Conticuēre omnēs intentīque ōra tenēbant
inde torō pater Aenēās sīc ōrsus ab altō:
Īnfandum, rēgīna, iubēs renouāre dolōrem,
Trōiānās ut opēs et lāmentābile rēgnum
ēruerint Danaī, quaeque ipse miserrima uīdī 5
et quōrum pars magna fuī. Quis tālia fandō
Myrmidonum Dolopumue aut dūrī mīles Ulixī
temperet ā lacrimīs? Et iam nox ūmida caelō
praecipitat suādentque cadentia sīdera somnōs.
Sed sī tantus amor cāsūs cognōscere nostrōs 10
et breuiter Trōiae suprēmum audīre labōrem,
quamquam animus meminisse horret lūctūque refūgit,
incipiam. Fractī bellō fātisque repūlsi
ductōrēs Danaum tot iam lābentibus annīs
īnstar montis equum dīuīnā Palladis arte 15
aedificant, sectāque intexunt abiete costās;
uōtum prō reditū simulant; eā fāma uagātur.
Hūc dēlecta uirum sortītī corpora fūrtim
inclūdunt caecō laterī penitusque cauernās
ingentīs uterumque armātō mīlite complent. 20
Est in conspectū Tenedos, nōtissima fāmā
īnsula, dīues opum Priamī dum rēgna manēbant,
nunc tantum sinus et statiō male fīda carīnīs:
hūc sē prōuectī dēsertō in lītore condunt;
nōs abiisse ratī et uentō petiisse Mycēnās. 25
Ergō omnīs longō soluit sē Teucria lūctū;
panduntur portae, iuuat īre et Dōrica castra
dēsertōsque uidēre locōs lītusque relictum:
hīc Dolopum manus, hīc saeuus tendēbat Achilles;
classibus hīc locus, hīc aciē certāre solēbant. 30
Pars stupet innūptae dōnum exitiāle Mineruae
et mōlem mīrāntur equī; prīmusque Thymoetēs
dūcī intrā mūrōs hortātur et arce locārī,
sīue dolō seu iam Trōiae sīc fāta ferēbant.
At Capys, et quōrum melior sententia mentī, 35
aut pelagō Danaum īnsidiās suspectaque dōna
praecipitāre iubent subiectīsque ūrere flammīs,
aut terebrāre cauās uterī et temptāre latebrās.
Scinditur incertum studia in contrāria uulgus.
Prīmus ibi ante omnīs magnā comitante cateruā 40
Lāocoōn ārdēns summā dēcurrit ab arce,
et procul 'Ō miserī, quae tanta īnsānia, cīuēs?
Crēditis āuectōs hostīs? Aut ūlla putātis
dōna carēre dolīs Danaum? Sīc nōtus Ulixēs?
Aut hōc inclūsī lignō occultantur Achīuī, 45
aut haec in nostrōs fabricāta est māchina mūrōs,
īnspectūra domōs uentūraque dēsuper urbī,
aut aliquis latet error; equō nē crēdite, Teucrī.
Quidquid id est, timeō Danaōs et dōna ferentīs.'
Sīc fātus ualidīs ingentem uīribus hastam 50
in latus inque ferī curuam compāgibus aluum
contorsit. Stetit illa tremēns, uterōque recussō
īnsonuēre cauae gemitumque dedēre cauernae.
Et, sī fāta deum, sī mēns nōn laeua fuisset,
impulerat ferrō Argolicās foedāre latebrās, 55
Trōiaque nunc stāret, Priamīque arx alta manērēs.
Ecce, manūs iuuenem intereā post terga reuīnctum
pāstorēs magnō ad rēgem clāmōre trahēbant
Dardanidae, quī sē ignōtum uenientibus ultrō,
hoc ipsum ut strueret Trōiamque aperīret Achīuis, 60
obtulerat, fīdēns animī atque in utrumque parātus,
seu uersāre dolōs seu certae occumbere mortī.
Undique uīsendī studiō Trōiāna iuuentūs
circumfūsa ruit certantque inlūdere captō.
Accipe nunc Danaum īnsidiās et crīmine ab ūnō 65
disce omnīs.
Namque ut cōnspectū in mediō turbātus, inermis
cōnstitit atque oculīs Phrygia agmina circumspexit,
'Heu, quae nunc tellūs,' inquit, 'quae mē aequora possunt
accipere? Aut quid iam miserō mihi dēnique restat, 70
cui neque apud Danaōs usquam locus, et super ipsī
Dardanidae īnfēnsī poenās cum sanguine poscunt?'
Quō gemitū conuersī animī compressus et omnis
impetus. Hortāmur fārī quō sanguine crētus,
quidue ferat; memoret quae sīt fīdūcia captō. 75
Ille haec dēpositā tandem formīdine fātur
'Cūncta equidem tibi, rēx, fuerit quodcumque, fatēbor
uēra,' inquit; 'neque mē Argolicā dē gente negābō.
Hoc prīmum; nec, sī miserum fortūna Sinōnem
fīnxit, uānum etiam mendācemque improba finget. 80
Fandō aliquod sī forte tuās peruēnit ad aurīs
Bēlīdae nōmen Palamēdis et incluta fāma
glōria, quem falsā sub prōditiōne Pelasgī
īnsontem īnfandō indiciō, quia bella uetābat,
dē miserē nēcī, nunc cassum lūmine lūgent: 85
illī mē comitem et cōnsanguinitāte propinquum
pauper in arma pater prīmīs hūc mīsit ab annīs.
Dum stābat rēgnō incolumīs rēgumque uigēbat
conciliīs, et nōs aliquod nōmenque decusque
gessimus. Inuidiā postquam pellācis Ulixī, 90
haud ignōta loquor, superīs concessit ab ōrīs,
adflīctūs uītam in tenebrīs lūctūque trahēbam
et cāsum īnsontis mēcum indignābar amīcī.
Nec tacuī dēmēns et mē, fors sī qua tulisset,
sī patriōs umquam remeassem uictor ad Argōs, 95
prōmīsī ultōrem et uerbīs odia aspera mōuī.
Hinc mihi prīma malī lābēs, hinc semper Ulixēs
crīminibus terrēre nouīs, hinc spargere uōcēs
in uulgum ambiguās et quaerere cōnscius arma.
