 Capitulum VI |
Capitulum VIII  |
QVi duntaxat fortunæ afflatu poſita priuata conditione, in principes eriguntur, nullo, vt eò perueniant, at plurimo negotio fit ſeſe vt in principatu ſuſtineant, ac in ipſo progreſſu nullam incurrunt difficultatem, quando quidem eò aduolant: at vbi aſſederint, tunc & laboris, & negotij multum adnaſcitur. Hi ſanè funt, quibus aut pecunia, aut donantis cuiuſpiam liberalitate, aliqua obuenit iuriſdictio, vti copluribus in Græciæ,in Ioniæ, & Helleſponti ciuitatibus accidit: vbi Darius ad ſua ipſius ſalutem & gloriã, multos donaſſe principatu conſtat. Quo etiam modo imperatores olim per ſordes militibus corruptis, ad imperij procurationem erigebantur. Hi ſanè arbitrio, & eorum fortuna ſimpliciter pendent, qui eos in eum honoris gradũ adduxerut. Vtrunque planè res eft perquã volubilis & inconſtãs, nec præterea illum gradum tenere, aut ſciunt, aut poſſunt: quandoquidem, niſi quis ſummo ingenio, ſummaque virtute ſit præditus (priuata fortuna ſemper cũ vixerit) è ratione non eſt, vt imperare ſciat. Nec inquam poteſt: nam viribus, quæ amicæ ſint, & fide penitus caret.
Ad hæc, rerũ ſtatus, qui ſic repente, & ſubito erũpũt, vti naturæ cætera omnia, quæ ortu, & repentino quodam incremento fiunt, nec radices agere, nec quæ eò reſpondeant habere poſſunt, quominus primo quoque aduerſo tẽpore extinguãtur: niſi iam, vt dictum eſt, qui ſic in principatum ſunt elati, tanta virtute excellãt, vt ſtatim norint ſeſe ita comparãdos, vt quod fortuna eis in ſinũ demiſit complectendum, tueri, ac ſuſtinere poſſint, atque, quæ alij ante delatum principatum fundamenta poſuerunt, ea ipſi tandem poſtea curent íacienda.
In hunc duplicẽ modũ, quo quis fortuna, aut virtute in principẽ erumpit, duplex exemplum memoriæ noſtræ temporibus exceptum proferã: Franciſcum Sfortiam ſcilicet, & Cæſarem Borgíam. Franciſcus omnes modos perſequutus ad eã rem idoneos ſumma etiã virtute, è priuata conditione ad Mediolanenſis imperij faſtigiũ peruenit, quodque tot curis fuerat adeptus, minimo negotio tueri, ac ſuſtinere potuit. Cæſar verò Bor gia (cui vulgo cognomẽ Valetino fuit) etſi omnẽ opera adhibuit, & ea omnia curaſſet facienda, que à prudenti fortique viro expectari poterant, vt in ijs ditionibus, quas arma, & aliena fortuna conceſſerant, radices affigeret, nihilominus cum paterna fortuna, qua ad principatum fuerat euectus, vnâ & ipfe concidit. Qui enim initio (vt dictum eſt) fundamenta non ponit, poſſet quidem (licet non ſine architecti incommodo & diſcrimine) ſingulari quadam virtute in poſterum iacere. Si itaque principis Valentini progreſſus confiderentur, facilè perſpicietur, quàm optima ad futuram potentiam ipſe fundamenta ſub ſtruxerit: quę nequaquam ſuperuacaneũ examinare. Quæ enim meliora nouo principi præcepta tradi poſſent, quàm eius actionum exempla equidem nõ video. Atqui ſi eius diſpoſitio rerum ei nihil adiumenti attulit, id non eius culpa accidit, ſed extraordinaria quadam, & extrema fortunæ malignitate.
