fuit, contra omina et auspicia proelium commisisset, a Surena, Orodis regis duce, victus et interfectus est cum filio, clarissimo et praestantissimo iuvene. Mortuo Crasso inter se dissentire coeperunt Caesar et Pompeius, cum viderent summam potestatem penes se esse, neque alter alteri, ut fit, vellet decedere.[331] Inde ambo copias conscribere, favorem civium conciliare sibi conari, minime ignari bellum civile tantum non[332] adesse et pro imperio dimicandum fore.
92.—Pompeius, cui ut supra demonstratum est Hispania evenerat,[333] contra legem in urbe commoratus senatui persuasit ut magistratus sibi in quinquennium prorogaretur. Quo consilio se Caesarem potentia superaturum esse rebatur, quod ipse exercitum habiturus esset eo tempore cum Caesar se magistratu abdicasset. Interim maiore in dies potestate fieri Pompeius, cum quotidie rixae in urbe exardescerent, neque cives a patribus, quibus parum auctoritatis fuit, retineri possent. Quod ubi cognitum Caesari, rebus novandis[334] studebat, consiliorum Pompei minime ignarus. Quae cum ita essent, bellum civile imminere constabat, neque aliter iudicari posse utri summa potestas deferenda esset.
93.—Itaque Caesar literis ad senatum missis poposcit ut aut ipse Pompeiusque magistratu simul se abdicarent aut ut sibi consulatum petere[335] liceret absenti, nolle enim sese Romam venire nisi eadem sibi quae Pompeio auctoritas concessa esset. Renuentibus patribus duo e tribunis plebis ubi Caesaris caussam frustra susceperunt, relicta urbe ad Caesaris castra se recepere. Is autem occasionem tandem nactus fines Italiae traiecit, se tribunos homines sacrosanctos contra patres iuvare velle professus. Qua re cognita Pompeius ei resisti non posse ratus in Graeciam se contulit. Caesar autem cum sexaginta diebus totam Italiam suae ditionis fecisset in Hispaniam summa: celeritate profectus est. Inde victis Pompei ducibus in urbem regressus animos civium, qua erat humanitate,[336] brevi sibi conciliavit.
94.—Caesar ineunte vere in Graeciam traiecit. Diu cum ancipiti Marte hostiles exercitus dimicassent, in planitie satis magna ad Pharsalum,[337] id vico nomen fuit, acies conserta. Eximia utrinque virtute pugnatum est. Caesar tandem ubi suis imperavit ut ora hostium gladiis peterent, tantum terrorem hostibus iniecit ut in fugam se reciperent. Pompeius actum esse[338] de exercitu suo ratus in navem escendit. Haud ita multo post in Aegypto a sicariis interfectus est. Eum Caesar in Aegyptum secutus, cum caput cruentum deformatumque vidisset, valde flevisse dicitur. Neque victoria abusus summa humanitate erga victos fuit, minime ignarus ita modo stabilitum iri novam potestatem si palam fecisset[339] se cum iure tum[340] clementia rem administrare velle.
95.—In Aegypto autem id temporis pro imperio certabant Ptolemaeus mortui regis filius et soror eius Cleopatra. Quam ubi adiuvare Caesar constituit bellum Ptolemaeo indixit. Is in acie victus in Nilo flumine periit, inventumque est corpus eius cum lorica aurea. Tum Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit. Inde ubi in Asiam traiecit rebellibus fusis fugatisque Romam ad senatum rescripsit talia: veni, vidi, vici. Quibus rebus gestis Romam reversus est, neque diu quiete frui potuit, in Africa conscriptas esse copias ab iis qui Pompei partibus[341] faverent certior factus. Quo ubi perventum est conserto ad Thapsum proelio Pompeianos devicit. Inde in Hispaniam contendere coactus est. Ibi de filiis Pompei qui magnas copias conscripserant victoriam apud Mundam reportavit.
96.—Pacato denique orbe terrarum Caesar ad urbem rediit. Eum patres dictatorem creatum summis honoribus cumulavere. Caesar autem rex fieri cupiens rebus novandis studere, cum a patribus rem minime administrari posse arbitraretur, idem parum magistratibus a plebe tam corrupta tamque venali creatis confideret.[342] Quod consilium uti praestare[343] posset, in civitatem accipere provinciales, patres nonnisi pro consiliariis[344] haberi voluit. Sed in fatis erat[345] ut si quis rex fieri vellet is magno in discrimine versaretur.[346] Neque Caesar ipse tantum sibi honorem statim arrogare audebat, gnarus cives Tarquiniorum[347] nondum oblitos esse. Itaque nondum maturato opus esse ratus, cives sibi conciliare memoriamque tot infortuniorum delere constituit.