Nec requiēuit enim, dōnec Calchante ministrō, 100
sed quid ego haec autem nēquīquam ingrāta reuoluō,
quīdue moror? Sī omnīs ūnō ōrdine habētis Achiuōs,
idque audīre sat est, iamdūdum sūmite poenās:
hoc Ithacus uelit et magnō mercentur Atrīdae.'
Tum uērō ārdēmus scītārī et quaerere causās, 105
ignārī scelerum tantōrum artisque Pelasgae.
Prōsequitur pauitāns et fīctō pectore fātur:
'Saepe fugam Danaī Trōiā cupiēre relictā
mōlīrī et longō fessī discēdere bellō;
fēcissentque utinam! Saepe illōs aspera pontī 110
interclūsit hiems et terruit Auster euntīs.
Praecipuē cum iam hīc trabibus contextus acernīs
stāret equus, tōtō sonuērunt aethere nimbī.
Suspēnsī Eurypylum scītātum ōrācula Phoebī
mittimus, isque adytīs haec trīstia dicta reportat: 115
'Sanguine plācastis uentōs et uirgine caesā,
cum prīmum Īliacās, Danaī, uēnistis ad ōrās;
sanguine quaerendī reditūs animāque litandum
Argolicā.' Uulgī quae uox ut uēnit ad aurīs,
obstipuēre animī gelidusque per īma cucurrit 120
ossa tremor, cui fāta parent, quem poscat Apollō.
Hīc Ithacus uātem magnō Calchanta tumultū
prōtrahit in mediōs; quae sint ea nūmina dīuum
flāgitat. Et mihi iam multī crēdēle canēbant
artificīs scelus, et tacitī uentūra uidēbant. 125
Bis quīnōs silet ille diēs tēctusque recūsat
prōdere uōce suā quemquam aut oppōnere mortī.
Uix tandem, magnīs Ithacī clamōribus āctus,
compositō rumpit uōcem et mē dēstinat ārae.
Adsēnsēre omnēs et, quae sibi quisque timēbat, 130
ūnius in miserī exitium conuersa tulēre.
Iamque diēs īnfanda aderat; mihi sācra parārī
et salsae frūgēs et circum tempora uittae.
Ēripuī, fāteor, lētō mē et uincula rūpī,
līmōsōque lacū per noctem obscūrus in uluā 135
dēlituī dum uēla darent, sī forte dedissent.
Nec mihi iam patriam antīquam spēs ūlla uidendī
nec dulcīs nātōs exoptātumque parentem,
quōs illī fors et poenās ob nostra reposcent
effugia, et culpam hanc miserōrum morte piābunt. 140
Quod tē per superōs et cōnscia nūmina uērī,
per sī quā est quae restet adhūc mortālibus usquam
intemerāta fidēs, ōrō, miserēre labōrum
tantōrum, miserēre animī nōn digna ferentis.'
Hīs lacrimīs uītam damus et miserēscimus ultrō. 145
Ipse uirō prīmus manicās atque arta leuārī
uincla iubet Priamus dictīsque ita fātur amīcīs:
'Quisquis es, āmissōs hinc iam oblīuīscere Grāiōs,
noster eris! Mihique haec ēdissere uēra rogantī:
Quō mōlem hanc immānis equī statuēre? Quis auctor? 150
Quīdue petunt? Quae religiō? Aut quae māchina bellī?'
Dīxerat. Ille dolīs īnstrūctus et arte Pelasgā
sustulit exūtās uinclīs ad sīdera palmās:
'Uōs, aeternī ignēs, et nōn uiolābile uestrum
testor nūmen,' ait, 'uōs ārae ēnsēsque nefandī, 155
quōs fūgī, uittaeque deum, quās hostia gessī:
fās mihi Grāiōrum sacrāta resoluere iūra,
fās ōdisse uirōs atque omnia ferre sub aurās,
sī qua tegunt, teneor patriae nec lēgibus ūllīs.
Tū modo prōmissīs maneās seruātaque seruēs 160
Trōia fidem, sī uēra feram, sī magna rependam.
Omnis spēs Danaum et coeptī fīdūcia bellī
Palladis auxiliīs semper stetit. Impius ex quō
Tȳdīdēs sed enim scelerumque inuentor Ulixēs,
fātāle adgressī sacrātō āuellere templō 165
Palladium caesīs summae cūstōdibus arcis,
corripuēre sacram effigiem manibusque cruentīs
uirgineās ausī dīuae contingere uittās,
ex illō fluere ac retrō sublāpsa referrī
spes Danaum, frāctae uīrēs, āuersa deae mēns. 170
Nec dubiīs ea signa dedit Trītōnia mōnstrīs.
Uix positum castrīs simulācrum: ārsēre coruscae
lūminibus flammae arrēctīs, salsusque per artūs
sūdor iit, terque ipsa solō, mīrābile dictū,
ēmicuit parmamque ferēns hastamque trementem. 175
Extemplō temptanda fugā canit aequora Calchās,
nec posse Argolicīs exscindī Pergama tēlīs
ōmina nī repetant Argīs nūmenque redūcant
quod pelagō et curuīs sēcum āuēxēre carīnīs.
Et nunc quod patriās uentō petiēre Mycēnās, 180
arma deōsque parant comitēs pelagōque remēnsō
imprōuīsī aderunt; ita dīgerit ōmina Calchās.
Hanc prō Palladiō monitī, prō nūmine laesō
effigiem statuēre, nefās quae trīste piāret.
Hanc tamen immensam Calchās attollere mōlem 185
rōboribus textīs caelōque ēdūcere iussit,
nē recipī portīs aut dūcī in moenia posset,
neu populum antīquā sub religiōne tuērī.
Nam sī uestra manus uiolāsset dōna Mineruae,
tum magnum exitium, quod dī prius ōmen in ipsum 190
conuertant! Priamī imperiō Phrygibusque futūrum;
sīn manibus uestrīs uestram ascendisset in urbem,
ultrō Asiam magnō Pelopēa ad moenia bellō
uentūram, et nostrōs ea fāta manēre nepōtēs.'
Tālibus īnsidiīs periūrīque arte Sinōnis 195
crēdita rēs, captīque dolīs lacrimīsque coāctīs
quōs neque Tȳdīdēs nec Lārīsaeus Achillēs,
nōn annī domuēre decem, nōn mīlle carīnae.