Alijs ex alijs tum præfentibus, tum futuris difficultatibus Alexandri Sexti animebatur, cum ſibi potentia auctum filium percuperet. Primum nõ videbat, qua ratione ille aliquo principatu, qui pontificiæ iuriſdictioni non ſubeſſet, ornari augerique poſſet: ſi verò, quæ pontificij iuris eſſent, ad ea ſurripienda ſe conuerteret, ſciebat, nec Mediolanenſem principe, nec Venetos id eſſe paſſuros: iamque Fauẽtia, atque Ariminum in Venetorŭ ditionẽ conceſſerant.
Perſpiciebat præterea Italica arma, & quæ priuatim fuis commodis ſubſeruire poterant, in eorum manu eſſe, quibus Sacerdotum potẽtia, quominus illis fidere poſſet, formidabilis erat: in Vrſinorum nempe, & Columniorum familia, nec non eorum ſectatorum poſita. Turbandi propterea fuerant ordines illi, atque Italicæ res confundendæ, quo aliquarum partium in ea prouincia dominus fieret: quod quidem nullius fuit negotij. Repperit enim Venetos, qui alijs de caufis impulſi , animum eò verterāt, vt Galli in Italiam iterum tranſmitterẽt: quod tantũ abfuit vt Alexander ſit auerſatus , vt Ludouici regis conſtitutione matrimonij, facilius reddiderit.
Auxilio itaque Venetorum, atque Alexandri cõſenſu, rex Italiam repetijt: nec primùm Mediolanum appulit, quòd ad Flaminiam expugnandam ei authoritate regia adiudicatam, copias ab Rege obtinuit. Parta demum Flaminia Columnijs attritis, cupiens Valentinus illam tueri, atque ad maiora ſi qua poſſet progredi, duo illum interturbabãt: tum propria arma, quę infida iudicabat, tum Galliarum regis ſibi dubia voluntas. Timebat nimirum Vrſinorum arma, quibus hactenus vfus erat, ne ſubtraherentur: nec ſolum impedirẽt quod ſibi adiungi moliebatur, ſed & quod eſſet partum, auferrẽt, Regemque ipſum, ne idem faceret, verebatur. De Vrſinis iam ſpecimen ceperat, cum expugnata Fauentia Bononiam eſt adortus: tunc enim illos frigide fe gerere confpexit. Porrò quid animi eſſet Regi, iam inde tunc præſenſerat, cum Vrbinatium principatu occupato, Etruriam inuaſerat: à quo incepto Rex eum reuocauit.
Hac de cauſa Valentinus animo ſtatuerat nõ amplius à fortuna, aut ab alienis armis ſibi eſſe pendendum. Quocirca Vrfinorum, ac Columniorum parteis Romæ attriuerat: Nam omnes qui illis adhærebant nobiles Romanos ad ſe pertractos, vberioribus ſtipendijs ac rerum gerendarum munijs, pro cuiusque conditione excepit: vt paucis interiectis menſibus, illa animi eorum propenſsio partium refrixit, totaque ad Valentinum ſeſe conuertit.
Ad hæc occaſione, qua Vrfinos perderet (Columnijs iam diſperſis) expectauit qua feliciter oblata, felicius in rem ſuam eſt vfus. Cognito nanque (ſed ſerò) ab Vrſinis Valentini, atque Pontificis potentiam ſibi excidio fore, concilium Magione in agro Peruſino indixerunt. Quæ res Vrbinatium defectionem, Flaminię tumultum, ipſi verò principi Valentino infinita excitauit pericula: quæ omnia Gallorum auxilio ſuperauit. Verùm vbi ad illum exiſtimatio ſe retuliſſet, Galliæ exterorumque diffiſus opibus, ne amplius illas experiri cogeretur, totus ad fallacias, fraudesque ſtruẽdas ſe conuertit: ac eò vſque animum ſimulatum geſsit, vt Vrſini ſecum, authore Paulo, in gratiam redierint: erga quem Paulum nullum officiorum genus, nullum neceſsitudinis ius , quibus illum ſecurum redderet, omiſit, veſtibus, pecunia, equis donatum: ſic , vt eorum imperita ſimplicitas in illius poteſtatem, eos Senogalliam occidendos attraxerit. His igitur primarijs deletis, eorum partium ſectatoribus in ſuam amicitia adductis, ſatis firma fundamenta ad potentiam comparanda ſubſtruxerat: Flaminia occupata, Vrbinatium principatu ſubacto, eorumque populis, quòd non nihil felicioris ſtatus (vt eis videbatur) deguſtaſſent, ad ſuã amicitiã adiunctis.
