Quaestiones subtilissimae in Metaphysicen/2

by Iohannes Duns Scotus

Iohannes Duns Scotus

Quaestiones subtilissimae in Metaphysicen

LIBER 2

saeculo XIII

editio: ed.toronto
fons: utoronto.ca

LIBER 1	LIBER 3

- [LIBER 2]

- [2.1 UTRUM PRIMA PRINCIPIA COMPLEXA SINT NOBIS NATURALITER NOTA]

- [2.2 UTRUM DIFFICULTAS COGNOSCENDI SIT EX PARTE INTELLECTUS VEL EX...

- [QUAESTIO 3 UTRUM SUBSTANTIAE IMMATERIALES POSSINT INTELLIGI A NOBIS PRO...

- [QUAESTIO 4 UTRUM NECESSE SIT PONERE STATUM IN OMNI GENERE...

- [QUAESTIO 5 UTRUM SIT PROCEDERE IN INFINITUM IN EFFECTIBUS ITA...

- [QUAESTIO 6 UTRUM INFINITUM POSSIT COGNOSCI A NOBIS]

- [QUAESTIO 2 UTRUM ENS ET UNUM SIGNIFICENT EANDEM NATURAM]

- [QUAESTIO 3 UTRUM HOC PRINCIPIUM "IMPOSSIBILE EST IDEM SIMUL ESSE...

- [QUAESTIO 4 UTRUM INTER CONTRADICTORIA SIT MEDIUM]

- [QUAESTIO 5 UTRUM PARS POSSIT SUPPONERE PRO TOTO CUIUS PARS...

- [QUAESTIO 1 UTRUM FINIS SIT PRINCIPIUM ET CAUSA]

- [QUAESTIO 2 UTRUM OPORTEAT CAUSAM ET EFFECTUM SIMUL ESSE]

- [QUAESTIO 3 UTRUM NECESSARIA HABEANT CAUSAM SUI ESSE]

- [QUAESTIO 4 UTRUM DIVISIO UNIUS IN UNUM GENERE, SPECIE, NUMERO...

- [QUAESTIO 5 UTRUM ENS SECUNDUM SE COMMUNITER DIVIDATUR IN DECEM...

- [QUAESTIO 6 UTRUM PRAEDICAMENTA DISTINGUANTUR ESSENTIALITER]

- [QUAESTIO 7 UTRUM POSSIBILE SIT ALIQUA ACCIDENTIA, DIFFERENTIA TANTUM NUMERO,...

- [QUAESTIO 8 UTRUM HAEC SIT RATIO COMMUNIS PRIORIS: PRIUS EST...

- [QUAESTIO 9 UTRUM PROPRIA RATIO QUANTITATIS SIT DIVISIBILITAS VEL RATIO...

- [QUAESTIO 10 UTRUM QUANTITAS, QUA MOTUS EST QUANTUS, FORMALITER SIT...

- [QUAESTIO 11 UTRUM RELATIO SIT RES CUI CONVENIT MODUS ESSENDI...

- [QUAESTIO 12 UTRUM PHILOSOPHUS CONVENIENTER PONAT TRES MODOS RELATIVORUM

- [QUAESTIO 13 UTRUM TERTIUS MODUS RELATIVORUM DISTINGUATUR A SECUNDO

- [QUAESTIO 14 UTRUM IDEM REFERATUR AD DUO PER SE

2

[2.1 UTRUM PRIMA PRINCIPIA COMPLEXA SINT NOBIS NATURALITER NOTA]

[] In foribus quis delinquit?

[] Utrum prima principia complexa, cuiusmodi sunt "de quolibet affirmatio uel negatio" et "omne totum est maius sua parte" et huiusmodi, sint nobis naturaliter cognita.

[] Quod sic:

[] Commentator I Metaphysicae suae commento 1, super illud "Nullus ignorat locum ianuae in domo", dicit quod "prima principia sunt naturaliter cognita a nobis in quolibet genere entium".

[] Item, sunt cognita a nobis non per inuentionem, nec per doctrinam, ergo naturaliter; quia non sunt plures modi cognoscendi. Probatio assumpti: quia "omne cognitum per doctrinam uel per inuentionem cognoscitur per aliquid prius notum", I Posteriorum; sed primis principiis nihil est prius.

[] Ad oppositum:

[] Philosophus III De anima: anima de se est "sicut tabula nuda in qua nihil depingitur"; ergo secundum se et per naturam suam non habet aliquam cognitionem.

[I. Ad quaestionem]

[] Dicendum quod non habet aliquam cognitionem naturalem secundum naturam suam, neque simplicium neque complexorum, quia "omnis nostra cognitio ortum habet a sensu". Primo enim mouetur sensus ab aliquo simplici noncomplexo, et a sensu moto mouetur intellectus et intelligit simplicia, quod est primus actus intellectus. Deinde, post apprehensionem simplicium sequitur alius actus, qui est componere simplicia ad inuicem. Post illam autem compositionem habet intellectus, ex lumine naturali, quod assentiat illi ueritati complexae, si illud complexum sit primum principium.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad Commentatorem dicendum quod pro tanto dicuntur "naturaliter cognita a nobis", quia facta compositione simplicium terminorum, statim ex lumine naturali intellectus acquiescit uel adhaeret illi ueritati. Tamen cognitio terminorum acquiritur ex sensibilibus, et ille intellectus dicitur habitus principiorum quo adhaeremus primis principiis.

[] Ad aliud: cognitio principiorum, quantum ad simplicia, acquiritur ex sensibilibus. Et ad illud quod assumitur quod non acquiritur "per inuentionem nec per doctrinam", dicendum quod illa diuidunt acquisitionem scientiae, quae est per prius notum; non intellectus, qui est habitus principiorum.

[] Contra responsionem ad primum: si homo ex lumine naturali assentit ueritati principiorum, tunc omnes homines aequaliter assentirent. Quia quod consequitur hominem uel intellectum nostrum secundum naturam suam, aequaliter reperitur in omnibus habentibus intellectum. Quod est contra Commentatorem super III Physicorum in principio, qui dicit quod aliqui propter consuetudinem negauerunt prima principia. Et exemplificat de Christianis, qui negant illud principium "de nihilo nihil fit".

[] Ad hoc dicendum quod ratio illa procedit de principiis simpliciter primis, cuiusmodi sunt "impossible est idem simul esse et non esse", et "omne totum est maius sua parte" et huiusmodi, circa quae impossible est errare, secundum Philosophum in IV huius.

[] Non autem procedit de principiis quae possunt esse conclusiones respectu primorum principiorum; talibus enim potest unus magis assentire quam alius. Numquid assentire talibus subest imperio uoluntatis, uisa conexione illorum ad prima principia?

[III. Dubia quaestioni annexa]

[] Hic ponuntur plura dubia.

[] Primum: si iste assensus sit alius actus intellectus quam apprehensio? Auicenna enim in principio Logicae suae uidetur assumere pro eodem "assensum" et "scire".

[] Secundum: si iste assensus sit ab intellectu agente elicitiue, qui ponitur lumen intelligibile?

[] Tertium: si adhaesionis conclusionis formale principium sit idem quod adhaesionis principii uel notitia principii?

[] Quartum: utrum habitus principii, qui dicitur intellectus, sit principium per se apprehensionis uel adhaesionis?

[] Quintum: quomodo adhaesio est naturalis et non apprehensio, cum adhaesio praesupponat apprehensionem?

[] Sextum: an componere differat ab apprehensione complexi? et an simul sit? et an simul cum ipso sit apprehensio simplicium, ut sic circa principium simul sint quinque actus, scilicet duae apprehensiones simplicium, compositio, apprehensio complexi, et adhaesio? Haec quaere alibi.

[] Septimum: si intellectus est assentire et dissentire, quare non delectari et tristari?

[] Octauum: quare simplicium tantum est apprehensio, et non assentitur eis nec dissentitur? Ex hoc forte pateret quomodo est uerum in compositione et diuisione, et non in simplicibus.

[2.2 UTRUM DIFFICULTAS COGNOSCENDI SIT EX PARTE INTELLECTUS VEL EX PARTE RERUM COGNOSCIBILIUM]

[] Forsitan eius difficultate secundum duos exsistente modos, non in rebus sed in nobis est eius causa.

[] Iuxta hoc quaeritur utrum difficultas cognoscendi res sit ex parte intellectus nostri cognoscentis uel ex parte rerum cognoscibilium?

[] Quod ex parte rerum, probatio:

[] Res sunt cognoscibiles in quantum sunt in actu, et certae in se et determinatae, ex IX huius, capitulo ultimo. Sed multae res sunt de se potentiales, ut materia; incertae, ut tempus et motus; indeterminatae, ut infinitum. Ergo difficultas intelligendi tales res est ex parte ipsarum formarum, non ex parte intellectus nostri.

[] Et confirmatur ratio per Commentatorem I Metaphysicae, secundum translationem suam, commento 1, qui dicit quod "difficultas intelligendi formas materiales est ex parte ipsarum formarum, non ex parte nostra".

[] Item, quando materia est summe disposita ad susceptionem formae, non est difficultas ex parte materiae recipiendi formam, sicut

[] patet de lumine in medio; quia enim medium est summe dispositum quantum est de se , ideo difficultas non est ex parte medii recipiendi formam. Sed intellectus de se est summe dispositus ad cognoscendum res, quia ibi non est nisi sola priuatio cognitionis. Non enim est ibi aliquod contrarium cognitioni rerum; quia si sic, in parte intellectiua posset esse alteratio, quod negat Philosophus VII Physicorum.

[] Item, non est difficultas ex parte intellectus intelligendi excellentia intelligibilia, sicut ex parte sensus sentiendi excellentia sensibilia, quia intellectus non corrumpitur ex excellenti intelligibili, sed habilitatur ad intelligendum, quia non est uirtus organica. Ex III De anima: sensus uero corrumpitur ex excellenti sensibili, quia est uirtus organica, ergo etc.

[] Ad oppositum est Philosophus II huius, cap. 17: "Non in rebus difficultatis est causa, sed in nobis".

[QUAESTIO 3 UTRUM SUBSTANTIAE IMMATERIALES POSSINT INTELLIGI A NOBIS PRO STATU ISTO]

[] Sicut nycticoracum oculi ad lucem diei, sic animae nostrae intellectus ad ea quae sunt omni naturae manifestissima.

[] Iuxta hoc quaeritur utrum substantiae immateriales possint intelligi a nobis secundum suas quiditates, et hoc ab intellectu nostro coniuncto corpori.

[] Quod sic, uidetur:

[] Quia dicit Commentator hic: "Hoc," scilicet exemplum Aristotelis, "non demonstrat res abstractas intelligere esse impossibile nobis, sicut inspicere solem est impossibile uespertilioni. Quia si ita esset, otiose egisset natura, quia fecisset illud quod in se est naturaliter intellectum, alii non intellectum, sicut si fecisset solem non comprehensum ab aliquo uisu".

[] Item, intellectus nihil intelligit nisi sub ratione immaterialis, III De anima; ergo maxime intelligit simpliciter immaterialia. Quia ubi est ratio formalis obiecti, illud apprehensibile est a potentia. Probatio antecedentis: quia non oportet ponere actionem intellectus agentis nisi ad hoc ut obiectum materiale fiat aliquo modo immateriale, ut aptum natum sit mouere intellectum possibilem.

[] Item, Commentator III De anima, recitat opinionem Auempace ad hoc talem: intellectus potest abstrahere formale a materiali, et sic quiditatem substantiae materialis a singularibus. Si in quiditate sic abstracta remanet aliquid materiale, adhuc potest intellectus abstrahere formale a materiali, et sic semper. Ergo tandem deueniet ad quiditatem simpliciter immaterialem; hanc cognoscet, quia hanc abstraxit a singularibus, ergo etc.

[] Item, multa demonstrantur a philosophis de substantiis separatis. Puta, in XII huius: quod sit sempiternum, quod mouet sicut appetibile nonmotum, quod est uita, quod semper actu intelligit, quod se ipsum intelligit tanquam primum obiectum etc., ibi et alibi; et ibi de numero Intelligentiarum iuxta numerum orbium quos mouent. De subiecto autem demonstrationis oportet praecognoscere quid est, ex I Posteriorum. Ergo quiditates omnium istorum cognouerunt philosophi.

[] Oppositum uidetur in littera:

[] "Sicut oculus uespertilionis ad lucem diei, ita animae nostrae intellectus ad ea quae sunt manifestissima in omni natura"; huiusmodi sunt substantiae separatae; primum est impossibile, ergo et secundum.

[] |{ Item, de intelligibilitate Dei uel non, require post in quaestione "De cognitione infiniti".

[] Item, plus distat intelligibile increatum ab intellectu creato quam intelligibile creatum a sensu; sed tale intelligibile non potest apprehendi a sensu; ergo multo minus intelligibile increatum ab intellectu.

[] Responsio: uerum est in esse, non in cognoscibilitate, nec in proportione obiecti.

[] Item, potentia passiua non se extendit nisi ad quae se extendit actiua eiusdem generis; igitur nec intellectus possibilis ad aliqua nisi ad ea ad quae se extendit intellectus agens, ut faciat illa intelligibilia; talia tantum sunt phantasiabilia.

[] Respondeo quod maior est falsa de una potentia actiua quae tantum est unius, et passiua contrariorum nisi de una prima. Patet ex XII Metaphysicae, commento 918.

[] Aliter respondetur quod intellectus possibilis in actu non dicitur amplius passiuus, et ut factus in actu circa effectum quaerit cognitionem istorum.

[] Aliter respondetur quod intelligibilia fiunt per intellectum agentem, in quantum in ipso, ut in lumine, possunt suas species possibili intellectui imprimere. Sic Intelligentiae fiunt intelligibiles, quia possibilis nihil reciperet nisi in lumine sibi connaturali, quod est intellectus agens. Sed hoc non saluat intellectum agentem habere actionem circa substantias separatas siue Intelligentias, sed circa intellectum possibilem, qui species earum non potest recipere nisi in tali lumine.

[] Item, arguitur quod si sic, tunc homo naturaliter posset attingere ad beatitudinem.

[] Responsio ad hoc patet ex solutione quaestionis infra, quia beatitudo habet uisionem quae est intellectio intuitiua, non quaecumque.

[] Contra hoc: eiusdem potentiae circa idem obiectum non est nisi una actio; ergo cognitio nostra nunc non differret ab illa uisione specie, et tunc quamuis minus beati, simus tamen beati, quia etiam unus beatus minus clare uidebit Deum alio. Probatur prima propositio, quia siue actio habeat speciem ab agente siue ab obiecto, si utrumque est idem, et actio erit eadem specie. Confirmatur ex VIII Metaphysicae.

[] Respondeo quod illa uisio specie differt ab hac cognitione, et cognitio fidei differt specie ab utraque istarum. Tunc ad primam propositionem dicendum quod uera est: quando utrumque est idem (non tantum subiecto, sed secundum quod agit uel secundum quod est obiectum) et eodem modo se habentia ad inuicem, erit una actio specie. Exemplum: aqua infrigidat et humectat; sol constringit lutum et non glaciem; ignis lignum prope positum comburit, non remotum sed tantum calefacit. In cognitiuis est uariatio. Propter organum: omnino indispositum, ut febricitantis lingua; aliqualiter, ut oculus senis; bene dispositum, ut oculus iuuenis; optime, ut oculus aquilae. Propter medium: aliter uidet uisus per aerem et aquam; aliter sol uidetur mane et meridie propter medium uaporosum. Propter lumen: aliter in lumine candelae, aliter in lumine solis, secundario et in radio. Propter rationem cognoscendi: aliter per speciem propriam, rectam uel reflexam. Haec autem uisio et illa habent diuersa lumina et diuersa repraesentatiua obiecti. }|

[I. Ad tertiam quaestionem

[] A. Opinio Thomae Aquinatis]

[] Respondetur ad quaestionem quod anima coniuncta corpori non potest intelligere quiditates substantiarum separatarum propter duo.

[1. Fundamenta positionis]

[Primum fundamentum opinionis Thomae] Primum est quod anima sic coniuncta nihil intelligit nisi per abstractionem a phantasmatibus; substantiae autem separatae non faciunt phantasma, nec ex his quae faciunt phantasma possunt cognosci; ergo etc.

[] Probatio primae propositionis dupliciter. Tum quia laeso organo uirtutis phantasticae impeditur intellectus et ab addiscendo incognita et a speculando cognita. Hoc non uidetur nisi quia indiget phantasmatibus in utraque operatione. Tum quia cum uolumus intelligere aliquid, formamus idolum in quo illud inspicimus. Et III De anima: phantasmata ad intellectum sicut sensibilia ad sensum.

[] Secunda propositio habet duas partes. Prima patet, cum "phantasia sit motus factus a sensu secundum actum", II De anima, et substantiae separatae non sunt sensibiles; ergo etc.

[] Secunda pars probatur dupliciter. Tum quia effectus, qui non adaequat potentiam causae, non ducit in cognitionem quiditatis causae; substantiae separatae, si cognoscantur per illa quae faciunt phantasmata in nobis, tantum cognoscuntur per huiusmodi effectus, scilicet non adaequantes causam; ergo etc. Prima propositio patet, quia quiditas talis causae excedit talem effectum. Tum quia finiti ad infinitum nulla est proportio, ergo nec effectus alicuius sensibilis ad quiditatem Dei. Si ergo quiditas Dei, qui est prima causa effectus, non possit cognosci per effectum, multo magis nec quiditas alicuius substantiae separatae, cum quaelibet alia causa minus causet quam prima, secundum primam propositionem De causis.

[Secundum fundamentum opinionis Thomae] Secundum principale pro ista responsione ponitur quod quiditas substantiae materialis est proprium obiectum intellectus nostri possibilis; ergo nihil poterit per se intelligi a nobis quod nec est talis quiditas nec cognoscibile per talem quiditatem. Primum manifestum est de quiditate substantiarum materialium. Secundum probatur ut prius, per nonadaequationem et improportionem. Primum hic assumptum ostenditur, quia obiectum proportionatur uirtuti cuius est. Intellectus autem est uirtus exsistens in materia, non tamen operatur mediante organo. Ergo obiectum eius erit aliquid exsistens in materia, non tamen cognoscitur in quantum exsistens in materia. Talis est quiditas materialis substantiae abstracta per intellectum agentem.

[] Confirmatur hoc, quia nisi illud esset obiectum intellectus possibilis, non uidetur necessarium ponere actionem intellectus agentis circa obiectum intellectus possibilis. Item non uidetur quibusdam quid aliud possit conuenientius poni obiectum.

[2. Contra positionem Thomae]

[] Contra ista. Primo contra positionem in se per quinque rationes:

[Prima ratio] Prima talis: "Omnes homines natura scire desiderant", I Metaphysicae. Ergo "maximam scientiam maxime desiderabunt". Ita arguitur in eodem I35: "maxime scientia est circa maxime scibilia, quae sunt primae causae et prima principia, quia per haec alia sciuntur", non e conuerso, ibidem in I. Ergo scientia primarum causarum maxime naturaliter desideratur ab homine; desiderium naturale non est ad impossibile, I Metaphysicae, tunc enim esset frustra; ergo etc.

[Secunda ratio] Item, X Ethicorum, probat Philosophus quod felicitas hominis consistit in speculatione ueritatis, et concludit in fine capituli quod "sapiens utique erit felicissimus". Et secundum ipsum in VI eiusdem, sapientia est circa altissimas causas; ergo in speculatione altissimarum causarum maxime consistit felicitas hominis. Ad felicitatem autem, cum sit finis proprius hominis, non est impossibile homini pertingere, quia II huius dicitur quod "nullus conabitur ad terminum non futurus uenire". Et natura dedit sibi necessaria ad attingendum hunc finem, sicut probari potest ex commento 50, II Caeli et mundi, "De stellis".

[Ad istas duas rationes] Ad istas duas respondetur quod possibile est homini scire scientiam maxime scibilem pro prima, et speculari altissimas causas pro secunda, non tamen in hac uita. Sicut omnes desiderant beatitudinem secundum Augustinum, XIII De Trinitate cap. 3, 844, ad quam non possunt in hac uita pertingere.

[] Contra: illa felicitas, de qua loquitur Philosophus in X

[] 38 Aristot., Eth. Nic. X c. 8 (AL XXVI3 362363; K c. 8, 1178b 732).

[] 39 Aristot., Eth. Nic. X c. 9 (AL XXVI3 364; K c. 9, 1179a 3132): "Quare et utique sic erit sapiens maxime felix".

[] 40 Aristot., Eth. Nic. VI c. 7 (AL XXVI3 259260; Z c. 7, 1141a 1819; 1141b 23).

[] 41 Aristot., Metaph. II t. 8 (AL XXV2 38; a c. 2, 994b 1415).

[] 42 Aristot., De caelo II t. 50 (B c. 8, 290a 2931): "Et dico iterum, quia extra rationem est, ut natura posuerit stellas mobiles et non praeparauerit eis instrumentum motus, et natura quidem non ponit aliquid uanum absque causa"; Auerroes, De caelo II com. 50 (ed. Iuntina V f. 62ra): "Et impossibile est, sicut dicit, ut natura habeat sollicitudinem circa animalia in dando instrumenta motus, et dimittat ea, quae sunt nobiliora, sine instrumento".

[] 43 Non inuenimus.

[] 44 August., De Trin. XIII c. 3 n. 6 et c. 8 n. 11 (CCL 50A, 387389. 396398; PL 42, 10171018. 10221023).

[] Ethicorum, haberi potest in hac uita. Dicit enim: "Quare erit utique felicitas speculatio quaedam. Opus autem erit in exteriori prosperitate. Et oportet corpus sanum esse, et cibum et reliquum famulatum exsistere" etc. Certum est hoc non haberi nisi in uita ista.

[] Item, non est certum ex intentione Philosophi quod ponat aliam uitam, quia in diuersis locis, II De anima et XII huius, uidetur loqui dubitatiue. Sed certum est, secundum ipsum, felicitatem esse finem hominis, et per consequens possibilem attingi. Ergo hoc debet poni in aliquo statu quem certum est ipsum certitudinaliter posuisse.

[] Item, potentia improportionalis alicui obiecto non potest, per aliquem habitum aduenientem sibi, cognoscere per se illud obiectum. Ergo si potentia intellectiua animae coniunctae sit improportionalis quiditati substantiae separatae, per nullum habitum quem recipiet cum eadem manebit separata poterit fieri proportionalis. Ergo intellectus separatus non cognoscet illas substantias separatas. Probatio maioris: omnis habitus receptibilis in aliqua potentia uel respicit pro obiecto proprio obiectum illius potentiae, si sufficiat ad eliciendum omnes actus illius potentiae in ratione proximi principii formalis elicitiui, aut aliquod particulare contentum sub obiecto potentiae, sicut patet de diuersis habitibus potentiae intellectiuae. Sed nullus habitus, respiciens pro obiecto aliquid improportionale potentiae, poterit recipi in tali potentia.

[] Item, si intellectus separatus cognoscet aliquod obiectum per se quod modo non potest cognoscere, ut quiditatem talium substan

[] 45 Aristot., Eth. Nic. X c. 89 (AL XXVI3 363; K c. 89, 1178b 3234).

[] 46 Aristot., De an. II t. 21 (B c. 2, 413b 2427); Metaph. XII t. 17 (AL XXV2 207; L c. 3, 1070a 2528).

[] tiarum, ergo non erit eadem potentia, quia "eiusdem potentiae est idem obiectum", II De anima.

[Tertia ratio] Item, contra positionem tertio sic. Philosophus in II huius arguit sic: "si fines essent infiniti, nullum esset agens per intellectum". Haec consequentia non ualet nisi agens per intellectum intenderet non solum proximum finem, sed omnes fines essentialiter ordinatos. Sed haec propositio sumpta in argumento Philosophi est uera: quod nullum agens per intellectum intendit agere propter finem quem non cognoscit. Ergo omne agens per intellectum cognoscit non solum proximum finem, sed omnes fines essentialiter ordinatos, et ita ultimum. Si ergo non possit illum cognoscere, non erit agens per intellectum, quod est inconueniens Philosopho.

[Quarta ratio] Item, quarto sic. In II huius arguit sic: "si causae essent infinitae, nihil esset cognoscere". Et consimilem consequentiam facit I Physicorum, contra Anaxagoram. Haec consequentia non ualeret nisi ad cognitionem cuiuscumque oporteret cognoscere omnes eius causas. Ergo si non contingat intelligere primam causam, quae est maxime causa cuiuslibet effectus, nullum effectum contingeret intelligere.

[] 47 Aristot., De an. II t. 33 (B c. 4, 415a 1722); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. J. Hamesse p. 179): "Potentiae cognoscuntur per actus, actus uero per obiecta".

[] 48 Aristot., Metaph. II t. 8 (AL XXV2 38; a c. 2, 994b 917.)

[] 49 Aristot., Metaph. II t. 11 (AL XXV2 39; a c. 2, 994b 2829): "Sed si infinitae essent pluralitate species causarum, non esset nec ita cognoscere".

[] 50 Aristot., Physica I t. 35 (AL VII1 1920; A c. 4, 187b 713).

[Quinta ratio] Item, quinto sic. Veritas aut est conformitas rei ad propriam mensuram, aut non est sine illa; ergo si contingat intelligere ueritatem alicuius rei naturalis, possibile erit intelligere conformitatem illius rei ad propriam mensuram. Ista mensura est idea in mente diuina. Conformitatem autem ad hanc ideam non contingit intelligere nisi hac intellecta, cum relatio non intelligatur sine termino. Ergo si aliqua ueritas est a nobis intelligibilis, per consequens et idea.

[] Confirmatur per Augustinum 83 Quaestionum quaestione 4652: "Non est uerisimile aut nullos sapientes fuisse ante Platonem aut res, quas Plato ideas uocauit, non intellexisse, siquidem tanta in eis uis constituitur, ut nisi eis intellectis sapiens esse non possit".

[3. Responsio ad argumenta ad mentem Thomae]

[] Secundum priorem positionem respondetur ad argumenta principalia in contrarium, et ad ista quinque.

[] Ad primum principale dicitur quod in argumento Commentatoris est fallacia consequentis. Non enim sequitur "si natura non fecisset eas intellectas a nobis, ergo non ab aliquo", sed destruitur antecedens. Est etiam alius defectus: "frustra" enim dicitur quod ad finem ordinatur et ad illum non potest attingere, sicut

[] 51 Cf. Henricus Gand., Summa a. 1 q. 2 in corp. (I f. 5E): "Et est dicendum quod cum ut dictum est tam ueritas rei non potest cognosci nisi ex cognitione conformitatis rei cognitae ad suum exemplar".

[] 52 August., De diuersis quaest. 83 q. 46 n. 1 (CCL 44A, 70; PL 40, 29).

[] 53 Cf. supra n. 69.

[] 54 Cf. supra n. 2728. 3437.

[] 55 Cf. supra n. 6.

[] habetur II Physicorum cap. "De casu et fortuna". Sed substantiae separatae, secundum intelligibilitatem suam, non ordinantur ad intellectionem nostram ut ad finem. Ergo non sunt frustra intelligibiles, licet a nobis non possint intelligi. Exemplum: sol non est frustra uisibilis si non possit uideri a uespertilione.

[] Hic dicitur quod intentio Commentatoris non est quod substantiae illae non sunt nobis cognoscibiles quantum est ex parte earum, et hoc probat ratio sua. Quia tunc natura fecisset eas intelligibiles quantum est ex parte earum et tamen nobis non intelligibiles quantum est ex parte sui; ergo frustra.

[] Contra hoc est littera Commentatoris praeallegata "non impossibile nobis", etc. "sicut impossibile est uespertilioni uidere solem"; sed non est impossibile uespertilioni quantum est ex parte solis, sed quantum est ex parte sui; ergo ex alia parte non est impossibile nobis ex parte nostra, alioquin similiter impossibile hinc et inde.

[] Item, adhuc fallacia consequentis sicut prius. Non enim sequitur "non sunt intelligibiles quantum est ex parte sui a nobis, ergo non sunt intelligibiles ab aliquo".

[] Item, de "frustra"59: si respondetur quod finis earum est ut quantum est ex parte sui sint intelligibiles a nobis, ad concludendum

[] 56 Aristot., Physica II t. 62 (AL VII1 76; B c. 6, 197b 2229).

[] 57 Cf. Thomas, Summa theol. I q. 88 a. 1 ad 4 (V 366b).

[] 58 Cf. supra n. 6.

[] 59 Cf. supra n. 3940.

[] "frustra" oportet habere quod ad hunc finem non possunt pertingere. Ergo oportet Commentatorem inferre quod natura fecisset eas quae sunt intelligibiles quantum est ex se nobis, tamen quod non possibiles intelligi quantum est ex se a nobis. Sed hoc est inferre contradictorium de contradictorio, quod fieri non potest nisi contradictio includatur in praemissis.