98.—Mortuo Caesare tantus luctus omnes fere ordines invasit ut quanto opere[352] desideraretur[353] Caesar plane constaret. Neque Bruto et Cassio eventus rerum ex sententia fuit, cum per tredecim annos discordia civilis ac tumultus in urbe crudescerent. Heredem Caesar instituerat C. Octavium sororis filia[354] genitum, cum proles deficeret. Is iam tum duodeviginti annos natus in Graecia commorabatur, mos enim fuit ut iuvenes Romani urbes Graecas adirent ubi philosophos disserentes audirent.[355] Qui ubi certior factus est quid accidisset Romam reversus est. Inde mutato nomine usus, cum agnomina[356] ei data essent, Caius Iulius Caesar Octavianus appellatus est.
99.—Mortuo Caesare M. Antonius qui ex eius ducibus erat adeo populum concitavit, ut Brutus et Cassius cum ceteris coniuratoribus, veriti ne poenas darent, ex urbe excederent. Tum veterani Caesaris cum Antonium adiissent oraverunt ut sibi mortem ducis tam dilecti tamque expertae bonitatis ulcisci liceret. Quorum precibus haud invitus obtemperavit Antonius, se hoc modo reipublicae praeesse posse ratus. Quod ubi cognitum Octaviano, qui tum forte aberat, Romam redit. Inde paullatim vires ei accrescere, adiunctis multis e Caesaris veteranis, multorum simul civium favore conciliato. Neque ita multo post cum patres bellum Antonio indixissent, eos quantum potuit adiuvit. Acie ad Mutinam[357] conserta victus est Antonius magno detrimento; neque ea victoria incruenta fuit, duobus consulibus cum multis militibus interfectis.
100.—Inde Octavianus consul factus cum adversus tot hostes [pug]nare nollet, pace cum Antonio facta, societatem cum eodem init, cui societati tertium ascripsit[358] M. Lepidum, qui et ipse magnis praeerat copiis. Tum, id quod antea fecerat Sulla, in inimicos saeviri coeptum: multi et clari viri interfecti sunt et inter alios M. Tullius Cicero qui in M. Antonium orationem habuit. Quibus rebus gestis bellum Bruto et Cassio qui magnas in Macedonia copias conscripserant, indictum est. Quibus proelio ad Philippos[359] commisso victis, Cassius sibi mortem conscivit,[360] neque ita multo post Brutus, ad eundem vicum iterum victus, sua manu pugione confossus periit,
101.—Tum inter tres viros convenit ut Antonius Asiae, Octavianus Italiae, Galliae, Hispaniae, Lepidus Africae imperitaret. Itaque Antonius in Asiam profectus, ubi aliquamdiu in Aegypto apud Cleopatram commoratus est, amore captus illam in matrimonium duxit. Multae et graves difficultates Octaviano obiiciebantur,[361] adversus quem Sextus Pompeius Magni[362] filius pugnaret. Is cum magnae classi praeesset mare infestum reddiderat commeatusque intercipiebat, qua ex re verebatur Octavianus ne inopia cives laborarent. Et M. Lepidus se Sexto socium adiunxit cum nimia videretur Octaviani potestas. Hunc tandem victum imperio exuit Octavianus, Sextum in Asiam fugere deleta classe coegit, ubi ab Antonio interfectus est.
102.—Interim Antonius moribus Asiae assuefactus Romanis odio[363] esse coepit. Mox ei cum Octaviano simultates intercedere, cuius potestas nimia videretur, neque enim eum fefellit haud fieri posse ut uterque summo imperio potiretur.[364] An id aequum esse[365] ut alter favorem plebis domi conciliaret, alterius potestas in dies diminueretur? Brevi sese pro regulo Asiatico habitum iri nisi crescentem illius intolerandamque arrogantiam refrenare posset. Itaque bellum anno ante Christum natum trigesimo primo indictum est. Ad Actium[366] navali proelio atrociter pugnatum: victus Antonius in Aegyptum se contulit. Inde certior factus Cleopatram morsu serpentis, quem ipsa suo brachio imposuisset, interemptam esse, mortem sibi conscivit. Itaque cum nusquam Octaviano par[367] superesset, summa rerum penes eundem fuit.
- ↑ ante Romam conditam—English uses many more abstract substantives than Latin. We say, ‘before the foundation (abstract) of Rome;’ the Latins said, ‘before Rome founded.’
- ↑ Etrusci—the Etrurians, Etruscans, or Tuscans. Hence Tuscany. Their country was immediately to the north of Latium, the Tiber being the frontier.