Et quoniam hic locus dignus eſt, vt quem quis obſeruet, ac imitetur, prætermiſſum nolim, Poſtquam Valentinus Flaminiæ rerum eſt potitus, eamque à nonnullis tenuioribus tyrannis teneri offendiſſet, qui ſubiectos populos diſpoliatos citius, quàm emendatos dimiſiſſent, diſcordiarũ præterea, quàm concordiæ maiorem præbuiſſent licẽtiam, vt iam totam prouinciam latrocinijs ,rixis, & omnis inſolentiæ genere refertam cerneret, iudicauit aliquem ibi legitimum rerum ſtatum conſtituendum: quo illam pacatam regieque veluti potentiæ morigeram redderet. Obid Remerum Orcum virum crudelem, ac promptum, penes quem eſſet ſumma poteſtas, illi præfecit. Hic breui tẽpore prouinciæ tranquillitatem, concordiamque ſumma cum exiſtimatione reſtituit. Ad hęc viſum eſt principi in rem ſuam non eſſe, immodicam illam ſui præfecti authoritatẽ: Timebat enim ne illa in odiũ incurreret, ea de cauſa in media prouincia, iudicium quoddam rerum ciuilium conſtituit, cui iuris, & vſus fori peritiſsimus præeſſet aliquis, quo in loco ſingulæ totius prouinciæ ciuitates ſuũ haberent aduocatum, & cauſarum actorem.
Cum autem ſeueritatem illam nonnihil odij ſibi conflaſſe animaduerteret, vt illud ex animis multitudinis detergeret, ſepque purgaret, atque in primis omnes ſui ſtudioſos efficeret, oſtendit, ſiquid ſæuitiæ in prouincia fuiſſet admiſſum, id non ſe authore, ſed adminiſtri acerbiore natura fuiſſe factum. Atque ad hãc rem ornanda occaſione arrepta iudicẽ illũ in duas parteis diſciſsu ſummo quodam mane fruſto ligni, ac cruẽto gladio ad eius latus aptato, in Cæſennatiũ medio foro ſtratum deponendum curauit. Ferũ iſtud ſpectaculum momento temporis effecit, vt ſibi populi fuiſſe ſatisfactũ putaret, & in ſtuporem verterẽtur.