[] Ad secundum argumentum principale respondetur quod non intelligitur aliquid a nobis nisi sub ratione immaterialis, hoc est considerati non ut in materia, quod tamen exsistit in materia, sicut dicit positio de obiecto intellectus nostri.

[] Ad tertium, secundum unum modum abstractio non est ab aliquo intellecto in actu, sed tantum ab aliquo exsistente in uirtute phantastica.

[] Contra: saltem intellectus resoluit causata in incausata, compositiora in simpliciora, ut manifestum est de definito et partibus definitionis. Sic ergo abstrahit immateriale a materiali per resolutionem si debeat dici abstractio.

[] Ideo aliter respondetur quod quantumcumque abstrahitur illud quod est immateriale in quiditate substantiae sensibilis a

[] 60 Cf. supra n. 7.

[] 61 Cf. supra n. 25.

[] 62 Cf. supra n. 8.

[] 63 Thomas, Summa theol. I q. 88 a. 2 in corp. (V 367b): "sed supposito quod substantiae immateriales sint omnino alterius rationis a quiditatibus materialium rerum; quantumcumque intellectus noster abstrahat quiditatem rei materialis a materia, numquam perueniet ad aliquid simile substantiae immateriali. Et ideo per substantias materiales non possumus perfecte substantias immateriales intelligere".

[] materiali, semper abstractum est eiusdem speciei cum singularibus a quibus abstrahitur, et per consequens numquam deuenitur ad quiditatem substantiae immaterialis, sed tantum ad quiditatem substantiae quae est in materia, non tamen consideratae ut est in materia.

[] Ad quartum: quod non demonstramus aliqua de substantiis separatis, nisi per effectus. Et in tali demonstratione non oportet subiectum esse praecognitum "quid est", sed tantum in demonstratione "propter quid".

[] Ad alias quinque rationes contra positionem respondetur quod uel concludunt quod cognoscimus de substantiis separatis "quia sunt", uel in quantum sunt causae istorum inferiorum, non autem "propter quid", cum effectus deficiens non sufficiat ut per ipsum cognoscatur "quid est" causae.

[] Vel aliter respondetur quod cognoscimus de eis quid non sunt, quia scilicet non sunt aliqua istorum inferiorum, propter hoc quod cognoscimus ipsas esse causas excellentes respectu horum.

[4. Contra responsiones pro opinione Thomae]

[] Contra istas responsiones simul.

[] Primo sic: secundum Philosophum IV huius: "Ratio quam significat nomen est definitio"; definitio exprimit quid est res; ergo ubicumque intelligimus rationem quam significat nomen, ibi possumus intelligere quid est res. Sed ubicumque imponimus nomen ad significandum, ibi possumus intelligere rationem quam significat nomen; nullus enim significat per uocem quod non intelligit. Substantiis autem separatis imponimus nomina proprie significatiua ipsarum, ergo etc. Ultimum assumptum patet, quia de nullo uera sunt illa quae de Deo affirmamus nisi de illa substantia separata cui hoc nomen imponitur.

[Ad primam responsionem] Contra primam responsionem sic: II Posteriorum, cap. illo "Iterum autem speculandum" ubi tractat Philosophus de cognitione "quid est" et "si est", ibi uult quod quando cognoscitur "quia est" per se, tunc cognoscitur "quid est". Quando autem "si est" cognoscitur "per accidens, necesse est nullo modo se habere ad quid est, quia neque quia est scimus", quasi dicat: secundum cognitionem per accidens nec cognoscimus "quid est" nec "quia est". Et subiungit paulo post: "Quorumcumque quia est habemus, "quid est" facile est habere. Quare quemadmodum quia est habemus, sic habemus ad quid est". Ergo cum de substantiis separatis cognoscimus "si est" non tantum per accidens, quia hoc non est cognoscere "quia est" , sequitur quod de ipsis possumus cognoscere "quid est", maxime de Deo ubi utrumque idem est, "quid est" scilicet et "quia est".

[] Item, IX Metaphysicae, uult quod circa incomposita non est decipi. Sed aut tota attingitur, et est scientia; aut nihil attingitur, et est ignorantia, non deceptio.

[] Item, "esse" immediate inest quiditati earum. Ergo cum cognoscimus "esse" inesse quiditati earum, secundum ipsos et non contingat intelligere compositionem nisi cognitis extremis, quia secundum Philosophum I Perihermenias, cap. "De uerbo": "Esse significat quandam compositionem quam sine compositis non est intelligere" , ergo sequitur de necessitate quod cognoscimus quiditatem earum.

[] Item, omni propositione negatiua prior est affirmatiua, II Perihermenias, cap. ultimo. Haec enim "bonum non est malum" est uera, quia haec affirmatiua prior est uera "bonum est bonum". Et Philosophus IV huius: "notior utique erit dictio quam opposita negatio". Ergo si cognoscatur de angelo quid non est, oportet praecognoscere quid est.

[Contra primum fundamentum Thomae] Item, contra primum fundamentum de phantasmate: tunc non esset intellectus potentia superior phantasia, quia haberent idem obiectum primum et aequalia continens.

[] Item, aut intelligit opinio quod nihil intelligimus nisi cuius cognitionem accipimus a phantasmatibus, et tunc stat quod de substantiis separatis possumus cognoscere quid sunt, sicut postea probatur. Aut intelligit quod nihil intelligimus nisi cuius species secundum se prius fuit in phantasia, et tunc contra hoc sequitur quod nihil esset per se intelligibile nisi per se sensibile, quia nihil aliud facit propriam speciem in phantasia, quod est contra eos.

[] Item, multas quiditates rerum intelligit anima quae non faciunt propriam speciem in phantasia, scilicet incorporeum, ut anima se ipsam, et potentias animae, et intentiones secundas.

[] Probatio primi: Boethius De hebdomadibus: "Per se notum est sapientibus incorporea non esse in loco, non autem omnibus", quia termini non sunt noti omnibus. Probatio secundi: Philosophus II De anima definit animam; quod non esset nisi cognoscendo quid est ipsius.

[] Posset dici quod non definitur proprie, sed per subiectum. Contra: aliquid ponitur in definitione eius, scilicet quod est actus et huiusmodi, quae non cadunt sub sensu, nec faciunt speciem in uirtute phantastica.

[] De potentiis patet quod intellectus possibilis cognoscit se sicut alia.

[] Ad hoc dicitur quod uerum est, quia per speciem aliorum, non per quiditatem.

[] Contra: quomodo intelligitur intellectus agens, qui non recipit speciem, nec est in actu per aliquam speciem receptam? Item, responsio dicit falsum. Quia cognoscere intellectum possibilem per speciem lapidis, in ea quae accidit sibi, non est cognoscere eum, cum species illa numquam possit directe repraesentare aliquid nisi lapidem cuius est. Sicut cognoscere Coriscum in quantum ueniens solum, cum uenientia accidat sibi, sequitur quod non cognosco ipsum simpliciter.

[] Item, de habitibus patet. Quia per intellectum, qui est habitus principiorum quo potest homo adhaerere primis principiis, potest scire se adhaerere. Item, per scientiam scit se cognoscere conclusionem per causas.

[] Item, patet de actibus, quia notior est dilectio, secundum Augustinum, quam ille qui diligitur. Item, reflexio fit super actum intellectus nonimaginabilem.

[] |{ Item, Augustinus Ad Nebridium de aeternitate; et Super Genesim IV, cap. 3, de intellectione senarii, quaere in tabula. Et de beatitudine, XIII De Trinitate cap. 2. Et de anima quae debet secernere se a phantasmatibus ut se intelligat, X De Trinitate cap. 20. Responsio: debet se secernere in ratione intellecti, ut non credat se phantasma. Similiter in ratione principii intelligendi, primo quod scilicet phantasma non est principium intelligendi primo animam, quia tunc anima esset corpus; sed non debet se secernere a phantasmate in ratione principii intelligendi ex consequenti et actu reflexo. Unde ibidem dicitur de phantasmate: "Hoc se putat esse, sine quo se non potest cogitare". Isto etiam modo respondetur ubique ad Augustinum de secernendo et abstrahendo a phantasmate. Sic etiam de intellectione senarii et unitatum quae non intelliguntur sine phantasmatibus corporum. Tamen intellectus secernit quod phantasmata non sunt per se illorum. Unde illa negatiue intelligit; sic de aeternitate. Similiter quando dicit quod imagines corporum sunt causa deceptionis et erroris etc., intelligendum est si credatur spirituale intelligendum esse primo repraesentatum per illa, uel idem illis. Contra hoc uidetur manifeste 25, "scilicet se non cogitaret per imaginabile figmentum, sed quadam interiore uera praesentia (non enim quidquam illi est se ipsa praesentius)". }|

[] Item, de intentionibus secundis est hoc certum quod certissime definiuntur.

[Contra secundum fundamentum Thomae] De secunda propositione, quod quiditas substantiae materialis est per se obiectum, patet quod hoc est falsum, si obiectum sit illud primum sub cuius ratione omnia intelliguntur quia probatum est multa alia per se intelligi a nobis, et secundum quiditatem suam, quorum nullum est quiditas substantiae materialis. Si uero accipitur "primum" pro eo quod primo tempore intelligitur, patet quod hoc est falsum; sed illa prius intelliguntur quae prius sentiuntur, cuiusmodi sunt accidentia.

[] Item, si quiditas substantiae materialis esset per se et primum obiectum intellectus nostri propter proportionem obiecti ad uirtutem cum intellectus angeli, secundum ipsos, non sit uirtus in corpore , sequitur quod angelus non cognosceret quiditatem substantiae materialis, quae est in materia.

[] Item, tunc intellectus noster non cognosceret quiditatem rosae, nulla rosa exsistente, cum talis quiditas non sit tunc in materia.

[] Item, Auicenna I Metaphysicae cap. 5: "Ens et res et huius modi sunt quae imprimuntur in anima prima impressione", quae tamen non sunt quiditates materiales.

[] Item, VII huius, probat Philosophus quod substantia est primum cognitione. Hoc non intelligitur de primitate exsecutionis, sed dignitatis, quia scilicet est perfectissimum cognoscibile secundum ipsum ibi; ergo substantia est maxime proprium obiectum. Loquitur autem ibi de substantia in communi, prout est unum decem generum, prout apparet ex intentione eius in principio VII99.

[] Item, aliquando dicit uerum esse proprium obiectum intellectus, eo quod sic se habeat ad intellectum sicut bonum ad uoluntatem.

[] Item, quandoque "uniuersale", sicut in II De anima: "Singulare dum sentitur, uniuersale dum intelligitur".

[] Responsio: licet uniuersale sit propria passio obiecti intellectus, non tamen est obiectum, sicut nec uisibile uisus, sed color. Aliter potest dici quod nec est eius propria passio; sed omnes auctoritates intelliguntur: quia in hoc excedit intellectus sensum. Ideo in hoc est differentia.

[] Ad illud ergo de proportione inter obiectum et potentiam, dicendum quod non requiritur proportio in essentia, nec in modo essendi; similiter nec in natura. Tunc oculus corruptibilis quomodo uideret solem incorruptibilem? Et quare stella uel luna non cognoscit solem? Et quomodo angelus cognoscit quiditatem corpoream? Et quomodo intellectus noster quiditatem nonexsistentem? Sed requiritur proportio motiui et mobilis. Si autem corpus potest mouere intellectum, multo magis incorporeum.

[B. Responsio propria addita ad tertiam quaestionem]

[] |{ Ad quaestionem dicendum quod potest cognosci a nobis, IX huius, cap. ultimo: ignorantia de illis non est in nobis, ut caecitas, sed in non habentibus intellectum. Si nihil cognoscitur nisi cuius species intelligibilis est accepta per sensus, numquam substantia materialis cognosceretur, quia per sensum non est alia notitia ante consecrationem hostiae et post.

[] Item, si effectus ducit in cognitionem causae quia causa, ergo magis causae magis. Probatur: quia magis dependet ab illa et magis efficientis quam materiae, quia Deus posset facere illud sine materia non potest esse sine efficiente; et magis efficientis remoti, quia minus potest fieri sine illo.

[] Contra: igitur species lapidis magis repraesentat Deum quam lapidem. Responsio: argumentum procedit de cognitione discursiua, quae habetur per hoc tantum quod aliquid est effectus; si autem est effectus, et cum hoc species iam est principium cognitionis intuitiuae, non discursiuae.

[] Item, quando arguit ab effectu ad causam, in quo stat? Non in effectu. Illud est praecisa causa. Ergo immediate intelligitur conclusio demonstrationis.

[1. De cognitione intuitiua]

[] Notandum quod in sensu est una cognitio intuitiua, primo propria; alia primo et per se propria per speciem, sed non intuitiua. Utrique correspondet sua cognitio per accidens, scilicet per priuationem cognoscibilis per se. Exemplum de primo: uisus uidet colorem. De secundo: phantasia imaginatur colorem. De tertio: uisus uidet tenebram. De quarto: phantasia imaginatur tenebram. Quinta cognitio propria phantasiae est per compositionem specierum diuersorum sensibilium, ut imaginando montem aureum. Sexta cognitio est cognitio alicuius per accidens, ut hominis per figuram et colorem, etc.

[] In intellectu, notitia uisionis uel intuitiua prima cognitio non est possibilis in uia, quia nulla potentia reseruans speciem uel formale principium cognoscendi in absentia obiecti potest sic cognoscere, quia illa idem habet principium re praesente et non praesente. Et illa cognitio tantum est de re praesente et sub ratione praesentis. Unde si uisus posset habere speciem in absentia obiecti, numquam illa species esset principium intuitiue cognoscendi.

[] Item, ut uidetur, numquam cognitione intuitiua cognoscitur immutabilitas alicuius. Quaere supra, I libro, quaestione 4 ad 6109.

[] Secunda cognitio est accidentium sensibilium solum, quia sola illa faciunt speciem in intellectu, non autem substantiae, ut patet supra per illam consequentiam "Si nihil", etc.110

[] Tertia cognitio et quarta, quae idem sunt hic, est priuationum propriarum intellectarum per species habituum, remouendo quo modo cognoscuntur intellectualiter priuationes rerum sensibilium.

[] Quinta cognitio forte est substantiarum separatarum, quae cognoscuntur per hoc quod multa apprehensa simul concipiuntur, quae omnia nusquam alibi inueniuntur. Sed propter hoc nulla essentia specifica alicuius cognoscitur nisi in uniuersali, et forte accidentali, non per se superiori. Sed essentiae propriae se habent in hac cognitione quasi sensibilia per accidens in cognitione sensitiua, ubi est sextus gradus.

[2. Ad argumentum in oppositum]

[] Ad argumentum in oppositum, "sicut oculus" etc.111, responsio: similitudo quoad impossibilitatem intelligitur de notitia uisionis, quia alia non pertinet ad sensum; et forte posset imaginari solem, si Deus sibi daret speciem.

[] Aliter potest dici quod sicut oculus noctuae ad lumen solis, qui necessitate secundum totam uirtutem agit, ita intellectus ad cognoscendum illa secundum totam rationem cognoscibilitatis; aliter non tenet similitudo.

[] Aliter dicitur quod intelligitur de potentia recipiendi propriam speciem obiecti, per quam fit secunda notitia, et tunc impossibile utrumque: ibi absolute, hic secundum statum istum, recipiendo tantum species a sensibilibus.

[] Aliter intelligitur de quinto gradu notitiae intellectus quantum ad difficultatem, non quantum ad impossibilitatem, secundum Commentatorem.

[3. Ad argumenta Thomae]

[] Ad argumenta primae opinionis, patet quomodo intelliguntur omnia per abstractionem a phantasmatibus. Quia nec in tertiam, nec in quartam, nec in quintam, nec in sextam cognitionem ueniret intellectus, nisi secunda esset praeuia. Tamen multa numquam cognoscit primo modo, nec secundo; et ita non abstracta a phantasmatibus, sed per abstracta, quae cognoscit aliis modis sequentibus.

[] Ad illud de laesione organi, responsio: non causa est aequalitas obiectorum utriusque potentiae, sed causa est ordo naturalis, sicut nec intelligimus in somnis "propter quid" etc.

[] Ad illud de idolo formato, bene uerum est quod inde incipit cognitio, sed ultra progreditur ad non habentia idola, respuens idola.a

[] Ad illud: Auicenna uult I Metaphysicae 5, quod "ens et res faciunt primam impressionem in animam"; quod uidetur, quia

a SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Ad aliud autem quod dicunt quod non

uidetur poni posse obiectum conueniens aliud ipsius potentiae intellectiuae quam quiditas materialis quia ibi est debita proportio.

primus habitus potentiae habet pro obiecto obiectum primum potentiae primi habitus; ut metaphysicae obiectum primum est ens in quantum ens, IV Metaphysicae.

[] Item, nihil aliud nisi ens est commune omni per se intelligibili, nisi forte alia conuertibilia enti, ante quae omnia naturaliter prius est ens intelligibile, ut subiectum ante proprietates.

[4. Obiectiones contra praedicta]

[] Contra: tunc ens habet unum conceptum, quia potentia potest habere aliquem unum actum circa proprium obiectum.

[] Item, tunc non esset formaliter alia ratio obiecti intellectus et uoluntatis, quia ratio obiecti uoluntatis est aliqua ratio entis; ergo per se intelligibilis.

[] Item, tunc omnia essent actu intelligibilia, quaecumque sunt actu entia, et tunc superflueret intellectus agens.

[] Item, tunc singularia essent per se intelligibilia, similiter corporalia, quod est contra Augustinum XII Super Genesim: "Agens est nobilius patiente".

[] Item, tunc intellectus posset naturali uirtute in cognitionem omnium entium et cogitationis cordis, et futurorum contingentium, etc.

[5. Responsio ad obiectiones]

[] Ad primum, euasio. Color est primum obiectum uisus, tamen circa colorem in se nullum actum potest uisus habere, sed semper circa singulare.

[] Contra: hoc est quia uisus non est cognoscitiuus uniuersalis. Responsio: sic nec intellectus unico actu est alicuius aequiuoci secundum logicum, licet analogi secundum metaphysicum; sed tantum primi inter illa analogata.

[] Contra: illud est substantia, ergo faciet propriam speciem, quia alioquin non certissime cognosceretur. Quod est contra illud quod praedictum est.

[] Similiter albedo non intelligeretur in quantum albedo, sed in quantum est substantiae.

[] Similiter, primum obiectum esset ponendum primum ad quod omnia alia attribuuntur, alioquin unde est unitas potentiae? Ibi concede, si ens non est uniuocum.

[] Responsio: propria species substantiae est in sensu, ut deferente, non ut percipiente; uel subiectiue, non obiectiue.

[] Aliter ad primum: quod ens est unius rationis, ut tangitur in illa quaestione; alioquin non esset certum quod aliquid est ens et dubium si substantia uel accidens.

[] Ad secundum: idem est obiectum intellectus et uoluntatis. Quaere in VI, quaestione 3, et in IX, quaestione 5. Aliter: illa ratio intelligitur, sed non est ratio intelligibilis nec sub qua aliquid per se intelligitur.

[] Ad quartum: prima conclusio conceditur. Augustinus exponitur. }|

[C. Solutio plenior quaestionis]

[] |{ Ad pleniorem igitur solutionem quaestionis istius est sciendum quod quattuor sunt gradus in cognitione sensitiua.

[] Primus est intuitiuae cognitionis, quae est de re praesente non tantum per speciem, nec tantum sub ratione cognoscibilis, sed in propria natura.

[] Secundus gradus est rei cognitae per speciem propriam ex se genitam.

[] Tertius est per speciem aliquam factam a uirtute cognitiua, et hoc ex speciebus aliquorum propriis sibi impressis.

[] Omnes istae cognitiones sunt per se. Verbi gratia, de primo gradu, uisus uidet colorem; de secundo, phantasia imaginatur colorem uisum; de tertio, phantasia imaginatur montem aureum, uel ex nigro debili, quod uidit, imaginatur nigerrimum. In istis cognitionibus est aliquo modo uniuersale et particulare, sicut patet I Physicorum Auicennae. Et cognitio in uniuersali adhuc est cognitio per se, maxime in intellectu.

[] Ultra hos gradus cognitionis est cognitio per accidens; et hoc: uel oppositi per remotionem, uel obiecti.

[1. Dubium de cognitione intuitiua in statu isto]

[] De primo gradu, scilicet cognitionis intuitiuae, an sit in intellectu in uia, dubium est.

[] Videtur tamen quod sic:

[] Quia quidquid perfectionis simpliciter est in inferiori, uidetur ponendum in superiori. Perfectionis simpliciter est in sensitiua cognitione quod cognoscit aliquid in quantum praesens est per essentiam; ergo huiusmodi cognitio uidetur hic competere intellectui.

[] Sed contra:

[] Nulla potentia, retentiua speciei in absentia obiecti, cognoscit rem cognitione intuitiua, in quantum scilicet praesens est per essentiam suam; sed intellectus retinet speciem supponatur; ergo etc. Probatio maioris: quia species, qua cognoscit talis potentia, uniformiter se habet ad ipsam re praesente secundum essentiam et non praesente, ergo etc.

[2. Responsio ad dubium]

[] Sed hoc argumentum probaret Deum non uideri in patria per speciem quae possit conseruari in absentia obiecti, quia tunc non posset esse uisio. Si uero teneatur quod intellectus hic possit cognoscere intuitiue, potest dici quod omnem actum discretum sensus concomitatur aliquis actus intellectus circa idem obiectum; et illa intellectio est uisio. Sed, saltem secundum primum gradum cognitionis, nulla substantia separata hic a nobis cognoscitur. Nec secundo modo, quia oporteret quod species illa immediate originaretur ab illo obiecto; quod non fit. Nullam enim speciem recipimus nisi uel per sensus, uel intellectus facit ex receptis. Tertio etiam modo non cognoscitur, quia oporteret quod proprias species haberemus partium illius conceptus compositi. Nec istae tres intellectiones in particulari sunt de aliquo nisi de accidentibus. Quarto modo intelligitur quidlibet, concipiendo ens in communi, et quod est hoc ens, scilicet aliquod singulare ens.

[] Sed ultra conceptum entis nihil specialius intelligitur de quiditate alicuius substantiae; non separatae, sed nec materialis. Qua enim ratione substantia materialis, subiecta accidentibus, posset multiplicare speciem propriam sui cum speciebus accidentium, pari ratione et immaterialis cum speciebus suarum actionum. Non minus enim dependet actio ab agente quam accidens a subiecto. Sed ipsi enti coniungimus accidentia positiua uel priuatiua, quae cognoscimus ex sensu, et facimus ex ente et multis talibus unam descriptionem, quae tota numquam inuenitur nisi in tali specie. Et conceptus talis descriptionis est perfectior conceptus quem habemus de tali specie substantiae.

[] Verbi gratia, ex "esse in aliquo localiter" concipimus "esse in alio", ut accidens in subiecto; et eius oppositum ulterius, per accidens, per "non esse in subiecto" componimus "ens non in subiecto", "substantia". Nihil tamen concipimus "quid" nisi ens. Ultra dimensiones sentimus "ens non in subiecto natum recipere dimensiones", conceptus "corporis"; "non natum recipere", "substantia incorporea". Ita quod in omnibus istis, si quaeritur "quid est illud quod est sic aptum?" uel "cui conuenit non esse in subiecto?" dicimus quod est unum ens, quod est aliquid, quod est res. Non habemus specialiorem conceptum de quiditate eius. Sed ultra: amouendo omnia corporibus propria, et ex intellectione et uolitione nostra quas experti sumus cum imperfectione, abstrahendo intellectionem et uolitionem in communi, et intelligendo amotionem illius imperfectionis, attribuendo illis positiue: habemus unam descriptionem ex priuatiuis et positiuis, ubi nihil est de quiditate descripti nisi ens; omnia alia sunt proprietates essentiae talis.

[] Sic igitur patet quomodo nulla substantia intelligitur per se, nisi in uniuersalissimo conceptu, scilicet entis. Per accidens autem intelligitur in particulari, intelligendo scilicet proprietatem, uel multas proprietates illi soli conuenientes. Deus tamen aliquo modo perfectius intelligitur etiam, ut uidetur, omni alia substantia.

[] Sed contra praedicta arguitur quod substantia a nobis per se intelligitur, quia ita definimus substantias sicut accidentia, per genera et differentias proprias.

[] Item, quomodo intelligimus accidentia uniuersalia cum tantum singularia sentimus?

[] Ad primum horum dicendum quod de substantiis habemus habitum uocalem, sicut caecus natus syllogizat de coloribus, quia nec ipsa genera intelligimus, nisi ens.

[] Ad secundum dicendum quod abstractio uniuersalis a particulari fit uirtute intellectus, et ideo accidentia uniuersalia intelligere possumus.

[] Item, contra illud dictum superius, quo dicebatur quod "illae tres intellectiones in particulari non sunt de aliquo nisi de accidentibus", arguitur quia secundum hoc uidetur sequi quod numquam naturaliter intelligemus aliquam substantiam, nec etiam in patria. Nunc enim est intellectus capax, sicut tunc, quia est eadem potentia. Nunc etiam est ipsa substantia potens gignere speciem, si tunc poterit.

[] Item, quomodo intelligitur ens? Numquid per speciem propriam? Stude. }|

[II. Ad secundam quaestionem]

[] Ad aliam quaestionem respondetur quod Commentator uult quod ex parte intellectus nostri est difficultas cognoscendi substantias separatas, non ex parte earum. In intellectione substantiae materialis est ex parte rei, quia "unumquodque est cognoscibile secundum quod in actu". Illa ergo, quae non sunt simpliciter actu, habent ex se difficultatem ut cognoscantur.

[] Contra: si sic, ergo hoc erit comparando illas res ad quemcumque intellectum; consequens falsum est respectu intellectus diuini. Probatio consequentiae: da oppositum huius, scilicet quod difficultas cognoscendi eas est non respectu cuiuscumque intellectus, sed respectu alicuius, scilicet nostri. Tunc cum illae substantiae sint eaedem, ad quemcumque intellectum comparentur, sequitur quod non est difficultas ex parte ipsarum, sed ex parte intellectus nostri cui comparantur.

[] Item, non est difficultas ex parte rei in illo quod immediate consequitur rem secundum quod res est; sed cognoscibilitas statim consequitur ens secundum quod est ens, quia per idem est ens et cognoscibile, ex II huius.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Ad primum contra potest concedi
  consequens quantum est de se. Aliter: haec cognoscibilitas est
  passio respectiua et ueridica, igitur et eius terminus ueridicus
  respectu cuius debet radicari. Talis est solum intellectus creatus
  et forte solum humanus, et de illo uerum est quod "respectu
  cuiuscumque".

[] Concedo igitur quod in materialibus et in immaterialibus, difficultas cognoscendi est ex parte intellectus nostri. Materialia autem non sunt aeque in actu sicut immaterialia, ideo non ita perfecte cognoscuntur. Tamen cognitio, quae potest haberi de illis, aeque faciliter habetur sicut de immaterialibus. Quia ita faciliter mouet materiale intellectum secundum cognoscibilitatem suam sicut immateriale; non tamen aeque intense mouent. Sicut ignis paruus aeque faciliter calefacit secundum proportionem caloris sui sicut maior ignis secundum proportionem caloris sui.

[] Ad aliud: sola cognoscibilitas non sequitur eam immediate ut passio, sed difficilis cognoscibilitas, et haec eo quo dictum est, scilicet respectu intellectus unius.

[] Ad rationem quod unumquodque cognoscitur in quantum ens, dico quod quia sunt imperfectiora in entitate, ideo non habent ita perfectam cognitionem; tamen cognitio eis proportionata ita faciliter est eis ex parte earum sicut de immaterialibus ex parte earum.

[] Ad aliam rationem, quod minor est falsa. Ad probationem dicendum quod non est indispositio propter contrarium, sicut oculus noctuae non habet contrarium luminis solis, sed propter debilitatem uirtutis suae in cognoscendo; et ita uirtus est formale in cognoscendo.

[] Ad aliud quod ratio probat quod non sit difficultas quia debilitatur in cognoscendo propter organum, sed quia uirtus debilis est in cognoscendo; sensus autem potest habere utrumque impedimentum.

[QUAESTIO 4 UTRUM NECESSE SIT PONERE STATUM IN OMNI GENERE CAUSARUM]

[] Amplius quod sit principium quoddam et non infinitae causae exsistentium etc.

[] Circa hoc quaeritur utrum necesse sit ponere statum in omni genere causarum.