- ↑ decōra—‘embellished.’
- ↑ datur—antiquitati—‘to antiquity is conceded this privilege.’ The clause introduced by ut explains venia (ut consecutive).
- ↑ Vestalis virginis—the Vestal virgins tended the holy fire of Vesta, the goddess of the hearth.
- ↑ Palatino—one of the seven hills on which Rome stood.
- ↑ quorum ageret—the relative takes the subjunctive because it is equal to ut eorum, and therefore has a final force.
- ↑ Sabinis—the inhabitants of Central Italy.
- ↑ Caeninenses—the men of Caenina.
- ↑ Crustuminos—the men of Crustumerium or Crustumium.
- ↑ Fidenates—the men of Fidenae. These towns were all in Latium, near Rome, inhabited by Sabines.
- ↑ Veientes—the men of Veli, an Etrurian city near Rome.
- ↑ quinos—‘five apiece.’
- ↑ confusum—‘confusedly divided.’
- ↑ Albanos—the inbabitants of Alba Longa, the most ancient town of Latium, said to have been founded by Ascanius, the son of the Trojan Aeneas, who fled to Italy after the fall of Troy. Romulus belonged to the royal house of Alba.
- ↑ Coelio monte—another of the seven hills.
- ↑ aetate—abl. of respect.
- ↑ agunt—‘plead.’
- ↑ priusquam dimicarent—priusquam takes the subjunctive if the action of the verb has not taken place.
- ↑ cum bona pace—‘on fair terms’.
- ↑ terni—‘three on each side.’
- ↑ vice—‘at the peril.’
- ↑ ut—sic—‘and though—yet.’
- ↑ pugnam—‘the attack.’
- ↑ eventu proelii perspecto—‘when he had clearly seen the issue of the battle.’
- ↑ quo—vwhen there is a comparative in the clause quo is used instead of ut. (quo = ut eo ; eo is the ablative of measure.)
- ↑ in diversa—‘in different directions.’
- ↑ cives transportandos curavit—‘had the citizens transferred.’ This is the usual construction with curo.
- ↑ Ianiculum—so called after the god Ianus, who according to an old legend was once a king in Latium, and built his city on this hill.
- ↑ in censum delatis—‘brought under the census.’
- ↑ Ardea—the chief town of the Rutuli, in Latium.
- ↑ parens—‘a relation.’
- ↑ Tarquinio ademit—the Latin idiom is ‘to take away to a person.’ Compare in French, ‘arracher â quelqu’un.’
- ↑ exsulatum—the supine. It is the accusative of the verb-noun exsulare, and is used after the verb of motion.
- ↑ coepti sunt—this is the usual form instead of coeperunt when the verb depending on it is in the passive voice.
- ↑ placuit—‘it was resolved.’
- ↑ qui scirent—the relative here takes the subjunctive as it has a causal force: (qui=cum ii, ‘since they’).
- ↑ ne quisquam—this is the way to translate ‘that no one,’ except in consecutive clauses, when ut nemo is used.
- ↑ non multum—caperetur—‘the city was nearly taken;’ lit. ‘not much was wanting but that, etc.’ abfuit is impersonal.
- ↑ Tusculum—in Latium, about 10 miles from Rome.
- ↑ ut supra demonstratum est—‘as has been shown in a former chapter.’
- ↑ demigrant—historic present.
- ↑ Tiberi obiecto—‘by being guarded by the Tiber’. lit. ‘the Tiber being opposite.’
- ↑ Cocliti—dative (Cocles=one-eyed), attracted into the case of cui. This is the most usual construction in giving a name.
- ↑ monuit ut interrumperent—You can only ascertain the right construction after such verbs as moneo, by analysing the dependent clause. Here it is evidently an indirect command.
- ↑ se excepturum—indirect statement, often, as here, without a verb to govern it, depending on the sense.
- ↑ servitia—‘slaves,’ abstract for concrete.
- ↑ alienam—understand libertatem.
- ↑ oppugnatum—supine. 10, note.
- ↑ aciem—‘the line of battle,’ (ac- sharp); as opposed to agmen (ago), ‘the line of march.’
- ↑ ingenti gradu—‘with his huge stride.’
- ↑ proinde legeret—indirect command; without ut, when, as here, it is simply the indirect form of his command in the imperative.
- ↑ via Sacra—the chief street in Rome, leading to the Capitol, or citadel.
- ↑ operae est—‘it is worth while.’ Another form is operae pretium est.
- ↑ lacum Regillum—in Latium.
- ↑ quin confligerent—’from fighting.’ quin (qui, old form of ablative =how, ne, old form of negative).