Verùm vt eò redeat oratio, vnde digreſſa eſt, princeps ipſe cum ſe ſatis magna potẽtia auctũ cerneret, & periculis præſentibus (quòd ex animi ſententia probe armis ſeſe inſtruxerat, & quę proximẻ ſibi nocitura videbãtur extincta iacerẽt) aliqua ex parte liberatũ, reliquus erat (ſi cũ his, quæ ſibi partę eſſent opes ad maiora, progredi vellet) qui habebatur ad Gallos reſpectus. Animaduertebat enim Regẽ, qui ſerò erratũ ſuũ agnouerat, id nõ cõceffurũ. Nouas iccirco amicitias cõparare: ſub Gallorũ aduentu in regnũ Neapolitanũ cõtra Hiſpanos, qui tũc Caietā obſidiõe premebãt cũ Gallis vacillare, ac illud animo obſeruare ſuo, quo pacto ſe tutũ ab illis præſtaret: <incerta>qd</incerta> ſane ex voto cecidiſſet, ſi Alexãder vitã cũ morte non comutaſſet. Hæc autẽ ad res præſentes fuerũt eius rerũ geſtarum conſilia, & adminiſtrãdi rationes. Quæ verò ad futuras ſpectabat, illud ei dubiũ erat, an nouus pontificiæ dignitatis ſucceſſor, ei futurus eſſet amicus: & quæ pater Alexãder cõceſſerat, is adimẽda tentaret. Vt aut hoc ſe metu liberaret, quadruplici id ratione moliri cogitabat. Primũ omniũ, quos diſpoliaſſet nobiles, vt eorũ totã ſtirpẽ excinderet: quo omnes lædendi ſui occaſiones futuro pontifici pręriperet. Pręterea, vt omnibus Romanis patritiæ gẽtis ſibi amicitia deuinctis eorũ ope pontificis animũ fræno cõpeſceret. Deinde Sacerdotũ collegiũ ad ſe omni qua poſſet ratione pertraheret, ſibique conciliaret: tũ demũ tantũ imperiũ ante obitũ patris ſibi adiungeret, quãto ſuo Marte primæ cuique impreſsioni poſſet reſiſtere. Ad finẽ vfque, horũ tria, cum Alexãder morte obiret, produxerat: quartũ penè cõfecerat. Quandoquidẽ quotquot potuit nobiles aſſequi, paucis elapſis, oẽs trucidauit. Itaque patritiã gentem Romæ ſibi deuinctã tenebat: tũ Collegij maxima partẽ habebat ſibi ſuffragaturã. Porrò animo ſtatuerat, quo noua ſibi imperij fieret acceſsio, totius Etrurię principatũ occupare. Iam Peruſini in ſua ditionẽ conceſſerat, et Traianus portus. Piſani aut in eius fidẽ & cliẽtelã ſeſe contulerat, & tanquam nulla eſſet habiturus amplius Gallorum rationem (nec enim debebat illis iam ſpoliatis regno Neapolitano ab Hiſpanis, ſic vt vtrique adigerentur illum ſibi conciliare) protinus Piſas inſiliret. His peractis, Lucenſes,Senẽſesque ſtatim cedebãt, tum ob in Florentinos odium, tum ipſius principis metu. Cæterùm Florentinis nullus dabatur elabẽdi locus. Quod ſi eueniſſet, vti re vera eo ipſo anno, quo Alexãder è vita diſceſsit, eueniebat, tantum viarium ſibi adiunxiſſet & authoritatis, vt ſua ipſius potentia ſe ſuſtinere, ac tueri potuiſſet: nec fortunæ, nec aliorum opum, ſed ſuæ virtutis , & potentiæ auſpicia ſequuturus.
Sed quintum poſt annũ, ex quo gladium diſtringere cœperat, Alexander naturæ conceſsit, illo duntaxat in Flaminiæ imperio probè firmato, cætera dubio, lethali morbo correpto, inter duos potentiſsimorum regum exercitus ſibi inſenſos relicto. Inerat principi tanta animi ferocia, & elatio, & vfque adeò probè tenebat quibus artibus homines conciliandi, quibúſue perdendi eſſent, tamque firma erant, quæ breui temporis ſpatio iecerat fundamenta, vt niſi in ſe illos ingruentes exercitus habuiſſet, vel ſaltem aduerſa valetudine non fuiſſet detentus, omnem difficultatem fuiſſet ſuperaturus. Quod autem eius fundamenta firma eſſent, illud perſpicumm facit, quòd ad menſem totum Flaminia illum expectauit: Romæ admodum ſecurus manſit: aduentãtibus item eò Balionibus, Vitellijs, & Vrſinis, nemo tamen in eum iam moribundum eſt repertus, qui ſe illis coniungeret. Potuit ſanè ſi non quem vellet, at ſaltem pontificem non creari, quem ipſe nollet. Atqui ſi cum Alexander è vita diſcederet, ipſe proſpera fuiſſet valetudine, omnia explicata, omnia plana reddidiſſet. Iãque eo tempore, quo Iulius ſecundus pontifex Maximus fuerat creatus, mihi dixerat, ſe ad omnem rerum euentum, quem à patris morte futurum putaret, longè in poſterum proſpexiſſe, atque remedia comparaſſe: illud vnum dũtaxat ſe præterijſſe, quòd ſcilicet nunquam putarat ſub eius morte, ſibi etiam cum morte eſſe confligendum.
