 Progymnasma decimum octavum |
Progymnasma vicesimum  |
Ludus ex pacto concessus.
Personae:
Magister, Pueri VII.
Magister.
Nimis crebro ludendi copiam, perinde, ut si quaeratis cibum ante famem, potum ante sitim, requiem ante laborem: vultis enim remittere cogitationes, priusquam eas post remissionem rursum intenderitis. Itaque vereor ne facilitas mea vestros corrumpat animos.
Puer I.
Tantummodo duas horas largire nobis in gratiam D. Cassiani, quem a discipulis pueris, librariis scalpellis, stilisque aeneis immisericorditer vita et spiritu privatum perhibent.
Magister.
Permittam equidem ludere, sed qua conditione?
Puer II.
Hoc tuae potestatis est.
Magister.
Hac nempe, ut e vobis septem ludant ii, qui vel apophthegma, vel simile, vel sententiosum ex poeta versiculum, vel Ciceronis gnomicum aliquid, vel tria proverbia, vel Aesopicam fabellam ex memoria protulerint.
Puer I.
Ego, si placet, fabellam narrabo.
Magister.
Audio.
Puer I.
Hoedus forte a grege cum deerrasset, eumque lupus insequeretur, conversus insequentem sic est affatus, Mi lupe, quandoquidem tibi escam me futurum scio, quo iucundius moriar, quaeso, primum cane tibia, ut saltem. Lupus canere coepit, et saltare hoedus. Tum canes id audientes, lupum acerrime institerunt persequi. Is sese ad hoedum vertens: Merito, inquit, hoc patior: oportebat enim me, cocus cum sim, tibicine non agere. Docet apologus, eos qui negligunt ad quae natura sunt idonei, et quae aliorum sunt exercent, in incommoda saepius incurrere.
Magister.
Dicat secundus.
Puer II.
Virg.
Optima quaeque dies miseris mortalibus aeui
Prima fugit: subeunt morbi, tristisque senectus,
Et labor: et durae rapit inclementia mortis.
Puer III.
Cicero. Grave est homini pudenti petere aliquid magnum ab eo, de quo se bene meritum putat: ne id quod petat, exigere magis, quam rogare, et in mercede potius, quam in beneficii loco numerare videatur.
Magister.
Elegans, et verissima sententia.
Puer IV.
Ignis non extinguitur igni.
Magister.
Explica.
Puer IV.
Malum malo non emendatur: iram non sedat iracundia, sed lenitas: adversos casus reddit leviores patientia: iniuria superatur beneficio.
Magister.
Belle: Iam secundum profer, nam tria imperavi.
Puer IV.
Annosa vulpes haud capitur laqueis. In eos valet, qui ob longinquam aetate multarumque rerum usum callidiores sunt, quam ut arte dolisque decipi queant.
Magister.
Optime.
Puer IV.
Canis saevit in lapidem. In eos, qui mali sui caussam non veris auctoribus adscribunt.
Magister.
Audiamus iam quintum.
Puer V.
Nihil occurrit mihi.
Magister.
Nihilne? Hem.
Puer V.
Nihil prorsus.
Magister.
Ne luseris. Sextus.
Puer VI.
Ut graviore poena multandi censentur, qui venenum non in unum aliquem craterem, sed in fontem iniiciunt, unde omnes bibunt: sic sceleratius peccant, qui Principum, quam qui privatorum ingenia pervertunt.
Magister.
Praeclare dictum, a Plutarcho scilicet.
Puer VII.
Diogenes formosas mulieres, quae pudicitiam in propatulo habent, similes dicebat mulso letalibus succis temperato: quod afferrent quidem initio voluptatem, sed quam perpetuus dolor consequeretur.
Magister.
Sensibus haec imis, res est non parva, reponite. Fugite fornicationem, et templa Dei ne facitote membra meretricis. Ergo omnes, dempto illo uno, qui fuit ἀσύμβολος, ad ludendum properate: veruntamen, ut postulastis, horas non amplius unam et alteram.
Puer I.
Prae gaudio ubi sim nescio.
Notae
1 QUI VEL APOPHTHEGMA: Tale pretium lusus a pueris magistri postulent, quo ipsi potius dantes, quam accipientes rem faciant, atque ita etiam iudicia eorum exerceant, ut non sint quovis apophthegmate, versiculo sententioso, fabella, proverbio contenti, sed iis demum, in quibus plus acuminis, leporis, gravitatis, utilitatis inesse videatur.
2 COCUS CUM SIM: Idem contigit lupo, qui aculeum roganti asino, quem devoraturus erat, summis dentibus e pede extraxit. Cum enim illisa calce frontem et rasum ei comminuisset, dentesque excussisset, et iam celeriter aufugeret: merito, inquitlupus, haec mihi merces redditur: quoniam qui didici iumentorum esse lanius, cur eorum volui esse chirurgus?
3 OPTIMA QUAEQUE DIES: Hos tres versus interpretatur Seneca libro de brevitate vitae, cap. 9. his verbis. Clamat ecce maximus vates, et velut divino furore instinctus salutare carmen canit. Quid cunctaris? inquit, quid cessas? Nisi occupas, fugit: cum occupaveris, tamen fugiet. Itaque cum celeritate temporis velocitate certandum est. Velut ex torrente rapido, nec semper casuro cito hauriendum est. Hoc quoque pulcherrime, ad exprobrandam infinitam cogitationem, quod non optimam quamque aetatem, sed diem dicit. Quid securus, et in tanta fuga temporum lentus, menses tibi, et annos, et longam seriem, utcunque aviditati tuae visum est, exporrigis? De die tecum loquitur, et de hoc ipso fugiente. Lege caeterae usque ad fin. cap. Epist. porro 108. docens quo pacto Grammaticus hos versus, et quo Philosophus consideret, rursus illos doctissime explanat.
4 QUI PRINCIPUM, QUAM QUI PRIVATORUM: Cicer. de leg. Nec tantum mali est peccare Principes (quanquam est hoc magnum per seipsum malum) quantum illud, quod permulti etiam imitatores Principum existunt. Nam licet videre quaecunque mutatio morum in Principibus extiterit, eandem in populo secutam, etc. Isocrates ad Nicoclem. δέδεικται γὰρ, ὅτι τοιαύτας τὰς βασιλείας, οἱασπερ ἂν τὰς αὐτῶν γνώμας παρασκευάσωσιν . Certum est enim, ita sese regna ipsorum habitura, quomodo ipsi animos suos excoluerint.
5 PERPETUUS DOLOR: Notum illud Demosthenis de Laide: οὐκ ὠνοῦμαι μυπίων δραχμῶν μεταμέλιαν Vulgo: poenitere tanti non emo. Gellius lib. 1. cap. 8. En quid in proverb. Salomon sapientissimus de muliercula meritoria. Inclinata est ad mortem domus eius, et ad inferos semitae ipsius. Nulli autem, ut Seneca scribit cap. 6. de brevit. vitae turpius occupati sunt, quam qui nulli rei nisi vino et libidini vacant: caeteri etiamsi vanae gloriae imagine teneantur, speciose tamen errant. Licet avaros mihi, licet vel iracundos enumeres, vel bellatores, omnes isti virilius peccant. In Venerem et libidinem proiectorum inhonesta labes est, etc.