- ↑ dictator—in times of extreme peril the safety of the state was intrusted to a single man with this title. He used to appoint a second in command with the title of magister equitum.
- ↑ Mamilium—a Tuscan chief, son-in-law of Tarquinius.
- ↑ infestis hastis—‘with lance in rest.’
- ↑ traiectum sit—primary sequence instead of traiiceretur, to make the description more vivid. This is called Narrative Stress.
- ↑ referentibus pedem—‘retreating.’
- ↑ ex transverso—‘sideways.’
- ↑ ancipiti—‘on either side.’
- ↑ impulsi—understand sunt. The auxiliary verb is often omitted.
- ↑ inclinavit—‘wavered.
- ↑ ’Castori—Castor and Pollux, the Dioscuri (sons of Zeus), were twin demigods: the former was celebrated for his horsemanship and the latter for his skill in boxing. They were especially worshipped as the patrons of sailors.
- ↑ coepta—11, note.
- ↑ armatus—the people in their centuries had certain arms assigned to each class, so that it was a military as well as a civil classification.
- ↑ comitia—the assemblies of the people for electing magistrates (cum—eo). There were three varieties of the comitia:
- Curiata: of the old noble families in their curiae, the aristocratic classification.
- Centuriata: of the people in their centuries or classes according to their property.
- Tributa: of the people in their tribes.
- ↑ qui uteretur—2, note.
- ↑ neque autem—afficeretur—‘it was inevitable that … should be visited with loss.’ 16, note.
- ↑ assiduo—‘constant.’
- ↑ patres conscripti—‘Conscript Fathers,’ properly patres et conscripti, the old Senators and the new.
- ↑ quo—‘to the place whither.’
- ↑ signa ferri iubet—’gives the order to march.’
- ↑ numero—abl. of respect.
- ↑ collatis signis—‘in pitched battle.’
- ↑ ut—venirent—this clause takes the place of the accusative and infinitive, and acts as a subject to accidit. This construction is found after such verbs and expressions as contingit, evenit, sequitur, reliquum est, fieri potest, etc.
- ↑ aere alieno—‘debt’. Lit. ‘another person’s money’.
- ↑ monte Sacro—This hill was close to Rome.
- ↑ qui suaderet—2, note.
- ↑ ageret—15, note.
- ↑ ea condicione—‘on condition’ The demonstrative is not to be translated.
- ↑ qui praestarent—qui has a consecutive force and so takes the subjunctive (qui=tales ut).
- ↑ Spurio—13, note.
- ↑ legem tulit—‘proposed a law.’ Laws were enacted by the people in their comitia, (20, note). The proposer of the law, which was called a rogatio till it was passed, was said ferre or rogare legem. The term rogatio answers to our ‘bill’ and lex to ‘act of parliament.’
- ↑ ager publicus—common land belonging to the state.
- ↑ obtinerent—‘held.’
- ↑ quod conaretur—virtually sub-oblique; i.e. because they said he attempted : conabatur would mean that he did actually make the attempt. The rule may be put briefly thus: clauses that give the opinion of other people than the writer require the subjunctive.
- ↑ Cassio—10, note.
- ↑ in dies—‘from day to day.’
- ↑ auctoribus tribunis—‘the tribunes acting as spokesmen.’
- ↑ iubere—‘to ratify.’
- ↑ comitiis—20, note.
- ↑ summa potestas—in later times laws passed by the people in the comitia tributa were called plebiscita and had the same force as laws passed in the other comitia.
- ↑ eo miseriae—‘to such a pitch of wretchedness.’ Lit. ‘thither of wretchedness.’
- ↑ ita modo, etc.—13, note.
- ↑ si constitisset—‘if it was definitely settled.’
- ↑ ecquem non poenitere—Questions in oratio obliqua if of the first or third person are usually in the infinitive. They are practically exclamations, not questions. Questions that require an answer are in the subjunctive.
- ↑ promulgatae sunt—‘were read.’ A lex or rogatio (24, note) was said promulgari when its provisions were published, like the three readings of a bill in the House of Commons.
- ↑ idem—‘and also.’ idem is nom. masc.
- ↑ rogationes—24, note.
- ↑ prorogata est—‘was renewed.'
- ↑ iure intercessionis—‘their right of veto.’ The tribunes could stop any proceeding by simply saying Veto, ‘I forbid.’
- ↑ designatus—a magistrate was said designari, when elected, but before entering upon the duties of office.
- ↑ Volscorum—a people of Latium.
- ↑ coleret—indirect command, depending on a verb of command understood from negarit.
- ↑ diem dicunt—‘appointed a day for the trial of.’