Hīc aliud maius miserīs multōque tremendum
obicitur magis atque imprōuida pectora turbat. 200
Lāocoōn, ductus Neptūnō sorte sacerdōs,
sollemnīs taurum ingentem mactābat ad ārās.
Ecce autem geminī ā Tenedō tranquilla per alta,
horrēscō referēns, immēnsīs orbibus anguēs
incumbunt pelagō pariterque ad lītora tendunt; 205
pectora quōrum inter flūctūs arrēcta iubaeque
sanguineae superant undās, pars cētera pontum
pōne legit sinuatque immēnsa uolūmine terga.
Fit sonitus spūmante salō; iamque arua tenēbant
ārdentīsque oculōs suffectī sanguine et ignī 210
sībila lambēbant linguīs uibrantibus ōra.
Diffugimus uīsū exsanguēs. Illī agmine certō
Lāocoōnta petunt; et prīmum parua duōrum
corpora nātōrum serpēns amplexus uterque
implicat et miserōs morsū dēpāscitur artūs; 215
post ipsum auxiliō subeuntem ac tēla ferentem
corripiunt spīrīsque ligant ingentibus; et iam
bis medium amplexī, bis collō squamea circum
terga datī superant capite et ceruīcibus altīs.
Ille simul manibus tendit dīuellere nōdōs 220
perfūsus saniē uittās atrōque uenēnō,
clāmōrēs simul horrendōs ad sīdera tollit:
quālis mūgītūs, fūgit cum saucius āram
taurus et incertam excussit ceruīce secūrim.
At geminī lāpsū dēlūbra ad summa dracōnēs 225
effugiunt saeuaeque petunt Tritōnidis arcem,
sub pedibusque deae clipeīque sub orbe teguntur.
Tum uērō tremefacta nouus per pectora cūnctīs
īnsinuat pauor, et scelus expendisse merentem
Lāocoōnta ferunt, sācrum quī cuspide rōbur 230
laeserit et tergō scelerātam intorserit hastam.
Dūcendum ad sēdēs simulācrum ōrandaque dīuae
nūmina conclāmant.
Dīuidimus mūrōs et moenia pandimus urbis.
Accingunt omnēs operī pedibusque rotārum 235
sūbiciunt lāpsūs, et stuppea uincula collō
intendunt; scandit fātālīs māchina mūrōs
fēta armīs. Puerī circum innūptaeque puellae
sacra canunt fūnemque manū contingere gaudent;
illa subit mediaeque mināns inlābitur urbī. 240
Ō patria! Ō dīuum domus Īlium et incluta bellō
moenia Dardanidum! Quater ipsō in līmine portae
substitit atque uterō sonitum quater arma dedēre;
īnstāmus tamen immemorēs caecīque furōre
et mōnstrum īnfēlīx sacrātā sistimus arce. 245
Tunc etiam fātīs aperit Cassandra futūrīs
ōra deī iussū nōn umquam crēdita Teucrīs.
Nōs dēlūbra deum miserī, quibus ultimus esset
ille diēs, fēstā uēlāmus fronde per urbem.
Uertitur intereā caelum et ruit Ōceanō nox 250
inuoluēns umbrā magnā terramque polumque
Myrmidonumque dolōs; fūsī per moenia Teucrī
conticuēre; sopor fessōs complectitur artūs.
Et iam Argīua phalanx īnstrūctīs nāuibus ībat
ā Tenedō tacitae per amīca silentia lūnae 255
lītora nōta petēns, flammās cum rēgia puppis
extulerat, fātīsque deum dēfēnsus inīquīs
inclūsōs uterō Danaōs et pīnea fūrtim
laxat claustra Sinōn. Illōs patefactus ad aurās
reddit equus laetīque cauō sē rōbore prōmunt 260
Thessandrus Sthenelusque ducēs et dīrus Ulixēs,
dēmissum lāpsī per fūnem, Acamāsque Thoāsque
Pēlīdēsque Neoptolemus prīmusque Machāōn
et Menelāus et ipse dolī fabricātor Epēos.
Inuadunt urbem somnō uīnōque sepultam; 265
caeduntur uigilēs, portīsque patentibus omnīs
accipiunt sociōs atque agmina cōnscia iungunt.
Tempus erat quō prīma quiēs mortālibus aegrīs
incipit et dōnō dīuum grātissima serpit.
In somnīs, ecce, ante oculōs maestissimus Hector 270
uīsus adesse mihī largōsque effundere flētūs,
raptātus bīgīs ut quondam, āterque cruentō
pūluere perque pedēs trāiectus lōra tumentīs.
Ei mihi, quālis erat, quantum mūtātus ab illō
Hectore quī redit exuuiās indūtus Achillī 275
uel Danaum Phrygiōs iaculātus puppibus ignīs!
Squālentem barbam et concrētōs sanguine crīnīs
uulneraque illa gerēns, quae circum plūrima mūrōs
accēpit patriōs. Ultrō flēns ipse uidēbar
compellāre uirum et maestās exprōmere uōcēs: 280
'Ō lux Dardaniae, spēs ō fīdissima Teucrum,
quae tantae tenuēre morae? Quibus Hector ab ōrīs
exspectāte uenīs? Ut tē post multa tuōrum
fūnera, post uariōs hominumque urbisque labōrēs
dēfessī aspicimus! Quae causa indigna serēnōs 285
foedāuit uultūs? Aut cūr haec uulnera cernō?'
Ille nihil, nec mē quaerentem uāna morātur,
sed grauiter gemitūs īmō dē pectore dūcēns,
'Heu fuge, nāte deā, tēque hīs' ait 'ēripe flammīs.
hostis habet mūrōs; ruit altō ā culmine Trōia. 290
Sat patriae Priamōque datum: sī Pergama dextrā
dēfendī possent, etiam hāc dēfensa fuissent.
Sacra suōsque tibī commendat Trōia penātīs;
hōs cape fātōrum comitēs, hīs moenia quaere
magna pererrātō statuēs quae dēnique pontō.' 295
Sīc ait et manibus uittās Uestamque potentem
aeternumque adytīs effert penetrālibus ignem.
Dīuersō intereā miscentur moenia lūctū,
et magis atque magis, quamquam sēcrēta parentis
Anchīsae domus arboribusque obtēcta recessit, 300
clārēscunt sonitūs armōrumque ingruit horror.
