Usor:Sakvaka/Syntagma musicum/Pars I/Membrum II/De missæ et missodi ritibus
 De notatione missodiæ |
Epilogus et Corollarium  |
Interim dum populus in domum Domini introiret, conveniret et congregaretur, ex Psalmis et vaticiniis veteris Testamenti, vel temporis festivitati, vel Epistolicæ lectioni accommodatis, plerumque de introitu Christi in mundum, Prophetis et Sanctis desiderato, quippiam Antiphonatim decantare in Ecclesia Latina instituit Celestinus. Hinc eam cantionem introitum vocarunt. (Polyd.) Sigeberti Chronicon refert, ut Gradualia, Tractus, Offertoria ante sacrificium Communionis inter communicandem; Ita introitus, Gelasii instituto, cepisse fieri, sub annum 426. post Christum natum. Et Gregorius I instituit, ne quid ornatus et concentus inter sacrificandum deeffet, ut Antiphonæ canerentur, quas vulgo Introitus vocant. Platina, et Sigebertus.
Græci Leiturgian videntur incepisse a κύριε ἐλέησον, quod erat formula confessionis peccatorum, et petitionis divinæ misericordiæ, ex Græcorum Litaniis ad officium Missæ, pro captanda benevolentia divina assumptum, ut omnibus tribus personis divinitatis Deo Patri, Filio et SPiritui Sancto gratius laudum sacrificium offerrent reconfiliati. Quam phrasin et preccationem, Sylvestro autore, a Græcis Latina Ecclesia assumpsit, et Gregorii i instituto novies iteravit et proxime ab Introitu decantavit. (Polyd. Platina & Sigebert.) Et in Anglia Kyrie eleison usurpatum legitur, Anno Christi 957.
Post κύριε ἐλέησον Ecclesia, quodammodo læta, ob impetratam peccatorum veniam in Christo, Bethlehemi nato, et sperans fore, ut concentus in cælis commisceat cum Angelis, Angelicum Hymnum (ut quem venerantur Angeli in coelis, homines venerentur in terris, congratulantes sibi invicem, quod Christus restauravit, teste Apostolo Ephes. 1. omnia quæ in coelis et in terris sunt) meditatur cum Sacerdote ad orientem præcinente; Gloria in excelsis Deo: Et in terra pax, et succinens δοξολογίαν: Laudamus te etc. (Duran.) Quæ verba a Beato Hilario, Pictaviensis Ecclesiæ Episcopo feruntur apposita esse: quamvis Innocentius Papæ Telesphoro, alii Symmacho institutum id tribuant. Telesphorus quidem voluit, ut in Missis proclamaretur: Gloria in Excelsis Deo. Volat. l. 22. Anno cxxix. (Sigebert.) Symmach9 Pontifex Anno 493. constituit, omni die Dominico vel natalitio martyrum, Gloria in Excelsis Deo ad Missas cantari: Quem hymnus Telesphorus septimus ut volunt, a Petro scilicet Papa, nocte tantum natalis Domini, ad Missas a se in ipsa nocte institutas cantari instituit, et in eo ad Angelorum verba, quæ sequuntur adiecit. (Sigebert.)
Δοξολογία, quam in gratiam φιλελλήνοιν inde transcribere non piguit, sic sonat in Horologio Christianorum Græcorum inter Barbaros sive Mahometicolas: (Horologium in quo Græcorum Psalmodiæ, precationes, et hymni continentur.)
Δόξα ἐν ὑψίστοις θεῷ, καὶ ἐπὶ γῆς ἐιρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία. ὑμνοῦμεν σε, εὐλογοῦμεν σε, προσκυνοῦμεν σε, δοξολογοῦμέν σε, εὐχαριστοῦμέν σοι τὴν μεγάλην σουδόξαν. Κύριε βασιλεῦ ἐπουράνιε θεὲ πάτερ παντοκράτωρ. Κύριε ὑιε μονογενὴς Ιησοῦ Χριστὲ καὶ ἅγιον πνεῦμα. Κύριε ὁ θεὸς ἄμνος τοῦ θεοῦ, ὁ ὑιὸς τοῦ πατρὸς ὁ ἀίρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου πρόσδεξαι τὴν δέησιν ἡμῶν, ὁ καθήμενος ἐκ δεξιῶν τοῦ πατρὸς, ἐλέησον ἡμᾶς. ὅτι σὺ ἐῖ μόνος ἅγιος, συ ἐῖ μόνος Κύριος Ιησοῦς Χριστὸς ἐις δόξαν θεοῦ πατρὸς. Αμὴν.
Congruit plane cum nostra Latina glorificatione. Gloria in Excelsis Deo et in terra pax, hominibus bona voluntas. Laudamus te, benedicimaste, adoramuste, glorificamuste, gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam: Domine Rex coelestis Deus Pater omnipotens: Domine Fili unigenite, Iesu Christe et Spiritus Sancte. Domine Deus agnus Dei, Filius Patris, qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram: Qui sedes ad dexteram Petris, miserere nostri: Quoniam tu solus sanctus, tu solus Dominus Iesus Christus, in gloriam Dei Patris, Amen.