- ↑ re infecta—‘without accomplishing their purpose.’
- ↑ Aequi—a race of mountaineers in Latium.
- ↑ dictus sit—the perfect (aorist) subjunctive is used in consecutive clauses instead of the imperfect when it is desired to lay great stress on the consequence.
- ↑ nudum—‘in his shirt-sleeves.’
- ↑ Veientes.—2, note.
- ↑ Faleriis—a city of Etruria.
- ↑ quod divisisset—24, note.
- ↑ exsulatum—supine.
- ↑ Galli Senones—they originally lived in the north of Gaul.
- ↑ Allia—about six miles from Rome.
- ↑ Capitolium—the citadel of Rome on the Capitoline hill.
- ↑ Anienem—the river Anio (gen. Anienis as if from Anien), fowing into the Tiber three miles above Rome.
- ↑ ne tum quidem—notice the position of the emphatic word betweenne and quidem.
- ↑ neque recusare se—the narrative glides off into the oralio obliqua without any verb to introduce it; 13, note.
- ↑ Latinum illud bellum—‘the celebrated Latin war.’
- ↑ ancipiti Marte—‘with doubtful success.’
- ↑ convenisse—‘that it was agreed.’
- ↑ Diis Manibus—the Manes, or souls of the dead were worshipped.
- ↑ parum dicto audientes—‘disobedient to his commands.’
- ↑ ut—lacesseret—subject to accidit; 22, note.
- ↑ quanto—abl. of measure.
- ↑ ut supra demonstravimus—‘as we have shown in a former chapter.’
- ↑ maiore—habita—‘while thinking more of them (the Romans) than of themselves.’ Ipse is used to refer to the original subject when there are several, to avoid confusion.
- ↑ in officio—‘faithful.’
- ↑ confirmandas—‘win over.’
- ↑ coeptum est—11, note.
- ↑ magistro equitum—16, note.
- ↑ Samnites—a race of mountaineers inhabiting the Matese hill-country in Central Italy.
- ↑ Furculae Caudinae—The Caudine Forks, i.e. the pass of Caudium, a town in the Samnite country.
- ↑ Sentinum—a town of Central Italy.
- ↑ devicerunt—stronger than vicerunt.
- ↑ in victos atrociter saevitum est—‘terrible atrocities were committed on the defeated.’
- ↑ Tarentinis—the people of Tarentum, an important Greek city on the gulf of the same name in S. Italy.
- ↑ Pyrrhum—King of Epirus, a mountainous province in N. W. Greece.
- ↑ poposcerunt—Notice the double acc. after the verb of asking.
- ↑ pugnantes nox diremit—‘night put an end to the contest.’
- ↑ sepeliendos curavit—‘saw to the burial of.’
- ↑ adverso vulnere— with their wounds in front.’
- ↑ in primis—‘particularly.’
- ↑ de Pyrrho—‘over Pyrrhus.’
- ↑ id temporis—‘at that time.’
- ↑ miratus sit—11, note.
- ↑ Cincinnatus ille—‘the celebrated Cincinnatus.’
- ↑ quod relegasset—24, note.
- ↑ negotium exhiberi—‘that annoyance was being occasioned.’
- ↑ arbitraretur—after qui with a causal force = since he.
- ↑ missum esse facturum—‘would set free.’
- ↑ Carthago—a powerful city on the N. const of Africa, founded in early times by Phoenicians. Till her defeat by the Romans she was the chief maritime power in the world. The Romans had long been jealous of her wealth and influence, and were determined to pick a quarrel.
- ↑ Messana—(Messina), a city in Sicily on the straits of the same name.
- ↑ quin—‘come.’ Originally an interrogative conveying a notion of encouragement = why not? quin = qui, old form of ablative, —ne, old form of negative.
- ↑ religio—‘religious scruples.’
- ↑ Xanthippo—this officer was a soldier of fortune, a Greek by birth, who had long served in the Carthaginian army, which in a great measure consisted of mercenaries.
- ↑ de permutandis captivis—‘about an exchange of prisoners.’
- ↑ tanti—‘so valuable,’ understand pretii.
- ↑ ancipiti Marte—‘with doubtful success.’
- ↑ quo facilius—6, note.
- ↑ adorirentur—subj. after quibus, which has a consecutive force = tales ut iis.
- ↑ penderent—distinguish between pendo and pendeo.
- ↑ nocitura erat—‘was certain to injure.’
- ↑ ut—sufficeret—subject to fieri poterat; 22, note.
- ↑ disciplina—abl. of respect.
- ↑ posse—There is no future infinitive of posse. Verbs of hoping and promising naturally take one.