[] Quod non:

[] VIII Physicorum: motus numquam incepit, et maxime circularis. Et si hoc, nec generatio incepit, ex II De generatione, ergo infinitae generationes fuerunt, et quaelibet generatio habet propriam causam efficientem proximam et finem et materiam in his quae generantur per propagationem. Ergo omnes causae infinitae.

[] Item, quando inter aliqua extrema est infinita distantia, possibile est ibi esse infinita media; sed inter primum efficiens et quodlibet aliud efficiens et sic de aliis causis, formali et finali est infinita distantia. Probatio maioris: quanto aliqua magis distant, tanto plura possunt esse media inter illa; ergo si in infinitum, infinita possunt esse media. Item, de materia utor priore maiore. Minor: ens in infinitum distat a nihilo; ergo inter nihil et ens possunt esse infinitae entitates potentiales, cuiusmodi est materia.

[] Oppositum:

[] Philosophus in littera de omni genere causarum probat quod sit status.

[QUAESTIO 5 UTRUM SIT PROCEDERE IN INFINITUM IN EFFECTIBUS ITA QUOD ACTUALIS INFINITAS SIT]

[] Utrum sit procedere in infinitum in effectibus, ita quod actualis infinitas sit.

[] Quod sic, uidetur:

[] Omnis differentia alicuius generis habet aliquam differentiam oppositam condiuidentem illud genus. Finitum in actu est differentia quantitatis. Ergo habet infinitum pro differentia sibi opposita; et infinitum in actu, non infinitum in potentia, quia differentiae oppositae non compatiuntur se. Sed idem est finitum in actu et infinitum in potentia. Ergo habet pro opposito infinitum in actu.

[] Item, VI Topicorum, Aristoteles increpat definitionem lineae rectae: "cuius medium non superadditur finibus", quia "infinita neque medium neque finem habent; recta autem linea est infinita". Ergo non repugnat rectae lineae infinitas.

[] Item, III Physicorum: "quantam magnitudinem contingit esse in potentia, tantam contingit esse in actu"; sed in potentia contingit esse infinitam; quia II De anima: "ignis crescit in infinitum appositis combustibilibus".

[] Item, "continuum est diuisibile in semper diuisibilia", VI Physicorum a; sed numerus sequitur diuisionem continui, ex III Physicorum; numerus est ergo infinitus.

[] Dicitur quod hoc est in potentia, sicut diuisio. Contra hoc, I De caelo et mundo: quod impossibile est factum esse, impossibile est fieri. Ergo si impossibile est continuum esse diuisum in infinitum, ergo impossibile est ipsum diuidi in infinitum in potentia.

[] Item, quod dicitur de numero quod est in potentia infinitus, quod actu, probatio: concessum est quod numerus sit infinitus in potentia; sed qualibet specie data, potest addi unitas, et causatur noua species; ergo species numerorum sunt infinitae in potentia. Sed quaelibet species addit unitatem super aliam; ergo aliqua species, quae est in potentia, habet in se infinitas unitates. Sed omnium specierum, quae possibiles sunt, ideae earum sunt in Deo actu; ergo habet actu ideam alicuius numeri habentis infinitas unitates. Sed omnis species, cuius ideam habet Deus in actu, est factibilis a Deo in suo singulari; ergo aliqua species, habens infinitas unitates, est factibilis extra Deum.

[] Contra:

[] III Physicorum dicit Philosophus de numeris quod "omnis numerus est numerabilis"; sed omne numerabile pertransibile, et omne pertransibile est finitum; ergo etc.

[QUAESTIO 6 UTRUM INFINITUM POSSIT COGNOSCI A NOBIS]

[] Intelligere enim non est non statuentem, scilicet lineam per puncta.

[] De hoc quaeritur utrum infinitum possit cognosci a nobis?

[] Quod sic:

[] Deus est infinitus, et possumus cognoscere eum, ut supra habitum est, ergo etc.

[] Item, cognitio est per omnes causas; ergo per primam, quae est infinita.

[] Item, infinitum definimus, et passiones de eo assignamus, et imponimus nomen ad significandum illud; ergo ipsum intelligimus.

[] Item, omnes species quorumcumque generum sunt intelligibiles a nobis, quia definibiles. Sed species numerorum et figurarum sunt infinitae, quia ultra omnem speciem datam contingit accipere aliam in infinitum, et ita infinita quae uerae sunt species, licet non exsistant, sicut species rosae est uera species, rosa non exsistente. Ergo possunt cognosci.

[] Item, IV Physicorum, cap. "De uacuo", si "duo corpora simul, et infinita". Ergo si duae species simul in intellectu, ergo infinitae; et quaelibet est principium cognoscendi.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Item, natura specifica nullum
  indiuiduum sibi determinat. Quia sicut Socrati inest esse hominem
  ita et Platoni, nec plus respicit praedicta natura Socratem quam
  Platonem. Ex hoc arguo: natura specifica communicabilis, quae non
  determinat sibi aliquod indiuiduum, non determinat sibi finitatem
  indiuiduorum; sed quod non determinat finitatem, non repugnat
  naturae inesse infinitis nec infinitatem indiuiduorum sub se
  continere; ergo etc. Item, quod actu contineat, probo: sicut se
  habet praedicta natura ad aliqua actu exsistentia, sic ad infinita,
  per probata; sed aliqua actu exsistentia finita possunt participare
  illam naturam; ergo etc. Solutio: dico primo quod implicat
  contradictionem. Quia cum infinitum sit illud cui non potest fieri
  additio, si non repugnaret naturae esse sub infinitis indiuiduis,
  tunc si Deus crearet unum nouum indiuiduum, non posset eis addi,
  nec ipsa natura esset communicabilis illi, quod est contra rationem
  naturae.

[] Contra:

[] Philosophus II huius dicit: "si causae formales essent infinitae, nihil contingeret scire". Et idem dicit I Physicorum, contra Anaxagoram, de infinitis principiis: tunc nihil esset cognoscibile.

[] Item, Commentator hic: si quis imaginatus fuerit lineam infinitam, non intelliget eam. Contra: quod "potest uirtus inferior, et superior". Quidquid igitur potest quis imaginari, potest intelligere.

[I. Status quaestionum: De infinitate]

[] Hic uidendum est in generali, quid dicitur per hoc nomen "infinitum". Potest enim "infinitum" accipi tripliciter: negatiue, priuatiue et contrarie.

[] Primum patet III Physicorum: punctus infinitus negatiue, sicut sonus inuisibilis. Priuatiue: quia priuat finem in apto nato finiri, et hoc sonat uocabulum. Contrarie: quod patet per Boethium Super Praedicamenta, cap. "De qualitate", ubi Philosophus dicit quod "inest qualitati habere contrarium, sicut iustitia contrariatur iniustitiae". Iniustus contrarie dicitur, quia habet habitum contrarium ex actibus generatum. Sic infinitum negat finitatem cum positione contrarii, sicut infinitum extensum sine terminis, sicut loquitur Philosophus I Physicorum, contra Parmenidem et Melissum.

[] Istud infinitum, contrarie dictum, dicitur dupliciter: uel quod sit actu exsistens sine terminis; uel quod sit tale in potentia, quod definit Philosophus III Physicorum: "Infinitum est cuius quantitatem accipientibus semper est aliquid extra accipere", ita quod quantumcumque accipitur, semper est aliquid extra. Si esset tantum negatiue uel priuatiue, non semper esset aliquid extra accipere.

[] Infinitum istis duobus modis ultimis, secundo principali et tertio, semper est in quantitate molis uel uirtutis. Quantitas omnis proprie uel metaphorice est magnitudo uel multitudo, proprie uel metaphorice. Ergo omnis infinitas talis est in magnitudine uel multitudine, propria uel metaphorica.

[A. De infinitate numerali seu de multitudine infinita]

[] De multitudine siue numero uidendum est quod infinitum negatiue non inuenitur in numeris, sed in principio numeri. Nec priuatiue, quia nulla multitudo est quae est apta nata terminari et non terminatur. Infinitum contrarie in potentia est in numeris, "quia numerus sequitur diuisionem continui". Infinitum etiam in actu est difficile uitare. Videtur enim, secundum Philosophum, quod infinitum contrarie in actu est, sicut patet de animabus hominum, posita generatione perpetua.

[] |{ Similiter, ultimum argumentum prius ad illam partem; et hoc concedit Auicenna et Algazel, sectator eius. Sed respondetur quod homo non fuit ab aeterno, licet mundus fuerit.

[] Contra hoc arguitur ex II Physicorum: "Sumus quodammodo finis omnium". Ut quid alia per infinitum tempus sine fine ad quem sunt?

[] Similiter, Augustinus, De quaestionibus Veteris Testamenti, uidetur istud improbare quaestione 33: "Ut quid annua fecunditas etc., sine homine?"

[] Contra: tunc infinita numerabilia possunt componi et facere magnitudinem infinitam. Responsio: numquam magnitudo esset maior toto, ex cuius diuisione resultauit ille numerus quod totum fuit finitum. }|

[] De multitudine transumptiue dicta, quae est in speciebus essentialiter ordinatis in omni genere, simile est de duobus modis quoad infinitum, scilicet negatiue et priuatiue.

[] Sed quoad infinitum contrarie in potentia est dissimile. Quia talis non potest esse in diuersitate specierum, ita quod Deus possit facere in infinitum speciem nobiliorem quacumque facta. Quia tunc esset aliquis gradus possibilis intensiue infinitus in perfectione, et tunc esset creatura possibilis simpliciter infinita in essentia, et tunc illa substantia esset Deus.

[] Quod multitudo in genere quantitatis non possit esse actu infinita, patet III Physicorum: "Omnis numerus numerabilis, ergo pertransibilis", ergo etc.

[] Item, impossibile est omne continuum esse diuisum actu in infinitum; quia aut in diuisibilia, aut in indiuisibilia. Si secundo modo, tunc componitur ex indiuisibilibus, cum resoluatur in illa. Si primo modo, potest ultra diuidi, et ita non est diuisum in infinitum. Sed "numerus causatur ex diuisione continui", ergo numerus non potest esse actu infinitus.

[] Item, V huius, cap. "De quantitate": multitudo si sit finita, numerus est; ergo omnis numerus est multitudo finita.

[] Item, X huius: "Numerus est multitudo mensurata uno". Sed contra rationem infiniti est mensurari a finito, sicut probatur, VI Physicorum, quod infinitum non potest mensurari a finito; ergo nullus numerus potest esse infinitus.

[] Ad rationes in contrarium supponendo quod argumenta iam facta concludant:

[] Ad illud de animabus, dicendum quod non asserit alicubi formam aliquam, nec etiam intellectiuam, manere post separationem. Unde in XII cap. 147 de hoc uidetur loqui dubitatiue.

[] Aliter respondetur quod si omnes animae humanae quae fuerunt, posita generatione perpetua a parte ante siue si omnes partes in potentia in magnitudine essent , quod non essent infinitae actu, coniungendo infinitatem cum actu. Unde forte posset concedi quod actu essent infinitae in potentia, quia in potentia accipiendo unam animam post aliam, quia aliter non competebat eis infinitas. Sed non essent infinitae actu, quia non sunt tot quin plura possunt esse. Infinita in actu sunt tot quod non sunt plura compossibilia. Unde est ibi fallacia compositionis et diuisionis, eo quod ly infinitas coniungi potest cum ly actu (et tunc est falsum), uel separari ab eo. Unde concessis praemissis, consequentia non ualet.

[] Contra: quot fuerunt homines, tot sunt animae; ergo si homines infiniti, et animae. Dicendum quod successiua infinita, si essent simul, non essent infinita. Vel si tot essent homines simul quot fuerunt successiue, non essent infiniti actu, quia infiniti fuerunt in accipiendo et in potentia. Ideo numquam sequitur ex illis si essent simul infinitas actualis, quia alterius rationis sunt infinitas actualis et illa potentialis. Ideo ex infinitate potentiali numquam potest concludi infinitas actualis.

[] Ad aliud, quod licet esset aliqua species numeri intellecta a Deo habens infinitas unitates, non posset fieri extra, secundum Philosophum, quia nihil facit nisi mediante causa inferiori, quae non potest talem effectum producere.

[] Aliter, posita hypothesi, dicendum quod posset fieri extra, sicut sibi potest competere esse, scilicet quod unitas post unitatem in infinitum; numquam tamen simul, sed successiue solum. Sicut Deus simul habet ideam totius temporis, quod non est simul factibile extra, sed tantum pars post partem.

[] Contra responsionem istam: si numerus ille potest fieri sic, aliquando erunt istae unitates simul extra Deum, et tunc numerus aliquando actu infinitus. Si non, ergo iste numerus numquam erit factus extra, quia numerus non est extra nisi contineat simul omnes unitates suas integrantes ipsum. Non sic tempus respectu partium.

[] Sustinendo quod Deus posset facere numerum habentem infinitas unitates, tunc ad rationem Philosophi, cum dicit: "Omnis numerus est numerabilis" etc., dicendum quod idem argumentum potest fieri de numero infinito in potentia: "omnis numerus in potentia est numerabilis in potentia; et omne numerabile in potentia est pertransibile in potentia, et omne pertransibile in potentia est finitum in potentia; ergo numerus infinitus in potentia est finitus in potentia". Dicendum ideo quod est ratio probabilis solum, secundum quod dicit in littera: "Rationabiliter autem", quem modum loquendi habet quando facit tantum probabiles rationes. Unde altera praemissa neganda est.

[] Ad aliud: quod sic causatur; sed non solum sic causatur, quia potest unum nouum continuum fieri, et crescit numerus. Ideo aliter potest numerus causari quam ex diuisione continui; ideo fallacia consequentis.

[] Ad aliud: quod est fallacia consequentis. Quia sequitur "si sit multitudo finita, est numerus"; sed destruendo antecedens non ualet.

[] Ad aliud: quod nullum infinitum potest mensurari finito finities sumpto, bene tamen finito infinities sumpto. Nunc non est de ratione numeri quod mensuretur uno finities sumpto. Quia, secundum ipsum, numerus in potentia est infinitus qui non potest mensurari uno finities sumpto, sed necessario uno infinities sumpto.

[] De multitudine essentiali, scilicet specifica eorum quae habent ordinem essentialem, quod ibi non est infinitas negatiue, nec priuatiue. Infinitum contrarie actuale non potest ibi esse, quia tunc esset illud infinitum intensiue in perfectione, et esset Deus. Nec est infinitas in potentia, secundum Philosophum. Tum quia uniuersum est perfectum, et secundum ipsum: "Perfectum est cui non potest fieri additio". Tum quia non ponit aliquid posse fieri cuius potentia passiua non praecessit in materia, et potentia actiua in aliqua causa efficiente citra primam; quia non ponit Deum aliquid posse facere nisi per causam mediam. Sicut reperitur a Commentatore super illud VII huius: "Manifestum est ergo ex dictis quomodo omne quod fit, fit ex conueniente" in fine commenti, ubi dicitur: "Impossibile est ut agens primum transmutet materiam, nisi mediante corpore aliquo non transmutabili, scilicet corporibus caelestibus. Et ideo impossibile est ut Intelligentiae separatae dent aliquam formam formarum mixtarum in materia". Istud concludit de generabilibus, quae producuntur per transmutationem materiae, sed non de Intelligentiis, in quibus ponerentur gradus in infinitum plures si in aliquibus ponerentur secundum ueritatem.

[] Circa hoc sunt opiniones. Una quod Deus potest facere speciem ultra speciem in infinitum in potentia, quia quaelibet factibilis in infinitum distat a Deo. Ergo si perfectior intelligatur, adhuc stat limes creaturae. Alia opinio tacta est supra cum ratione una ad hoc.

[] Infinitum negatiue non est in aliquo diuisibili, sed in puncto.

[] Quod infinitum priuatiue potest secundum aliquos esse in aliquo diuisibili, probatur, quia terminus non est de essentia diuisibilis, sicut punctus non est de essentia lineae; et amoto illo quod est extra essentiam rei, manet res. Si autem auferatur punctus ultimus terminans, aut manet linea non terminata apta terminari aut non. Si sic, tunc infinitum priuatiue erit in linea diuisibili. Si non, tunc aliquis punctus est immediatus puncto ablato, et sic duo puncta contigua in linea, et sic linea componetur ex punctis. Item, idem argumentum potest fieri de tempore, si auferatur instans terminans.

[] Contra: quod non potest intelligi linea interminata, II huius, non contingit "intelligere lineam non statuentem".

[] Item, I Posteriorum: "Illa insunt per se primo modo, quae insunt in ratione quiditatiua, ut triangulo inest linea et lineae punctus (substantia enim ipsorum ex his est)". Sed tale non potest separari a re, manente re, quia tunc esset linea et nonlinea.

[] Item, in principio Geometriae: "Linea est longitudo, cuius extremitates sunt duo puncta".

[] Item, III Physicorum: de ratione corporis est terminari superficie, et superficiei linea, et lineae puncto.

[] Ad rationem primam istarum, quod de ratione continui est terminus, dicendum quod eo modo quo ponitur in definitione, eo modo est de essentia eius, scilicet in ratione terminantis. Non quod linea sit punctus, sed quod est terminata punctis.

[] Per hoc patet ad alia, quia omnia procedunt non de continuo absolute, sed ut est terminatum.

[B. De magnitudine infinita]

[] De infinito contrarie sciendum quod actu non potest esse in magnitudine, sicut Philosophus uult III Physicorum et I De caelo, ubi arguit de corpore graui et leui et circulari per multas rationes; quia de ratione corporis est terminari superficie, et sic de aliis magnitudinibus.

[] Sed utrum possit esse infinitum in potentia?

[] Dicendum, secundum Philosophum, quod non. Quia Philosophus, III Physicorum: "Quantam magnitudinem contingit esse in potentia, tantam contingit esse in actu".

[Prima declaratio propositionis Aristotelis] Ista propositio declaratur dupliciter: primo, quia potentia magnitudinis ad augmentum est potentia ad formam et totum; potentia ad diuisionem est potentia ad materiam et imperfectionem et ad partes. Sed formae est terminare, materiae est esse infinitum et non terminare. Ideo potest linea tanta esse in actu quanta est in potentia, sed non potest esse tam parua in actu, sicut est in potentia.

[] Contra: tunc numerus crescens uadit ad formam, quia ad speciem numeri, et numerus diuisus ad unitatem et materiam; ergo quantus est numerus in potentia, tantus est in actu, quod est contra ipsum Philosophum qui concedit hoc de magnitudine, non de numero.

[Secunda declaratio propositionis Aristotelis] Aliter declaratur propositio: quamuis potentia, quae est ad unam formam, possit reduci ad actum, potentia tamen ad plura sicut est potentia diuisionis in magnitudine non potest reduci ad actum, quia non est potentia una, nec ad unum. De numeris, diuidendo est potentia ad unum, augendo ad plura; de magnitudine e conuerso.

[] Contra: sicut magnitudo augmentata est una magnitudo, et ideo potest esse tanta in actu quanta est in potentia, sic numerus auctus est unus numerus.

[] Si dicas quod est semper alia species numeri per additionem unitatis: eodem modo magnitudo cubitalis augmentata, si ultra augetur, deuenietur ad magnitudinem tricubitalem, et sic ascendendo erit uariatio speciei, sicut in numeris.

[] Item, nec responsio prohibet quantitatem contiguam esse infinitam, cum ex illis contiguis non fiat unum continuum, sicut nec in numeris.

[Tertia declaratio propositionis Aristotelis] Ideo aliter declaratur, quia Philosophus dicit quod appositio non est infinita nisi diuisione contraria exsistente infinita. Quia non potest magnitudo crescere nisi addendo ex alia magnitudine diuisa. Sicut si magnitudo pedalis diuidatur et addatur alii magnitudini pedali, numquam excedet magnitudinem bipedalem. Nec aliter intelligit Philosophus.

[] De magnitudine perfectionis, ubi idem est maius quod est melius: in tali non est infinitas negatiue, quia forte quilibet gradus est diuisibilis. Nec infinitum priuatiue potest esse ibi, quia ibi non est aliquis gradus possibilis terminari quin terminetur. Infinitas contrarie in potentia an sit ibi, est dubium. Infinitas enim talis, secundum Philosophum, nullibi est nisi in numero, et ibi solum in potentia. Actu tamen non est in effectibus sed in solo Deo.

[II. Ad quartam quaestionem A. Ad quaestionem]

[Primus modus arguendi] Per hoc ad primam quaestionem, quod infinitas transumptiua est in causis, quia in primo efficiente. Causae etiam accidentaliter ordinatae possunt esse infinitae multitudine, non simul sed successiue. In causis secundum speciem, siue essentialiter ordinatis, nec simul nec successiue, quia omnis causa, in hoc quod causa, non est ultima, quia ultima nihil producit. Omnis causa agens in uirtute alterius non est prima. Sed si omnes essent infinitae, quaelibet ageret in uirtute alterius; ergo nulla prima nec ultima, sed omnes mediae. Sed omnes causae mediae simul acceptae habent causalitatem ab aliqua una causa. Haec non est aliqua istarum mediarum, quia tunc idem esset causa sui ipsius; ergo erit aliqua causa prima quae sit causa omnium. Alioquin uniuersitas causarum mediarum non esset causata.

[] Contra: quod responsio includat repugnantiam, quia simile est de causis accidentaliter ordinatis et de aliis. Quia accipio omnes patres generantes. Si sint infiniti, ergo omnes sunt medii; et si sint medii, causalitas omnium erit ab aliqua una causa. Illa non est aliqua illarum. Quia si sic, idem esset causa sui ipsius. Et arguitur ibi similiter sicut in causis per se ordinatis.

[] Item, Commentator exponit sic: "per "rectitudinem" forte intendit ea quae sunt unius speciei, ut homo est ab homine"; sed illae sunt causae accidentaliter ordinatae. Et tamen ponit quod causae sic ordinatae in eadem specie sint finitae, et post dicit quod causae accidentaliter ordinatae sunt infinitae, et uidetur quod dicat contradictoria.

[] Item, si esset processus in infinitum in causis accidentaliter ordinatis, esset numerus infinitus; et species numerorum sunt essentialiter ordinatae; ergo in talibus erit infinitas.

[] Item, probo quod ratio petit, quia assumit in antecedente in minore omnes causas esse medias; ergo praesupponit primum et ultimum, alioquin ponit medium sine extremis.

[] Item, assumit quod omnes causae mediae haberent causam aliam. Dico quod non, sed quaelibet est causata ab alia. Sed non ualet "quaelibet est causata ab alia, ergo omnes sunt causatae", sed est figura dictionis; commutatur singulare in plurale.

[Secundus modus arguendi] Aliter formatur ratio ex littera ad solutionem quaestionis quod causalitas causarum mediarum sit ab una causa, quia cuiuslibet causae mediae causalitas est ab aliqua priore essentialiter. Nulla causa est prior essentialiter nisi sit aliqua prima essentialiter, quia "prius est quod est principio propinquius".

[] Ergo nulla causa potest habere causalitatem nisi sit aliqua prima a qua omnes habent causalitatem suam.

[] Contra istam rationem: in tempore et motu sunt prius et post, et tamen non est ibi prius simpliciter.

[] Ad illud respondet Philosophus V Metaphysicae cap. "De priori et posteriori": quod non est ibi prius et posterius nisi signetur a nobis. Alibi est primum simpliciter.

[Ad saluandum primum modum arguendi] Quia iste secundus modus arguendi potest aliquo modo saluare priorem modum arguendi, qui est Commentatoris, ideo ad argumenta contra illum primum modum dicendum.

[] Ad primum contra: quod illa consequentia ualet "si omnes causae sunt mediae, quod omnium causalitas est ab aliquo uno", si causae sint essentialiter ordinatae. In accidentaliter ordinatis non ualet consequentia. Responsio patet ex secundo modo: ordo enim essentialis requirit quod omnium causalitas sit ab uno primo.

[] Ad aliud de expositione secunda Commentatoris: quod non est ad intentionem Philosophi. Duas ponit. Unam cum "forte"; illam non approbes.

[] Ad tertium: quod non sequitur nisi quod in numeris in potentia est infinitas, non in actu.

[] Ad aliud: in antecedente sumitur quod causae omnes erunt mediae per abnegationem primitatis et finalitatis. Unde non accipit quod essent infinitae causae mediae positiue, ita quod esset aliqua prima simpliciter et aliqua ultima in quarum comparatione dicantur mediae, sed negatiue per abnegationem primae simpliciter et ultimae.

[] Ad ultimum quod forma arguendi non ualet "uniuersitas non est causata, ergo aliqua non est causata"; sed tenet gratia materiae. Quia si totalitas non sit ab una causa prima, non esset aliqua una prima omnium, nec esset inter illas aliqua prior essentialiter alia, et sic nulla esset causa alterius.

[B. Ad argumenta principalia quartae quaestionis]

[] Ad primum argumentum: quod secundum intentionem Philosophi causae accidentaliter ordinatae sunt infinitae successiue, posita generatione perpetua. Sed de causis materialibus non est uerum, sed tantum tot sunt causae materiales quot sunt principiata simul exsistentia; successiue enim generatorum est eadem materia.

[] Contra: VII Metaphysicae, generans generat aliud propter materiam; ergo in diuersis generatis erit materia diuersa. Responsio: generans et generatum sunt simul. Unde in ipsis est alia materia, ut probat haec obiectio, sed non in genito et corrupto.

[] Ad aliud: uerum est de distantia proprie dicta, secundum aliquam dimensionem in genere quantitatis, non de distantia perfectionis. Sicut patet de contrariis quae "maxime distant", et tamen aliqua sunt contraria non habentia medium.

[] Vel potest concedi quod si essent agentia infinita, non attingerent perfectionem extremi. Nec plus probat ratio: ubi enim infinita distantia, quotcumque dentur media, nullum potest attingere alterum extremum.

[] Contra: ergo potest aliud esse et aliud medium in infinitum. Item, Philosophus, I Physicorum, contra Melissum dicit quod finitum et infinitum in actu quantitati congruunt.

[C. Solutio posterior quartae quaestionis: De causis per se et per se ordinatis]

[] |{ Pro ampliori solutione illius quaestionis primae est notandum quod aliud est loqui de causis per se, et de causis per se ordinatis.

[] Causae per se sunt, quae secundum propriam naturam et non per aliquid sibi accidens causant; ita quod ibi est comparatio unius ad unum.

[] Causae per se ordinatae dicuntur respectu alicuius effectus causati ab ambabus. Et est illarum triplex differentia ad causas accidentaliter ordinatas:

[] Prima est: quod per se ordinatarum secunda, in quantum causat, dependet a prima causa; per accidens non, quantum ad rationem causandi, licet quantum ad aliquid aliud.

[] Alia differentia est quod diuersa est ratio causalitatis in per se ordinatis, eadem in per accidens ordinatis. Sequitur haec ex prima. Et iuxta hanc dicitur quod causae per se ordinatae sunt diuersae speciei; per accidens eiusdem. Sed non oportet, quia diuersus modus habendi formam eiusdem speciei, sicut ignis habet calorem et alia, sufficit forte ad ordinem per se causarum.

[] Tertia differentia sequitur ex secunda, scilicet quod causae per se ordinatae omnes necessario requiruntur simul ad effectum causandum, alioquin aliqua propria ratio causalitatis deesset effectui; in per accidens una sufficit.

[] Ex hoc sequitur ad propositum quod si esset infinitas causarum per se ordinatarum, illa esset necessario in actu et simul. Infinitas causarum per accidens, si est, non oportet quod sit nisi successiue, quia numquam simul oportet multas causas esse tales ad productionem effectus.

[] Ex hoc apparet quare causis per accidens ordinatis, ad hoc ut sic causent, non repugnat infinitas; licet forte aliunde eis repugnet. Causis uero per se ordinatis, ex hoc quod sic causant, repugnat. Quod ostenditur dupliciter:

[] Sed primus modus est secundum Aristotelis litteram sic: omnium causarum mediarum habentium primum et ultimum, necesse est omnium causatorum aliquod primum esse causam; ergo omnium causarum mediarum necesse est aliquod primum esse causam. Si causae sint infinitae, omnes sunt mediae. Ergo omnium necesse est aliquam esse unam causam primam. Hucusque deductio ostensiua propositi ex hypothesi.

[] Sequitur deductio ad impossibile ex eadem hypothesi, concludendo oppositum consequentis, et inde oppositum antecedentis, hoc modo: si sint infinitae, nulla est prima. Quare nulla erit causa media et ita nulla causa, ita quod sumit "medium" in minore negatiue per abnegationem primi et ultimi. In prima propositione accipit "media" quorum est primum et ultimum. Si sic acciperet in minore, ipsa esset falsa. Si omittat in minore determinationem medii, uidetur arguere ex quattuor terminis. Propter hoc arguatur, ut hic habetur, scilicet quod illud mediorum sit antecedens ad maiorem. Quia sicut iam probabitur, et probatum est, in omnibus ordinatis est uerum quod ipse accipit in antecedente.