Excutior somnō et summī fastīgia tēctī
ascēnsū superō atque arrectīs auribus astō:
in segetem uelutī cum flamma furentibus Austrīs
incidit, aut rapidus montānō flūmine torrēns 305
sternit agrōs, sternit sata laeta boumque labōrēs
praecipitīsque trahit siluās; stupet īnscius altō
accipiēns sonitum saxī dē uertice pāstor.
Tum uērō manifēsta fidēs, Danaumque patescunt
īnsidiae. Iam Dēiphobī dedit ampla ruīnam 310
Uolcānō superante domus, iam proximus ārdet
Ūcalegōn; Sīgēa ignī freta lāta relūcent.
Exoritur clāmorque uirum clangorque tubārum.
Arma āmēns capiō; nec sat ratiōnis in armīs,
sed glomerāre manum bellō et concurrere in arcem 315
cum sociīs ārdent animī; furor īraque mentem
praecipitat, pulchrumque morī succurrit in armīs.
Ecce autem tēlīs Panthūs ēlāpsus Achīuum,
Panthūs Othryadēs, arcis Phoebīque sacerdōs,
sacra manū uictōsque deōs paruumque nepōtem 320
ipse trahit cursūque āmēns ad līmina tendit.
'Quō rēs summa locō, Panthū? Quam prēndimus arcem?'
Uix ea fātus eram gemitū cum tālia reddit:
'Uēnit summa diēs et inēluctābile tempus
Dardaniae. Fuimus Trōes, fuit Īlium et ingēns 325
glōria Teucrōrum; ferus omnia Iuppiter Argōs
trānstulit; incēnsā Danaī dominantur in urbe.
Arduus armātōs mediīs in moenibus astāns
fundit equus uictorque Sinōn incendia miscet
īnsultāns. Portīs aliī bipatentibus adsunt, 330
mīlia quot magnīs umquam uēnēre Mycēnīs;
obsēdēre aliī tēlīs angusta uiārum
oppositīs; stat ferrī aciēs mucrōne coruscō
stricta, parāta necī; uix prīmī proelia temptant
portārum uigilēs et caecō Mārte resistunt.' 335
Tālibus Othryadae dictīs et nūmine dīuum
in flammās et in arma feror, quō trīstis Erīnȳs,
quō fremitus uocat et sublātus ad aethera clāmor.
Addunt sē sociōs Rhīpeus et maximus armīs
Ēpytus, oblātī per lūnam, Hypanisque Dymāsque 340
et laterī adglomerant nostrō, iuuenisque Coroebus
Mygdonidēs illīs ad Trōiam forte diēbus
uēnerat īnsānō Cassandrae incēnsus amōre
et gener auxilium Priamō Phrygibusque ferēbat,
īnfēlīx quī nōn sponsae praecepta furentis 345
audierit!
Quōs ubi cōnfertōs audēre in proelia uīdī,
incipiō super hīs: 'Iuuenēs, fortissima frūstrā
pectora, sī uōbīs audentem extrēma cupīdō
certa sequī, quae sit rēbus fortūna uidētis: 350
excessēre omnēs adytīs ārīsque relictīs
dī quibus imperium hoc steterat; succurritis urbī
incēnsae. Moriāmur et in media arma ruāmus.
Ūna salus uictīs: nūllam spērāre salūtem.'
Sīc animīs iuuenum furor additus. Inde, lupī ceu 355
raptōrēs ātrā in nebulā, quōs improba uentris
exēgit caecōs rabiēs catulīque relictī
faucibus exspectant siccīs, per tēla, per hostīs
uādimus haud dubiam in mortem mediaeque tenēmus
urbis iter; nox ātra cauā circumuolat umbrā. 360
Quis clādem illīus noctīs, quis fūnera fandō
explicet aut possit lacrimīs aequāre laborēs?
Urbs antīqua ruit multōs domināta per annōs;
plūrima perque uiās sternuntur inertia passim
corpora perque domōs et religiōsa deōrum 365
līmina. Nec sōlī poenās dant sanguine Teucrī;
quondam etiam uictīs redit in praecordia uirtūs
uictōrēsque cadunt Danaī. Crūdēlis ubīque
lūctus, ubīque pauōr et plūrima mortis imāgō.
Prīmus sē Danaum magnā comitante cateruā 370
Androgeōs offert nōbīs, socia agmina crēdēns
īnscius, atque ultrō uerbīs compellat amīcīs:
'Festīnāte, Uirī! nam quae tam sēra morātur
sēgnitiēs? Aliī rapiunt incēnsa feruntque
Pergama: uōs celsīs nunc prīmum ā nāuibus ītis?' 375
Dīxit, et extemplō, neque enim respōnsa dabantur
fīda satis, sēnsit mediōs dēlāpsus in hostīs.
Obstipuit retrōque pedem cum uōce repressit.
Imprōuīsum asprīs uelutī quī sentibus anguem
pressit humī nītēns trepidusque repente refūgit 380
attollentem īrās et caerula colla tumentem,
haud secus Androgeōs uīsū tremefactus abībat.
Inruimus dēnsīs et circumfundimur armīs,
ignārōsque locī passim et formīdine captōs
sternimus; aspīrat prīmō Fortūna labōrī. 385
Atque hīc successū exsultāns animīsque Coroebus
'Ō sociī, quā prīma' inquit 'Fortūna salūtis
mōnstrat iter, quāque ostendit sē dextra, sequāmur:
mūtēmus clipeōs Danaumque īnsignia nōbīs
aptēmus. Dolus an uirtūs, quis in hoste requīrat? 390
Arma dabunt ipsī.' Sīc fātus deinde comantem
Androgeī galeam clipeīque īnsigne decōrum
induitur laterīque Argīuum accommodat ēnsem.
Hoc Rhīpeus, hoc ipse Dymās omnisque iuuentūs
laeta facit: spoliīs sē quisque recentibus armat. 395
Uādimus immixtī Danaīs haud nūmine nostrō
multaque per caecam congressī proelia noctem
cōnserimus, multōs Danaum dēmittimus Orcō.
diffugiunt aliī ad nāuīs et lītora cursū
fīda petunt; pars ingentem formīdine turpī 400
scandunt rūrsus equum et nōtā conduntur in aluō.