- ↑ cum—proficisceretur—‘when he was on the point of setting out.’
- ↑ etiam—This is the nearest approach to a direct affirmative particle in Latin.
- ↑ demortuo—used instead of mortuo when the place of the dead person was to be filled by a successor.
- ↑ instituisse—‘had trained.’
- ↑ Saguntum—said to have been a Greek colony.
- ↑ quererentur—after qui final.
- ↑ Pyrenaei—the Pyrenees, between France and Spain.
- ↑ Rhodanus—the Rhone, flowing into the Mediterranean Sea.
- ↑ maturato—‘haste.’ The neuter of the participle used as a substantive.
- ↑ si reputaveris—Notice the superior exactness of the Latin. We say, less correctly, ‘if you remember,’ where the Latin idiom is ‘if you shall have remembered.’
- ↑ ad—‘nearly.’
- ↑ visum est patribus—‘the senate resolved.’
- ↑ Ticinum—the Ticinus in N. Italy, falling into the Padus (Po).
- ↑ vix—et—‘hardly—when.’
- ↑ Trebiam—This river also falls into the Po.
- ↑ tantum non—‘all but.’
- ↑ Gallos Cisalpinos—the Gauls on the Italian side of the Alps—the inhabitants of N. Italy.
- ↑ actum fuisset de—“it would have been all up with.’
- ↑ Trasimenum—a lake in Etruria.
- ↑ demortuorum—46, note.
- ↑ differendo—‘by protracting.’
- ↑ carpere—‘to harass.’
- ↑ excipere—‘cut off.’
- ↑ posset—subjunctive after quocunque; generic use of relative (an extension of the consecutive use), nsed to denote a class, not a particular thing. So Sunt qui faciant hoc, ‘there is a class of people who act thus,’ but Mortui sunt qui hoc fecerunt, ‘they who did this are dead.’
- ↑ posset—subjunctive after qui consecutive, = ut is.
- ↑ discurrere—historic infinitive, often used instead of a finite verb for the sake of variety.
- ↑ Fabio—dative, denoting disadvantage to the indirect object.
- ↑ Tarento—36, note.
- ↑ per speciem—‘under the pretence.‘
- ↑ receptui cecinit—‘gave the signal for retreat.’
- ↑ se contulit—‘had recourse.’
- ↑ Romanis—Hannibalem—‘that the Romans had a Hannibal of their own.’ The reflexive pronoun can be used with reference to the object when it causes no confusion of ideas.
- ↑ Cannae—a village in Apulia, in S. Italy.
- ↑ neque usquam—preferable to et nusquam.
- ↑ neque ullam—preferable to et nullam.
- ↑ Metaurum—a small river in Umbria, in Central Italy, flowing into the Adriatic.
- ↑ actum esse—49, note.
- ↑ dato negotio ut—‘being intrusted with the duty of.‘
- ↑ exsulatum—supine.
- ↑ devictis—stronger than victis.
- ↑ Macedonum— Macedonia, to the N. of Greece, now [in the 1890s] part of Turkey.
- ↑ his legibus—ablative of condition.
- ↑ quaterna—The distributive numeral shews that the payment was to be annual.
- ↑ Lacedaemoniis—the inhabitants of Laconia, in S. Greece. Its capital was Sparta.
- ↑ quibus—attracted into the case of its antecedent; = is quas.
- ↑ ut fit—‘as usual.’
- ↑ Numantiae—one of the most important towns in Spain.
- ↑ quod civium supererat—‘all the remaining citizens.’
- ↑ Numidiae—a province in N. Africa.
- ↑ imperarent—-subjunctive after qui final.
- ↑ ut ita dicam—‘so to speak.‘
- ↑ in officio—‘loyal.’
- ↑ servitutem—cognate accusative, or accusative of kindred meaning, used with neuter verbs.
- ↑ coepta sunt—11, note.
- ↑ pro ut vincebantur—‘as they were severally conquered.’
- ↑ ratio—‘means.’
- ↑ toti incumbebant—‘devoted themselves.‘
- ↑ in dies—‘from day to day.‘
- ↑ in peius ruere—‘to deteriorate.‘
- ↑ agnomen—‘an honorary title.’ praenomen was the name of the individual, nomen the name of the gens. A man might also have a cognomen to distinguish his particular family from other families of the same gens.
- ↑ His—simultates—‘these men had serious grounds for differing.‘
- ↑ inimici—‘personal enemies,’ as opposed to hostis, a public foe.
- ↑ Syria—an important province of Asia, between Asia Minor and Egypt.
- ↑ furatus esset—24, note.