[] Notandum quod intendit infinitatem causarum sic ordinatarum includere quodammodo contradictionem. Ex ordine enim sequitur primitas, sicut ipse accipit in antecedente maioris quod declarat, et minorem adiungit "Infinitorum". Et conclusionem ex eis sequentem tacet. Sed ex infinitate sequitur nullum esse primum, et ita ex ordine nullam causam esse. Et hoc infert: "Quare si". Sed tota uis huius rationis est in hoc quod sicut ubi sunt media, id est, causae causatae (sic enim loquitur) habentia primum et ultimum, ibi primum est causa omnium mediorum. Ita uniuersaliter omnium mediorum, id est causarum causatarum, oportet unum primum esse causam. Vel, ut breuius dicatur minus curando de littera Aristotelis , tota uis eius est in hac propositione: "omnium causarum causatarum causa est aliquod unum primum", quae negaretur ponendo infinitatem; semper enim cuiuslibet esset causa aliqua, sed non omnium causatarum.

[] Probatur autem propositio sic: causare est simpliciter perfectionis; omni causae causatae hoc imperfecte inest, quia in quantum dependet ab alia. Igitur istud erit in aliquo sine aliqua imperfectione quidquid enim simpliciter perfectionis est, si in aliquo est imperfecte, est a perfecto secundum illud. Sed illud, in quo est causare sine aliqua imperfectione, non causatur, quia tunc dependeret. Igitur est primum.

[] Confirmatur etiam illud per illud inferius "prius est principio propinquius" sic: perfectius perfectissimo propinquius; aliqua illarum causarum causatarum esset prior et perfectior alia; ergo aliqua prima.

[] Sed nec prior probatio, nec ista confirmatio accipitur ex littera Aristotelis, sed aliunde ad probandam propositionem, cui tota sua ratio innititur.

[] Aliter arguitur pro eadem propositione: rationabile est supponere nullum gradum cogitabilem simpliciter perfectionis esse impossibilem uniuerso. Perfecte causare sine dependentia et sine causari est gradus cogitabilis simpliciter perfectionis. Ergo non est impossibilis in uniuerso. Sed si non est impossibilis, est; quia quidquid non est, et est possibile, est causabile. Ergo si est possibile, est.

[] Item, causa infinitae perfectionis in causando est omnino independens in causando, et ita prima. Sed si sunt infinitae essentialiter ordinatae, aliqua est infinitae perfectionis in causando. Ergo est independens et prima. Probatio minoris: semper causa superior in per se ordinatis est maioris perfectionis in causando; ergo in infinitum superior in per se ordinatis est in infinitum maioris perfectionis in causando. Sed ex hypothesi, aliqua est in infinitum superior ista; sic igitur ponit infinita et primum.

[] Notandum quod quaelibet per se causa ordinatur per se ad suum effectum, quia per se causa est per se prius; per se prius est per se ordinatum. Sed si accidit tali, in quantum causatum, quod sit causa (esset enim causa si esset incausatum), tunc causa eius non ordinatur per se ad ipsum in quantum causa, et ita causa eius et ipsum non erunt causae per se ordinatae, quia non in quantum causae, licet sint causa et effectus per se ordinata. Si autem causatum ab aliquo uel non, in quantum tamen causa per se dependet ab alia causa, puta quia est instrumentum et dependet a principali, tunc dicuntur causae per se ordinatae, quia in causando ordinantur et faciunt omnes unam causam sufficientem.

[] Ex hoc apparet prima differentia supra; similiter secunda. Quia si eadem ratio causalitatis esset in eis siue in numero ut in diuinis, siue specie ut in creaturis et causarent eundem effectum, essent per accidens ordinatae, uel non ordinatae sed una causa, quia ordo est prioris et posterioris; ergo ordo in causando est prioris etc. Patet etiam tertia.

[] Alia differentia: in causis per se ordinatis, prior tenet ordinem suum respectu totius speciei posterioris, uel saltem respectu totius modi talis habendi formam. Iuxta secundam differentiam, in per accidens tantum habet ordinem respectu indiuidui ab eo producti, in quo coniunguntur duae rationes causae et causati ab illo per accidens.

[] Item in causis ordinatis per accidens, una potest in aliquid in quod non potest alia (quia non potest se producere, quod alia potuit), sed potest in simile. In per se, non. Ordo per se respicit naturas, ordo per accidens indiuidua.

[] Contra hoc: nullius, in quantum causa, est causa aliqua, quia tunc cuiuslibet; ergo omnis causa tantum est causae per accidens, scilicet in quantum per accidens coniunguntur ratio causae et causati.

[] Item, igitur in ordine per accidens principium formale, quo est causa, non est natura, sed principium indiuiduale.

[] Item, ordo causarum per se est ordo causantium per se. "Actus sunt singularium".

[] Ad primum: causae ordinatae dicuntur, non quia una causa alterius, sicut probat argumentum, sed quia una, non in quantum causa in communi sed in quantum talis causa, est prior causa altera, in quantum talis causa; ita quod prioritas et posterioritas per se determinant causalitatem. Non sic de causa et effectu. }|

[III. Ad quintam quaestionem]

[] Ad aliud quaesitum, dictum est supra.

[Ad primum principale] Ad primum argumentum principale quod infinitum non repugnat quantitati in genere; repugnat tamen cuilibet speciei quantitatis.

[] Contra istud: licet haec regula non ualeat "quidquid repugnat antecedenti, repugnat consequenti", tamen quod repugnat cuilibet antecedenti, repugnat consequenti. Probatio huius: omne repugnans alicui repugnat quia aliud inest, sicut negatiua est uera propter affirmatiuam ueram. Si ergo aliquid repugnat aliquibus, hoc est quia aliquid inest illis multis. Sed nihil inest omnibus speciebus quantitatis nisi "quantitas" quod est genus. Item, omne quod inest multis uniuoce, inest eis per aliquid primum in eis, cui primo inest genus.

[] Ideo dicitur quod finitum in actu non est differentia quantitatis, sed conuertibile cum quantitate. Sed finitum et infinitum in potentia sunt differentiae quantitatis.

[] Ad illud I Physicorum, quod "finitum et infinitum quantitati congruunt", dicitur quod loquitur secundum intentionem Melissi, qui ponit finitum et infinitum posse esse in actu. Secundum ueritatem tamen, infinitum non est differentia quantitatis in actu sed in potentia.

[] |{ Contra: Commentator dicit I Physicorum: " "Quantum" est genus infiniti". Probat per definitionem, quia infinitum est quantum nonterminatum. Sed neutrum istorum esset uerum de infinito in actu, de quo tantum est ibi sermo, si illud repugnaret generi quantitatis.

[] Item, finitum in potentia stat cum infinito in potentia; ergo illa duo non sunt differentiae quantitatis. Probatio antecedentis: finitum actu stat cum infinito in potentia; et sequitur "finitum actu, ergo finitum in potentia"; ergo etc.

[] Ad primum argumentum: contra aduersarium sufficit accipere "secundum ipsum", quia tunc non sequitur inconueniens nisi propter dicta eius "secundum Melissum". Si esset infinitum sicut ipse posuit , "actu extensum sine terminis" congrueret quantitati, et ita oportet ipsum concedere quantitatem esse. Et si hoc, ergo et substantiam, quae est subiectum eius; et ita multa, quod est contra ipsum. Et haec est intentio Aristotelis ibidem. Sic patet argumentum.

[] Sic ad primum dictum Commentatoris "secundum Melissum",

[] " "quantum" esset genus", id est, commune ad finitum et infinitum, si esset, sicut Melissus posuit.

[] Ad illud de definitione, responsio, II Posteriorum, ante illud "Iterum autem speculandum", duplex est definitio: rei et quid dicitur per nomen. Secunda est nonentium et impossibilium et incompossibilium. Talis est definitio praedicta infiniti. Tale autem definitum potest repugnare utrique definienti, cum includat oppositum eius.

[] Ad aliud: finitum in potentia dicitur cuius quantitatem quantumcumque accipientibus non semper est aliquid eius accipere extra, sicut est de ternario. Sic opponitur infinito in potentia. Nec sequitur ad finitum in actu. }|

[Ad secundum principale] Ad aliud de linea: quod licet albedo esset infinita extensiue, esset adhuc in genere sicut modo. Similiter, si linea esset infinita, adhuc esset linea, quia non esset infinita intensiue, et ideo lineae ratio sibi competit.

[] Contra: contra rationem lineae est "nonterminari", quia terminatio est essentiale lineae. Ideo si esset linea nonterminata, non competeret ei ratio lineae, quia illa linea includeret incompossibilia, scilicet terminationem et nonterminationem.

[] Dicendum aliter quod definitio non uituperatur quia est lineae quia nulla definitio increpatur quia non competit illi quod non potest esse sub definito sine positione incompossibilium , sed quia est lineae rectae. Quia rationi recti, in quantum linea, repugnat infinitas. Tamen rationi recti simpliciter non repugnat infinitas, licet per naturam lineae, quae subest, repugnet. Nunc ibi in definitione pro recta ponitur "cuius medium non excedit fines", quasi rectitudo essentialiter importaret finitatem.

[Ad tertium principale] Ad aliud, quod ibidem est oppositum, quia "omnium natura constantium est determinata quantitas in magnitudine et augmento". Propter quod intentio Philosophi est quod ignis non agit principaliter in augmentatione, quia augmentatio est ad determinatam quantitatem in tali specie. Ignis non agit ad determinatam quantitatem de se, sed ultra potest; numquam tamen ad infinitam quantitatem.

[] Confirmatur secunda responsio ad rationem de animabus, quia infinitas actualis includit contradictionem in omnibus extra Deum. Ex possibilibus autem et compossibilibus numquam sequitur contradictio uel impossibile. Sed numerum esse infinitum in potentia est possibile, secundum omnes, et animam semper manere est possibile; et sunt compossibilia ad inuicem. Quia "necessarium" nulli est incompossibile nisi impossibili. Sed numerum esse infinitum in potentia est necessarium, et animam semper manere est possibile. Ergo numerum esse infinitum in potentia est compossibile huic possibili "animam semper manere". Ergo ex istis: "anima semper manet" et "numerus animarum est infinitus in potentia", non sequitur infinitum in actu esse.

[] Item, infinitas in potentia est in accipiendo non tot quin plura. Infinitas in actu est in accepto esse tot quod non plura compossibilia; alioquin infinita in actu possent excedi et essent finita. Sed non sequitur "animae fuerunt non tot quin plura in accipiendo, ergo sunt modo in actu tot quod non plura". Quia omnibus istis actu exsistentibus, posset Deus creare unam animam, et addere illis; ergo non fuerunt prius tot quod non plura.

[] |{ Contra: si animae, quae fuerunt infinitorum praeteritorum hominum, nunc simul sunt in actu, aut ergo actu finitae aut actu infinitae. Si infinitae, habetur propositum. Si actu finitae, ergo accipiendo unam post alteram, tandem esset deuenire ad ultimam, et ita non sunt infinitae in accipiendo. Idem argumentum fit de futuris sic: omnia futura si nunc simul essent, essent actu infinita; sed omnia erunt simul; ergo actu infinita erunt.

[] Probatio primae: non essent actu finita, quia tunc aliquando omnia forent accepta. Probatio secundae: futurum erit. Praedicatum clauditur in subiecto. }|

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Ista consequentia uidetur esse
  neganda "si animae infinitorum praeteritorum hominum sint actu
  finitae, igitur accipiendo unam post alteram, tandem esset deuenire
  ad ultimam". Quia accipiendo unam post aliam sunt infinitae, quia
  sunt infinitae in potentia. Et ideo sic accipiendo numquam est
  deuenire

[Ad quartum principale] Ad aliud: quod illa propositio "quod impossibile est factum esse" etc., uera est de qualibet factione una, non de infinitis quae habent terminum infinitum in potentia, ubi semper cum uno factoesse, necessario stat potentia ad aliam factionem. Nunc autem cum quocumque diuisoesse, necessario concomitatur potentia ad aliam diuisionem, quia cum quolibet diuisoesse stat necessario utrumque, ita quod diuisum est totum, et utrumque illorum necessario est continuum, et ita necessario in potentia ad diuisionem.

[] |{ Contra istud: quando quaelibet singularis alicuius uniuersalis est possibilis, et quaelibet cuilibet compossibilis, ipsa uniuersalis est possibilis. Possibile est continuum esse diuisum secundum hoc signum, et sic de singulis. Quaelibet etiam singularis est alteri compossibilis, quia possibile est continuum simul esse diuisum secundum quaecumque duo signa, ergo etc.

[] Ad istud uidetur dicere Commentator, I De generatione, tractando rationem Democriti, quod non quaecumque singulares sunt compossibiles, quia facta diuisione in uno signo, prohibetur fieri in alio.

[] ad ultimam, sed omnes simul acceptae in actu sunt finitae. Contra: quidquid repugnat consequenti repugnat antecedenti; sed esse finitum in potentia sequitur ad esse finitum in actu; igitur quidquid repugnat ei quod est esse finitum in potentia, repugnat ei quod est esse finitum in actu; sed esse infinitum in potentia repugnat ei quod est esse finitum in potentia; igitur repugnat ei quod est esse finitum in actu, et per consequens repugnat eidem esse finitum in actu et infinitum in potentia.

[] Contra: aut in alio mediate, quod nihil est, quia continuum intercipitur; aut immediate, sed nullum tale est.

[] Ideo aliter: in tempore impossibile est duas partes simul esse in fieri, ideo impossibile est omnes partes simul fieri, licet simul sit potentia ut omnes partes fiant successiue. Sed possibile est quascumque duas uel tres partes temporis diei simul factas esse, et ita possibile est non tantum omnem partem diei, sed omnes factas esse, et hoc simul licet non simul fuerint in fieri, nec simul sint primo factae. In diuisione continui possibile est simul secundum quaelibet signa finita tamen continuum diuidi et simul diuisum esse; sed impossibile est quod secundum omnes, propter rationem supra dictam.

[] Ergo ad formam argumenti conceditur quod uniuersalis est possibilis "hoc continuum diuiditur secundum quodlibet signum uel est diuisum secundum quodlibet singillatim", sed nec diuiditur nec diuisum est secundum omnia simul. Hoc non ualet, quia si nunc est in "diuidi" secundum omne signum, actu est sub tot diuisionibus ad quot fuit in potentia, et ita sub infinitis. Et illis diuisionibus terminatis erunt tot diuisa esse, et ita erit omnino diuisum.

[] Ideo aliter ad formam argumenti: quibuslibet singularibus finitis compossibilibus sibi sunt etiam aliae quaelibet singulares finitae compossibiles, et quaelibet singularis signata compossibilis cuilibet singulari signatae. Sed tamen cuilibet singulari est aliqua singularis incompossibilis. Sed non haec determinate nec illa, quia cum quacumque diuisione necesse est stare aliquam partem in quam est diuisio, et ita aliquod signum secundum quod tunc non fit diuisio. Immo cuilibet sunt infinitae incompossibiles, quia in qualibet parte necessario sunt infinitae potentiae ad diuidi. In successiuo semper dum durat cum actu priore necessario est potentia ad posterius, sed tamen omnes potentiae terminantur. Non sic hic. Ibi etiam pars necessario determinata ante determinatam, et nulla cum alia. Hic nullus ordo quae diuisio sit ante aliam? et quaelibet simul post quamlibet, licet tamen et quaelibet sit infinita in potentia, quia pars in quam fuit diuisio, uel partes, in infinitum diuisibiles. Saluatur Commentator: facta diuisione in uno prohibetur tunc fieri in alio, non signato sed indeterminato, sed non prohibetur post diuisionem ibi posse fieri.

[] Ad aliud argumentum I De generatione: "ubique linea est continua, ergo ubique est punctus continuans", consequentia non ualet, sed sequitur "uel punctus uel pars continuata".

[] Contra: si non ubique punctus, ergo aut continuum immediate iuxta punctum, aut mediate. Secundum non datur. Primum non, quia nullum continuum est immediatum puncto dato, quia pars eius propinquior est illi puncto, sicut VI Physicorum probatur quod nulla pars motus est prima.

[] Contra totam responsionem: diuisio non est generatio, ergo non facit aliquid esse actu quod prius non fuit in actu, licet non separatim. Ergo quot possunt esse actu per diuisionem et separatim, tot ante diuisionem sunt actu, licet non separatim. Et ita infinita actu in continuo, et numerus infinitus. }|

[IV. Ad sextam quaestionem A. Opinio Thomae Aquinatis]

[] Ad tertiam quaestionem dicitur quod infinitum non potest intelligi a nobis, secundum intentionem Philosophi in littera. Quod patet ratione.

[] Proprium obiectum intellectus nostri est quiditas materialis; ergo nihil est nobis cognoscibile nisi sub ratione eius; tale non est infinitum.

[] Item, nihil intelligitur a nobis unica intellectione nisi quod intelligitur per unam speciem; infinitum non sic, nec multis una post unam; ergo nullo modo. Probatio primae propositionis: omnes species intelligibiles sunt formae eiusdem generis, et tales sunt incompossibiles in eodem, in X huius; ergo plures non possunt simul perficere intellectum, ergo etc.

[] Item, quod infinitum non potest facere unam speciem in intellectu: omne agens agit secundum quod ens; ergo quod causat unam speciem est unum actu, et tale habet unam formam; infinitum autem non habet formam, quia formae est terminare; infinitum autem non terminatur.

[] Item, oportet uirtutem proportionari obiecto; potentia est finita in essendo, et per consequens in operando; ergo et obiectum potentiae necessario erit finitum.

[] Confirmatur: I Caeli et mundi, finitum non potest moueri ab infinito; intellectus mouetur ab obiecto.

[1. Ad argumenta principalia ad mentem Thomae]

[] Ad rationem primam: quod Deus non est cognoscibilis secundum quod infinitus, quia cognoscitur per effectus; sed nullus effectus adaequatur ei, nec per consequens repraesentat eum, secundum quod infinitus.

[] Ad aliud: quod non ualet, quia "nihil" signamus, et tamen "nihil" non est intelligibile. Unde definire "quid dicitur per nomen" possumus de aliquo quod non potest intelligi simpliciter. Non tamen definimus aliquid per definitionem exprimentem "quid" nisi quod est simpliciter intelligibile a nobis.

[] Ad aliud: quod solae illae, quarum species in suis singularibus possunt apprehendi per sensum, sunt a nobis cognoscibiles.

[] Ad aliud: quod non est simile. Quia "locus est terminus corporis" et forma in quantum terminans; corpus quasi materia. Species habet rationem formae, et intellectus rationem materiae. Si una forma potest informare duo, pari ratione infinita, quia terminatio est a parte eius. Propter hoc antecedens impossibile. Sed si materia potest perfici a duabus formis nonoppositis, non propter hoc ab infinitis, quia hoc concluderet infinitam capacitatem illius materiae.

[] Aliter: consequentia Philosophi est intelligenda quando non maioris uirtutis est aliquid respectu multorum quam paucorum, uel tanta impossibilitas respectu paucorum quanta respectu plurium. Sic est in proposito Philosophi, quia in loco est eadem ratio continentiae respectu omnium corporum; non sic ex parte alia.

[2. Contra argumenta Thomae Aquinatis]

[] Contra illa argumenta de obiecto intellectus: improbatum est prius quaestione 3, contra primam opinionem.

[] Prima pars minoris secundae rationis improbatur: omne quod potest esse unum extremum unius compositionis apud intellectum, potest esse intellectum unica intellectione simplici. Probatio: tantum illud, quod primo apprehendit intellectus simplici apprehensione, componit cum alio. Sed possibile est aliqua duo, quorum duae species sunt in intellectu sicut mons aureus componi cum aliquo tertio. "Mons aureus" est unum extremum compositionis, et constat quod mons aureus non intelligitur una specie, cum nihil sit extra tale unum quod speciem suam unam faciat in sensu, et per consequens nec in intellectu. Et tamen mons aureus unica intellectione intelligitur simplici, ut probatum est.

[] Item ratio, si ualet, aeque probat quod non possumus scire multa simul, quia cuiuslibet sciti in actu est species in intellectu in actu primo. Ergo si impossibile est plures species esse in actu primo in intellectu, sicut probat ratio, impossibile esset scire multa simul. Minor probatur ut prius, quia sunt eiusdem generis illae species. Probatio maioris: considero unam conclusionem per speciem in actu, et cognosco per possibile duas alias conclusiones in habitu. Si non habeo speciem aliarum duarum in actu, ergo oportet me acquirere speciem illarum conclusionum. Sed pono per possibile quod singulare eius non sit extra quod posset facere speciem in sensu, et per consequens nec in intellectu: uel tunc numquam intelligam illam conclusionem, uel habeo speciem in actu sicut de prima conclusione. Nec ex uirtute phantastica potest species illius conclusionis abstrahi, quia ibi non possunt simul esse duae species per te sicut nec in intellectu.

[] Contra tertium: finitum potest intelligi per unam speciem, ergo priuatio eius. Quia Philosophus, VII Metaphysicae: "ratio eadem ostendit rem et priuationem".

[] Contra aliud: quaero de proportione. Si de numerali, nihil est. Si perfectionis, quod aliquoties sumptum reddat aliud, non ualet. Visus infinities sumptus non reddet solem, quia alterius rationis. Si de proportione finiti ad infinitum, secundum mouens et motum, non ualet. Si enim aliquid mouetur a finito, potest illud moueri ab infinito, sicut caelum a Deo, quod mouetur ab angelo.

[3. Contra responsiones supra dictas ad argumenta principalia]

[] Contra responsionem primi argumenti: quod cognoscere possumus Deum secundum quod infinitus, quia secundum te per effectus. Sed aliquis est effectus, cuius Deus causa est secundum quod infinitus, scilicet creatio. Item, secundum quod infinitus a parte finis, quia omne agens per intellectum cognoscit ultimum finem secundum quod ultimus, II huius de causis finalibus. Ibi enim arguitur quod "si fines sint infiniti, nullum erit agens per intellectum", quia omne tale cognoscit finem ultimum propter quem agit. Sed non est ultimus nisi secundum quod infinitus. Probatio: omni bono finito contingit intelligere maius bonum. Si ergo Deus, secundum quod ultimus finis, non sit bonum infinitum, ergo possumus intelligere maius bonum Deo, secundum quod est ultimus finis. Saltem ipse potest. Ergo aliquid praeter Deum potest esse sibimet finis, ita quod tale erit in rerum natura. Et istud patet per argumentum Anselmi: quod illud est maius quod est in re et in intellectu etc.

[] Contra aliud. Illud est falsum: "nullus effectus potest ducere in cognitionem causae nisi secundum quod adaequatur". Probatio: effectus adaequatur causae, aut primae simpliciter et hoc negas aut secundae causae. Aut tunc illa causa causat in uirtute sui, et tunc est prima. Si in uirtute alterius, ergo ab illo altero magis dependet, et effectus arguitiue, per demonstrationem "quia", ducit in cognitionem causae in quantum dependet a causa. Ergo magis repraesentat primam a qua magis dependet entitas effectus. Consimiliter arguitur supra in solutione quaestionis 3, II libri.

[] Contra aliud quod dicitur " "nihil" signamus", quia I Perihermenias: "Sicut litterae notae uocum, sic uoces passionum". Item, non concipio "nihil" et "aliquid" esse contradiuisa nisi intelligam utrumque, unum tamen per aliud.

[] Contra aliud: ista consequentia est bona "dico me nihil dicere, ergo dico aliquid". Similiter "scio uel intelligo me nihil intelligere, ergo aliquid intelligo".

[] De speciebus generum: quod possumus intelligere numeros infinitos. Si unitas faceret speciem in uirtute phantastica, possunt numeri intelligi infiniti per speciem unius, quia per speciem unius unitatis potest intelligi alia unitas. Sicut Augustinus uult quod per speciem unius solis possunt intelligi uel imaginari quotquot uolo soles, et sic infinitas unitates, et post componere dicendo "haec nata sunt facere unum".

[] Contra aliud: si tenet consequentia de corporibus quia unum corpus eodem modo repugnat uni in loco, et in omnibus , sed hic eadem causa, quia eadem ratio quare species non compatitur secum unam, et infinitas. Item, in intellectu potest esse potestas infinita, quia in materia sunt capacitates ad infinitas formas reales, ergo in intellectu ad infinitas intentionales. Probatio: haec unitas est in potentia ad infinitas perfectiones reales differentes a toto, quia est in potentia ut sit pars infinitorum numerorum ordinatorum. Omnis autem pars in toto habet perfectionem realem, alioquin totum non esset uere unum. Sic etiam centrum est in potentia ut terminet infinitas lineas.

[B. Solutio sextae quaestionis]

[] Ad quaestionem, secundum praedicta: aliud est quaerere de ratione infinitatis in se, et aliud de eo quod subest, sicut aliud est quaerere de ente per accidens, et aliud est quaerere de eo quod subest enti per accidens. Philosophus enim, VI Metaphysicae, probat quaedam de ente per accidens, ex quo sequitur quod de ente per accidens potest esse scientia et tamen ibi probat quod de ente per accidens non potest esse scientia. Primum intelligitur de ratione eius in se; secundum de eo cui inest. Sic in proposito.

[1. Primum membrum:

[] De ratione infinitatis in se]

[] Si quaeratur de ratione infinitatis in se, dico quod omni modo potest intelligi a nobis, quia impossibile est intelligere aliquid inesse uel non inesse alicui nisi prius apprehendatur in intellectu simplici. Sed infinitum omni modo dictum possumus cognoscere alicui inesse uel non inesse. Sed qualiter apprehenditur? Sciendum quod non per propriam speciem, sed per speciem sui habitus, et unica intellectione.

[] Pro isto membro uadunt aliquae rationes ad principale.

[2. Secundum membrum: De eo quod subest infinitati]

[] Sed de eo quod subest, utrum possit intelligi, dicendum quod infinitas sic potest inesse alicui sine contradictione, quia infinitas actualis in perfectione, sicut Deus. Sed in magnitudine molis non potest esse infinitas in actu. Sed in essentialiter ordinatis non potest esse nec actu nec potentia. In accidentaliter ordinatis potest in potentia et, secundum philosophos, in actu, non simul sed in accepto esse, sicut infinitum in tempore si fuit sine principio. Infinitas priuatiue non potest intelligi in magnitudine continua nec discreta sine repugnantia intellectus. Infinitas negatiue potest esse in indiuisibilibus. Quidquid ergo potest subesse rationi infinitatis sine contradictione, potest intelligi a nobis sub ratione infiniti. Sed non est intelligendum nos non posse intelligere illud quod includit contradictionem, quia quomodo tunc intelligeremus aliqua esse contradictoria? Sed quomodo sic uel non, quaere in quaestionibus IV huius.

[] |{ [Notabile ab auctore additum] Notandum quod infinitum contrarie in magnitudine perfectionis est a nobis intelligibile. Infinitum contrarie in multitudine a nobis intelligi potest duobus modis: uel quod multitudo infinita intelligatur tanquam unum obiectum; uel quod multa infinita intelligantur propriis intellectionibus, quodlibet sua. Secundo modo est ad mentem Aristotelis. Et certum est de actibus intellectionis actu infinitis: siue simul, quia uirtus non sufficit ad tot actiones simul habendas; siue successiue, et ita loquitur Aristoteles. Habitualiter autem infinita intelligi per species proprias, non quidem naturaliter acquisitas sed a Deo impressas, forte non est impossibile. Quia ubicumque non maior est repugnantia plurium quam paucorum, ibi: "Si duo simul, et infinita", IV Physicorum, de corporibus. Et ubi aliquid est capax unius formae alicuius generis, et omnium. Intellectus ergo est capax omnium intelligibilium; nec omnes magis repugnant quam duae.c De aliis membris: sicut infinitas est incompossibilis alicui, ita ipsum intelligere sub infinitate est intelligere aliquid sub contradictorio, sicut intelligere hominem irrationalem. }|

[] c SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Quod autem duae species sint simul in sensu patet per Augustinum De ueritate, cap. 6.

[C. Ad argumenta principalia]

[] Ad primas duas rationes dicendum quod concludunt uerum. Damascenus, Sententiis, cap. 4: "hoc solum possumus scire de Deo, quod est infinitus, incomprehensibilis"; Augustinus 83 Quaestionum quaestione 32192. Nec sequitur ex hoc quod Deus comprehenditur. Quia in tali actu oportet esse tantam intellectionem in se quanta potest esse circa tale obiectum, ita quod cognoscatur secundum quod infinitus, et infinite a parte cognoscentis.