Ubi salutanti populum salutatione Angelica, (Iud. 6. Luc. 1.) Dominus vobiscum, reprecata fuit Ecclesia: et cum spiritu tuo, (2. Timoth. 4.) dum mutui voti exauditionem pari fidei ardore sibi polli centur et cupiunt utrinque mandato Christi, ut Oremus (Matt. 26.) inculcato, Collectæ sive petitiones collecti populi totius in unum a Sacerdote colliguntur, supponuntur et enarrantur; quas populus ex indubia fide, de eventu exauditionis certissimo, cum πληροφορίᾳ approbat et concludit Christiano Epilogo, amen. (1. Corinth. 14. 16. Matth. 6. 13.) Quod Græcus perperam ἐυκτικῶς optative reddidit, γένοιτο fiat; Aquila, teste Hieronymo et Augustino, πεπιστωμένως vere, certo; βεβαιωτικῶς affertive, et melius. QUod collectarum genus lectioni EPistolæ præmittendum Gelasio ascrtibunt. (Usus Collectarum ad coenam.)
At Chrysostomus in Homil de huiusmodi precum formis, ad coenam quoque traductis, sic scribit; In iisdem mysteriis bene precatur Sacerdos populo, et bene precatur populus Sacerdoti: Nam cum spiritu tuo nihil aliud est, quam hoc: Ea quæ sunt Eucharistiæ, id est, gratiarum actionis, communia sunt omnia. Neque enim ille solus gratias agit; (ed etiam omnis populus. Prius etiam accepta illorum voce, deinde congregatis illis, ut digne et iuste hoc fiat, incipit Eucharistiam. (Sacerdotis et populi per vices cantio.)
Sic porro scribit Chrysost. de quibusdam vicibus cantionum, sive interrogationum ministri et Populi: Quid miraris, inquit, si cum Sacerdote Populus loquitur? Ubi sane et cum illis cherubim et supernis Potestatibus communiter sanctos illos hymnos personant? Idem Chrysost. Cum aliis omnibus, inquit, donum simul erat precationis, id quod et ipsum spiritus dicebatur, et qui donum hoc habebat, is pro universa multitudine orabat. Etenim quoniam rerum earum, quæ conducunt, ignari, quæ inutilia sunt oramus, veniebat in unum hunc quendam precationis donum, qui et quod toti prodesset Ecclesiæ, omnium constitutus loco orabat, et alios simul, quid orandum esset, instituebat. Spiritum igitur hic vocat, donum hoc precationis, quod tum temporis dabatur, animamque simul, quæ dono eiusmodi accepto apud DEum interpellabat et gemebat. Stans enim, qui hoc honoratus erat dono, multa compunctione, multisque gemitibus iuxta mentis intentionem ad Deum supplicans, quæ prodessent omnibus orabat. Cuius rei nunc quoque Symbolum est Diaconus, qui in Ecclesia preces pro populo offert.
Quod commemoravit hisce verbis Chrysostomus de peculiari dono precum, quod Spiritus sanctus in primogenia Novi Testamenti Ecclesia in aliquos præ aliis contulerit, id certissimum est; quemadmodum etiam Paulus 1. Corinth. 14. v. 14. etc. Iacob. c. 5. v. 14. astipulantur. Atque hinc dimanasse consuetudinem, quæ tempore Chrysostomi Græcisfuit observata Ecclesiis, et hodiæ apud nos quoque retinetur, ut Diaconus conceptis verbis toti Ecclesiæ, preces præiret. Idque scire iucundum est, et adversus ceremoniarum Ecclesiasticarum hostes utile.
Ineptum est illud anacleti institutum, ut Sacerdos more Pontificiorum non nisi coram duobus sacrificaret; Gratian. et Volaterr. lib. 22. hoc Soteri attribuunt, qui forte illud parum custoditum renovavit. Quo credo, inquit Polydorus Vergilius, ne ille frustra bene precando diceret: Dominus vobiscum, si minus quam duo sacris interessent. Polyd. lib. 5. cap. 12. Idem Polyd. et hoc addidit, Sacerdos dicendo Dominus vobiscum sæpius ad populum in altari se vertit. Sic Hebræorum sacerdos inter sacra sese circumagebat, aspergendo sanguinem animalis immolati.
Et hactenus omnes Leiturgodiæ lectioni Epistolæ viam sternebant, unde et Επιστολικαὶ vocari possent, ceu Επιστολοδίας, id est, hymni Epistolici.
Hinc itaque olim per Lectores, c. perlectis 25 distinct. (ἀνογιωσταὶ vocantur Duareno: quem vide ad hanc rem lib. 1. de sacr. Eccl. minist. cap. 14. Ubi etiam refert, Iulianum Imp. Apostatam quandoque functum esse hoc munere.) ad Sacerdotes hodie quod spectat, quædam ex divinis literis recitabantur, aut ex Veteri Testamento, aut ex Actis, aut ex Epistolis Apostolicis: quibus auditis, post recitanda supererat aliqua evangelicæ historiæ portio. Fides enim, Fideique actiones Epistolæ et Evangelii lectione excitabantur, ut quicquid in his deficeret, illa in pænitentibus restitueretur, et integritas novi hominis per Christi Spiritum reficeretur. Ambonis in templo, quem eundem et suggestum nominari scribit, meminit Platina in Sixto: Et porphyreticis lapidibus ornatum fuisse ab eodem, ac eum præbuisse usum, quod ibi evangelium et epistolæ sint decantatæ.