Heu nihil inuītīs fās quemquam fīdere dīuīs!
ecce trahēbātur passīs Priamēia uirgō
crīnibus ā templō Cassandra adytīsque Mineruae
ad caelum tendēns ārdentia lūmina frūstrā, 405
lūmina, nam tenerās arcēbant uincula palmās.
Nōn tulit hanc speciem furiātā mente Coroebus
et sēsē medium iniēcit peritūrus in agmen;
cōnsequimur cūnctī et dēnsīs incurrimus armīs.
Hīc prīmum ex altō dēlūbrī culmine tēlīs 410
nostrōrum obruimur oriturque miserrima caedēs
armōrum faciē et Grāiārum errōre iubārum.
Tum Danaī gemitū atque ēreptae uirginis īrā
undique collēctī inuādunt, ācerrimus Āiāx
et geminī Atrīdae Dolopumque exercitus omnis: 415
aduersī ruptō ceu quondam turbine uentī
cōnflīgunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eōīs
Eurus equīs; strīdunt siluae saeuitque tridentī
spūmeus atque īmō Nēreus ciet aequora fundō.
Illī etiam, sī quōs obscūrā nocte per umbram 420
fūdimus īnsidiīs tōtāque agitāuimus urbe,
appārent; prīmī clipeōs mentītaque tēla
agnōscunt atque ōra sonō discordia signant.
Īlicet obruimur numerō, prīmusque Coroebus
Pēneleī dextrā dīuae armipotentis ad āram 425
prōcumbit; cadit et Rhīpeus, iūstissimus ūnus
quī fuit in Teucrīs et seruantissimus aequī,
dīs aliter uīsum; pereunt Hypanisque Dymāsque
cōnfīxī ā sociīs; nec tē tua plūrima, Panthū,
lābēntem pietās nec Apollinis īnfula tēxit. 430
Īliacī cinerēs et flamma extrēma meōrum,
testor, in occasū uestrō nec tēla nec ūllās
uītāuisse uicēs, Danaum et, sī Fāta fuissent
ut caderem, meruisse manū. Dīuellimur inde,
Īphitus et Peliās mēcum, quōrum Īphitus aeuō 435
iam grauior, Peliās et uulnere tardus Ulixī,
prōtinus ad sēdēs Priamō clāmōre uocātī.
Hīc uērō ingentem pugnam, ceu cētera nusquam
bella forent, nūllī tōtā morerentur in urbe,
sīc Mārtem indomitum Danaōsque ad tēcta ruentīs 440
cernimus obsessumque āctā testūdine līmen.
Haerent parietibus scālae postīsque sub ipsōs
nītuntur gradibus clipeōsque ad tēla sinistrīs
prōtēctī obiciunt, prēnsant fastīgia dextrīs.
Dardanidae contrā turrīs ac tōta domōrum 445
culmina conuellunt; hīs sē, quandō ūltima cernunt,
extrēmā iam in morte parant dēfēndere tēlīs,
aurātāsque trabēs, ueterum decora alta parentum,
dēuoluunt; aliī strictīs mucrōnibus īmās
obsēdēre forēs, hās seruant agmine dēnsō. 450
Īnstaurātī animī rēgīs succurrere tēctīs
auxiliōque leuāre uirōs uimque addere uictīs.
Līmen erat caecaeque forēs et peruius ūsus
tēctōrum inter sē Priamī, postēsque relictī
ā tergō, īnfēlīx quā sē, dum rēgna manēbant, 455
saepius Andromachē ferre incomitāta solēbat
ad socerōs et auō puerum Astyanacta trahēbat.
Ēuādō ad summī fastīgia culminis, unde
tēla manū miserī iactābant inrita Teucrī.
Turrim in praecipitī stantem summīsque sub astra 460
ēductam tēctīs, unde omnis Trōia uidērī
et Danaum solitae nāuēs et Achāica castra,
adgressī ferrō circum, quā summa labantīs
iūnctūrās tabulāta dabant, conuellimus altīs
sēdibus impulimusque; ea lāpsa repente ruīnam 465
cum sonitū trahit et Danaum super agmina lāte
incidit. Ast aliī subeunt, nec saxa nec ūllum
tēlōrum intereā cessat genus.
Uestibulum ante ipsum prīmōque in līmine Pyrrhus
exsultat tēlīs et lūce coruscus aēnā: 470
quālis ubi in lūcem coluber mala grāmina pāstus,
frīgida sub terrā tumidum quem brūma tegēbat,
nunc, positīs nouus exuuiīs nitidusque iuuentā,
lūbrica conuoluit sublātō pectore terga
arduus ad sōlem, et linguīs micat ōre trisulcīs. 475
Ūnā ingēns Periphās et equōrum agitātor Achillis,
armiger Automedōn, ūnā omnis Scȳria pūbēs
succēdunt tēctō et flammās ad culmina iactant.
Ipse inter prīmōs correptā dūra bipennī
līmina perrumpit postīsque ā cardine uellit 480
aerātōs; iamque excīsā trabe firma cauāuit
rōbora et ingentem lātō dedit ōre fenestram.
Appāret domus intus et ātria longa patēscunt;
appārent Priamī et ueterum penetrālia rēgum,
armātōsque uident stantīs in līmine prīmō. 485
At domus interior gemitū miserōque tumultū
miscētur, penitusque cauae plangōribus aedēs
fēmineīs ululant; ferit aurea sīdera clāmor.
Tum pauidae tēctīs mātrēs ingentibus errant
amplexaeque tenent postīs atque ōscula fīgunt. 490
Īnstat uī patriā Pyrrhus; nec claustra nec ipsī
cūstōdēs sufferre ualent; labat ariete crēbrō
iānua, et ēmōtī prōcumbunt cardine postēs.
Fit uia uī: rumpunt aditūs primōsque trucīdant
immissī Danaī et lātē loca mīlite complent. 495
Nōn sīc, aggeribus ruptīs cum spūmeus amnis
exiit oppositāsque ēuīcit gurgite mōlēs,
fertur in arua furēns cumulō campōsque per omnīs
cum stabulīs armenta trahit. Uīdī ipse furentem
caede Neoptolemum geminōsque in līmine Atrīdās, 500
uīdī Hecubam centumque nurūs Priamumque per ārās
sanguine foedantem quōs ipse sacrāuerat ignīs.