[] Ad alias rationes quod definitur infinitum etc.: illa argumenta probant primum membrum quod possumus cognoscere rationem infiniti in se.

[] Ad aliud, quod de ratione infiniti potest esse demonstratio: de re tamen subiecta non potest esse demonstratio.

[] Ad aliud: non sequitur "scio me non intelligere a, ergo intelligo a", non ualet; tamen sequitur "ergo intelligo aliquid". Similiter non ualet "scio me non intelligere infinitum, ergo intelligo infinitum"; sed sequitur "ergo intelligo aliquid".

[] Ad aliud quod si duo corpora simul, igitur etc.: et ego concedo quod possunt esse simul in actu primo, etiam infinitae, quantum est ex parte specierum. Similiter et ex parte intellectus, sicut probatum fuit supra de unitate. Et istud conceditur quod potentia passiua potest esse ad infinitas perfectiones, sicut centrum potest esse terminus infinitarum linearum. Tamen nulla potentia passiua est ad infinitam perfectionem intensiue. Similiter, potentia actiua ad infinitos effectus, sicut sol ad infinitas herbas, si generatio sit semper; non tamen ad effectum infinitum. Et tunc potest intellectus scire infinita in habitu, si esset qui imprimeret infinitas species in nobis. Sed intellectus non potest naturaliter infinitas acquirere, quia hoc fieret actibus suis, quos nec simul nec successiue potest habere infinitos, ita quod omnes transierint; ideo nec tot species habere. Tamen anima Christi potuit in habitu, ex quo Deus potuit imprimere infinitas species simul.

[] Ad illud argumentum quod per speciem unitatis potest intelligere quotcumque unitates, concedo quod posset cognoscere quemcumque numerum in cuius cognitionem potest peruenire per replicationem unitatis, sed numquam deuenitur ad numerum infinitum in actu, quia non potest infinities replicare unitatem.

[D. Ad argumenta alterius positionis]

[] Argumenta contra aliam positionem sunt concedenda in parte:

[] Ad primum tamen dico quod maior est falsa, quia possum intelligere aliqua simul, quae non habent unam speciem. Et minor est falsa, quia infinitum potest cognosci per unam speciem habitus.

[] Ad illud in oppositum de proportione: est ibi proportio perfectibilis ad perfectionem, et talis proportio potest esse finiti ad infinitum.

[] Ad auctoritates Philosophi: quod infinita multitudine, quae intelliguntur per diuersas species, non possunt intelligi a nobis, esto quod intellectus haberet infinitas apud se, quia non posset elicere simul infinitas operationes; nec potest intelligere unum post aliud, quia non potest ea pertransire; uel si sic, tunc non essent infinita. Unde magis uidetur ad intentionem Philosophi de infinito in multitudine quod illud non potest intelligi, ita quod hoc post hoc. "Infinitum enim non contingit pertransire". Sic etiam nec hoc posset intellectus infinitus. Sed infinitum, siue in magnitudine siue in multitudine proprie dicta uel transumptiue , intelligibile est, quantum est ex se, ab intellectu potente ipsum comprehendere et habere rationem qua cognoscatur. Utrumque est in Deo. Alterum, scilicet habere speciem uel species infiniti sic uel sic, possibile est nobis quantum ad animam et speciem, sed non quoad acquisitionem naturalem speciei uel specierum. Reliquum, scilicet habere actum circa infinitum in multitudine, non est nobis possibile propter defectum intellectus nostri, quia nec simul nec successiue circa omnia. Sed circa quodcumque, acquisitio etiam possibilis est per Deum in uisione eius; et de infinito multitudine potuit imprimere animae Christi species omnium quae Deus nouit possibilium.

[QUAESTIO UNICA UTRUM GENUS PRAEDICETUR PER SE DE DIFFERENTIA]

[] Utrum genus praedicetur per se de differentia.

[] Quod sic:

[] Homo per se est rationalis; ergo rationalis per se est homo; ergo rationale per se est animal. Probatio primae consequentiae: propositio necessaria conuertitur in necessariam; ergo per se in per se. Probatio ultimae consequentiae: quia homo per se includit animal.

[] Item, homo per se est animal; homo per se est rationalis; ergo etc. Probatio consequentiae: sicut ex praemissis necessariis conclusio necessaria, sic ex per se, conclusio per se.

[] Item, VII huius: quando aliquid praedicatur de alio per se primo modo, unum praedicatur de alio in abstracto. Istae igitur sunt uerae: "humanitas est rationalitas", "humanitas est animalitas"; ergo sequitur "rationalitas est animalitas", et tunc concretum praedicatur de concreto primo modo.

[] Item, in consequentia essentiali, praedicatum est de intellectu subiecti; sed V huius, dicitur, cap. "De elemento", quod "cui inest differentia, et genus sequitur", igitur etc.

[] Item, si per accidens de differentia, et de specie. Probatio: quia quando aliquid praedicatur de aliquo per accidens, praedicatur de quolibet per accidens quod intelligitur sub ratione illius, sicut sub ratione formali. Sed species intelligitur sub differentia formaliter, ergo etc.

[] Contra:

[] Si sic, "unum animal esset multa animalia". Quia si genus esset de intellectu differentiae, et animal ponitur in definitione cum differentia, tunc aut idem animal importatur per genus et differentiam, et tunc nugatio. Quia pone rationem animalis pro animali "animal est substantia animata"; et rationem rationalis pro ipso, et patebit nugatio. Si sit aliud animal, tunc homo erit duo animalia.

[I. Ad quaestionem]

[] Ad istud Auicenna, V Metaphysicae: licet genus et differentia praedicentur de toto per se, non tamen significant totum per se, sed genus materiale, differentia formale. Sed utrumque significat partem speciei per modum totius, et sicut materiale est extra formale, sic conceptus generis extra rationem differentiae.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum: quod prima conuersio non ualet, sed est fallacia consequentis. Quare? Quia superius non habet causam quare inferius sibi inest. In subiecto potest esse causa inhaerentiae praedicati, licet in praedicato non sit causa quare subiectum sibi inest. Ad probationem: quod consequentia non ualet, quia antecedens non potest esse uerum necessario nisi et consequens, quia alioquin posset esse uerum sine illo. Tamen antecedens potest habere causam quare praedicatum uel consequens sibi inest, licet non e conuerso; alioquin uniuersalis affirmatiua conuerteretur simpliciter, quia "per se" praesupponit "de omni".

[] Consimiliter ad secundum: non potest ex necessariis sequi nisi necessarium, quia alioquin praemissae possent esse uerae sine conclusione. Sed ex "per se" potest sequi "per accidens", cum tamen illud sit necessarium.

[] Contra: I Posteriorum, si per accidens, non necessarium. Respondetur: illud est uerum de accidentibus comparatis ad subiecta. De talibus loquitur, quia loquitur de conclusione demonstrationis. Contra: probatur ibi demonstrationem esse ex "per se", ergo de praemissis.

[] Ad aliud: quod praemissae sunt falsae, scilicet "humanitas est animalitas", et alia similiter. Ad probationem: quod est abstractio duplex, et concretio duplex: ad subiectum et ad suppositum. Primo modo, quando aliquid denominat aliquid extra essentiam suam. Concretio ad suppositum est quando aliquid significat per modum denominantis aliquid propriae naturae, sicut "haec albedo est albedo". Sic est de duplici abstractione. Ad formam: uerum est de concretis et abstractis secundo modo. Et ratio est: in praedicatione primo modo est praedicatio ratione quiditatis. Si praedicatum est intra quiditatem subiecti, ergo praeciso quocumque, adhuc est de intellectu subiecti. Sed si sit concretum ad subiectum, subiectum est extra.

[] In secunda autem concretione, praedicatum non est idem subiecto nisi quia significat per modum totius. Ille modus aufertur in abstracto. Non dico quod hoc non est idem praedicatum nisi propter suppositum quod ab utroque denominatur, quia praedicatum praedicat formam, non suppositum.

[] Ad aliud: quod consequens non semper est de intellectu subiecti uel antecedentis, sed in consequentia essentiali. Aliter:

[] naturae, sed a supposito propriae naturae"; nota quod dicit Ioannes Foxal in suo commento Super Scoti De uniuersalibus Porphyrii q. 13 (ed. Venetiis 1499 f. 63uaub): "Hic [Scotus, Isagoge q. 16 n. 3941] Doctor in hac responsione distinguit de duplici concreto et de duplici abstracto. Et hae distinctiones sunt optimae et ualde necessariae pro omni ueritate; et per eas corriguntur consimiles datae ab ipso in III Metaphysicae, et maxime ut recitantur ab Antonio Andrea [cf. infra] in III suae Metaphysicae".

[] quod dicit Philosophus: "cui inest differentia, sequitur genus", et illud est species. Cui inest differentia, et indiuiduum. Et de indiuiduo et specie praedicatur genus per se, non tamen sequitur differentiam per se.

[] Ad aliud: nego consequentiam. Ad probationem: quod uerum est, si illud quod est ratio faciat intelligi cum alio unum per accidens, non si faciat unum per se, sicut differentia cum specie.

++++++

CHECK: MISSING?

++++++

[QUAESTIO 2 UTRUM ENS ET UNUM SIGNIFICENT EANDEM NATURAM]

[] Utrum ens et unum significent eandem naturam.

[] Quod non:

[] Tunc haec esset uera: "tantum unum est ens". Consequens falsum, ergo antecedens. Falsitas consequentis patet per Philosophum I Physicorum, quia improbat Parmenidem qui ponit tantum unum esse. Consequentia patet, quia quando aliquid praedicatur de aliquo conuertibiliter, praedicatur de eo cum dictione exclusiua.

[] Respondetur quod Parmenides concessit tantum unum determinatum, contra quod arguit Philosophus.

[] Contra: sequitur "tantum unum, ergo tantum hoc unum". Probatio: antecedens infert affirmatiuam exponentem consequentis, et negatiua exponens antecedentis negatiuam consequentis.

[] Probatio primi: "tantum unum est ens, ergo omne ens est unum" per regulam. Ultra: "ergo hoc ens est unum". Ultra conuerte: "ergo hoc unum est ens".

[] Probatio secundi: "nihil aliud ab uno, ergo nihil aliud ab hoc uno".

[] Probatio: quia ex uniuersali affirmatiua sequitur singularis affirmatiua sic: "omne aliud ab uno, ergo omne aliud ab hoc uno".

[] Probatio: singulares primae inferunt singulares secundae. Sequitur enim "hoc aliud ab uno, ergo hoc aliud ab hoc uno et illud", et sic de aliis. Ergo prima uniuersalis infert secundam, et tunc ut prius.

[] Item, diuidens non significat eandem naturam cum diuiso. Unum diuidit ens. Probatio primi: si sic, tunc condiuidens, ex quo opponitur condiuidenti, esset nonens; et ita non diuideret ens.

[] Item, cuius omnes species sunt determinati generis, ipsum est determinati generis; sed omnes species unius "idem", "simile" et "aequale" sunt in genere relationis; ergo etc.

[] Oppositum est Philosophus, IV huius:

[] "Ens homo et homo et unus homo" idem significant. Probatio: "quia non separantur in generatione et corruptione".

[] Item, "ens" et "unum" praedicant essentiam cuiuslibet, ergo significant idem. Consequentiam probat Commentator.

[I. Ad quaestionem A. Opinio Auicennae]

[] Opinio Auicennae, VII Metaphysicae, dicit quod "ens" et "unum" praedicantur de omnibus, tamen non sunt idem secundum naturam, sed secundum subiectum, sicut subiectum et passio; quia si unum esset idem secundum essentiam cum ente, tunc multitudo esset nonens.

[] Item, dicendo "ens unum", esset nugatio.

[] Ad hoc Commentator dicit quod non est nugatio, quia non significant idem eodem modo.

[] Contra: genus et species significant eandem naturam alio et alio modo; et tamen, dicto uniuersali, si addatur particulare, est nugatio secundum Philosophum, VI Topicorum.

[] Item, V Topicorum, quando exprimitur definitio pro nomine, cum propalatur hoc nomen unum, non erit differentia inter duas significationes, nisi quia in illo significatur unum per consignificationem, et hic per propalationem. Deinde induxit aliam ratiocinationem ad declarandum quod unum significat de re disposita suam naturam, non rem additam illi, et dixit "Et etiam substantia cuiuslibet" etc. Et etiam apparet quod unum non dicitur de re addita naturae dispositae ex hoc, quia substantia cuiusque rei est una essentialiter, non per rem additam illi. Quoniam, si res esset unum per aliquam rem additam suae naturae, sicut credit Auicenna, tunc nihil esset unum per se et per suam substantiam, sed per rem additam suae substantiae".

[] erit plana nugatio quae prius latuit. Ut sit natura significata per "ens" et "unum" a, et modi diuersi b c, tunc est idem dicere "ens unum" et dicere "a a cum b c". Sed certum est quod dicere "a a", est nugatio; ergo etc.

[] Item, quaero de istis modis: aut sunt intra conceptum entis et unius, aut extra. Sub quo conceptu concipitur? Si extra, non excludit nugationem, sicut probatur supra "animal homo". Si intra, tunc aut ille modus est totus conceptus, aut pars. Si primo modo, tunc non significant idem; quod est oppositum positi. Si secundo modo pone definitionem pro nominibus , erit aliquid idem bis dictum. Sequitur etiam quod ab "uno" et "ente" possit abstrahi conceptus unus communior uel simplicior utroque, et illud erit bis dictum.

[] Item, tertia ratio pro opinione Auicennae: quod significat idem alicui, praedicatur de eo "in quid". Sed "unum" denominatiue praedicatur de ente.

[] Sed dicitur quod "unum" non praedicatur denominatiue, licet uideatur.

[] Contra: si praedicatur "in quid", tunc abstractum praedicatur de abstracto alterius, facta abstractione a subiecto tantum (sed unitas scilicet et entitas sunt abstracta a subiecto, non a supposito, quia haec unitas est unitas), tunc haec esset uera "unitas est entitas", uel e conuerso. Sed haec est falsa, quia indiuisio est de intellectu unius, sed non de ratione entitatis. Ergo non sunt idem.

[] Item, quarta ratio: omnis unitas est de genere quantitatis, ergo nullum unum est conuertibile cum ente. Probatio primae: omnis unitas cum alia constituit numerum, ergo omnis unitas est de genere quantitatis.

[Opinio Henrici] Dicitur quod unum est aequiuocum ad unum conuertibile cum ente et ad unum principium numeri. Tunc haec est falsa "omnis unitas est determinati generis". Et ad illud quod "omnis unitas cum unitate constituit numerum", falsum est nisi in continuis. Sed unum transcendens cum alio facit multitudinem.

[] Contra: quod constituat numerum proprie dictum. In X huius, haec est ratio numeri: "numerus est multitudo mensurata uno"; sed omnis multitudo est multitudo mensurata uno.

[] Probatio: non mensuratur numerus uno nisi sicut per partem aliquotam; unitas autem ubicumque est est pars aliquota multitudinis, quia aliquoties sumpta ipsam reddit.

[] Item, ubicumque est unitas et unitas, est differentia numero uel specie uel genere. Et quae differunt genere, et numero; et ubi differentia specie, et numero; sed ubi differentia numero, ibi numerus. Sed omnia entia differunt specie, sicut angelus ab homine.

[] Item, Commentator VI Ethicorum, parum ante capitulum "De eubulia", quod numerus est mensura, siue in corporibus siue in noncorporibus, ut in decem hominibus et in decem animabus.

[] Responsio: propter inclinationem ad corpus. Contra: anima, quia haec, inclinatur ad hoc corpus, non e conuerso, sicut anima hominis inclinatur ad corpus hominis, non e conuerso. Similitudo patet ex V19 de causa uniuersali et singulari ad effectus.

[] Item, Damascenus in Sententiis, 5420: duae naturae dicuntur sub discreta quantitate.

[B. Ad argumenta in oppositum sustinendo opinionem Auicennae]

[] Sustinendo positionem Auicennae, respondetur ad argumenta principalia.

[] Ad illud quod dicit Philosophus quod ens et unum significant eandem naturam, subiungit "sicut principium et causa". Tunc sic intelligendum quod illud quod per se significatur per ens, illud dat unum intelligere, non tanquam principale significatum, sed significat priuationem per se; et priuatio non est nisi in natura, ideo dat intelligere naturam ex consequenti.

[] Ad primum: quod consequentia non ualet "homo, ens homo, et unus homo sunt idem; ergo unum et ens sunt idem". Probatio per instantiam: quia VII huius dicitur: "Idem est nasus simus et nasus cauus". Nec sequitur "ergo idem simitas et cauitas", quia contrahuntur in tertio, determinando ad unum.

[] Dicitur tamen quod non sic arguit "unus homo et ens homo sunt idem, ergo unum et ens sunt idem", sed sic.

[] Ad probationem: quod "non separantur in generatione", hoc est quia generationem entis necessario concomitatur indiuisio. Tamen unitas, scilicet indiuisio, non generatur sicut ens, ita quod unitas per se terminet generationem, quia unum non dicit aliam naturam positiuam quam ens. Si diceret: forte aliqua propria generatio terminaretur ad unitatem secundum primam opinionem principalem.

[] Ad aliud: quod quaelibet substantia est ens per se primo modo, et quaelibet natura est unum per se secundo modo, quia indiuisio statim sequitur quodcumque ens.

[] Ad argumentum Commentatoris: aut unum per se aut per accidens. Responsio: "per accidens" dicitur tot modis quot modis "per se". Concedo quod "per accidens" quod opponitur "per se primo modo", sed non quod opponitur "secundo".

[] Cum dicit "ergo per aliud", ista propositio "homo est unus per aliud" potest dupliciter intelligi, sicut ista "homo est risibilis per aliud". Vel "per aliud" ab utroque extremo, et est falsum; passio enim inest subiecto propter subiectum. Vel "per aliud" ab altero extremo, sicut homo est risibilis per aliud a risibili, et uerum est, quia scilicet per humanitatem; unde quia homo est homo, ideo homo est risibilis. Hoc secundo modo, concedo. Sed tunc non sequitur "ergo illud aliud est unum per se", sed sequitur "ergo homo, de quo dicitur unum per accidens, est homo per se", ita quod nullo modo per accidens. Quia quae primo modo per se insunt, neutro modo per accidens praedicto inesse possunt, quia ibi subiectum, propter quod praedicatum sibi inest, a neutro extremo est aliud simpliciter. Tamen secundum tres gradus in primo modo, est subiectum magis uel minus aliud a praedicato: maxime quando pars definitionis praedicatur de definito; minus quando definitio tota de definito; minime quando idem de se. Unde ibi est primus gradus primi modi.

[] Nota bene: potest concedi "quandocumque aliquid est a per accidens, quod aliquid sit a per se", quia a est a, ut sic reducatur per accidens ad per se tanquam ad necessario praesuppositum. Sed numquam tenet "b est a per accidens, igitur per aliquid quod est a per se", ita quod per accidens reducatur ad per se quod sit causa; et haec a parte praedicati. Potest enim tota causa inhaerentiae per accidens a esse in subiecto, sicut etiam est communiter in proprietatibus per se quia causa inhaerentiae per se est in subiecto, non in praedicato. Non enim animal est causa quare ipsum inest homini, quia tunc animalitas in asino esset causa; sed humanitas est causa quare animal inest. Potest tamen esse quod inhaerentia per accidens reducatur ad inhaerentiam per se, uel ex parte subiecti uel ex parte praedicati. Unde arguendo ad alteram est fallacia consequentis. Reducitur autem ad illam ut ad causam sine qua non; est uera, sed non ut ad causam necessario inferentem. Aliter enim omne per accidens esset necessarium, quia ex necessario non sequitur necessario nisi necessarium. Unde communiter ad concludendum inhaerentiam per accidens, si assumatur propositio per se, oportet coniungere aliam per accidens.

[] Contra: a est propositio per accidens. Si concludetur, accipietur una praemissa per accidens, et illam concludes per aliam; ergo est ire in infinitum in propositionibus per accidens.

[] Responsio: est aliqua per accidens prima, quae non potest concludi. Non prima simpliciter, quia omni tali est aliqua per se prior, sine qua illa per accidens non est uera, sed non per quam. Unde, I Posteriorum, cap. ultimo, habetur quod contingit "opinari propter quid et quia". Unde ubicumque est ordo, est aliquod primum in illo ordine, licet toto illo ordine sint aliqua alia priora.

[] Detur etiam quod est unum "per aliud". Unde illud, quo aliud est unum, non est unum; sicut albedo non est alba. Vel si sit unum, est unum per se primo modo. Nec sequitur "ergo standum in primo"; non enim eodem modo est unitas idem sibi et subiecto quod substat unitati.

[] Contra istam responsionem: quia Philosophus in isto libro IV cap. 431, argumento secundo, contra negantes primum principium, facit hanc consequentiam: si nullum sit praedicatum substantiale, sed omne accidentale, ibitur in infinitum; ergo a simili hic de uno.

[] Ad istud dicendum quod Philosophus arguit bene, quia si nullum praedicatum esset per se primo modo, tunc nullum secundo modo, quia omnis propositio uera secundo modo per se reducitur ad aliquam ueram per se primo modo. Et si neutro modo praedicaretur aliquid per se, omnia praedicarentur simpliciter per accidens, et tale reducitur ad aliud, et ita in infinitum; sic non est hic.

[C. Contra rationes Auicennae]

[] Contra opinionem Auicennae.

[] Contra primam rationem: sequitur ex illa quod ens et unum non conuertuntur. Hoc haberi potest ex prima ratione pro opinione sua: quia non praedicantur de eisdem. Contradicit sibi ipsi, quia dicit in VII Metaphysicae a: "Ens et unum parificantur in praedicatione, quia quidquid", etc.

[] Item, Boethius in libro De unitate et uno: "Omne ens, siue simplex siue compositum, est unum".

[] Quantum ad tertiam rationem: improbatur quod unitas non significet indiuisionem; "priuatio est posterior habitu"; unitas prior multitudine; ergo unitas est pars essentialis, et pars prior.

[] Quantum ad secundam et quartam simul: quod unitas non sit determinati generis sicut ipse dicit, quia tunc hic nugatio: "ens unum". Quia quidquid est determinati generis, genus praedicatur de eo primo modo, et illud genus est ens, siue uniuoce siue aequiuoce dicatur ens. Ergo addendo illud determinatum enti, idem bis dicitur, quantum ad secundam et quartam.

[] Item, si unum sit determinati generis, scilicet quantitatis, ergo illud genus praedicatur de eo in abstracto; et de genere in abstracto ens; ergo unitas est entitas a primo ad ultimum.

[] Item: "unum parificatur in praedicatione cum ente"38. Aut est conuertibile essentiale, quod non potest si sit species determinati generis. Aut unum praedicatur de ente per se secundo modo; tunc idem praedicatur de se per se secundo modo, quia idem erit passio sui ipsius. Consequentia patet: si unum sit passio entis in communi, erit passio illius generis in quo est unum, et quidquid est passio superioris est passio inferioris, et sic idem passio eiusdem, si rationes concludant.

[D. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum in oppositum, dico quod haec est uera: "tantum unum est ens", siue unum accipiatur pro eodem significato siue in communi.

[] Ad aliud: quod Parmenides uoluit quod tantum unum determinatum ens esset, et illud immobile.

[] Ad aliud in contrarium: quod non ualet: "tantum unum ens, ergo tantum hoc unum ens".

[] Ad probationem consequentiae: concedatur primus processus usque illuc: "hoc ens est unum". Sed cum pronomen demonstratiuum non sit syncategorema sed pars termini, ut habetur Super Priora, dicendum quod propositio singularis conuertitur in indefinitam. Tamen de hoc non est uis.

[] Ad exponentem negatiuam: "nihil aliud ab a, ergo nihil aliud ab hoc a" est fallacia consequentis, quia sequitur amoto signo, et non e conuerso; ergo sic arguendo destruitur antecedens.

[] Ad probationem: negandum est "omne aliud ab a, ergo omne aliud ab hoc a", propter idem.

[] Ad probationem: concedo quod singulares primae uniuersalis inferunt aliquas singulares secundae, omnes scilicet illas quae sunt aliae ab a, sed non inferunt omnes; multa enim sunt alia ab hoc a quae non sunt alia ab a. Unde ex illis singularibus secundae, quae sequuntur ex singularibus primae uniuersalis, inferendo secundam uniuersalem, est fallacia consequentis ab insufficienti. Sicut hic: "omnis homo currit, ergo iste et ille" etc., et ultra: "ergo illud animal currit et illud" etc., "ergo omne animal currit", fallacia consequentis est. Multae enim singulares secundae uniuersalis deficiunt, quae ex singularibus primae uniuersalis non sequuntur.

[] Ad aliud: quod simpliciter "unum" non conuertitur cum "ente" simpliciter, quia "unum" non dicitur de suo opposito, scilicet multitudine; tamen unum aliquo modo conuertitur cum ente, quia omne ens est unum simpliciter, uel secundum quid.

[] Ad aliud: quod illud quod significatur per unum non est relatio, sed relatio superadditur ei, sicut similitudo albedini. De hoc quaere libro V, quaestione 2 uel 349, quae mouetur in capitulo "De ad aliquid".

[E. Ad rationes contra opinionem Auicennae]

[] Ad rationes contra opinionem Auicennae, dicendum quod concedit conuertibilitatem, non essentialem, sed quod idem sunt subiecto, non secundum essentiam. Quia si sic, multitudo, secundum quod multitudo, non esset ens, quia multitudo secundum quod multitudo non est una, ita quod sit essentialis praedicatio, sed unum accidit multitudini. Conuertuntur ergo, non tamen secundum essentiam uel essentialiter.

[] Ad aliud Boethii quod omne ens simpliciter uel secundum quid est unum, et hoc Auicenna concedit.

[] Ad aliud: quod illud cui inest indiuisio, naturaliter est prius eo cui inest diuisio, et illud est pars multitudinis; tamen conceptus nominis est indiuisio.

[] Contra: illud quod est per se pars multitudinis, est aliquid positiuum, ex datis. Si idem essentialiter cum ente, tunc "unum ens" erit nugatio. Si autem aliud positiuum ab illo quod dicit "ens", imponendum nomen illi positiuo; illud nomen non significabit priuationem.

[] Responsio: aliud positiuum est, sed quia ignotum, non est nominatum positiue sed priuatiue; unde "unum" non tantum includit positiuum quod est ens.

[] Ad alias duas simul: quod idem concludunt contra aliam opinionem de uno quod est principium numeri. Si ergo unum in communi non sit determinati generis, ergo nec unum quod est principium numeri, si illa ualent. Ad formas: quod si non ponitur aliud unum quam unum principium numeri, non est nugatio, quia non est alicuius generis ut species, sed ut principium generis, nec genus includitur in intellectu illius, nec ens ut est in illo genere.

[] Ad secundam similiter: unitas illa non recipit praedicationem per se alicuius generis. Aliter: dato quod sic, non tamen in abstracto, nec de genere nisi in abstracto praedicatur entitas.

[] Ad aliud tertium: quod est passio cuiuslibet speciei in illo genere, non tamen sui ipsius, quia non est species nec indiuiduum.

[F. Alia argumenta contra Auicennam]

[] Contra Auicennam aliter: quod si unitas est determinati generis, ex quo non concedit ens et unum idem essentialiter, tunc haec est praedicatio per se secundo modo: "albedo est una, color est unus". Ex hoc sequitur quod quantitas sit posterior omnibus aliis praedicamentis, quia unitas est prior omnibus speciebus quantitatis quia est principium quantitatis solum. Sed unitas est posterior omni genere, quia omnis passio est posterior subiecto, et unum est passio cuiuslibet generis, igitur est posterius omni genere et est principium quantitatis. Ergo quantitas est posterior omnibus nouem praedicamentis.

[] Item, substantia est prior accidentibus; ergo prior quantitate; ergo potest intelligi sine quantitate. Aut sic est una, et possum tunc intelligere eam eandem sibi ipsi et diuersam ab alia, quia illae relationes sunt immediate fundatae super essentiam substantiae; sed impossibile est intelligere identitatem essentialem et diuersitatem sine unitate essentiali et multitudine; ergo talis unitas et multitudo est sine quantitate.

[II. Solutio propria]

[] Dicendum est ad quaestionem, quod non conuertuntur propter rationem tactam, quae fuit secunda ad primam partem quaestionis, quae etiam fuit prima pro opinione Auicennae, nisi sit unum simpliciter uel secundum quid. Hoc disiunctum conuertitur sicut potentia uel actus cum ente, non alterum per se. Nec sunt idem essentialiter, propter nugationem et propter praedicationem in abstracto; tum de se, tum quia ens in abstracto praedicatur de aliquo, de quo non unum, sicut de multitudine.