Hieronymus autor Epistolæ et Evangelii in Missa canendi putatur. Volaterra lib. 22. Et Anastasius I Pp. instituit Anno 409. ut Evangelium in templis stando audiretur. Platina et Volaterr. Idem Anastasius constituit ne Sacerdotes vel Laici ullo modo sederent, sed curvi et venerabundi starent, cum sacrum Evangelium aut caneretur aut legeretur in Ecclesia Dei. Platina.
Poloni equites inter sacra enses stringunt in defensionem Evangelii, dum illud cantatur Augustum iuvat hic referre Leiturgiæ officium, quo perfunctus est Sigismundus Imper. Nam is quondam sub natalem Domini Constantiam veniens, in Missæ sacro tanquant Diaconus Evangelium cantavit: Exiit edictum a Cæsare Augusto. Carion. lib. 3. Chron. Quæ a. Odæ ante concionem quiden, sed post Epistolam canebantur, quia ad Evangelii devotam auscultationem populum excitarent, dici possunt ἐναγγελιῳδίαι ἤ λειτουργῳδίαι ἐναγγελικαὶ, id est hymni Evangelici: cuius generis sunt quæ sequuntur.
Sed cum priores lectiones Ecclesiæ recitassent lectores, quæ ex evangelio referenda erant, diaconus ex eminenti loco, atque suggestu pronunciabat, nempe ut omnibus conspicuus esset, et ab omnibus intelligeretur.
Dum itaque ibat et gradus ascendebat, populus canere consuevit psalmorum aliquot versus, et quos vulgo graduales appellarunt. Eestiva item quodammodo acclamatione, laeto Evangelii nuncio applaudentes, interponebant Halleluiah, vocabulum Hebraicum, quod ineffabile gaudium, Angelorum videlicet et hominum, significet potius quam exprimat. Hieronymus explicat: Cantate laudem Domini. Innocentius et alii: Laudate Dominum: cuiusmodi vox in Apocalypsi (19.) ex Angelis vel turba in coelo et audita est, et in titulo quorundam Psalmorum legitur.
Post, Evangelio recitato, Episcopus aut Ecclesiae pastor interpretationem et adhortationem adiiciebat, corripiebantur vitia, et de excommunicandis agebatur, etc. Quemadmodum autem Halleluiah, ab Hierosolymitanis desumptum videtur: Sic Gradualia, Gregorius, Ambrosius et Gelasius composuerunt: Nam collectas et Gradualia, Gelasium Pp. anno Christi 495. instituisse legitur.
Diversa legitur apud alios ratio et consuetudo canendi Gradualia et Halleluiah, quæ ante Evangelii lectionem et concione, interiectis aliis canticis, distincti Cantores canebant. Gradualia enim ex Veteri Testamento ut plurimu desumpta, ut iis cum solennitate vel Evangelio cuiuscunque temporis concordantib, ab Epistolæ ad percipiendam Evangelii lectionem gradatim assurgeret collecti populi animus, a pueris in gradibus cantabantur: ad quæ viri in pulpitis HALLELUIAH concinebant: Idque cum gaudio uasi et plausu per totum fere annum frequentabatur; nisi quod a Dominica Septuagesimæ usque ad vigiliam Paschæ, quasi in diebus et officiis luctus, et ieiuniorumloco Halleluiah ex Telesphori institutione suffectus fuit Tractus, ex Psalmis et Prophetiis, a Gelasio factus, quo tractim et cum asperitate vocum, et pendularum notarum prolixitate ita canendum fuit, ut pro remissione peccatorum, et eum publicarum, tum privatarum pænarum mitigatione impetranda, multis cum gemitibus et suspiriis, ex intimis cordis visceribus oratio protraheretur.
Qui ita Gradualia et Halleluiah usurparunt, addiderunt etiam Sequentias, ut vocant, vel Prosam. Sequentiæ sunt cantus, dicti a præfatione subsequentis lectionis: Sequentia S. Evangelii secundum Matth. etc. Cuiusmodi Sequentiis ad auscultationem subsequentis lectionis ex Evangelio, quod præcedenti contextui, unde abruptum est, adhæret, populum præparare et exsuscitare voluerunt. Prosa dicitur, secundum Isidorum, quasi profusa, et a lege metri soluta oratio.
Notgerius Abbas S. Galli in Teutonia, primus Sequentias composuit, easque Nicolaus Papa invexit, et cantari concessit. Martin. in Chronico.
Sequentiam festo Palmarum destinatam componendi et decantandi, occasio et origo memoranda est, et admiranta, quæ autori magnum attulit fructum Pietatis; quod poim censeatur hic commemorari et observari.