Quīnquāgintā illī thalamī, spēs tanta nepōtum,
barbaricō postēs aurō spoliīsque superbī
prōcubuēre; tenent Danaī quā dēficit ignis. 505
Forsitan et Priamī fuerint quae Fāta requīrās.
Urbis utī captae cāsum conuulsaque uīdit
līmina tēctōrum et medium in penetrālibus hostem,
arma diū senior dēsuēta trementibus aeuō
circumdat nēquīquam umerīs et inūtile ferrum 510
cingitur, ac densōs fertur moritūrus in hostīs.
Aedibus in mediīs nūdōque sub aetheris axe
ingēns āra fuit iuxtāque ueterrima laurus
incumbēns ārae atque umbrā complexa penātis.
Hīc Hecuba et nātae nēquīquam altāria circum, 515
praecipitēs ātrā ceu tempestāte columbae,
condēnsae et dīuum amplexae simulācra sedēbant.
Ipsum autem sūmptīs Priamum iuuenālibus armīs
ut uīdit, 'Quae mēns tam dīra, miserrime coniūnx,
impulit hīs cingī tēlīs? Aut quō ruis?' inquit. 520
'Nōn tālī auxiliō nec dēfēnsōribus istīs
tempus eget; nōn, sī ipse meus nunc adforet Hector.
Hūc tandem concēde; haec āra tuēbitur omnīs,
aut moriēre simul.' Sīc ōre effāta recēpit
ad sēsē et sacrā longaeuum in sēde locāuit. 525
Ecce autem ēlāpsus Pyrrhī dē caede Polītēs,
ūnus nātōrum Priamī, per tēla, per hostīs
porticibus longīs fugit et uacua ātria lustrat
saucius. Illum ārdēns īnfēstō uulnere Pyrrhus
īnsequitur, iam iamque manū tenet et premit hastā. 530
Ut tandem ante oculōs ēuāsit et ōra parentum,
concidit ac multō uītam cum sanguine fūdit.
Hīc Priamus, quamquam in mediā iam morte tenētur,
nōn tamen abstinuit nec uōcī īraeque pepercit:
'At tibi prō scelere,' exclāmat, 'prō tālibus ausīs 535
dī, sī quā est caelō pietās quae tālia cūret,
persoluant grātēs dignās et praemia reddant
dēbita, quī nātī cōram mē cernere lētum
fēcistī et patriōs foedāstī fūnere uultūs.
At nōn ille, satum quō tē mentīris, Achillēs 540
tālis in hoste fuit Priamō; sed iūra fidemque
supplicis ērubuit corpusque exsangue sepulcrō
reddidit Hectoreum mēque in meā rēgna remīsit.'
Sīc fātus senior tēlumque imbelle sine ictū
coniēcit, raucō quod prōtinus aere repulsum, 545
et summō clipeī nēquīquam umbōne pependit.
Cui Pyrrhus: 'Referīs ergō haec et nūntius ībis
Pēlīdae genitōrī. Illī mea trīstia facta
dēgeneremque Neoptolemum nārrāre mementō.
Nunc morere.' Hoc dīcēns altāria ad ipsa trementem 550
trāxit et in multō lāpsantem sanguine nātī,
implicuitque comam laeuā, dextrāque coruscum
extulit ac laterī capulō tenus abdidit ēnsem.
Haec fīnis Priamī fātōrum, hic exitus illum
sorte tulit Trōiam incēnsam et prōlāpsa uidentem 555
Pergama, tot quondam populīs terrīsque superbum
rēgnātōrem Asiae. Iacet ingēns lītore truncus,
āuulsumque umerīs caput et sine nōmine corpus.
At mē tum prīmum saeuus circumstetit horror.
Obstipuī; subiit cārī genitōris imāgō, 560
ut rēgem aequaeuum crūdēlī uulnere uīdī
uītam exhālantem, subiit dēserta Creūsa
et dīrepta domus et paruī cāsus Iūlī.
Respiciō et quae sit mē circum cōpia lustrō.
Dēseruēre omnēs dēfessī, et corpora saltū 565
ad terram mīsēre aut ignibus aegra dedēre.
Iamque adeō super ūnus eram, cum līmina Uestae
seruantem et tacitam secrētā in sēde latentem
Tyndarida aspiciō; dant clāram incendia lūcem
errantī passimque oculōs per cūncta ferentī. 570
Illa sibi īnfēstōs ēuersa ob Pergama Teucrōs
et Danaum poenam et dēsertī coniugis īrās
praemetuēns, Trōiae et patriae commūnis Erīnȳs,
abdiderat sēsē atque ārīs inuīsa sedēbat.
Exārsēre ignēs animō; subit īra cadentem 575
ulcīscī patriam et scelerātās sūmere poenās.
'Scīlicet haec Spartam incolumis patriāsque Mycēnās
aspiciet, partōque ībit rēgīna triumphō?
Coniugiumque domumque patrīs nātōsque uidēbit
Īliadum turbā et Phrygiīs comitāta ministrīs? 580
Occiderit ferrō Priamus? Trōia ārserit ignī?
Dardanium totiēns sūdārit sanguine lītus?
Nōn ita. Namque etsī nūllum memorābile nōmen
fēminea in poenā est, habet haec uictōria laudem;
exstīnxisse nefās tamen et sūmpsisse merentīs 585
laudābor poenās, animumque explēsse iuuābit
ultrīcis flammae et cinerēs satiāsse meōrum.'
Tālia iactābam et furiātā mente ferēbar,
cum mihi sē, nōn ante oculīs tam clāra, uidendam
obtulit et pūrā per noctem in lūce refulsit 590
alma parēns, cōnfessa deam qualīsque uidērī
caelicolīs et quanta solet, dextrāque prehensum
continuit roseōque haec īnsuper addidit ōre:
'Nāte, quis indomitās tantus dolor excitat īrās?
Quid furis? Aut quōnam nostrī tibi cūra recessit? 595
Nōn prius aspiciēs ubi fessum aetāte parentem
līqueris Anchīsēn, superet coniūnxne Creūsa
Ascaniusque puer? Quōs omnīs undique Grāiae
circum errant aciēs et, nī mea cūra resistat,
iam flammae tulerint inimīcus et hauserit ēnsis. 600
Nōn tibi Tyndaridis faciēs inuīsa Lacaenae
culpātusue Paris, dīuum inclēmentia, dīuum
hās ēuertit opēs sternitque ā culmine Trōiam.