[A. Ad argumenta in oppositum]

[] Ad rationes pro intentione Philosophi est quod ad eandem scientiam pertinet considerare de subiecto et de passione disiuncta, sicut de ente et de uno uel multo, et de utraque parte seorsum. Unde ibi intendit probare quod ad eandem scientiam pertinet considerare de ente et uno. Ad hoc probandum non requiritur pro antecedente quod unum sit essentialiter idem enti, nec etiam quod conuertibile cum ente, sed sufficit quod ipsum "disiunctum contra oppositum" conuertatur cum ente, quia ex hoc sequitur conclusio Philosophi.

[] Et tunc ad argumentum: quod nec sunt idem, nec sunt simpliciter conuertibilia essentialiter ens et unum, quia dicit Philosophus quod "consequuntur se sicut principium et causa". Et quod dicit quod "idem est dicere "ens homo" et "unus homo"," dicendum quod sunt unum subiecto, quia idem dicitur cum dicitur "homo" et "risibilis".

[] Ad aliud: quod "cuiuslibet substantia est una non secundum accidens" uerum est, quia non per aliud; tamen non praedicatur primo modo per se de eo, sed secundo modo sicut passio de subiecto. Et potest dici quod "unum est determinati generis", sicut dicit Auicenna. Cuius probatio est: accipio "unum" in genere substantiae, quod est passio; illud est aliquod ens: aut ens in subiecto, aut ens non in subiecto. Licet enim "homo albus" et "homo nonalbus" non contradicant, tamen circa hominem "album" et "nonalbum" contradicunt.

[] A simili circa ens contradicunt ens "in subiecto" "non in subiecto". Nulla est passio alterius nec eadem sibi nec alia alicuius. Si secundo modo, tunc substantia; uel ergo eadem cuius est unitas, uel alia. Sed si est ens in subiecto, ergo est accidens in aliquo genere determinato. Concedo tunc quod omne unum est determinati generis, scilicet quantitatis. Sicut enim omne aliud a Deo dicitur creatum, ita quod creatiopassio est proprietas entis, et tamen creatio est unius generis, ut relationis, et determinata species in illo genere, sic unum potest esse determinati generis et tamen conuenire toti enti simpliciter uel secundum quid. Nec eius ratio per se uariatur propter diuersitatem subiectorum quibus inest, alioquin "aequale" et "simile" non essent in genere, quia insunt rebus cuiuscumque generis. Unde hoc nihil concludit contra Auicennam.

[B. Ad rationes in contrarium]

[] Ad duas rationes in contrarium.

[] Ad primam respondeo quod omnis passio, praeter hoc quod est passio, est aliquid in se. Similiter de relatione potest concludi quod fundatur super omne praedicamentum, et consideratum secundum se, prius est quam secundum quod passio. Unitas autem secundum se considerata prior est quocumque alio accidente. Licet ergo posterior sit subiecto in quantum passio, secundum se tamen est prior.

[] Vel aliter sic: quod ordo essentialis quantitatis est ad substantiam, et in comparatione ad substantiam dicitur quantitas prior aliis accidentibus, quia immediatius inest substantiae quam aliquod aliud accidens. Ordo autem aliquorum accipitur secundum illud quod est in ipsis essentiale siue principale, non secundum aliquid accidentale ipsis; accidentale autem est sibi comparari ad alia genera accidentium.

[] Ad aliud: quod si tantum intelligas substantiam, nec intelliges identitatem nec diuersitatem: Sed si uelis intelligere relationem, necessario praeintelliges aliquid prius relatione, posterius tamen substantia, scilicet fundamentum relationis. Et dabo tibi fundamentum, scilicet unitatem, quia sicut unitas applicata supposito facit suppositum unum, ita applicata essentiae facit unitatem essentialem, et tamen unitaspassio est semper et in genere quantitatis.

[] Nota: quomodo hoc intelligitur, habes libro V, quaestione 2 uel 3 in cap. "De ad aliquid", quia etiam unitas secundum gradus uariatur.

[] Contra istam responsionem: nullo alio intellecto alterius generis ab homine et asino, potest formari haec propositio uera: "homo est homo" et haec "homo non est asinus". Affirmatiua non est uera nisi ex identitate extremorum; nec negatiua nisi ex diuersitate. Ergo identitas et diuersitas praeintelliguntur.

[] Responsio: hic est ordo: primo concipitur "homo" et concipitur "asinus"; secundo concipitur "homo est homo", "asinus est asinus", et per has primas affirmatiuas, uel per alteram istarum, concipitur negatiua "homo non est asinus". Haec habentur, non concipiendo aliqua extrema aliorum generum. Post haec concipitur "homo est unus", "asinus est unus", ac post haec "asinus est idem sibi" et "homo sibi". Deinde, quia "unus" et "unus homo" et "asinus" sunt multa consequenter diuersa, unde falsum est illud: "ueritas affirmatiuae est identitas extremorum, et negatiuae est diuersitas"; immo magis est e conuerso, ut patet ex dictis.

[III. Responsio ulterior ad quaestionem]

[] |{ Notandum quod haec quaestio de uno et ente habet tot difficultates: An unum dicat aliquid positiuum. Si sic, an conuertatur cum ente. Si sic, an illud quod conuertitur cum ente sit unum quod est principium numeri, uel sit aliquod simpliciter transcendens. Quarto, an aliquam rem aliam dicat ab ente, si sit transcendens. Et hoc est commune dubium de omnibus transcendentibus, uero scilicet et bono etc. Vel si unum, principium numeri, dicat aliam rem ab illo cuius est. Et hoc pertinet ad quaestionem de praedicamentis, si dicant diuersas essentias.

[A. Art. 1: An unum dicat aliquid positiuum]

[] Quantum ad primum sic, ut habes supra, quaestione 2 ibi. Nota in Summa.

[] Et confirmatur: Auicenna III Metaphysicae cap. 3: "Si quis dixerit quod multitudo componitur ex rebus quae non sunt unitates, sicut ex hominibus, dicemus quod hae res non sunt unitates, sed res subiectae unitatibus; sic etiam non sunt multitudo, sed res subiectae multitudini". Ergo praeter humanitatem, unitas quae est per se pars multitudinis est aliquid positiuum.

[] Confirmatur: priuatio nullam perfectionem ponit; unitas ponit. Quod probatur: tum quia "in quolibet perfectius est ipsum quam non ipsum" diuisio enim ubique notat imperfectionem. Tum quia in imperfectionibus numquam reducuntur aliqua ad summum tale, sicut nec est summum malum, sed omnia una reducuntur ad summe unum. Tum quia priuatio non recipit magis et minus, aliquid autem est magis unum alio, ut simplex composito, Auicenna III Metaphysicae cap. 2 g. Quod dicitur priuatiue: Aristoteles X Metaphysicae, 4: "propter magis sensibilem esse multitudinem". Et Auicenna III Metaphysicae 3 b: "multitudo prior ad imaginandum".

[B. Art. 2: An unum conuertatur cum ente]

[] De secundo sic: Auicenna III Metaphysicae 2 g et VII libro, cap. 1 a. Nec ualet illud "contra" de diuisione per unum et multa. Non enim est diuisio proprie per opposita: Auicenna III Metaphysicae 685 quod nullo modo in se opponuntur, sed est quasi diceretur "ens: aliud ens, aliud entia". Sic potest diuidi unum et una, ita quod "multa" proprie non sunt "ens", sed "entia"; et ita sunt una ipsa multitudo. Similiter, non tantum est ens in anima, sed in re proprie ens est et proprie una, Auicenna III Metaphysicae 5 b.

[] Quod opponuntur: X cap. 4 Aristoteles dicit illa opponi ut diuisibile et indiuisibile, et post ut contraria. Extenditur "contrarietas" ad disparationem, nec talem quae est inter diuersas species, sed quasi inter indiuidua, quae proprie dicitur discretio. "Unitas enim non tollit multitudinem nisi quia ponit prius unitatem", III Metaphysicae Auicennae 6.

[C. Art. 3: An unum quod conuertitur cum ente sit principium numeri

[1. Argumenta contra et pro]

[] Ad tertium articulum sic proceditur:

[] Videtur enim primo quod unum, principium numeri, non conuertatur cum ente, quia ut probatur supra, quaestione 289, unitas quae est principium numeri est unitas continui.

[] Confirmatur III Physicorum: "numerus causatur ex diuisione continui".

[] Item, numeri principium non est unitas, quia ab illo incipitur numerando. Sic enim quinque esset principium senarii, quia ante senarium numeratur. Ergo principium est, quia continet in se numerum; sed hoc non est nisi continuum, quia tantum eius diuisione fit numerus. Tamen triplex est numerus: sensibilis, mathematicus, et formalis; ultimus est in non continuis, sed non nisi in participantibus aliquid idem, quia "quidlibet mensuratur aliquo eiusdem generis"; unitas hoc mensurat.

[] Item, Auicenna III Metaphysicae 5 b: "Numerus non est multitudo quae non conuenit in unitate".

[] Contra istud: sequitur quod sicut est dare minimum in numeris, ita in continuis; quia utrobique in actu, sed non in potentia; consequens est contra Aristotelem.

[] Confirmatur, IV Super Genesim 3, de intellectione senarii, quod intellectus respuit corpuscula obiecta a phantasia, quia illa sunt diuisibilia, unitates indiuisibiles.

[] Item, quidquid continuitatis est in continuo, totum manet in partibus realiter, et non manet unitas illa quae prius; ergo illa continuitas non est essentialiter illa unitas. Probatur prima: quia aliter diuisio uideretur esse uere generatio. Similiter nihil est ibi nouum, ut uidetur, nisi punctus terminans.

[] Item, essent tres species unitatis, sicut sunt continuitatis: longitudo, latitudo et profunditas.

[] Item, quomodo albedo hodie et cras alia in eodem quanto erunt duo?

[] Item, unitas principium numeri uerius conuenit puncto quam continuo, quia immediate per situm est punctus.

[] Item, accidens non potest abstrahi a per se subiecto, quia per ipsum definitur; numerus abstrahitur a continuo, quia arithmetica prior est geometria, I huius et I Posteriorum.

[] Item, argumenta prius facta in quarta ratione pro opinione Auicennae contra probationes primae opinionis: non sequitur "sic causatur, ergo tantum sic". Numerus enim est, secundum ipsos, corporis caelestis cum igne, quae numquam fuerunt eiusdem continui partes.

[] Responsio: omnia continua, quantum est ex parte continuitatis, nata sunt fieri unum, licet non sit quandoque possibile propter formas perfectissimas continuorum.

[] Contra secundam probationem: si unitas totius est principium numeri quia continet partes quae diuisae faciunt numerum, et cuiuscumque numeri unitas est principium, illius est pars; ergo unitas totius est pars numeri causati per eius diuisionem. Sed post eius diuisionem sunt duae unitates partium diuisarum, et praeter hoc ut probatum est unitas totius, quae est principium et ita pars. Ergo binarius erit ternarius.

[] Unde respondeo: non tantum est unitas principium quia ab illo incipit numeratio, sed quia ipsa est per se pars numeri et in potentia ad formam eius. Nullus autem numerus est per se pars numeri, ut habetur ab Auicenna III Metaphysicae, 5104. Unde sex sunt semel sex, non bis tria.

[] Quod dicitur de triplici numero non cogit, quia illa diuisio potest esse penes numerata, quia scilicet numerus est horum uel illorum, non penes aliam et aliam rationem numeri in se, sicut idem numerus est sensibilis et mathematicus, licet aliter et aliter consideratus.

[] Nota: primum argumentum contra hanc opinionem tangit dubium, an unitas sit omnino nonextensa, sicut nec anima.

[2. Solutio tertii articuli]

[] Quantum ad tertium articulum, relicta opinione hic prius improbata, notandum quod eiusdem non sunt duae unitates, Auicenna III Metaphysicae cap. 3109. Ergo in quocumque est unitas quae est principium numeri, in illo non differt realiter ab ipsa unitate conuertibili cum ente. Semper tamen conceptus unitatis transcendentis generalior est, quia ex se indifferens ad limitatum et nonlimitatum; unitas autem determinati generis necessario importat aliquid limitatum, sicut et quidlibet quod est in genere quocumque.

[] Sed ubi est unitas principium numeri? Responsio: Aut in quolibet creato, quia cuiuslibet creati est unitas limitata; et tunc subiectum illius unitatis erit ens creatum quod diuiditur in decem genera. Aut tantum erit in substantia, propter illud argumentum supra, ubi arguitur contra Auicennam ad tale signum "O–O–O"110; tunc tantum substantia, ut est generalissimum, erit subiectum unitatis talis, et non aliqua quantitas; nec posteriora accidentia, ne alia accidentia ponantur priora quantitate. Unitas enim est simpliciter primum accidens, quia primum in quantitate, quae prima est respectu aliorum. Istius disiunctiuae forte prima pars est uerior, quia argumentum pro secunda satis soluitur post.

[] Nec unitas principium numeri ponitur prius unitate transcendente. Si ergo illa unitas transcendens potest esse ut passio posteriorum generum accidentium, quare non unitas quae est principium numeri, non repugnante sua primitate inter accidentia?

[] Confirmatur: non uidetur contra primitatem accidentis inesse subiecto posteriori, non ut primo subiecto sed ut contento sub primo, dummodo primum subiectum sit aliquid commune ad subiectum simpliciter prius et simpliciter posterius.

[] Tenendo ergo primam partem disiunctiuae, sequitur quod in omni creato unitas conuertibilis cum ente realiter non differt ab unitate de genere quantitatis, licet semper, ut dictum est, conceptus unius transcendentis sit generalior. Quia uero nihil potest esse pars numeri nisi in quantum limitatum (quia de ratione partis est potentialitas ad formam totius), et unum in quantum conuertibile cum ente non dicit limitationem, ideo ex tali, in quantum tale, non fit numerus, nec multitudo aliquo modo una, sed sola aggregatio, sicut Henricus Gandauensis dicit de denario praedicamentorum.

[] Unum uero quantitatis, quia per se dicit aliquid limitatum, ideo est per se pars numeri. Omnis ergo multitudo creatorum realiter est numerus, licet non in quantum ex unis unitate conuertibili cum ente, sed in quantum ex unis de genere quantitatis. Quia istae duae unitates non sunt duae realiter in creaturis, ut dictum est. Et omnis multitudo si numerus tantum est in anima non habet partem realem sed tantum unitatem ut intelligitur, et sic est limitata. Unde in re, nulla est unitas nisi transcendens.

[] Sed haec positio habet negare Deum et creaturam esse duo dualitate quae numerus est, uel multa aliqua una multitudine, quia omnis unamultitudo numerus est. Sed tantum concedet esse duo aggregatione, non quia non conueniunt in aliquo, ut in ente, sed quia unitas Dei est illimitata, quod est contra rationem partis numeri.

[] Item, haec positio, si non uult ponere unitatem creatorum realiter esse accidens, habet ponere eam naturaliter saltem posteriorem quocumque ente cuius est, et ita genera non differre secundum essentias, cuius contrarium tenetur in V, quaestione illa.

[] Responsio: nulla unitas realis est in genere quantitatis, nec etiam ut principium; sed tantummodo forte unitas ut intelligitur et est pars numeri, quae est quantitas rationis, non realis.

[] Sed quomodo est tunc numerus personarum in diuinis? Responsio: est limitatio distinctionis et imperfectionis. Per primum est hoc et non aliud; per secundum est sic perfectum et non omnino. Prima est unitatis ut est pars numeri, non secunda. Sic patet quomodo soluuntur duo praemissa.

[D. Art. 4: An unum, si sit transcendens, dicat aliquam aliam rem ab ente

[1. Argumenta pro et contra]

[] Quantum ergo ad quartum articulum quaestionis, siue de uno transcendente, siue de uno principio numeri, pro Auicenna fuit numeri denominatio quod omnis numerus sit accidens.

[] Item, sicut ipse arguit, III Metaphysicae 3125, quod unum nec est genus nec differentia, sed praesupponit naturaliter ens in actu specifico, et est in illo "non sicut pars, et impossibile est esse sine illo". Haec uidetur definitio accidentis.

[] Item, VII Metaphysicae 1126: "multitudo, in quantum huiusmodi, non est una".

[] Contra sunt duo argumenta Aristotelis cum confirmatione secundi per Commentatorem.

[] Item, illud hic supra de identitate.

[] Item, omnis perfectio simpliciter, quae est entis in quantum ens, perfectiori modo est in perfectiori ente. Probatio: quia perfectissime in primo ente, haec sunt simpliciter perfectionis. Substantia est simpliciter perfectius ens, ergo perfectiori modo una etc. quam accidens. Sed hoc non esset si accidens esset idem essentialiter unitati et non substantia, quia tunc primum ens non haberet perfectissime omnia quae sunt sibi idem essentialiter. Haec ratio est contra responsionem quae daretur ad rationem Commentatoris: quod statur in secundo, non in primo.

[] Item, omnis perfectio quae est in effectu, si est illimitata ita quod entis in quantum ens , formaliter est in causa, et perfectius quam in effectu; haec sunt talia, et substantia causa accidentis, igitur etc.

[] Item accidens, sicut secundum esse praesupponit subiectum ens, ita secundum unitatem praesupponit subiectum unum.

[] Item, si uerum ponatur obiectum intellectus et bonum uoluntatis, sequitur quod ens erit tantum intelligibile per accidens et diligibile. Hoc uidetur inconueniens, quia "ens primo imprimitur in anima", Auicenna I 5130, et esse maxime diligimus. Haec ratio uidetur contra concedentes primam propositionem suppositam.

[2. Ad argumenta "contra"]

[] Sustinendo opinionem Auicennae, ad argumenta in contrarium:

[] Ad Philosophum: significant eandem naturam sicut passio est eadem natura subiecto; uel significant ens quidem per se, et unum ex consequenti, sicut nomen impositum passioni importat subiectum.

[] Ad primam rationem: non separantur sic, sicut subiectum et passio.

[] Contra: contradictio uidetur quod separentur; quod non esset, si essent duae res, cum sint absolutae.

[] Item, eadem generatio uidetur lapidis, entis et unius etc., alioquin quandocumque generatur substantia, erunt simul duae uel decem generationes, sed una non terminatur per se nisi ad unam essentiam.

[] Ad primum: forte maioris potentiae est posse facere res absolutas omnino inseparabiles sine contradictione quam non posse; quia primum est super duas differentias, alias scilicet unitates separabiles, alias inseparabiles. Aliter non posset nisi tantum super unam differentiam, scilicet super unitates separabiles. Exemplum: maioris potentiae est posse facere res per se entes compossibiles et aliquas nullo modo compossibiles, quam tantum posse facere unum membrum. Aliter non est contradictio ens fieri sine unitate etc., sicut nec intelligit Auicenna V Metaphysicae: "Quiditas est tantum quiditas".

[] Ad secundum: non est eadem generatio nisi substantiae per se; alia non generantur nisi per accidens, quia consequuntur ad substantiam genitam, sicut de aliis proprietatibus.

[] Ad secundum argumentum: cuiuslibet substantia est una per se non primo modo sed secundo etiam secundum Aristotelem quia ista sunt passiones entis in quantum ens.

[] Ad argumentum Commentatoris: standum est in secundo, non in primo.

[] Si obicitur contra hoc: quia X huius "Ens et unum aequaliter consequuntur omnia". Responsio: aequalitas proportionis est inter ens et unum, quod sicut aliquid consequitur ens, sic proportionaliter unum consequitur ipsum. Sed non aequalitas in consequendo haec et illa. Quod sit aequalitas in consecutis, require expositionem ibi in X.

[] Contra: si unum ex ratione sua dicit accidens enti, ergo cuilibet enti erit accidens. Responsio: ubique erit accidens, sed non cuilibet erit idem per accidens, sed substantiis et aliis a se sic "per accidens" quod non idem essentialiter; sibi autem erit idem essentialiter.

[] Ad aliud de perfectione simpliciter, responsio: perfectiones simpliciter, quae praesupponunt ubique naturam entis per se completam in se, non magis identice insunt enti per se quam enti in alio, nisi illud ens per se sit infinitum. Tunc enim quidquid ei inest, magis identice inest quam cuicumque alii. Ratio primi est: quia tales perfectiones ex ratione sui semper sunt accidentia, sic quod ex se non habent plus identificari substantiis quam ut accidentia. Sed si sint alicui non accidentia, uel plus identificentur quam accidentia, hoc est propter illimitationem substantiae in qua sunt. Quamuis autem substantia creata ponatur aliqua unitiue continere, puta omnia sine quibus sua essentia non intelligitur perfecta, tamen illa quae ex ratione sua sunt extra essentiam non continebit unitiue; cuiusmodi sunt ista, ita quod distinctio unitiue contentorum, praecedentium intellectum substantiae et sequentium, nulla uidetur.

[] Ad aliud de causa, forte uerum est de causa effectiua non originante, uel saltem non de subiecto; et tunc ista accidentia effectiue causantur a producente substantiam. Aliter: maior uera est de perfectione simpliciter illimitata, quae scilicet ex ratione sui non exit genus per se entis, nec cadit in accidens. Aliter non est uera nisi de causa simpliciter infinita.

[] Ad aliud de subiecto: unitas non est accidens consequens esse sed tantum essentiam, sicut forte ipsum esse est accidens; tale accidens tantum quiditatem subiecti praesupponit, non aliquam dispositionem additam.

[] Aliud non est nisi contra tenentes hypothesim de obiecto.

[] Aliter illud argumentum est contra alios, quia quantumcumque sit identitas realis ueritatis cum entitate, nihil ualet ad saluandum ens per se intelligi, si "uerum" sit obiectum. Quia tanta differentia est quantum ad intellectum ac si esset differentia realis, quia isti sunt ita diuersi conceptus de uero et ente sicut si essent duae res in eodem.

[] Pro ista opinione Auicennae sunt illa quae ponuntur in V, quaestione "De numero praedicamentorum", contra secundam opinionem. Quaere ibi. Similiter alia argumenta ad quae nunc responsum est sunt aliquo modo contra partem oppositam de continentia unitiua, quia saltem entitas naturaliter prior est illis perfectionibus unitiue contentis. Arguatur ergo de illa in quantum prior est.

[3. Alia argumenta contra opinionem Auicennae eorumque solutio]

[] Contra opinionem Auicennae adhuc arguitur: quia impossibile est sibi mutuo accidere; ergo unitas non esset uera et ueritas una. Et hoc est quaerere quis sit per se ordo istorum accidentium: quid primum? quid secundum? Et ita secundum non erit subiectum primi.

[] Item, processus in infinitum, quia istae res in aliquo conueniunt, et non sunt omnino idem; ergo differunt. Quaero quo? Illud adhuc erit alia res ab utroque, et conueniet cum illis et differet, et erit dare "quo", et ita infinitae res.

[] Item, pluralitas numquam ponenda est sine necessitate, I Physicorum; hic nulla necessitas. Probatio: ista ex ratione sui non sunt accidentia. Quia cum secundum eandem rationem formaliter sint in Deo, essent ibi accidentia; ergo quod sint accidentia non erit nisi quia sunt accidentium, uel quia substantia non potest ea unitiue continere. Sed si aliqua potest unitiue continere, multo magis ista quae omnem entitatem inseparabiliter sequuntur; ergo etc.

[] Item, quomodo posset Deus separare ab hoc suam unitatem et dare sibi aliam? Tunc uideretur quod maneret idem et aliud.

[] Ad primum istorum: sicut oportet aliam partem dare ordinem istorum secundum naturam ita quod unum immediatius inest essentiae quam aliud , ita dabitur hic ordo. Et tunc ens per se denominabitur a quolibet; prius etiam forte a posteriori, sed posterius a priori non nisi per accidens.

[] Ad secundum patet responsio supra, ubi responsum est ad illud argumentum de communi conceptu entis, per quid distinguatur.

[] Ad tertium: necessitas uidetur quod quidquid est posterius quiditate perfecta in specie sua, accidens sit, si illud est receptiuum accidentium. Per hoc excluditur Deus.

[] Nota ergo quod argumentum de obiecto intellectus simpliciter, commune est utrique parti; similiter illud de ordine istorum. Similiter alia possunt aliquo modo adduci, eo modo quo ponitur ibi differentia.

[] Nota etiam quod opinionem istam de diuersitate reali non oportet imponere Auicennae, licet Auerroes uideatur ei imponere. Quaecumque enim dicit Auicenna III Metaphysicae suae uel VII162 de hac materia, exponi possunt: quod accidens est quidquid est extra per se intellectum quiditatis, sicut ipse loquitur in suo V163: "quiditas est tantum quiditas, nec uniuersalis, nec particularis" etc., hoc est, nullum istorum actu includitur in intellectu quiditatis, sed quasi prius naturaliter praesupponit quiditatem. Sed hoc non necessario forte ponit quod sint accidentia, sed unitiue contenta.

[4. Solutio quarti articuli]

[] Sustineri ergo potest illa opinio de identitate reali sic: quod sicut essentia diuina infinitas perfectiones continet et omnes unitiue, sic quod non sunt alia res, sic essentia creata potest alias perfectiones unitiue continere. Tamen in Deo quaelibet est infinita; et ideo proprie non potest dici pars unius totalis perfectionis; nec ab aliquo potest sumi ratio generis et differentiae quae semper per se important partem perfectionis speciei potentialem et actualem, et ideo perfectionem limitatam. In creatura quaelibet perfectio contenta limitata est, et limitatior essentia continente secundum totalitatem considerata. Ideo quaelibet potest dici pars perfectionis, non tamen realiter differens quod sit alia natura, sed alia perfectio realis alietate, inquam, non causata ab intellectu, nec tamen tanta quantam intelligimus cum dicimus "diuersae res"; sed differentia reali minori, si uocetur differentia realis omnis non causata ab intellectu.

[] Exemplum huius aliquale in continuo, in quo sunt multae partes; ista multitudo est realis, sic quod non causata a ratione. Non tamen tanta quantam hic intelligimus "diuersae res", sed minor realis, quia multitudo non simpliciter diuersorum, sed aliqualiter diuersorum in uno tamen toto contentorum. Sic intellige hanc differentiam hic, nisi quod hic per identitatem quaelibet perfectio contenta est ipsa continens, licet haec ut praecise non est illa ut tota. In continuo autem nulla pars simpliciter per identitatem est ipsum totum. De ista continentia unitiua et differentia contentorum, quaere.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Contra: si linea esset infinita,
  adhuc esset continua et in genere, VI Topicorum. Igitur propter hoc
  non prohibetur in Deo ratio generis. Responsio: quidlibet in Deo
  est infinitum, ita quod si non esset formaliter sapiens sed tantum
  bonus, formalis bonitas esset excellentius quam formaliter
  sapientia. Sed contra, Anselmus: si potest mentiri sequitur quod
  non sit Deus.

[5. Ad argumenta "pro"]

[] Ad argumenta ergo in contrarium.

[] Ad primum: non est nugatio, quia diuersis perfectionibus nomina imponuntur quarum nulla in per se intellectu alterius clauditur.

[] Ad secundum: denominatio proprie est, quia praesupponitur natura in se perfecta, non tamen denominatio ab alia natura, quia haec unitiue continetur.

[] Ad tertium: dicere omnem numerum substantiarum esse substantiam uidetur inconueniens, quia illa forma numeri qua numerus est ens et unus, non est aliqua substantia; potest enim substantiis "adesse et abesse" ipsis manentibus. Ergo omnis numerus est accidens, sed non omnis unitas, nisi illa sola quae est accidentis.

[] Contra: quomodo substantia est pars accidentis, cum totum non possit in aliquo esse nisi pars sit in aliquo, et ita nisi sit accidens?

[] Responsio: numerus, ratione discretionis quae forma eius est, est accidens. Unitates uero non sunt per se partes eius, quia ipse est forma simplex sicut aliud accidens. Sed unitates sunt quasi partes quaecumque detur, ipsa res est ens, uera et bona. Ergo uel oportet dicere quod non sunt res aliae ab ente, uel quod ens non habet passiones reales, quod est contra Aristotelem, IV Metaphysicae expresse. Nec tamen magis sunt tales passiones de essentia, nec idem quiditati [Ms. = quiditatem] quam si essent res alia. Ideo non sunt potentiae idem formaliter uel quiditatiue, nec inter se nec etiam essentiae animae, nec tamen sunt res aliae, sed idem identitate"; cf. infra lib. VII q. 13 n. 123; lib. VII q. 19 n. 4.

[] subiecti eius, quia subiectum eius est aliquid continens partes in quibus est numerus per se, non autem in aliqua una. Et hoc distinguit numerum ab aliis accidentibus.

[] Contra: si subiectum eius habet partes, ergo est quantum. Qua quantitate? Non ista, ergo continente; hoc negas.