Conspirationi filiorum Ludovici I. Imper. contra Patrem multi Pontifices inerant, inter quos etiam Theodulphus Abbas Floriacensis, pontifex Aurelianensis crat suspectus: quorum consilio et instinctu, Ludovicus Pius Imper. et Francorum Rex, regno exutus, captus, et in carcerem a Lothario impio filio coniectus est. Is liberatus et restitutus in regnum ob coniurationis suspicionem Theodulphum carceri inclusit Andogavi. CUmque in eo loco IMmperator Pascha facturus, in Palmis interesset publicæ processioni, ad repræsentandum Christi ingressum in Hierusalem, et iam prope turrim pompa transiret, qua vinctus tenebatur Theodulphus; tunc ille prospiciens quod erat futurum, Hymnum insignem, quemm in carcere composuerat et dictarat in honorem eius processionis, adaperta fenestra, in hora processionis antedictæ concinebat clara voce, ut a cunctis audiretur: Gloria, laus et honor tibi sit, Rex Christe redemptor, etc. Admiratus Imperator interrogat, quæ sit vox et cuius hominis, quam andiret. Indicatur esse Theodulphi Episc. Aurelianensis, qui clausus ibi teneretur. Diligentius perpenso tenore carminis, adeo fertur delectatus Imp. ut iuberet conscriptum carmen, voce Pontificis decantatum signari; eiusque dulcedine prmollitus veniam dedit Theodulpho vitæ insidiatori, et liberum abire permisit. Cranz. lib. 1. Metropoleos cap. 27. & 40.
Inter alias festorum Prosas elegantes, notatu digna est pentecostes Sequentia illa, quam hugonis capeti, primi Galliarum, ex Illustrissima Electoratus Saxoniæ Domo, Regis filius Robertus, Rex Galliæ huius stemmatis II. devote composuit: Sancti Spiritus adsit nobis gratia, etc.
Prosa ea historiam (Refert Albertus Crantz. lib. 5. cap. 46. de Imp. Friderico eiusque Filio R. Henrico, et de Archi Episc. Col: ad ann. 118 4. Autor Catalog. Episc. Hildes. rythmis German. de Episc. 17. Hezilone Anno 1064.) movet necessario, nec inutiliter memorandam. Tragicus sane Goslariæ (quidam aiunt Moguntiæ) Pentecostes die accidit casus, ubi Episcopi Hildesiani, et Abbatis Fuldensis Auliuci in templo Regio de loco contenderunt, et ad gladios pervenerunt, et cædes multas perpetrarunt, ita ut sanguis cæsorum ex templo effluens scalas templi impleret, Et rex ipse accurrens in periculo esset: Sedata autem laniena, nihilominus iussus est Chorus celebrare hunc festum diem: Cumque inter canendum perventum esset in Sequentia prima ad finem, in quo hæc verba canuntur: Ipse hodie Apostolos Christi donans munere insolito et cunctis inaudito seculis, hunc diem gloriosum fecisti: Audita est vox reboans, in templo medio, et evomens hæc verba: hunc diem cruentum ego feci. Territis hac voce turbis, cæpit Rex publice dicere: Tu perverse Nebulo, qui hunc diem cruentum nobis fecisti, poenas dabis Deo et nobis: Et nos iterum hunc diem gloriosum faciemus: atque simul iussit addere, et alta voce canere: Veni sancte Spiritus, et emitte cælitus lucis tuæ radium, etc. Unde manifeste apparet, quam maligno et cruento Spiritui inimica et odiosa sit, quam amica et grata Sancto et Pacifico Spiritui et piorum cætui sit, et quam iucunda audiatur λειτουργῳδία Ecclesiæ.
Cæterum, qui dicto modo Gradualia, Halleluiah, Tractus, Sequentias usurpant, ad sequentia Evangelii iamiam legenda, glorificant Deum Choro, pro manifestatione Evangelii: gloria tibi Domine. Evangelium enim est caput et principale omnium, quæ ad Missæ officium dicuntur, cantantur et leguntur. Post lectionem Evangelii finitam, ut quod uno corde creditur ad iustitiam, (Rom. 10. Psalm. 119.) uno ore confiteantur omnes ad salutem, Ecclesia, sacerdoti alta voce intonanti, et πρότασιν ὁμολογίας exorso: credo in unum Deum, succinit unanimi fide reliquam confessionem Symboli Nicæni. Intelligatur autem Symbolum Nicenum, quod Synodus Nicena, quæ Anno Christi 328. cæpit, Samosateni et Arrii ac Novati dogmatis damnatis, promulgavit in urbe Bithyniæ Nicæa 19. Iunii: Idem Symbolum postea Synodus Antiochena Anno Christi 344. corrupit. Socrat. lib. 2. cap. 8. 10. Sardicensis vero pia comprobavit et confirmavit Anno Christi 350. quatuor vero subsequentes Syrmiensis Anno Christi 355. Arminiensis et Seleuciensis Anno Christi 363. atque Antiochena Anno Christi 365. multis modis depravarunt, Anno Christi 555: Synodus universalis Constantinopolitana repetivit et illustravit. A Socrate autem et Athanasio ad Iovinian. t. 4. recitatur his verbis: πιστένομεν ἐις ἕνα θεὸν etc. Credimus in unum Deum: Huius autorem Athanasius (in Epist. ad Solit.) nominat OSIUM. SYmbolum illud vocant maius, quippe conceptum in magna Synodo, videlicet cccxviii. Patrum: Anno 325. Brent. in Os. 8. Polyd. lib. 5. cap. 11.) Publicum id solennibus diebus decantandi morem Damaso tribuuntu institutum, ex decreto Synodi a centum quinqaginta Episcopis Constantinopoli celebratæ. (Sigebert. in Chron.) Alii Marco Pp. eius nominis primo, Sylvestri. I. successori, circa Annum Christi 330. asscribunt, ita ut ille huius decretum innovasse credatur. Hodie etiam Apostolicum Symbolom nota lingua succinit populus. Romani olum Synbolum Apostolorum post Evangelium non ceninerunt, quod Romana Ecclesia nulla unquam hæresi infecta fuisset, sed in confessione fidei pertitisset. Henricus tamen ii. Imperator Benedicto viii. Pp. persuasit, ut ad publicam Missam illud decantarent, Berno. In aliis Ecclesiis quomodo Symbolum ad communionem differatur, mox dicetur. Symboli item cantum sub horis canonicis, vide in Corollario Leiturgodiæ annexo.