Aspice, namque omnem, quae nunc obducta tuentī
mortālīs hebetat uīsūs tibi et ūmida circum 605
cālīgat, nūbem ēripiam; tū nē qua parentis
iussa timē neu praeceptīs pārēre recūsa:
hīc, ubi disiectās mōlēs āuulsaque saxīs
saxa uidēs, mixtōque undantem puluere fūmum,
Neptūnus mūrōs magnōque ēmōta tridentī 610
fūndāmenta quatit tōtamque ā sēdibus urbem
ēruit. Hīc Iūnō Scaeās saeuissima portās
prīma tenet sociumque furēns ā nāuibus agmen
ferrō accincta uocat.
Iam summās arcēs Trītōnia, respice, Pallas 615
īnsēdit nimbō effulgēns et Gorgone saeua.
Ipse pater Danaīs animōs uīrīsque secundās
sufficit, ipse deōs in Dardana suscitat arma.
Ēripe, nāte, fugam fīnemque impōne labōrī;
nusquam aberō et tūtum patriō tē līmine sistam.' 620
Dīxerat et spissīs noctīs sē condidit umbrīs.
Appārent dīrae faciēs inimīcaque Trōiae
nūmina magna deum.
Tum uērō omne mihī uīsum consīdere in ignīs
Īlium et ex īmō uertī Neptūnia Trōia: 625
ac uelutī summīs antīquam in montibus ornum
cum ferrō accīsam crēbrīsque bipennibus īnstant
ēruere agricolae certātim, illa usque minātur
et tremefacta comam concussō uertice nūtat,
uulneribus dōnec paulātim ēuicta suprēmum 630
congemuit trāxitque iugīs āuulsa ruīnam.
Dēscendō ac dūcente deō flammam inter et hostīs
expedior: dant tēla locum flammaeque recēdunt.
Atque ubi iam patriae peruentum ad līmina sēdis
antīquāsque domōs, genitor, quem tollere in altōs 635
optābam prīmum montīs primumque petēbam,
abnegat excīsā uītam prōdūcere Trōiā
exsiliumque patī. 'Uōs ō, quibus integer aeuī
sanguis,' ait, 'solidaeque suō stant rōbore uīrēs,
uōs agitāte fugam. 640
Mē sī caelicolae uoluissent dūcere uītam,
hās mihi seruassent sēdēs. Satis ūna superque
uidimus excidia et captae superāuimus urbī.
Sīc ō sīc positum adfātī discēdite corpus.
Ipse manū mortem inueniam; miserēbitur hostis 645
exuuiāsque petet. Facilis iactūra sepulcrī.
Iam prīdem inuīsus dīuīs et inūtilis annōs
dēmoror, ex quō mē dīuum pater atque hominum rēx
fulminis adflāuit uentīs et contigit ignī.'
Tālia perstābat memorāns fīxusque manēbat. 650
Nōs contrā effūsī lacrimīs coniūnxque Creūsa
Ascaniusque omnisque domus, nē uertere sēcum
cuncta pater fātōque urgentī incumbere uellet.
Abnegat inceptōque et sēdibus haeret in īsdem.
Rūrsus in arma feror mortemque miserrimus optō. 655
Nam quod consilium aut quae iam fortūna dabātur?
'Mēne efferre pedem, genitor, tē posse relictō
spērāstī tantumque nefās patriō excidit ōre?
Sī nihil ex tantā superīs placet urbe relinquī,
et sedet hoc animō peritūraeque addere Trōiae 660
tēque tuōsque iuuat, patet istī iānua lētō,
iamque aderit multō Priamī dē sanguine Pyrrhus,
nātum ante ōra patris, patrem quī obtruncat ad ārās.
Hoc erat, alma parēns, quod mē per tēla, per ignīs
ēripis, ut mediīs hostem in penetrālibus utque 665
Ascanium patremque meum iuxtāque Creūsam
alterum in alterius mactātōs sanguine cernam?
Arma, uirī, ferte arma; uocat lūx ultima uictōs.
reddite mē Danaīs; sinite īnstaurāta reuīsam
proeliā. Numquam omnēs hodiē moriēmur inultī.' 670
Hinc ferrō accingor rūrsus clipeōque sinistram
īnsertābam aptāns mēque extrā tēcta ferēbam.
Ecce autem complexa pedēs in līmine coniūnx
haerēbat, paruumque patrī tendēbat Iūlum:
'Sī peritūrus abīs, et nōs rape in omnia tēcum; 675
sīn aliquam expertus sūmptīs spem pōnis in armīs,
hanc prīmum tūtāre domum. Cui paruus Iūlus,
cui pater et coniūnx quondam tua dicta relinquor?'
Tālia uōciferāns gemitū tēctum omne replēbat,
cum subitum dictūque oritur mīrābile mōnstrum. 680
Namque manūs inter maestōrumque ōra parentum
ecce leuis summō dē uertice uīsus Iūlī
fundere lūmen apex, tāctūque innoxia mollis
lambere flamma comās et circum tempora pāscī.
Nōs pauidī trepidāre metū crīnemque flagrantem 685
excutere et sanctōs restinguere fontibus ignīs.
At pater Anchīsēs oculōs ad sīdera laetus
extulit et caelō palmās cum uōce tetendit:
'Iuppiter omnipotēns, precibus sī flecteris ūllīs,
aspice nōs, hoc tantum, et sī piētate merēmur, 690
dā deinde auxilium, pater, atque haec omina firmā.'
Uix ea fātus erat senior, subitōque fragōre
intonuit laeuum, et dē caelō lāpsa per umbrās
stēlla facem dūcēns multā cum lūce cucurrit.
Illam summa super labentem culmina tēctī 695
cernimus Īdaeā claram sē condere siluā
signantemque uiās; tum longō līmite sulcus
dat lūcem et lātē circum loca sulphure fūmant.
Hīc uērō uictus genitor sē tollit ad aurās
adfāturque deōs et sanctum sīdus adōrat. 700
'Iam iam nūlla mora est; sequor et quā dūcitis adsum,
dī patriī; seruāte domum, seruāte nepōtem.
