 Capitulum VIII |
Capitulum X  |
VErùm ad alteram partem accedentes, cum princeps, qui ciuis cum ſit, non ſcelere aliquo, nec quapiam nõ ferenda violentia, ſed ſuorum ciuium fauore in patriæ principatum abit, qui ciuilis appellari poteſt, nec item vt eò perueniat neceſſarium eſt, vt ipſa omnino virtus, vel fortuna deducat, ſed potius fortunata quædam atutia, in eum, inquam, principatũ, vel populi, vel optimatum fauore aſcẽditur. In omni enim ciuitate hæc duo inter ſe diſsidentia ſtudia inſunt, ſub oriunturque, quòd populus ſcilicet cupit ſibi non imperatum, neque à potentioribus opprimi: potentiores verò id cum primis obnixè ſtudent, quo imperitent, populumque deprimant: atque ex his inter ſe pugnantibus cupiditatibus, id horum trium in ciuitatibus ſurgit, aut principatus, aut libertas, aut licentia. Principatum, vel populus, vel optimates, ex oblata alteri harum partium occaſione, inducũt. Cum enim optimates vident ſe populo reſiſtere nõ poſſe, omnem exiſtimationem in aliquem ſui ordinis deriuant, atque eum in principem attollunt, quo eius obtentu, ſuos animi impetus efflare poſſint. Populus item nuſquam perſpecta, qua poſsit potentioribus ratione occurri, deuoluta ad vnum quempiam ex ſuis authoritate, ad principatum illum euehunt, cuius potentia ſe defenſum iri ſperant.
Qui optimatum ſubſidio principatum ſubit, difficilius, quàm qui populi ſuffragijs eò euehitur, ſeſe ſuſtinebit: quoniam cum multis, qui ſe circumſtãt principem agit, qui ſe ei pares eſſe exiſtimant. Quapropter in eos, nec plenã, vt eſſet in votis, adminiſtrandi poteſtatem, nec imperandi habet. At qui populari fauore ad principatum accedit, rerum ſummam in ſe vnum verti cernit, nec vllum habet, vel pauciores, quibus ſe circumſeſſum videt, qui non prompto animo eius imperata ſint facturi.
Ad hæc, potentioribus, nec dignè ſatisfieri poteſt, nec ſine aliorum iniuria: at multitudini poteſt quidem maximé. Honeſtior enim finis eſt populi, quàm quem ſibi ſtatuunt optimates : cum ij opprimere, illi ne opprimantur obnixè contendant.
Accedit etiam, quòd aduerſante populo nihil ſecuritatis polliceri ſibi poteſt princeps, cum nimium multi ſint: de optimatibus verò, cum pauciores habeantur, ſane poteſt. Quod omnium incommodorum grauiſsimum à populo ſibi inſenſo expectare poteſt princeps, eſt, ne ſe deſertum negligant: at a potentioribus, qui hoſtes ſint, non ſolùm ne ſe deſtitutum patiantur, ſed etiã ne illi ipſi in ſe impetum faciant. Cum enim perſpicacia maior ſit in illis, & aſtutia, ſemper anteuertunt tempus, quò ſe tutos fore ſperent: ac eos gradus apud illum quærunt, quem ſpes ſubindicat ſuperiorem fore. Cum eodem præterea populo cogitur princeps perpetua vitę conſuetudine vita traducere, cum optimatibus non item: cum in eo genere multos ſubrogare, & abrogare, eisque dignitatem deferre, eamque auferre quandocunque velit, poſsit.
Verùm vt pars hæc melius explicetur, duobus modis potentiores in conſiderationem cadere poſſe videntur: an ſcilicet in eorum rerum adminiſtrandi ratione penitus principis fortunæ ſe committunt, an non. Qui ita principis fortunæ ſunt addicti, nec rapinis inhiãt, ij digni ſunt, qui honorentur ac diligantur. Qui verò ſeſe haud obſtringere volunt, ij in duplicem conſiderationem veniuntſ: aut enim animi quadam deiectione, & naturæ vitio ducuntur, vt hoc faciant, & tunc eorum opera in rem ſuá tutò princeps vti poteſt, tum præſertim ſi conſilio polleant. In rebus enim quæ ad voluntatem fluunt, ſunt ſibi honoris in aduerſis verò, non eſt quod ab illis ſit timendum: aut aſtu, & ambitioſo conſilio ſeſe obligari nolunt: quod quidem planum facit præmeditatos animos geſtare, quibus ſui magis, quàm principis rationem habendã iudicarunt: Ab iſtis princeps ſibi cauendum pute , ac inter eos, qui iam aperti ſunt hoſtes, ducat ac cenſendos. Semper enim cum quid aduerſi accidat, opem ferent , quò illum præcipitem agant.