Hactenus de Leiturgodia Missali, et Missodia ante concionem: sequitur ea, quæ post concionem celebratur.
Ad morem in libro Nehem. cap. 8. et alibi Luc. 4. expressum, Evangelii textu explicato, ne interessent Eucharistiæ celebrationi, Catechumeni, et non communicaturi, apud Veteres dimittebantur. (concionis ex suggestu meminit Socrat. lib. 6. cap. 5. Sozom. lib. 8. cap. 5. vide supra de notatione Missodiæ distinct. IV. V. VI.) Ea missio hodie apud nostrates locum non habet; cum in nostris Ecclesiis alia sit ratio Catechumenorum, quippe regeneratorum; et non communicaturis etiam detur Eucharistiæ cum fideli meditatione astate. Pontificii vero, etiam si ferme nulli communicant, uno excepto Sacrifico, Missionem suam clara voce denunciant: ite, missa est, quod idem est, ac i licet, hoc est, ire licet; (Polydor. lib. 5. cap. 12. varia explicatio, apud Gabriel: Biel: lect. 89.) et contra Missionem veterum, ipsi hanc formam longe aliam ad finem Missæ transposuerunt, hac in re Ethnicum, quem iactitant, imitantes ritum Sacerdotis Isiaci, qui post celebrata sacra pronunciaverat: λαοῖς ἄφεσις, Populis missio. (Apuleius libo Asini aurei 11.)
Sed antiquitus iis, quæ Catechumenorum missionem spectant, peractis, qui manebant, sacræ Cœnæ futuri participes fidei symbolum canebant, ut sese mutuo de capitibus Religionis præcipuis, in quibus consentirent, sedulo admonerent. In Symbolis quippe summa fidei comprehenditur, quæ sane comprehensio, vel summa, Veteribus Patribus Ecclesiæ traditio vocata est, et ex libris divinis desumta, ac ad salutem necessaria credita, contra Hæreticos, qui sacros libros negant, produci potest. (Tertullianus) Et Symbolum in quavis Synaxi decantandum, nominatim narrat Theodorus Lector, Collectaneorum libro secundo, institutum a Petro Gnaphæo, Antiochenæ Ecclesiæ gubernatore.
Dehinc quando cecinerant Symbolum astantes, ex suis facultatibus, quae videbantur, offerebant. Oblatio vero triplicem usum habuit: Partim quippe in frugalia quædam convivia erogabatur, quæ Christiani id temporis inter se admodum religiose celebrabant, et vulgo ἀγάπαι (Liebmahl) vocabantur; partim, quod supererat, pauperibus distribuebatur; Et denique inde aliquid Panis et Vini in usum sacræ Cœnæ seponebatur. Atque hanc rerum oblationem tum fuisse adhibitam, testantur: Primum, Versus quidam a populo decantati, dum oblatio fieret, qui propterea vocantur ab eis, Offertorium: Idem præterea cognoscitur ex iis collectis, quæ in ea Missæ parte habentur. Quin eius oblationis Iustinus, antiquissimus Martyr in sua Apologia mentionem fecit; Cyprianus item, ac nonnulli ex veteribus patribus. Cæterum Adrianus Pp. in offertoriis et offertoriorum versibus quod geminatum est, geminavit Anno 772. (Sigebert. in Chron.) Gelasius Pp. voluit fieri in Missis Collationes. (Volaterr. lib. 22.)
Posthaec ad sacram Cœnam administrandam convenientes dicebant: Sursum corda. Ac sane recte, et in tempore Christiani sic agebant, quo se monerent, ut nihil carnale nihilve terrenum ibi cogitarent, sed in cœlestibus corda haberent. Nec enim satis est, ut externam utcunque disciplinam in conventibus Ecclesiæ et Synaxi præstemus, sed inprimis et cor Domino aperiamus, eumque in animum mentemque nostram immigrare sinamus; Quemadmodum Apostolus Paulus (Colloss. 3.) nos hortatur: Siquidem una cum Christo resurrexistis, superna quærite, ubi est Christus, in dextera Dei sedens: Superna capite, non ea quæ sunt in terra. Inde Patres instituerunt, ut Sacerdos in præfatione Eucharistiæ ad populum ita Pauli verba diceret: Sursum corda; Et populus responderet: Habemus ad Dominum. De qua consuetudine perantiqua pios commentarios tradiderunt Patres et scriptores Ecclesiastici notatu dignissimos.