Omnibus itaque principis Valentininarum rerum geſtarum rationibus in ſummam adductis, non video, qua in re eum reprehendam: Imò omnibus potius imitandum proponi illis exiſtimo (vt ego feci) qui ad imperia, fortuna duce, & alienis armis ſunt prouecti. Aliter enim cum magnos, & elatos animos gereret, illum animi propoſitis ad altiora impellentibus, rem ſuam adminiſtrare non poterat: Vitæ duntaxat Alexandri breuitas eiusque ipſius infauſta valetudo illius conſilijs eſt aduerſata. Quamobrem, qui in eo, quem recens eſt adeptus principatu, neceſſarium ducit fe ab hoſtibus tutum afferere, amicos parare, vi aut fraude victorem eſſe, populi vel beneuolentiam allicere, vel eidem metum incutere, milites vt ſequantur, ſimulque vt obſeruent eos qui poſſunt, aut ſunt nocituri perdere, nouis artibus veteres ordines, & inſtituta inuertere, ſeuerum eſſe & grauem, magnanimum & liberalem, infidam militiam extinguere nouam inſtituere, Regum & principũ amicitiam conſeruare, ſic vt gratè te beneficijs cumulent, vel ſaltem timidè offendant, recentiora exempla, quam huius principis rerum geſtarum conſilia & arteis , certè inuenire non poterit. Illud duntaxat ei crimini dari poſſe videtur, quòd in cooptatione ad ſummum pontificatum Iulij II. eligendi optionem arripuit nonbonam. Nam ſi electionis pontificia quã expetebat compos eſſe non poterat, id ſaltem ſibi integrũ relinquebatur, vt impedire poſſet quã ipſe nollet. Nec vnquã in eã ſententiã adduci debuit, vt quiſquã ex eo Cardinalium numero in Pontificẽ Max. aſſumeretur, quem ipſe aliquando aliqua affeciſſet iniuria: quique in eam dignitatem euectus, ab eo ſibi timendum putaret. Exiſtunt enim hominũ in hominės iniuriæ, aut metu ,aut odio quodam.
Quibus verò inter alios ipſe iniurium ſe præſtiterat Cardinalis Titulo diui Petri ad vincula erat, & Columnius: Cardinalis item Titulo diui Georgij, & Aſcanius: cæteris omnibus id dignitatis faſtigiũ aſſequutis timendus relinquebatur præter Rotomagenſi, atque Hiſpanis: his quidẽ ex officio, & ſanguinis cõiũctione, illi verò propter potẽtiã, quòd eſſet Galliarũ regi affinitate cõiũctus. Ob id Valẽtinus Hiſpanorũ quempiã ad pontificium illud munus obeundum creare debuerat: id autem ſi minus dabatur, in Rotomagenſem ſuffragijs inclinãdum erat, nuſquam vrrò gentium in Card. T.D. Petri ad vincula: quandoquidem qui in ea eſt ſententia, vt exiſtimet magnorum virorum inueterato odio nouis beneficijs obliuionem induci poſſe, is vehementer fallitur.
In errorem igitur delapſus fuerat Valentinus in eo ipſo electionis genere, cauſamque attulit, qua omnibus tandem bonis,& fortunis ſuis euerteretur.
| Capitulum VI |
Capitulum VIII |