[] Ad quartum patet quo modo concludit accidentalitatem. Hoc est, extra essentiam per se.

[] Ad quintum: multitudo non est una per se primo modo sic intellige "in quantum" , sed per se secundo modo. Est autem ens per se primo modo. Ergo non idem per se intellectus entis et unius.

[] Ad argumenta contra secundam opinionem: in quaestione "De distinctione praedicamentorum", quaere ibi responsionem.

[E. Obiectiones]

[] Contra istam uiam secundam: uidetur sequi ex ipsa quod nihil potest perfici ex diuersis essentiis. Probatio: qua ratione essentia creata potest unitiue continere aliquam perfectionem, eadem ratione et omnem sine qua non potest essentia esse perfecta, et ita nulla differentia substantiarum. Qua ratione etiam unum accidens continet ut unitatem numeralem eadem ratione et alia, et ita quidlibet erit simplex, non habens in se multas essentias.

[] Responsio: compositio concluditur per uiam separationis. Primo sic: si a transmutatur manente b, haec differunt essentialiter.

[] Hoc medium de loco, de materia respectu formarum, de substantia respectu quantitatis. Ultra: quando forte est intransmutabile, adhuc non concluditur identitas essentialis, sicut si circulus esset semper in aere. Sed tunc considerandum si aliquid eiusdem rationis sit alibi, et ibi sit accidens, ergo hic. Quia quod uni est accidens, illud manens eiusdem rationis, nulli est substantia. Exemplum de perspicuitate in caelo et elemento. Ultra: quando forte nusquam alibi inuenitur, ascendendum ad genus eius et alicuius alterius, et considerandum est de illo quod per se respicit illud genus, si est essentialis coniunctio quod non ostendetur de alia specie comparata ad aliam speciem. Verbi gratia, Socrates iunior dixit: si forma circuli numquam esset extra materiam auream, adhuc aurum non esset de essentia circuli. Ergo nec prima uia ualet, nec secunda; hic ergo utendum est tertia. Similiter se habet figura in genere ad materiam sensibilem in genere, et circulus ad hanc materiam puta auri et quaelibet alia figura ad suam materiam. Sed de essentia trianguli non est lignum, ergo a simili nec de essentia circuli aurum. Demus quod sit proportionalitas.

[] Additur a quibusdam: quando illa habent proprias uirtutes actiuas et proprias actiones, tunc non est continentia unitiua; quando etiam aliquod prius potest esse sine aliquo posteriorum in exsistentia actuali, tunc non est continentia talis. Exemplificant de forma elementari respectu formae mixti.

[] Contra hanc additionem: si aliqua essentia potest in se continere diuersas perfectiones formales, et quamlibet consequitur propria uirtus actiua et propria actio, primum tunc non ualet, nec secundum, quia semper perfectio superioris potest inueniri sine hoc inferiori; ergo numquam unitiue continebitur. Antecedens patet, quia in alio inferiori inuenitur.

[] Ad argumentum illud de compositione, diceretur forte ab aliquo quod numquam potest concludi compositio substantiae nisi ex materia una et forma una, et materia concluditur ex transmutatione. Sed de accidentibus est aliud, quia manente uno non uariato, aliud quandoque uariatur et quandoque e conuerso.

[] Nota pro tertio argumento ad quod respondetur supra: quod numerus est accidens simplex, non habens materiam et formam, sicut nec albedo; ergo est essentialiter discretio. Si illa est in rebus, tunc substantia haec una et substantia illa una sunt subiectum proximum discretionis. Nec est haec unitas pars discretionis nec pars subiecti discretionis, quia subiectum discretionis non praeintelligitur quantum, cum discretio sit prima quantitas quae sibi inest, sed praeintelligitur haec substantia una et illa substantia una.

[] Contra: ergo quomodo saluatur quod unitas est pars numeri? Responsio: numerus sumitur tunc non pro discretione tantum quae est essentialiter numerus habens partem et partem , sed pro composito ex illa discretione et proximo susceptiuo in subiecto, id est, unitatibus; et illud totum compositum est sicut caro quanta. Et sicut huius totius assignatur pars "haec caro", ita et numeri unitas. Nam unitas formaliter non habet rationem partis, sed per partem discretionis fundatam in ipsa, ipsa fit pars, sicut patet de carne.

[] De ista continentia unitiua sciendum quod nihil unitiue continens mutabile est secundum illud quod continet. Quia enim "haec essentia", ideo continet illa; ergo si non continet, fit "non haec".

[] Item, licet unitiue continens non possit mutari idem numero secundum aliquod contentum, tamen aliud potest fieri continens aliqua illorum contentorum et non alia, sicut sensitiua respectu intellectiuae. Et si illud aliud potest esse eiusdem speciei cum isto, tunc arguetur ex diuersitate illius ad istud, sicut si idem numero mutaretur. Responsio quae sustinet posse probari compositionem per mutabilitatem in uno, alio non mutato, non uidetur sufficiens si de "magis et minus" in eadem forma ponatur identitas realis.

[IV. Quaestio annexa de continentia unitiua]

[] De unitiue continente si comparetur ad multa ad quae unita semper, si comparantur est quaestio: an ipsa, in quantum illimitata,

[] sic comparetur, uel in quantum limitate continens hanc perfectionem. Verbi gratia, si Deus, in quantum infinitus in perfectione omni, causat quodcumque creatum; si essentia animae, in quantum illimitate continens omnes potentias, sit immediatum principium operandi; si albedo est obiectum uisus, sensus communis et intellectus.

[A. Argumenta principalia]

[] Videtur quod sic de omnibus istis, quia tale continens est causa alterius ordinis quam perfectio contenta esset causa, quia Deus aequiuoca, et perfectio contenta uniuoca.

[] Item, si limitatum in quantum limitatum potest, multo magis illimitatum in quantum illimitatum.

[] Item, si uoluntas nullam uolitionem causat nisi in quantum habet in se perfectionem illius; et in quantum habet illam, non habet perfectionem oppositam; ergo sub nulla una ratione potest elicere oppositas uolitiones, et ita non in quantum libera.

[] Contra: actiones distinguuntur per principia elicitiua.

[] Item, tunc essentia esset immediatum principium generationis in Deo.

[] Item, potentiae non distinguerentur per actus.

[] Item, nec per obiecta.

[] Item, nihil est per se causa alicuius uel obiectum in quantum a, si amoto a eodem modo habet rationem causae et obiecti. Sed amoto per intellectum alio contento in isto, dummodo contineat perfectionem istam, eodem modo causabit uel erit obiectum. Igitur in quantum continet a non est per se causa uel obiectum; ergo nec in quantum illimitatum est per se causa uel obiectum.

[B. Responsio ad quaestionem]

[] Responsio: omne continens aliquam perfectionem unitiue alio modo habet illam in se quam illa haberetur ubi sola esset. Et praeter hoc, cum illa aliam perfectionem continet, utraque differentia potest poni eiusdem illimitationis.

[] Si intelligatur de prima, respondeo ad quaestionem quod sic probant duo prima argumenta; si de secunda non probant argumenta contra.

[] Ad argumentum pro prima parte de uoluntate, responsio.

[] Quando contentum respicit contentum, numquid continens respicit aliud continens? Non oportet in causalitate, quia tunc Deus causaret Deum. Forte in obiecto et potentia aliter est. Patet in Deo.

[] Alio modo inferius continet unitiue perfectiones superiorum in praedicamento; aliter disparatorum superius, id est nobilius, continet in se perfectionem minus nobilis. Continentia unitiua in uno extremo non requirit continentiam primam in alio, sed magis communitatem. Aliquando bene habet secundam continentiam.

[] Ponendo illa esse idem re, unde cognosceretur ordo illorum? Ordo contentorum unitiue cognoscitur ex operationibus.

[] Item, ponendo ea esse res diuersas, quo amoto amouetur aliud? Similiter quod adueniret cui praesupposito? Uniuersaliter quae

[] cumque competerent unitiue contentis, per se rationes eorum si essent res diuersae, competunt eis unitis. Non enim rationes eorum pereunt, sed propter perfectionem continentis fiunt sibi idem. Sicut si in manu ponantur multa corpora, et ex perfecta compressione manus fiant omnia unum corpus, nullius ratio per se perit. Sed exemplum non est omnino simile. }|

[QUAESTIO 3 UTRUM HOC PRINCIPIUM "IMPOSSIBILE EST IDEM SIMUL ESSE ET NON ESSE" SIT FIRMISSIMUM]

Utrum hoc principium "Impossibile est idem simul esse et non esse" sit firmissimum.

[] Quod non:

[] Tum quia falsum; tum quia aliud notius; tum quia contingit dubitare de eo.

[] Probatio primi: aliqua opposita possunt inesse eidem; ergo contradictoria, cum includantur in aliis. Quod contraria possunt, II Topicorum: "cuicumque inest genus, et species aliqua", siue in praedicatione essentiali siue denominatiua. Sed scutum, cuius medietas est alba, medietas nigra, est coloratum; ergo denominatur ab aliqua specie coloris qua ratione ab albedine, pari et a nigredine. Ergo simul est album et nigrum.

[] Et ita contraria de relatiue oppositis, sic: hoc est duplum ad hoc, ergo duplum oppositum consequentis non stat cum antecedente. Ergo a simili, hoc est dimidium ad hoc, ergo est dimidium. Ergo idem est duplum et dimidium.

[] Item, aliqua consequentia est bona in qua oppositum consequentis non infert oppositum antecedentis, ergo etc. Probatio antecedentis: tum in uniformi de contingenti; tum in aliis instantiis: "lapis uidet, ergo aliquid habens oculos uidet"; tamen ex opposito consequentis non ualet. Ad propositum: si oppositum consequentis non infert oppositum antecedentis, potest stare in ueritate cum antecedente; et cum quo stat antecedens, et consequens; et sic consequens et oppositum consequentis.

[] Quoad secundum, scilicet quod aliquid sit notius isto principio, probatio IV huius: "Notior dictio quam opposita negatio"; haec est negatiua.

[] Item, in syllogismo ex oppositis conclusio debet esse notior in falsitate ipsis praemissis; conclusio autem negat idem a se; in praemissis sumuntur opposita, ergo notius est etc.

[] Item, contingit de eo dubitare. Probatio: "omnis cognitio ortum habet a sensu"; sed circa omnem cognitionem sensitiuam contingit errare; ergo circa intellectiuam.

[] Item, contingit scire in uniuersali et ignorare in particulari, in II Priorum, ita quod contingit opinari oppositum in particulari; sed illud est contradictorium sciri: ut omnem mulam esse sterilem et aliquam non; ergo contingit opinari contradictoria.

[] Ad oppositum:

[] Philosophus propter tres condiciones: quod non contingit dubitare, quod non est condicionale, quod "necesse est uenire ad habentem".

[I. Ad quaestionem]

[] Istae sunt condiciones firmissimi. Probatio primae secundum Commentatorem, scilicet quod "non contingit dubitare": quia si sic, posset opinari contraria inesse eidem, ut quod idem calidum et frigidum.

[] Probatio secundae, quod "non condicionalis": quia omnes propositiones reducuntur ad illam.

[] Item, est primum omnium dignitatum; ergo non potest acquiri per aliud; ergo statim cognoscitur cognitis terminis.

[] Contra ista: quod prima declaratio non ualet, quia petit. Quia consequens non magis est inconueniens quam antecedens, quia si opinatur contradictoria esse simul, multo fortius contraria.

[] Dicitur quod est magis impossibile secundum sensum. Contra: Philosophus dicit in fine huius IV13, quod nullus sensus dicit simul esse et non esse.

[] Item, hic non arguitur contra negantes primum principium, sed probatur recipientibus principium quod sit notissimum; notius autem mihi est secundum intellectum quod contrariae opiniones non possunt simul esse in anima mea quam quod istud principium sit firmissimum; ergo non oportet fugere ad aliquid notius secundum sensum hic.

[] Item, in consequentia Commentatoris est fallacia consequentis, quia ad contraria sequuntur contradictoria. Bene autem contingit opinari uel scire consequens, licet numquam sciam uel opiner antecedens. Patet in multis. Unde notandum quod non ducit ad inconueniens quod aliquis opinetur contraria opinata, sed quod contrariae opiniones sunt in anima, cuiusmodi sunt opiniones contradictoriorum. Commentator uadit ad opinata.

[] Aliter declaratur prima condicio sic: species intelligibiles se habent ad intellectum sicut formae materiales ad materiam; sed formae oppositae non sunt simul in materia; ergo nec species contradictoriorum simul sunt in mente.

[] Tamen illud non ualet. Quia tunc non contingeret scire multa contraria simul. Quod falsum est, quia species contrariorum sunt simul, etiam in uisu alias simul non iudicaret de contrariis. Ergo in intellectu multo fortius sunt species contradictoriorum; ergo non sunt contradictoriae. Item, contradictoria intelliguntur per eandem speciem.

[] |{ Quomodo magnitudo infinita actu intellectione simplici, uel aliquid sub suo opposito? Quia de hoc supponitur prius in II18, et ibi per te non ponitur habitus, sed species in simplici intellectione, et species contrariorum simul.

[] Responsio: intelligitur intellectione apprehensiua, non assentiua, qualis est intellectio complexa per habitum.

[] Contra: nullum intelligibile simplex intelligitur intellectione assentiua. Quomodo ergo aliter magnitudo et magnitudo infinita ab intellectu simplici apprehenduntur? Non ualet dicere quod duabus intellectionibus simplicibus intelligitur magnitudo et infinitas, quia tunc nulla repugnantia intelligeretur, uel saltem nihil sub ratione repugnantis. }|

[] Ideo arguitur quod non sequitur "ipsum contingit opinari duo contraria simul inesse; opiniones contrariorum sunt repugnantes; opiniones contrariae sunt reales in anima; ergo non possunt ibi esse in intellectu". Ideo arguitur: "contrarias opiniones esse in mente", hoc est impossibile; licet contrariae species possunt esse simul in mente, non opiniones. Opinio est habitus quidam realis et habens esse reale in anima. Scientia et uirtus et tales habitus non habent esse rationis in anima, immo realiter sunt ibi et non alibi. Ergo si duo habitus reales contrarii in anima, contraria realia essent in anima. Species autem non habet esse reale. Unde sicut impossibile est quod ignorantia dispositionis, quae est quidam habitus, sit in anima simul cum scientia, sic nec opiniones. Nec enim sunt intellectiones repraesentantes, sed species.

[] Contra istam declarationem: "eadem est scientia contrariorum"; scientia habitus est; ergo oppositorum idem habitus est.

[] Item, opiniones contrariorum sunt contrariae, non ergo contradictoriorum sunt contrariae. Antecedens patet secundum Philosophum, II Perihermenias, cap. ultimo, ubi dicit: "secundum quod opposita, sunt opiniones".

[] Item, uidetur petitio, quia non magis uidetur inconueniens, unum scilicet inconueniens ad quod deducit, et illud ex quo sequitur.

[] Ad primum: circa intellectum simplicem non est assensus uel dissensus, quia si assentiret, tunc componeret uel diuideret. Istorum incomplexorum est eadem scientia, id est species,

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Hoc tamen falsum est nisi
  discursiue sicut principii et conclusionis, quia hoc cognoscitur ex
  hoc, ut habet dici alibi.

quia non ponerem habitum illorum nisi speciem; non enim ponerem habitum nisi ubi est dissensus uel assensus. Unde uisus non assentit, sed intuitiue fertur in obiectum. Unde scientia accipitur ibi pro specie. Et aliter conceditur quod omnium, scilicet contrariorum complexorum, est eadem scientia, quia scio hoc esse uerum et aliud esse falsum. Non idem habitus quo adhaeretur et assentitur huic et illi, sed quo assentitur huic et dissentitur alii.

[] Ad aliud: concedo argumentum. Unde non accipio hic "contrariae" proprie, sed potest esse idem quod "repugnantes", et hoc sufficit ad opinionis probationem.

[] Ad aliud: infertur simpliciter magis impossibile, quia probatur hoc principium esse firmissimum, quia non contingit dubitare. Quia da oppositum, tunc sequitur quod sit falsum. Modo notius est impossibile quod sit falsum quam contingere dubitare de primo principio. Quia multi dubitant utrum sit firmissimum, qui tamen non credunt falsum. Sed in aliis principiis, etiam communibus conceptionibus, ex hoc quod contingit circa ipsa dubitare, non sequitur ipsa esse falsa.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum principale: consequentia est bona, antecedens falsum. Ad probationem: regula tenet in praedicatione essentiali. Sed hoc non ualet, quia Philosophus ponit exemplum ubi sunt denominationes. Aliter "quidquid denominatur" etc., denominatur a specie uel a speciebus, et hoc uel simpliciter uel secundum quid; sic est scutum non simpliciter, sed secundum quid album etc.

[] Ad aliud: consequentiae sunt bonae et sunt consequentiae Aristotelis in Praedicamentis, ubi probat quod "magnum" et "paruum" non sunt contraria, quia dicuntur de eodem, ut mons est magnus et paruus in respectu ad diuersa. Quando accipitur "relatiua dicuntur de eodem, ergo relatiue opposita", non ualet. Quia non omnia relatiua sunt opposita relatiue, ut iste est et pater et filius, sed non sunt relatiue opposita nisi ubi dicuntur de eodem ut inter se referuntur, uel respectu eiusdem tertii. Prima responsio melior. Et si inferas aliter, erit fallacia, elenchi ignorantia.

[] Ad aliud: eo modo quo prima consequentia est bona, et alia. Ad probationem "de contingenti" etc., dici potest quod Philosophus non propter aliud negat mixtionem de necessario et de contingenti respectu necessarii nisi quia non potest inferri aliqua propositio determinata de necessario, sed una quae est consequens ad omnia de necessario. Modo non ualet "si consequens sequitur ad consequens, antecedens ad antecedens". Similiter ex illo syllogismo (conuersio uniformis de contingenti) non sequitur aliqua opposita determinata de necessario affirmatiua uel negatiua , sed una opposita praecise sequitur, quae est consequens ad omnes de necessario, scilicet "non contingit omne b esse a". Unde non negat Aristoteles conclusionem necessariam sequi, sed determinatam necessariam.

[] Ad aliud: non est formalis consequentia, nec prima nec secunda consequentia, quia reducitur in syllogismum, sicut quodlibet enthymema. Et debet sumi talis minor ad hoc quod sequatur formaliter, scilicet quod "lapis habet oculos"; quae de se non est manifesta, ideo non ualet. Unde illa regula in sophismatibus: "Quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedente per se" non ualet. Unde dicit Boethius: subticetur propositio de se manifesta.

[] Ad aliud: similiter non ualet "omnis homo quem tu nescis currit, ergo tu curris", quia illud ad quod descendit, non continetur sub distributo. Similiter secunda consequentia non ualet: "ex opposito" etc.

[] Ad principale de firmissimo: dico quod illud principium est affirmatiuum formaliter; sicut haec "non impossibile est hominem currere" ualet istam "possibile est hominem currere". Similiter istud principium "impossibile est idem simul esse et non esse" ualet hanc "necesse est idem non simul esse et non esse". Unde dictum negatur, non modus.

[] Ad aliud: multi syllogismi docentur ex hypothesi, quia tali modo contingit arguere, non quia per illos modos contingit aliquid probare. Probatio istius: docet ibi de syllogismo ex falsis, et per illum numquam probabitur. Similiter de circulari syllogismo per quem non contingit probare; immo eo ipso quod est circularis, non probat. Unde dico quod est notius "impossibile aliquid simul esse et non esse", quam negatio eiusdem de se. Unde licet negaret quod idem sit ipsum, tamen numquam diceret quod idem sit ipsummet et non sit ipsummet.

[] Ad aliud: omnis deceptio, quae potest fieri extra per sensum, non falsificabit primum principium. Unde numquam aliquis sensus quoad hoc dicit quod hoc sensibile sit hoc et non sit hoc in eodem instanti.

[] Ad aliud: uerum est. Et est causa, quia non pertractatur minor cum maiori. Unde uult Philosophus quod maiorem solum contingit prius scire tempore quam minorem et conclusionem; tamen eodem tempore scitur maior et conclusio et minor, si applicentur. Unde ad formam: quando dicit "contingit ignorare in particulari et scire in uniuersali", uerum est propter hoc quod nescitur istud particulare contineri sub uniuersali; si tamen scirem et applicarem, tunc non. Consequentia non ualet. Non enim opinor contradictorium nisi opinarer hanc mulam esse contentam sub "mula", et hoc non facio per positum. Nec sequitur "dubito hanc, ergo aliquam", sed est fallacia consequentis. Certus enim sum hanc esse falsam "aliqua mula non est sterilis", sed non oportet simul scire quod haec est falsa "hoc etc.", quia sicut antecedens uerum ad ueritatem consequentis, sic falsitas consequentis ad falsitatem antecedentis.

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota quod aliter posset probari
  quod non sit istud principium primum simpliciter in complexis
  "impossibile est idem simul esse et non esse". Tum quia est
  propositio negatiua, quod patet ex suis oppositis quae sunt
  affirmatiuae: "contingit idem simul esse et non esse" et "necesse
  est idem simul esse et non esse". Nulla autem propositio negatiua
  est simpliciter prima, in fine II Perihermenias. Sed omnis talis
  reducitur ad affirmatiuam priorem. Tum quia ista propositio potest
  concludi ex prioribus propositionibus syllogistice sic: "ens est
  ens, et nonens est nonens, ergo non est idem ens et nonens", uel
  "impossibile est idem simul esse et non esse". Tum quia est
  propositio hypothetica de praedicato coniuncto, et per consequens
  resolubilis in categoricas simpliciores. Tum quia non est notissima
  in ueritate, quia de ipsa contingit dubitare et contrarium
  opinari. I Physicorum, dicit Philosophus quod ponentes omnia esse
  unum ens, ponunt contradictoria simul. Et ita uidetur quod non
  "ueniat naturaliter ad habentem" sicut primum principium quod
  "sicut ianua in domo". Tum quia non est primo apud intellectum
  diuinum, sicut nec termini eius sunt primo intellecti, sed potius
  deitas est primo intellecta et ratio intelligendi omnia; non autem
  ens in communi, de quo etiam bene est dubium apud intellectum
  nostrum, quare etc. Tum quia opposita eius non est falsissima,
  scilicet ista "aliquid est et non est, uel potest simul esse et non
  esse". Notior enim uidetur ista in falsitate "ens non est ens, uel
  nullum ens est ens" quia ad istam sequuntur plures falsitates et
  plura impossibilia et falsa continet, cum sit uniuersalis, quam
  prima, quae est particularis. Tum quia Philosophus in IV
  Metaphysicae et Commentator probant eam arguendo contra
  negantes. Aut igitur notioribus ueris uel falsis sua opposita
  deducendo, et sic non est notissima nec primum principium. Aut non
  ex notioribus, et sic probatio ipsa non ualet uel nihil ualet. Sed
  ista ratio non est multum ponderanda. Confirmatur: quia termini
  sunt multiplices, quia "ens multipliciter dicitur", I
  Physicorum. Et ita non est simplex nec prima nec notissima.

[QUAESTIO 4 UTRUM INTER CONTRADICTORIA SIT MEDIUM]

[] Utrum inter contradictoria sit medium.

[] Quod sic:

[] II huius: "Semper enim est medium, esse et non esse generatio"; ergo etc.

[] Item, inter extrema magis distantia sunt plura media, ergo inter infinite distantia, infinita media. Contradictoria distant in infinitum; quia non contingit intelligere maiorem distantiam; quia si sic, illa erit sub contradictione. Omni finito contingit intelligere maius.

[] Item, inter omnia relatiua est relatio media; contradictoria referuntur ad inuicem; ergo relatio media.

[] Item, ibi est medium per abnegationem, quia scutum cuius medietas alba et medietas nigra, nec est album nec nonalbum.

[] Item, si non esset medium, tunc "de quolibet alterum"; sed haec falsa "omnis homo albus", et haec "omnis homo nonalbus".

[] Oppositum uult Philosophus I Posteriorum: "Contradictio est oppositio, cuius non est medium secundum se".

[] Contra definitionem: quia non est propria, quia conuenit contrariis immediatis.

[I. Solutio quaestionis]

[] Dicendum ad hoc quod definitio est multiplex, eo quod negatio possit negare perseitatem. Vel est ibi perseitas negationis; tunc est intellectus quod perseitas affirmatur; tunc "est oppositio, cuius secundum se non est medium". Ex hoc sequitur: "cuius nullo modo est medium". Ubi enim unum oppositum inest per se, reliquum nullo modo inesse potest; est autem medium per accidens inter contraria immediata; non sic hic.

[II. Ad argumenta principalia

[] A. Ad primum principale]

[] Ad primum principale: quod nihil est medium inter ens et nonens, si accipiantur ut contradictoria. Accipiendo tamen nonens "nihil" et ens "actu", est aliquid medium.

[] Contra: "omnis mutatio est medium inter per se terminos"; sed termini generationis sunt contradictorii, quia esse et nonesse. Probatio assumpti, V Physicorum: "Generatio est a nonsubiecto in subiectum", corruptio e conuerso. Et ibidem dicit quod generatio et corruptio sunt inter contradictoria.

[] Item, IV huius, cap. 610, arguit sic: si medium inter ens et nonens, ergo mutatio aliqua inter generationem et corruptionem. Consequentia non ualet nisi acciperet contradictoria pro terminis generationis.

[] Dicitur ad hoc: ad minorem quod termini non sunt contradictorii, sed priuatio et forma.

[] Ad auctoritates: intelligit per "nonsubiectum" priuationem formae. Similiter illud exponitur quod sequitur, quia priuatiue opposita sunt contradictoria circa subiectum aptum natum quod mutatur.

[] Ad illud hic in IV dicitur quod argumentum est a maiori. Quod si medium sit inter contradictoria, multo magis inter quaecumque alia opposita, et ita inter priuationem et formam, et ita aliqua mutatio media inter illam quae terminatur ad formam et illam quae terminatur ad priuationem.

[] Contra primam glossam: in littera dicit: nonsubiectum dico priuationem. Ergo per "nonsubiectum" intelligit priuationem.

[] Contra secundam sic: posset esse generatio uel corruptio inter contraria immediata, quia illa circa subiectum sunt contradictoria.

[] Item, responsio concedit propositum, si priuatio et forma sint proprii termini generationis; sed priuatio et habitus circa proprium susceptibile sunt contradictoria. Si ergo inter priuationem et formam sit medium, inter contradictoria erit medium.

[] Ad primum dico: posset credi quod per subiectum, per quod intelligit formam positiuam, tantum intelligeret extremum contrarietatis nobilius, quia extremum uilius uidetur esse priuatio nobilioris. Hoc excludens, exponit se intelligere per nonsubiectum extremum contrarietatis ignobilius, dicens "nonsubiectum dico priuationem". Id est, utrumque extremum contrarietatis, et non solum alterum quod est perfectius, sed etiam imperfectius, ut nudum et nigrum; neutrum autem istorum est priuatio simpliciter. Unde per nonsubiectum non intelligit aliquam priuationem simpliciter, sed contrarium, ut dictum est.

[] Ad aliud. De ratione contradictionis duo sunt: quod alterum necessario insit, et quod alterum nihil ponat. Contraria immediata circa subiectum aptum natum habent unam condicionem, scilicet quod alterum inest; sed secundam non, quia utrumque est positiuum. Et secunda requiritur; sequitur ad generationem et corruptionem, ut patet infra. Sed utrumque est in priuatiue oppositis.

[] Ad tertium argumentum: aut loquitur de generatione, et tunc nec est priuatio nec forma, nec sub priuatione uel forma, sicut priuatum uel informatum, et tunc est medium inter illa. Sed sic non sunt contradictoria, sed circa aptum natum; sed generatio non est subiectum natum. Aut loquitur de generato, et illud est natum recipere priuationem et formam. Tunc respondeo quod illud subiectum semper est priuatum uel formatum, quia priuatum usque ad ultimum instans, et formatum in illo ultimo, et ita numquam habetur medium.

[] Contra: quod circa subiectum natum, puta circa generatum uel generabile, sit medium inter priuationem et formam, probatur VI Physicorum. Probat Philosophus quod omne quod mutatur est partim sub termino a quo, et partim sub termino ad quem. Ergo subiectum mutationis partim sub priuatione et partim sub forma.

[] Item, si priuatio est terminus a quo generationis, ergo ipsum subiectum desinit aliquando esse sub priuatione, et non in instanti in quo est sub forma; ergo in alio ante, non in immediato, ergo mediato. Et inter talia est medium in quo subiectum sub neutro contradictorio est.

[] Ad primum dicitur quod propositio uera est de mutatione diuisibili, cuiusmodi est motus; non de indiuisibili, cuiusmodi est generatio, quia simul ibi generatur et generatum est.