Cyprianus, (in concione de oratione Dominica) Quando autem stamus ad orationem, fratres dilectissimi, vigilare et incumbere ad preces toto corde debemus, cogitatio omnis carnalis et secularis abscedat, nec quicquam tunc animus quam id solum cogitet quod precatur. Ideo et Sacerdos ante orationem, præfatione præmissa, parat fratrum mentes, dicendo: Sursum corda, ut, dum respondet plebs; Habemus ad Dominum, admoneatur, nihil aliud se quam Dominum cogitare debere. Claudatur contra adversarium pectus, et soli Deo pateat, ne ad se hostem Dei tempore orationis adire patiatur.
Chrysostomus (in Sermone de Eucharist. in Encæniis.) Quid facis homo; Non promisisti sacerdoti, qui dixit: Sursum mentem et Corda, et dixisti; Habemus ad Dominum? Non reveris et erubescris? Et illa ipsa hora mendax inveneris. Papæ! mensa mysteriis instructa est, et Agnus Dei pro te immolatur; Sacerdos pro te angitur; sanguis Spiritualis ex sacra mensa refluit: Seraphin astant sex alis faciem tegentia, omnis incorporeæ virtutes pro te cum Sacerdote intercedunt: Ignis Spiritualis e cœlo descensit; Sanguis in Cratere in tuam purificationem ex immaculato latere haustus est: Et non erubescis, revereris, et confunderis, neque Deum tibi propitium facis?
Augustinus (lib. de dono viduit. cap. 16.) In sacramentis fidelium dicitur: Sursum Corda, quod munus est Domini, et non in nostræ potestate, ut quæ Sursum sint, quis sapiat, ubi Christus est, ad dexteram Dei sedens?
Idem (in Psalm. 39). Quod inter sacra mysteria Cor sursum habere iubemur, ipso iuvante id volumus, quo iubente admonemur.
Idem (in Psalm. 85.) Levandum est Cor, neque hic habitandum est corde; Hæc mala regio est, sufficiat quod adhuc carne necesse est hic esse. At Sursum Cor habetur, ut si surrexistis cum Christo, dicit Apostolus fidelibus, corpus et sanguinem Domini accipientibus, hoc dicit: Si surrexistis cum Christo, quæ Sursum sunt sapite, ubi Christus est, in dextera Dei sedens.
Gratiæ deinceps agebantur, cum diceretur: Gratias agimus tibi Domine sancte Pater omnipotens, aeterne Deus, per Christum Dominum nostrum, etc. Hæc antiquissima sunt, et in vetustis scriptoribus passim habentur. Quin et ipsum corporis Christi et sanguinis mysterium ευχαριστία dictum est, quod tota eius confectio a Gratiarum actione pendeat.
Cumque Antistes dixisset: per Christum Dominum ad verba Cœnæ propria, quam consecrationem vocant, descendebat: quibus recitatis, Dominica Oratio adiiciebatur: Hæc duo inter actionis simpliciter necessaria connumerant ipsi Pontificii. Gregorius Magnus orationem Dominicam post Canonem super hostiam censuit recitari, Anno Domini 592. (Sigebert. in Chron. et Volaterr. lib. 22. Szeged. de summa doctrinæ pontificiæ.)
At Xystus vel Sixtus voluit, ut antea populus caneret Τρισάγιον; sanctus S. S. Cuius tamen canendi hymni, Celestinum autorem facit Urspergensis (P. Martyr. Nauclerus generatione 9. Polyd. l. 5. c. 11. Esai. 6. Apoc. 1. Uspergens.)
Post accini consuevit Benedictus etc. ut Angelicis et Evangelicis Eulogiis tremendæ cœnæ Dominicæ consecrationem, cum reverentia præstolari iuberetur congregationis populus. (Psalm. 118.) Prima enim pars laudem continet Angelorum; ultima hominum, ut legitur in Esaia cap. 6. Duo Seraphin clamabant alter ad alterum, Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Zebaoth: Et in Evangelio Matth. 21. quod qui præibant et sequebantur clamabant dicentes: Hosianna Filio David, Benedictus qui venit in nomine Domini. Siquidem vox Angelorum Hosianna scilicet in altissimis, Trinitatis et unitatis in Deo commendat arcanum; vox hominum Hosianna scilicet Filio David, divinitatis et humanitatis in Christi persona Sacramentum designat. Illud etiam animadvertendum, quod ter dicatur Sanctus, ut notetur distinctio personarum; Sed semel tantum dicitur Dominus Deus Zebaoth: ut notetur divinæ essentiæ unitas: Item Ter in singulari numero Sanctus et non Sancti dicitur pluraliter, una sanctitas in his tribus personis et una æternitas et æqualitas intelligatur. Hoc non solum Seraphim clamabant (Apocal. 1.) sub excelso Dei Solio apud Prophetam, sed et quatuor animalia die ac nocte decantant; Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Zebaoth. Dicitur autem Deus Sanctus, id est sacrificans, et qui præcipit Sancti estote, quia ego Sanctus sum Dominus Deus vester. Dicitur Pater Sanctus, dicente Filio, (Iohan. 17.) Pater sanctifica eos in veritate quod dedisti mihi, quia tu sanctus es. Dicitur Filius sanctus Angelo attestante (Luc. 1.) quod ex te nascetur, Sanctum vocabitur. Dicitur Spiritus Sanctus Christo dicente (Iohan. 20.) Accipite Spiritum sanctum, quorum remiseritis peccata, remittentur eis. Dicitur quoque Dominus Deus Sabaoth, id est Exercituum Angelorum et hominum: de quo in Psalmo 24. dicitur ab Angelis: Quis est iste Rex gloriæ? Dominum virtutum. Dum ergo dicimus, Pleni sunt cœli et terra gloria tua, agimus gratias creatori de omnibus beneficiis, dum vere dicimus, Benedictus qui venit in nomine Domini, gratias agimus specialiter, pro beneficio redemptionis. Quia enim necessarium est ad salutem Incarnationis mysterium confiteri, recte subiungitur, Benedictus, qui venit in nomine Domini.