- ↑ sibi obiici—‘that they were reproached with.‘
- ↑ pluris—descriptive genitive (genitive of quality), understand pretii.
- ↑ obirent—‘filled.‘
- ↑ constabat—‘consisted.’
- ↑ optimus quisque—‘all the best men.‘
- ↑ rationem—‘care.‘
- ↑ comitiis—20, note.
- ↑ nolentibus civibus—‘if the citizens disapproved of it.’
- ↑ stipendia faciebant—‘used to serve in the army.‘
- ↑ mereri—historic infinitive. The meaning is the same as that of stipendia faciebant.
- ↑ segni—‘ remaining inactive’ (sine, ignis).
- ↑ neque quicquam—preferable to et nihil.
- ↑ penes—steterat—‘had remained with the Romans.‘
- ↑ iis spem—10, note.
- ↑ mos—administrarent—The ut clause explains mos; a kind of consecutive clause.
- ↑ admisso quo facinore—‘having committed some crime or other.’ quo = aliquo.
- ↑ eo munere— ‘this post,’ namely, being governor of a province.
- ↑ tulit—‘proposed;’ see 24, note.
- ↑ auctore Tiberio—‘on the motion of Tiberius.’ Notice how the Latins prefer the concrete auctor to any abstract word meaning ‘motion.’
- ↑ minimi—understand pretii.
- ↑ civitatem—‘the franchise,’ or rights of citizenship.
- ↑ circenses—understand ludos.
- ↑ Piso ille—‘the well-known Piso.‘
- ↑ Frugi—called the Frugal. Frugi, originally a dative= ‘for food, fit for food.’
- ↑ consularis—‘though of consular rank.’
- ↑ libeat—understand ut.
- ↑ lege Sempronia—the law proposed by C. Sempronius Gracchus.
- ↑ Numidas—59, note.
- ↑ Numidici—thus Scipio got the title of Africanus. Nomen is used loosely for agnomen; see 62, note.
- ↑ idem—‘and also.’
- ↑ quicquid vellet—50, note.
- ↑ profugi—From the earliest times and inall countries there are traces of such migrations. Nations yielding to pressure from more powerful invaders became în turn invaders themselves.
- ↑ plus valere—‘was the stronger party.’
- ↑ auxilio fuit—‘supported,’ lit. ‘was for a help:’ dative of complement. A common construction, but only with abstract words.
- ↑ ecquem toleraturum—The narrative glides into the oratio obliqua without a verb to introduce it, as it is easy to supply one from the sense. For the mood see 26, note.
- ↑ legem rogari—-24, note.
- ↑ Samnitium—a powerful people in Central Italy.
- ↑ civitas—‘ the franchise.’
- ↑ eadem—oriundi—‘sprung from the same stock as the Romans.‘
- ↑ Ponti—the N.E. portion of Asia Minor along the coast of the Black Sea.
- ↑ negotio—‘the conduct of the war.‘
- ↑ Minturnas—Minturnae, a town in Latium, at the mouth of the river Liris.
- ↑ in se animadverti—‘proceedings to be taken against him.‘
- ↑ quoscunque vellet—see 50, note.
- ↑ conciliabat—‘tried to win over.‘
- ↑ magnis itineribus—‘by forced marches.’
- ↑ privatus—‘as a private citizen.’
- ↑ iure—‘with justice.’
- ↑ tot tantisque—The Latins do not use two adjectives referring to the same word without a connecting particle.
- ↑ neque posset—‘without being able.‘
- ↑ toti incumbere—‘devoted themselves entirely.’
- ↑ is=talis.
- ↑ quae vellet—The subjunctive can be explained in accordance with the rule in 50, note; or else as depending on posset, and therefore assimilated with it.
- ↑ Pompeium—Caesar’s great rival in the next Civil War, renowned as a statesman and soldier.
- ↑ remissius—‘too negligently.’
- ↑ Mithradates—King of Pontus; 76, note.
- ↑ ita—ut—‘merely suffered defeat to, etc.’
- ↑ quominus traheret—‘from prolonging.‘
- ↑ documento—‘a proof.’ 73, note.
- ↑ Capuae—Capua, a town of Campania in Central Italy.
- ↑ ut fere fit—‘as is usually the case.‘
- ↑ coercentium impatientes—‘impatient of restraint.’ The Latin idiom is ‘of restrainers,’ as they almost always prefer the concrete to the abstract.
- ↑ Apulia—the S.E, of Italy.
- ↑ proconsule—After his year of office had expired, the outgoing consul was intrusted with the government of one of the provinces of the empire for a term of five years, with the title of proconsul.
- ↑ debellatum est—‘the war was brought to a end.’