Qui igitur populi ad principatũ erigitur, æquum eſt, vt illum in amicitia retineat: quod quidẽ (cum nihil is quàm ne opprimatur in votis habeat) ſine vllo negotio fiet. Verum optimatum ſtudio (populo aduerſante) cui defertur principatus in id curę omnium maxime eſt incumbendum, vt populum ſibi ad iunctum habeat: id quod etiam factu evt perquàm facile, ſi illum defendendũ ſuſcipias. Et quoniam homines cum de ſe cos benemeritos videant, à quibus damnum, aut malum ſe accepturos putabant, propenſior in eum fit qui ſubiectus eſt populus, quàm ſi ſuis maximè ſtudijs ad principatum fuiſſet euectus. Multis porrò modis eum ſibi princeps conciliare poteſt: qui cum pro ſubiectę rei natura maximè varient, non poteſt de eis certa tradi regula. Omittẽtur itaque: duntaxat illud comprehenſum velim, principi nimirum maximè fore omnium neceſſarium, vt populum retineat in amicitia ſibi deuinctum, alioquin in perturbatis rebus nullum habet perfugium.
Nabides inter Spartiatas princeps, totius Græciæ, & inuictiſsimi Romani exercitus in ſe obſidionem ſuſtinuit, ab illisque, & patriam, & rerum ſuarum tum defenſum tenuit: atque ingruente periculo, illud vnum ei ſatis fuit, paucorum inſidias cauere: quòd ſi populum habuiſſet inimicum, id ſanè non fuiſſet ſatis.
Nec verò meæ huic opinioni quis contrarius eat illo iam trito ſermone prouerbio, qvi popvlari innititur aura, domum in luto extruit. Illud enim locum habet vbi ciuis, qui priuatę ſit conditionis, populo nititur: atque ſibi perſuaſum habet, cum ab hoſtibus, aut magiſtratu ipſe foret opprimendus, populum ſe habiturum liberatorem. Hoc modo ſæpenumero ſe deceptũ ſentiet: quemadmodum Romæ Gracchis, Florentiæ Georgio Scalæ factum accidit. Atſi principatum iam poſsidet, qui eo innititur, atque penes illum ſit imperandi facultas, quique vir ſit ingentis animi, ac nullis rebus aduerſis exanimetur, nulloque aliarum rerum careat apparatu, & animi magnitudine, nec non ſuis inſtitutis multitudinem vniuerſam retineat animatam, haud ſe deceptum intelliget, ſentietque quæ iecerit fundamenta ſtabili in loco locaſſe. Periclitari quidem ſolent eius generis principatus, cum è ciuili ad abſolutum imperandi gradum altius euolare contendũt. Quoniam hi principes, aut per ſe imperium exercent, aut magiſtratu adminiſtro. Hoc poſterius imbecilliorem, & magis periculis obnoxium reddit eorum principatum. In eo enim gradu conſiſtũt voluntate omnino eorum ciuium, qui cum poteſtate ſunt: quique tum maximè cum difficilia tempora incidunt, illos ab imperio nullo negotio ſummouere poſſunt, vel eis aduerſando, vel eorũ iuſſa detrectando.
Princeps verò, cum res iam in diſcrimen venit, in tempore adeſſe non poteſt, vt abſolutum occupet imperium. Ciues enim, qui magiſtratuum iuſſa capeſſere ſolent, haud ſunt in ea rerum perturbatione, & turba parituri, Sũma etiã laborabit perplexis illis tẽporibus eorũ penuria, quibus tutò fidere poſsit. Nam quod pacatiore tẽpore princeps videt, haud eo inniti poteſt: cum ciues indigeant, qui Remp. regat.Tunc enim omnes adcurrunt, omnes promittunt, omnes pro eo, cum mors longius abeſt, volunt oppetere. Cæterùm tempeſtatibus contra ſæuientibus, cum Reſpub. ciuium opera indiget, tunc eorum mira eſt paucitas: eoque magis harum rerum experientia eſt periculoſior, quo ſemel duntaxat experiri licet. Eam igitur princeps, qui ſit vir prudens, ineundam rationem cogitet, qua ciues ſemper, quouis modo, quauis temporum conditione, ſua adminiſtrandi opera indigeant. Tunc ſanè eos in ſe animo fideli futuros intelliget.
| Capitulum VIII |
Capitulum X |