Ut autem commodus accessus daretur, ad aliud Canticum, tremorem et timorem Domini in attentis excitandi gratia, quasdam præfationes interpositas esse videmus: Quales etiam hodie Festi beneficiis commemoratis, prædicationi verbi connectunt Sacramenti celebrationem, et animos ad gratiarum actionem præparant, quod Fidem in nobis Deus non tantum verbi promissione augeat, verum etiam Sacramenti sigillo obsignet et confirmet. Gelasius autem Præfationes, quæ Canonem præcedunt, cantu quidem et Sermone eleganti composuit, quæ ut testatur Pelagius novem numero sunt: decimam ad honorem Dei paræ virginis Urbanus addidit. Et quidem Pelagius ille Pontifex decrevit, quotidianam Sacramentorum præfationem, ad Missas novem tantummodo præfationibus, secundum antiquum Romanorum ordinem esse commutandam, scilicet in Natali Domini, In Apparitione, in Pascha, in Ascensione, in Pentecoste, de Sancta Trinitate, de Apostolis, de sancta Cruce, de jejunio quadragesimali Anno dxxci. (Sigebert. in Chronic.)
Etiam memorabile est, qua motus occasione Theodosius, toti orbi terrarum præceperit, ne Hymnum hunc Τρισάγιον Ecclesiæ præterirent; Tricesimo quippe Imperii Theodosii anno terræ motus facti sunt Constantinopoli per quatuor menses, ita ut metu nimio perculsi Byzantini, extra civitatem in campum una cum Episcopo, qui tum Proclus fuit, fecederent, precibus Deo pro liberatione ab imminenti interitu supplicantes. Quadam ergo die fluctuante terra atque omni plebe attentius clamante, κύριε ἐλέησον, circa horam tertiam, omnibus videntibus a divina contigit virtute sustolli quendam adolescentulum in aëra, et audire divinam vocem admonentem, ut Episcopo ac populo nunciaret, ut litanias sic facerent et dicerent: ἅγιος ὁ θεὸς, ἅγιος ὁ ἰσχυρὸς, ἅγιος ὁ ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς, Sanctus Deus, Sanctus fortis, Sanctus immortalis, miserere nobis: nihil aliud apponentes. Proclus Episcopus, cum sic facere populo præcepisset, terrae motus cessarunt. Inde Theodosius Τρισάγιον hoc commendavit universi orbis Ecclesiis. (Paulus Diac. lib. 14. Nicephor. lib. 14. cap. 46. et Cedrenus.) Cantatur autem coram altari a solo sacerdote præfatio, quæ et præparatio vocatur, quia in ea Sacerdos præloquitur laudes et grates Deo, et præparat fidelium mentes ad futuræ reverentiam consecrationis, ut sursum corda habeant in cœlestibus, et non in terrenis. Dicitur etiam Hymnus Angelicus, quia Angelicis laudibus est plenus, et in eo homines et Angeli conveniunt ad concinendum Regi: Unde et alta ac delectabili voce cantatur, quia in illa Angelorum præconia repræsentantur. Postquam Sacerdos finivit Præfationem, Quia dignum et iustum est, æquum et salutare, gratias Deo omnipotenti referre; totus Chorus cantat hymnum, qui partim Angelorum, partim hominum verba complectitur, nimirum, Sanctus, Sanctus, Sanctus; de quio in præcedenti capite.
Præfationis autem cantica excipienti consecartioni assuerunt suum Canonem, non veriti, eum inter actionis simpliciter necessaria, cum verbis Cœnæ et oratione Dominica pari gradu, imo vel superiori tanquam consecrationem summam et caput Missæ constituere, licet recitationem cum silentio inter necessaria de congruo collocent. (Szeged. de summa doctrinæ Pontif.) Illum Scholasticus quidam, ut Gregorius (in suo Registro) memorat, composuit; qui sane ab eodem Gregorio minime probatur, quod sua inserere voluerit, et orationem Dominicam neglexerit (Polyd. lib. 5. cap. 11. Brigomensis in Theodosio, Platina, Sigebertus, Sabellicus Enneade octava. lib. 1. Nauclerus) Quid vero ad Idoli fabricam unusquisque artificum, ab Alexandro usque, qui circiter ccclx. annos ante Gelasium sedit, et præcipue Leo astruxerit, corradere licet huius rei collectoribus.