- ↑ . summo studio—‘with the greatest enthusiasm.’
- ↑ Tigranes—King of Armenia, in Asia Minor.
- ↑ victum castris exuit—‘defeated and despoiled of his camp.’
- ↑ Iudaeam—Judaea, the S. of the Holy Land.
- ↑ Hierosolyma, (ōrum). Jerusalem.
- ↑ coepta est—11, note.
- ↑ unus—‘alone.’
- ↑ temporis acti—‘past time.’
- ↑ moderationis expertae—descriptive genitive, or genitive of quality (always with epithet).
- ↑ ut—ita—‘though always approviug a better system, yet, etc.’
- ↑ maiore potestate—descriptive ablative (always with epithet).
- ↑ patre—abl. of origin.
- ↑ rebus novandis studebat—‘was in favour of a revolution.’
- ↑ qua spe deiectus—‘disappointed of this hope.’
- ↑ diem dicunt—41, note.
- ↑ indicta caussa—‘unheard.’
- ↑ damnavisset—24, note.
- ↑ caussam—make good his case,’
- ↑ grato animo—descriptive (abl. of quality with epithet).
- ↑ quod quisque vellet—50, note.
- ↑ tulit—24, note.
- ↑ Romae—locative, Romai was the old form. The locative originally ended in -i (singular), and -is or -bus (plural).
- ↑ in officio—‘loyal.’
- ↑ par solvendo—‘able to pay his debts;’ lit. ‘equal to paying.’
- ↑ quinquennium—83, note.
- ↑ minime cordi esse—‘were not at all agreeable.” 73, note.
- ↑ quos non fefellit—‘who did not fail to observe,’ lit. ‘whom it did not deceive.’
- ↑ quanto opere—often written as one word, quantopere.
- ↑ potentissimum quemque—‘all the most powerful men,’ lit. ‘each most powerful man.’
- ↑ pro ut—‘according as.’
- ↑ Parthos—The term Parthi was properly applied to the inhabitants of Parthia, a county to the S.E, of the Caspian Sea. It is here used of the nomad tribes of Mesopotamia (the country between the Tigris and Euphrates to the S. of Asia Minor).
- ↑ decedere— give way to.’
- ↑ tantum non—‘all but.’
- ↑ evenerat—‘had been assigned by lot.’
- ↑ rebus novandis—87, note.
- ↑ petere—‘stand for.’
- ↑ qua erat humanitate—‘such was the geniality of his nature.’—abl. of quality, (descriptive).
- ↑ Pharsalum—Pharsalus, a town în Thessaly.
- ↑ actum esse—49, note.
- ↑ si palam fecisset—‘if he proved.’ Notice the superior exactness of the Latin idiom, ‘if he should have proved.’
- ↑ cum—tum—‘both—and.’
- ↑ partibus—‘the faction.’
- ↑ idem parum confideret—‘and also had little trust in.’
- ↑ praestare—‘carry into effect.’
- ↑ nonnisi pro consiliariis— merely as councillors.’
- ↑ in fatis erat—‘it was decreed by fate.’
- ↑ versaretur—‘should be involved.’
- ↑ ‘Tarquiniorum—the last of the kings.
- ↑ tot tantarumque—Two adjectives referring to the same word must be connected by ‘and,’ in Latin.
- ↑ auctoribus—‘headed by:’ lit. ‘being the authors,’ abl. abs.
- ↑ fas—imperitaret—66, note.
- ↑ quanta virtute—abl. of quality.
- ↑ quanto opere—90, note.
- ↑ desideraretur—‘was missed.’
- ↑ filia—abl. of origin.
- ↑ ubi audirent—ubi final, = ut ibi.
- ↑ agnomina—62, note.
- ↑ . Mutinam—Mutina (Modena), in N. Italy.
- ↑ tertium ascripsit—‘enrolled as a third.’
- ↑ Philippos—Philippi, a town in Macedonia, also famous as being the first place in Europe in which the gospel was preached.
- ↑ sibi mortem conscivit—‘committed suicide.’
- ↑ obiiciebantur—‘were thrown in the way of.’
- ↑ Magni—i.e. the great Pompeius.
- ↑ odio—‘hateful;’ lit. ‘for a hate.’ 73, note.
- ↑ ut potiretur—22, note.
- ↑ an id aequum esse—for the mood, 26, note. The oratio obliqua depends on the sense, not being introduced by a verb.
- ↑ Actium—a promontory in Acarnania in N. Greece.
- ↑ par—‘a match.’
| Preface |
Part II |
 |
Hic textus infectus est; si tibi opus complere placet, recensere potes, sed prius auxilii consilia vide. Indicem vide |