Uestrum hōc augurium, uestrōque in nūmine Trōia est.
cēdō equidem nec, nāte, tibī comes īre recusō.'
Dīxerat ille, et iam per moenia clārior ignis 705
audītur, propiusque aestūs incendia uoluunt.
'Ergō age, cāre pater, ceruīcī impōnere nostrae;
ipse subībō umerīs nec mē labor iste grauābit.
Quō rēs cumque cadent, ūnum et commūne perīclum,
ūna salūs ambōbus erit. Mihi paruus Iūlus 710
sit comes, et longē seruet uestīgia coniūnx.
Vōs, famulī, quae dīcam animīs aduertite uestrīs.
Est urbe ēgressīs tumulus templumque uetustum
dēsertae Cereris, iuxtāque antīqua cupressus
religiōne patrum multōs seruāta per annōs; 715
hanc ex dīuersō sēdem ueniēmus in ūnam.
Tū, genitor, cape sacra manū patriōsque penātīs;
mē bellō ē tantō dīgressum et caede recentī
attrectāre nefās, dōnec mē flūmine uīuō
abluerō.' 720
Haec fātus lātōs umerōs subiectaque colla
ueste super fuluīque īnsternor pelle leōnis,
succēdōque onerī; dextrae sē paruus Iūlus
implicuit sequiturque patrem nōn passibus aequīs;
pōne subit coniūnx. Ferimur per opāca locōrum, 725
et mē, quem dūdum nōn ūlla iniecta mouēbant
tēla neque aduersō glomerātī exāmine Grāī,
nunc omnēs terrent aurae, sonus excitat omnis
suspēnsum et pariter comitīque onerīque timentem.
Iamque propinquābam portīs omnemque uidēbar 730
ēuāsisse uiam, subitō cum crēber ad aurīs
uīsus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram
prōspiciēns 'Nāte' exclāmat 'fuge, nāte; propinquant:
ārdentīs clipeōs atque aera micantia cernō.'
Hīc mihi nesciŏ quod trepidō male nūmen amīcum 735
cōnfūsam ēripuit mentem. Namque āuia cursū
dum sequor et nōtā excēdō regiōne uiārum,
heu miserō coniūnx fātōne ērepta Creūsa
substitit, errāuitne uiā seu lāpsa resēdit,
incertum; nec post oculīs est reddita nostrīs. 740
Nec prius āmissam respexī animumue reflexī
quam tumulum antīquae Cereris sēdemque sacrātam
uēnimus: hīc dēmum collēctīs omnibus ūnā
dēfuit, et comitēs nātumque uirumque fefellit.
Quem nōn incūsāuī āmēns hominumque deōrum- 745
que aut quid in ēuersā uīdī crūdēlius urbe?
Ascanium Anchīsēnque patrem Teucrōsque penātīs
commendō sociīs et curuā ualle recondō;
ipse urbem repetō et cingor fulgentibus armīs.
Stat cāsūs renouāre omnīs omnemque reuertī 750
per Trōiam et rūrsus caput obiectāre perīclīs.
Prīncipiō mūrōs obscūraque līmina portae,
quā gressum extuleram, repetō et uestīgia retrō
obseruāta sequor per noctem et lūmine lustrō:
horror ubīque animō, simul ipsa silentia terrent. 755
Inde domum, sī forte pedem, sī forte tulisset,
mē referō: inruerant Danaī et tēctum omne tenēbant.
Īlicet ignis edāx summa ad fastīgia uentō
uoluitur; exsuperant flammae, furit aestus ad aurās.
Prōcēdō et Priamī sēdēs arcemque reuīsō: 760
et iam porticibus uacuis Iūnōnis asȳlō
cūstōdēs lēctī Phoenīx et dīrus Ulixēs
praedam adseruābant. Hūc undique Trōia gāza
incēnsīs ērepta adytīs, mēnsaeque deōrum
crātēresque aurō solidī, captīuaque uestis 765
congeritur. Puerī et pauidae longō ōrdine mātrēs
stant circum.
Ausus quīn etiam uōcēs iactāre per umbram
implēuī clāmōre uiās, maestusque Creūsam
nēquīquam ingemināns iterumque iterumque uocāuī. 770
Quaerentī et tēctīs urbis sine fīne ruentī
īnfēlīx simulācrum atque ipsius umbra Creūsae
uīsa mihi ante oculōs et nōtā maior imāgō.
Obstipuī, steteruntque comae et uōx faucibus haesit.
Tum sīc adfārī et cūrās hīs dēmere dictīs: 775
'Quid tantum īnsānō iuuat indulgēre dolōrī,
ō dulcis coniūnx? Nōn haec sine nūmine dīuum
ēueniunt; nec tē comitem hinc portāre Creūsam
fās, aut ille sinit superī rēgnātor Olympī.
Longa tibi exsilia et uastum maris aequor arandum, 780
et terram Hesperiam ueniēs, ubi Lȳdius arua
inter opīma uirum lēnī fluit agmine Thybris.
Illīc rēs laetae rēgnumque et rēgia coniūnx
parta tibī; lacrimās dīlēctae pelle Creūsae.
Nōn ego Myrmidonum sēdēs Dolopumue superbās 785
aspiciam aut Grāīs seruītum mātribus ībō,
Dardanis et dīuae Ueneris nurus
sed mē magna deum genetrix hīs dētinet ōrīs.
Iamque ualē et nātī seruā commūnis amōrem.'
Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa uolentem 790
dīcere dēseruit, tenuīsque recessit in aurās.
Ter cōnātus ibī collō dare bracchia circum;
ter frūstrā comprēnsa manūs effugit imāgō,
pār leuibus uentīs uolucrīque simillima somnō.
Sīc dēmum sociōs cōnsumptā nocte reuīsō. 795
Atque hīc ingentem comitum adflūxisse nouōrum
inueniō admīrāns numerum, mātrēsque uirōsque,
collēctam exsiliō pūbem, miserābile uulgus.
Undique conuēnēre animīs opibusque parātī
in quāscumque uelim pelagō dēdūcere terrās. 800
Iamque iugīs summae surgēbat Lūcifer Īdae
dūcēbatque diem, Danaīque obsessa tenēbant
līmina portārum, nec spēs opis ūlla dabātur.
Cessī et sublātō montīs genitōre petīuī.
Liber I