Finita consecratione dicebatur Pax Domini (Polyd. lib. 5. cap. 11.). Et de pacifica salutatione Chrysostomus inquit: In Ecclesiis pacem, in precationibus, in supplicationibus, in præfationibus, et semel atque iterum, ac tertio et sæpe eandem, qui Ecclesiæ præest, impertit dicens: Pax vobis. Et paulo post: Ac non dicit Ecclesiæ præsul; Pax vobis simpliciter; Sed Pax omnibus: Item: mox atque Præsul Ecclesiæ ingreditur dicit: Pax omnibus, quando concionatur, quando benedicit; quando salutem optare jubet, quando sacrificium absolvitur, et interea rursus Gratia vobis et Pax. (Coloss. 1.)
Hinc osculum pacis datum fuit inter Sacerdotes mutuo, quod Innocentii. I. inventum putatur, velut Leonis II. ut pax in sacrorum ceremoniis astanti populo circumferretur; Et utrumque juxta Polydori (lib. 5. cap. 11.) opinionem, ex Iudæ osculo elicitum, ex imitatione Servatoris, qui consueverat suos præsertim discipulos abeuntes vel ad se redeuntes deosculari (Sigebert. Volat. lib, 22.)
At in primitiva Ecclesia charitatis causa tempore Cœnæ Dominicæ præsentes mutuo oscula dederunt: (Bened. Aretius) Et quod in actione profitebantur, confirmare voluerunt symbolo: ut religiosum illud osculum esset testimonium communionis et consensus in eadem religione, contestatione etiam sacta fraternae dilectionis: Etenim inter pios Sanctitatis et Charitatis præcipua habetur cura: Prioris, ut recte erga Deum vivant, sese nulla impietate polluentes: Posterioris vero est, cum Proximo, ut decet professionem Christianam, vivere. Sanctitatis osculum iterum atque iterum Corinthiacæ Ecclesiæ præcepit D. Paulus (1. Corinth. 16. & 2. Corinth. 13. 1 Thessalon. 5.) amice suadens: Salutate vos invicem osculo Sancto; Et Thessalonicensi: Salutate fratres omnes cum Osculo Sancto. Charitatis osculum D. Petrus (1. Petr. 5.) commendat, demandans: Salutate vos mutuo Dilectionis osculo. Psaltes etiam justitiæ et paci se oscultatis congratulatur. (Psalm 85.) Et hoc osculo monebantur osculantes, ne blasphemando, futilia loquendo, convitia proferendo, vel hypocritico Absolomi (2. Sam. 15.) Ioabi (2. Sam. 20.) et Iudæe (Matth 26.) osculo tale os polluerent, quod accipiens corpus et sanguinem Dominicum, summum honorem consecutum esset, quippe per oris januam et portam ingrediente Christo, quem communicant mysteriorum participes. Ei denique monitioni Meditatio hæc succurrere potuit; quod Christus ipsum in pœnitentia et fide, in proximi dilectione, et misericordia ecosculatus, iterum sit osculaturus, osculo oris fui, instar patris filium prodigum osculo excipientis (Psalm. 2. Cant. 1. Luc. 15.) hoc est: Hieronymo (ad Dardan.) et Augustino (2. quæstion. Evang. cap. 33.) interpretibus, quod salvator in carne exhibitus et manifestatus fide, conversos peccatores consoletur certa spe remissi peccati et gratiæ æternæ. De oc osculo pacis faciunt mentionem Tertullianus (in Apolog.) et Iustinus Martyr (in 2. Apologia) qui elegantissime inter cætera ait: ἀλλήλους φιλήματι ἀσπαζόμεθα.
Sub ipsa corporis et sanguinis distributione, ad quam veniebatur, dum hæc agerentur, decantandum Canticum: Agnus Dei (Iohan. 1.) a quodam Innocentio huc dicitur fuisse inductum: (Volat. l. 22.) quamvis alibi, Sergium Pp. Anno Christi 688. Agnus Dei Missæ adjecisse, legitur. Etiam Responsorium; discubuit Iesus, vel alias cantiones de institutione Cœnæ, hodie accinit Ecclesia: Quæ cantiones sunt conciones annunciantes mortem Domini (1. Corinth. 11.) ut qui communicat, firmissime persuasum habeat, non alius quam inocentissimi Agni victimam, quæ pro totius Mundi peccatis sufficiens fuit, pro suis etiam esse sufficientem; Et non tantum oret Christum, ut nunquam desistat miserere nostri, et donare pacem et vitam: Sed etiam pro tam paratissima et acerbissima morte debitam erga Christum gratitudinem obedientiæ et patientiæ vestigiis experimere discat (1. Petr. 2.) Quicunque enim sine fide et proposito meliori, temere et inconsiderate hoc sacratissimo epulo vescitur, reus erit Corporis et Sanguinis Domini. (1. Corinth. 11.)
Distributione perfecta Canticum gratiarum actionis adiciebatur, quod post communionem appellarunt.
Completis atque perfectis iis omnibus, Minister populum, fausta precatione adjecta, missum faciebat; (Num. 6.) Augustinus etiam (in Ep. 90.) significat, quod soliti sint ministri populo benedicere: Idem (tom. 4. in quæstione ex utroque mixt.) Benedictio inquit sacerdotalis magni æstimanda est.