[] Contra: Commentator dicit ibi quod "demonstratio illa" habet locum in quattuor generibus, scilicet in substantia, quantitate, qualitate et ubi.

[] Item, arguo in genere substantiae, sicut ibi arguit Philosophus: quod omnino est sub termino a quo, non mutatur; et quando est omnino in termino ad quem, tunc mutatum est; ergo quod mutatur, partim est sub termino a quo et partim sub termino ad quem.

[] Ad primum istorum: quod Commentator dicit falsum de generatione indiuisibili, quae est terminus motus, quia si partim habet priuationem et partim formam, tunc non habet totam formam complete. Ergo ad hoc quod habeat, oportet ipsum mutari, et tunc illa mutatio non est ultima. Ideo dicendum quod illa propositio locum habet in genere substantiae tantum ratione motus praecedentis generationem. Sed ex hoc non sequitur quod sit in genere substantiae, nisi extendendo. Unde uel littera Commentatoris extorqueri uidebitur, uel est negandus; nisi quia illa alteratio a generatione, quae est terminus, potest dici esse in genere substantiae aliter quam alia cuius non est generatio terminus. Ideo dicendum, ut prius, quod dictum Philosophi habet ueritatem solum in mutatione diuisibili.

[] Ad aliud: quod illud quod mutatur solum mutatione indiuisibili, quando mutatur totaliter est sub termino ad quem.

[] Contra: nihil mutatur ad habitum, I De generatione. Dicendum quod aliquid habet formam in quieto esse, et forma praesupponitur mutationi. Ad tale non est mutatio. Tamen quod mutatio sit ad illud quod simul habetur tempore sed posterius natura, quia nunc acquiritur, hoc necessarium est in mutatione indiuisibili.

[] Ad aliud quod "subiectum aliquando desinit esse sub priuatione" in instanti in quo primo est forma: "desinit" exponitur dupliciter. Uno modo per positionem praesentis et negationem futuri "est et non erit"; alio modo per negationem praesentis et positionem praeteriti "nunc non est et fuit". Hoc secundo modo debet exponi in proposito, non primo, quia non est dare ultimum "nunc" termini a quo generationis uel corruptionis in quo terminus ille sit.

[B. Ad secundum principale]

[] Ad aliud principale: quod proprie distantia est in genere quantitatis; et de hoc est uerum. Tamen de "distantia" translata ad alia, ut opposita, non ualet, quia "contraria immediata maxime distant" et tamen nullum medium. Hic enim in proposito est distantia priuatiua, quia alterum contradictoriorum est priuatio alterius.

[] Ad formam: quod non est uerum quod sumitur in maiori nisi ubi extrema distantia sunt positiua, et forte non in omnibus talibus. Et forte minor est falsa: "contradictoria distant in infinitum", quia "de quolibet alterum contradictoriorum". Ergo quantumcumque modicum distat aliquid ab uno contradictorio, aliud extremum praedicatur de eo. Tunc propositio glossatur: est ibi infinita uel maxime distantia, hoc est "indeterminate", quia quantumcumque minima distantia sufficit, et maxima potest esse. Unde non sequitur quod ibi sit infinita distantia positiue. Potest tamen esse ibi gratia materiae alicuius, si alterum extremum sit infinitum positiue, ut "Deus" et "nonDeus". Unde contradictio minimam distantiam requirit, et maximam permittit, ita quod indifferenter saluatur in omni.

[] Contra istud: si non in infinitum distent, sed indeterminate, ergo contraria magis formaliter opposita quam contradictoria.

[] Probatio: quia contrarietas ponit maximam et requirit; et contradictio secundum te solum permittit et non requirit, ergo etc. Sed hoc falsum, quia contradictio est prima oppositio; primum est maxime tale.

[] Ad istud: quod contraria includunt maiorem repugnantiam positiue quam contradictoria; tamen contradictoria permittunt maiorem distantiam, si esset. Quia pone maiorem distantiam quam inter contraria, et de illa dicitur contradictio.

[] Probatio primi: quia impossibile est genus includere aliquam perfectionem quae non sit in specie cum aliquo superaddito per quod species est species. Ergo cum contradictoria includantur in omni oppositione sicut superius ad illa (non loquor de intentione "contradictorii", sed de his quibus inest affirmatiue et negatiue), quidquid est in intellectu oppositionis contradictoriae, erit in qualibet alia oppositione cum aliquo addito, et non e conuerso.

[] Ad probationem falsitatis consequentis: quod "primum" est aequiuocum quinto modo. In Praedicamentis dicitur aliquid primum natura et causalitate, et primum tale est maxime tale. Sed contradictio est oppositio prima, non causalitate, sed prima quia communissima. Hoc est secundo modo prioritatis in Praedicamentis. Unde includitur in qualibet alia; ideo non maxima.

[] Contra: quod sit prima causalitate, probatio: quia si non esset illa oppositio, nulla alia esset. Et si nulla alia esset, contradictio oppositio esset. Haec uidetur condicio causae: quod potest esse sine causato, non e conuerso. Ergo uidetur quod sit prima causalitate.

[] Dicendum per simile: ponatur quod Deus faceret animal sine omni differentia specifica, sicut forte est animal in embryone. Si animal non esset, nulla species esset. Et si nulla species esset, posset animal esse. "Ergo animal sic esset perfectissimum", non ualet; sed sequitur ex hoc quod animal esset communissimum. Ita in proposito.

[] Item, quod non sit maxima distantia positiue inter contradictoria, probatio: quia inter omnia contradictoria, secundum quod talia, est aequalis distantia. Ergo si aliqua distant finite secundum quod contradictoria, sequitur quod omnia contradictoria finite distent.

[] Assumpta probatur: quia inter contradictoria est aliqua mutatio naturalis, quia quilibet de se nonsedente potest facere sedentem. Ergo nulla contradictoria secundum quod talia in infinitum distant.

[] Ad istud: quod aequaliter distant quoad coexsistendi modum, non quoad essendi gradum.

[] Contra: ista responsio non saluat infinitam distantiam. Quia si intelligitur ideo "distantia infinita" quoad coexsistendi modum, sic respectu potentiae diuinae sunt infinita, quia non potest Deus facere quod simul exsistant. Item, tunc in omni oppositione esset infinita distantia, cum non possunt simul esse. Si quoad essendi gradum, tunc non est infinita distantia, quia quantumcumque parum distet unum ab alio, hoc est non hoc.

[C. Ad tertium principale]

[] Ad tertium principale: quod uerum est loquendo de intentionibus; ibi est relatio media. Et sic omnia opposita sunt in genere relationis, quia oppositio, quae est genus eorum, est ibi. Loquendo de rebus substratis, non est uerum, sicut "homo" et "nonhomo" non referuntur ad inuicem.

[D. Ad quartum principale]

[] Ad quartum principale, dicerent aliqui quod non est inconueniens, ex quo unum contradictorium inest pro una parte, et reliquum pro alia. Ideo non respectu eiusdem, sed utrumque inest secundum quid.

[] Contra: tunc medium inter contradictoria, sicut inter contraria immediata.

[] Dicendum quod inter contradictoria non est medium simpliciter, quia circa nullum subiectum potest neutrum simpliciter inesse, uel utrumque secundum quid. Tamen in aliis potest esse simpliciter medium circa aliquod subiectum, quia lapis nec est caecus nec uidens simpliciter, nec secundum quid unum et alterum.

[] Sed aliter potest dici quod uerum est dicere quod hoc scutum non est album simpliciter.

[] Tamen de contrariis non ualet: hoc scutum est album uel nigrum. Sed dico quod neutrum, quia nihil denominatur ab accidente nisi simpliciter insit. In contradictoriis negatiua est simpliciter uera, quia quidquid falsificat affirmatiuam, uerificat simpliciter negatiuam; "secundum quid" falsificat affirmatiuam, igitur uerificat simpliciter negatiuam.

[] Contra: si hoc scutum est simpliciter nonalbum, et hoc non est nigrum et sic de aliis , ergo hoc scutum non est coloratum. Sed hoc est falsum, ergo aliqua negatiua quae praecedit. Consequentia probatur: quia quidquid denominatur a genere, denominatur ab aliqua specie, ex "consideratione" II Topicorum.

[] Dicendum quod consequentia non ualet. Ad probationem dicendum quod ad destructionem cuiuslibet inferioris in praedicatione denominatiua, non sequitur destructio superioris nisi destruatur quodlibet inferius in se et in coniunctione cum alia specie opposita. Sic nec est album nec nigrum, nec album et nigrum simul. Et sic "consideratio" exponitur.

[] Aliter exponitur "consideratio" sic: denominatum a genere oportet denominari ab aliqua specie. Verum est: aliqua illarum denominationum de quibus est ibi sermo. Vel scilicet sic: "hoc est album", uel "hoc habet albedinem", uel "huic inest albedo". Duo secundi modi sunt ueri in proposito. Vel dicitur sic: quod haec est simpliciter uera "scutum non est coloratum", quia nullo colore, quia nec album nec nigrum; sicut si duo habeant uineam, quod neuter habeat uineam, VI Topicorum.

[E. Ad quintum principale]

[] Ad aliud principale: quod non est contradictio in incomplexis, ideo neutrum praedicatur de quolibet in talibus.

[] Contra, V huius: alterum contradictoriorum de quolibet; propositio complexa de nullo praedicatur.

[] Item, in Praedicamentis distinguit quattuor oppositiones; in Perihermenias duas, quia tantum illae sunt complexorum de quibus ibi loquitur. Ergo in incomplexis sunt omnes quattuor, de quibus loquitur in Praedicamentis.

[] Item, in IV huius: si oppositum primi principii est uerum, tunc "idem homo et nonhomo"; et sic ultra: "nec erit homo nec nonhomo; nam duarum duae negationes". Ergo intelligit duo contradictoria praedicari in propositionibus affirmatiuis, quarum accipit negationes.

[] Item, homo et nonhomo repugnant. Non contrarie, quia in substantia non est contrarietas in Praedicamentis; similiter quia nonhomo nihil ponit. Non priuatiue, nam "nonhomo" dicitur de eo quod non est aptum natum esse homo. Non relatiue, ergo contradictorie.

[] Concedo haec argumenta. Dico ad rationem quod de contradictoriis incomplexis est uerum quod alterum dicitur de unoquoque, non tamen de quolibet distributo pro omnibus suppositis, quia uni supposito potest inesse unum et alii aliud.

[QUAESTIO 5 UTRUM PARS POSSIT SUPPONERE PRO TOTO CUIUS PARS EST]

Utrum pars possit supponere pro toto cuius est pars.

[] Quod non:

[] Quia si sic, tunc pars potest praedicari de toto, quia "praedicare" est commune ad "supponere".

[] Dicitur quod terminus significans complexum per modum incomplexi, si sit pars complexi, supponit pro illo sicut pro alio.

[] Item, sic dicto "omnis propositio est uera", si "propositio" solum supponit pro contradictoria et non pro alia, possunt contradictoria simul esse falsa.

[] Ad primum illud in contrarium dico quod terminus communis significans complexum, acceptum per modum incomplexi, praedicatur de toto, non in quantum pars est integralis, sed in quantum est totum uniuersale.

[QUAESTIO 1 UTRUM FINIS SIT PRINCIPIUM ET CAUSA]

[] Utrum finis sit principium et causa, et utrum sit causa ipsi agenti, et utrum maxime causa.

[] Quod non sit principium:

[] Quia de ratione principii est "esse primum", in 1 cap. huius V2. De ratione finis est "ultimum", secundum Philosophum, libro V istius cap. "De perfecto". Ultimum et primum opponuntur.

[] Quod non causa:

[] Quia aut secundum quod ens, aut secundum quod nonens. Secundo modo non, quia nonens nullius est causa; finis est causa entis; ergo. Nec primo modo, quia finis non est causa nisi secundum quod mouet efficientem ad agendum. Sed quando finis est, non mouetur efficiens; immo cessat ab actione, quia "habitibus praesentibus cessat motus", I De generatione.

[] Quod non causa efficienti:

[] Quia si sic, et efficiens est causa finis, tunc idem respectu eiusdem esset causa et causatum, et per consequens prius et posterius naturaliter.

[] Sequitur etiam quod idem sit causa sui, quia "quidquid est causa causae, et causati"; et "quidquid est prius priore, est prius posteriore". Quare si finis est causa efficientis, et efficiens causa finis, finis est causa finis. Et eodem modo de priore.

[] Item, tunc sequitur quod demonstratio "propter quid" est circularis, uel potest esse. Consequens falsum secundum Philosophum, 3 cap. I Posteriorum: "Quibusdam autem". Quare idem esset prius et posterius respectu eiusdem. Probatio consequentiae: quia demonstratio propter quid est per causam et e conuerso; ergo si potest fieri demonstratio de efficiente per finem, et e conuerso, ergo circulariter.

[] Quod non maxime causa:

[] Quia est causa extrinseca; materia et forma, intrinsecae; et intrinsecum uidetur magis conferre ad esse quam causae extrinsecae.

[] Item, si sic, tunc nobilissima causata haberent istam causam; quod est falsum, quia nobilissima causata sunt immobilia, quae non habent causam finalem. Unde in III, Aristoteles dicit quod "in immobilibus non est finis"12.

[] Idem probatur: quia omnis finis est alicuius actionis; actio in motu; immobilia non habent motum. Haec est ratio Philosophi in littera.

[] Item, si esset maxime causa, tunc esset maxime certa cognitio per eam. Hoc falsum. Quia maxime cognoscimus quando cognoscimus "quid ipsum", quod est per formam. Unde Philosophus ubique circumloquitur "quid" per formam.

[] Ad oppositum primi:

[] Philosophus: 1 cap. V16.

[] Oppositum secundi:

[] Eodem capitulo c.

[] Oppositum tertii:

[] Inferius eodem capitulo.

[] Oppositum quarti:

[] Commentator cap. "De principio", in fine.

[I. Ad quaestionem]

[] Respondeo quod sic. Cuius probatio est: omne agens per se quod dico propter casum uel fortunam agit propter finem, secundum Philosophum II Physicorum, ubi diuidit agens propter finem in agens a natura et in agens ab intellectu. Unde casus concurrit in effectum naturalis causae, sed fortuna est in agente a proposito, secundum quod dicitur ibidem quod "natura agit propter finem", et intellectus similiter, habetur II De generatione.

[] De utroque fit una ratio: omne agens, in cuius actione potest accidere error, agit propter finem; sed omne agens per se est huiusmodi, ut patet de natura in monstris et de intellectu in falsis iudiciis et habitibus.

[] Item, frustra dicitur esse ut habetur II Physicorum illa actio quae non potest consequi finem intentum. Si ergo nullus finis sit intentus, nullum agens ageret frustra; necesse est igitur ponere finem intentum.

[] |{ Nec argumentum esset de errore. Igitur si omne agens per se

[] possit errare, omne ergo agens aget propter finem. Tale est agens naturale quod potest errare. Aliquando etiam de agente per intellectum est illud uerum. }|

[] Et ultra: si finis est intentus, tunc finis est causa, cum propter illud agat et sit principium motiuum agenti. Efficiens autem iam factus in actu causa, siue motus a fine, producit formam in materia. Et haec est causalitas formae, informare; causalitas materiae est substare formae. Causalitas ergo omnium est a fine, ergo etc.

[] Ad argumentum primum, nota de modo causandi finis, scilicet prout res est in motu, non de fine esse quae est operatio, quia ille potest esse simul in actu cum illo cuius est finis. Et tunc non est difficultas attendere entitatem dum exsistit (siue prout res iam facta est), sed de fine motus, quia tunc non est etc. Potest ergo ad illud dici quod finis, secundum quod ens in potentia, est causa motus, ita quod entitas potentialis debetur sibi prout causat motum.

[] Contra: si sic, habito fine secundum quod finis, cessat motus; et finis secundum entitatem potentialem in principio est causa motus secundum quod causa; ergo in principio motus cessaret motus.

[] Item, finis secundum entitatem qua est causa mouet efficiens ad agendum; ergo secundum illam entitatem est nobilius efficiente. Et efficiens est causa actualis esse finis, et finis secundum esse potentiale est causa efficientis. Et illud est nobilius esse secundum quod finis

[] est causa efficientis quam secundum quod est effectus efficientis, quia unumquodque est nobilius secundum quod est causa quam secundum quod est effectus. Ergo esse potentiale finis est nobilius quam suum esse actuale.

[] Aliter dicitur quod non est finis secundum quod futurus, quia idem argumentum potest fieri de futuro et de fine secundum quod est potentia, nec aliis modis. Sed finis est, secundum quod est in intentione agentis, mouens agens ut desiderabile et bonum, quia si sit nude apprehensum et non mouet affectum, non habet rationem finis et causae.

[] Contra: eadem argumenta quae prius. Quia in principio motus habet finis illam potentialem, scilicet quod est in intentione ut desiderabilis, ergo tunc cessabit motus.

[] Item, illud esse finis est minus perfectum esse finis quam esse extra; ergo cum secundum illud esse actuale sit causatum, secundum aliud non potest esse causa.

[] Sustinendo tamen istam uiam, ad primum istorum dico quod propositio est falsa, "habito fine secundum quod est finis, cessat motus", quia incompossibilia accipiuntur. Quia quando actio est, finis est ratio mouendi secundum quod causa; ergo non potest haec esse uera: "quando actio est, finis non est".

[] Ad auctoritatem contra hoc, ubi dicit in De generatione quod "habitibus praesentibus in materia, tunc cessat motus": sic dico de fine quod ipso habito in materia, tunc cessat. Sed finis in materia non habet rationem finis nec causae.

[] Contra: si habito fine, secundum quod finis, adhuc est actio, tunc illa actio ulterius est frustra. Quia non est propter istum, quia iste habetur; nec propter finem extra, quia ille non est finis, secundum te.

[] Ad hoc negatur consequentia, quia actionem esse propter finem est actionem esse propter aliquid mouens agens ad agendum in ratione desiderabilis. Ergo cum actio sit propter finem nunc praesentatum, est aliquid mouens agens ad agendum.

[] Dico quod propter finem agentis. Dico et ultra: finis ille est habitus. Dico quod requiritur hoc ad hoc quod sit finis.

[] Ad aliud: nota quod duae sunt propositiones: una quod "uerius est aliquid in causa quam in effectu"; et alia est quod "in causa habet effectus esse potentiale". Sed arguo: esse potentiale est peius quam actuale et in se ipso. Dico ergo quod effectus habet uerius esse in causa quam in re extra, quia diuinum esse habet in sua causa, quod quidem esse est causa esse. Sicut haec sanitas, intenta a medico, uerius esse habet in mente medici quam sanitas in materia, quia

[] habet esse aliquod simpliciter, scilicet ut sit causa et forma agentis, scilicet medici ut agat.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad principale dico quod est primum secundum esse in mente agentis, et est ultimum secundum quod est in materia.

[] Ad aliud dico quod, secundum quod est ens praesentatum in intentione agentis, est mouens eum ut desiderabile.

[] Ad aliud: istae quattuor causae sunt primae in suo genere, sicut omnia generalissima, et tamen unum praedicamentum est prius alio. Sic hic: quaelibet causa in suo genere est prior alia in aliqua prioritate. Unde aequiuoca est prioritas, sicut aequiuoca est causalitas.

[] Tunc ad rationem: non est inconueniens de prioritate et posterioritate diuersimode dicta, et causalitate similiter aequiuoce dicta. Tamen in eodem genere causalitatis et prioritatis est inconueniens. Unde efficiens est causa finis in ratione efficientis causae; finis autem efficientis in quantum desiderabile.

[] Ad aliud inconueniens "quod esset causa sui ipsius", dico quod "quidquid est causa causae, est causa causati". In hac propositione sunt tres causae. Si uariatur causa prima respectu causae mediae, et media respectu ultimae, erit accidens. Unde in talibus sic uariatis,

[] non est propositio uera. Sed si una causa sit prima causa respectu secundae in genere causae efficientis, et illa respectu tertiae in eodem genere causae, tunc bene tenet, et est propositio uera. Per idem ad argumentum de priore.

[] Ad aliud de circulo: non sequitur inconueniens. Ad probationem dico quod sicut causa est aequiuoca, sic demonstratio. Modo si est circulus, oportet quod secundum idem genus causae probetur. Et similiter oportet quod idem genus propter quid esset in utraque demonstratione, quia si non idem genus propter quid, tunc non erit circulus.

[] Contra istas tres responsiones: quod finis sit uniuoce causa efficienti et e conuerso. Probatio: quia finis est causa effectiua respectu efficientis sicut e conuerso.

[] Probatio assumpti: in agentibus a uoluntate, uoluntas in rationabilibus est efficiens causa respectu finis, et finis est simpliciter actiuum; igitur mouet uoluntatem actiue et effectiue. Ergo quod uoluntas sit simpliciter passiua, probatio: quia omnis potentia aut

[] est simpliciter actiua aut passiua. Non primo modo uoluntas est potentia, quia "potentia actiua est principium transmutandi aliud in quantum aliud"; uoluntas non est huiusmodi, quia tunc suum obiectum esset uere passiuum et transmutaretur a uoluntate nec secundo modo est de uoluntate.

[] Dicitur quod est duplex finis: uel in intellectu, et sic mouet effectiue uoluntatem; alius est finis extra, et illud mouet in ratione finis, scilicet in ratione boni. Secundum esse extra est mouens secundum finem.

[] Contra: Philosophus in littera: "causae non sunt sibi inuicem causae in eodem genere causae". Et probo sic: tunc idem prius et posterius secundum idem et uniuoce; et similiter idem respectu sui ipsius secundum idem prius et posterius; et similiter quod demonstratio esset circularis secundum idem.

[] Quod accipit quod finis extra mouet in ratione causae. Contra: illud quod non est ens, non habet rationem causae; similiter si mouet intra in ratione finis, tunc non in ratione efficientis. Ad rationem istam: nota quod Philosophus cum loquitur de fine, dicit quod mouet metaphorice.

[] Ad argumentum tunc per hoc sic. Ad probationem "uoluntas est potentia passiua", nego. Ad probationem: ad illud quod "potentia est principium transmutandi", dico quod potentia factiua est principium transmutandi, quod proprie est factio etc. Unde dicit IX huius cap. "De potentia": "ultimum uisionis est uisio, non ultimum aedificationis aedificatio, sed domus extra". Si ergo actio immanens esset principium transmutandi aliud in quantum aliud, tunc causaret aliquid aliud praeter actionem, scilicet opus, quod est contra Philosophum ibidem.

[] Ad aliud quod dicit "causae intrinsecae sunt magis causae", dico quod non semper, sed illa quae est prima causalitas omnium est uerior.

[] Ad probationem quod "omnis finis est actionis", dico quod non omnis finis est actionis, sed alicuius essentiae absolutae potest esse.

[] Ad aliud dico quod omnes causae possunt demonstrari per finem. Ideo potissima demonstratio et certissima est per finem. Unde "sicut principium est in speculabilibus, sic finis in agibilibus"; ergo sicut principia certissima cognita, sic fines etc.

[] Ad aliud: sunt certissimae nobis mathematicae demonstrationes, non tamen simpliciter; sed hoc accidit in mathematicis, quia ibi eadem sunt simpliciter nota et quoad nos etc.

[] Ad aliud: dico quod "quid rei" accipitur ab omni causa, et definitio similiter.

[] Aliter dico quod aliter est loqui de cognitione simpliciter, et de cognitione secundum proportionem, de qua cognitione dicitur in I libro.

[] Dico ergo quod "quanta" certius cognoscuntur secundum proportionem quam alia secundum proportionem cognoscibilitatis suae. Unde cognitio per finem est simpliciter notior. Tamen cognitio de ista re secundum cognitionem suam est certior per formam, quia forma est proximior causa quam finis.

[] Et Philosophus in I Posteriorum dicit quod cognitio per causam propinquam est quid, per remotam quia, etc.

[] Item in causis, in quantum causae sunt, non est circulus. Igitur cum finis in exsistentia sit causatum efficientis, non est sic causa eius nec secundum minus nobile esse. Igitur esse cognitum,

[] secundum quod solum est causa, est uerum esse et nobilius quam exsistentia.

[] Responsio: aut mouet secundum aliquod esse nobilius sed non uerius esse eius; aut omnis finis simpliciter est aliquid exsistens et amatum; desideratum uero est finis respectu alterius desiderati, sed non simpliciter, sicut creatura est in Deo.

[III. De prioritate causae finalis]

[] Ad quaestionem, distinguendum est, sicut distinguit Auicenna VI Metaphysicae, 5 d: "Res aliquando est causata in sua causalitate, aliquando in suo esse". Primo modo "causa finalis in causalitate praecedit causas agentes recipientes"; et hoc secundum suum esse in anima, "quia anima adinuenit eam prius, et postea imaginatur apud se actionem et inquisitionem recipientis et qualitatem formae. Respectu igitur causalitatis et respectu essendi in anima non est aliqua causa prior causa finali. Immo ipsa est causa essendi caeteras causas; esse uero aliarum causarum in effectu est causa essendi illam in effectu". Et multa ibi de hoc. Et in fine capituli: "Si de unaquaque istarum rerum esset scientia, inter eas nobilior esset scientia de finali, et ipsa esset sapientia, et haec etiam est nobilior reliquis partibus huius scientiae, quia est scientia considerans finales causas rerum".

[] Et Commentator in fine capituli "De principio": "Illud principium intenditur ad sciendum in hac scientia, et illud est causa finalis. Omnes enim causae non sunt principia nisi propter illud".

[] Et II Physicorum, 864: "Sicut principium in speculabilibus, sic finis in agibilibus".

[] Si ergo loquamur de prioritate in causando, dico quod extrinseca prius causant. Quia enim illa, ideo et intrinseca causant, non e conuerso. Extrinsecorum autem prius causat finis. Quia enim ille mouet efficientem in ratione amati, ideo agens agit, non e conuerso.

[] Sed quae causalitas, materiae uel formae, prior? Videtur quod formae, quia propinquior efficienti et fini. Materia enim materiat hoc suppositum quia est sub hac forma, non autem haec forma constituit hoc suppositum quia est in hac materia.

[] Sed quantum ad esse, efficiens primum est. Quandoque uero materia ab illo non dependet secundum esse sicut in naturalibus , sed a producente totum effectum dependet, et per consequens de ratione efficientis non est transmutare materiam; quia materia tunc, quantum ad esse, esset quasi coaeuum principium efficienti.

[] Forma etiam quantum ad esse est ab efficiente, et aliquo modo dependet a materia. Sed dubium est utrum magis sic uel e conuerso.

[] Finis uero non simpliciter, qui scilicet attingitur per operationem, sed finis qui est operatio dependet secundum esse ab omnibus aliis causis.

[] Verumtamen semper dependet materia ab efficiente in quantum materia huius compositi; hoc enim est in quantum fit sub hac forma.

[] Arguitur sic: finis est eiusdem speciei cum efficiente et idem numero cum forma, II Physicorum; igitur non est ordo essentialis inter illa.

[] Item, finis secundum quod est in intentione agentis non est nobilius ipso esse agentis, quia non habet nobilius esse quam agens in quo est; ergo secundum illud esse non est causa agentis.

[] Item, finis nihil uidetur dare agenti, quia si agens haberet eandem uim actiuam et nihil intenderet, eodem modo produceret effectum.

[] Item, confirmatur: quid enim est in intentione ignis quando generat ignem? Quis est iste modus essendi "in"?

[] Item, Deus sub ratione finis ultimi ponitur obiectum actus beatifici; hoc autem non est in quantum mouet ad agendum ut desiderabile.

[] Item, causalitas finis uidetur esse terminare; est enim causa opposita principio motus, I huius; ergo non est de ratione eius initiare, sed terminare. Quare ergo ponitur primo causare?

[] Item, nullo modo secundum hanc uiam efficiens erit causa finis in quantum finis est causa, et ita non causae sibi inuicem.

[] Relinquendo ergo uiam praedictam, uno modo dicitur quod unumquodque essentialiter ordinatur ad aliquid nobilius se tanquam ad finem, non motum nec operationem sed quasi terminum operationis, non quidem producibilem per ipsam, nec per obiectum eius, sed cui istud assimilatur per operationem.

[] Sic Deus potest poni finis immediatus cuiuslibet. Illud in quantum in se est, est finis et amatur. Omne aliud, siue operatio siue

[] obiectum, non est finis simpliciter, sed est respectu eius liberalitas, de qua loquitur Auicenna VI Metaphysicae 5 e: "Tribuens alii non propter sui retributionem", etc.

[] Et isto modo superiora sunt utilia inferioribus, sicut ipse dicit I Metaphysicae, 273. Et propter ordinationem ad hunc finem simpliciter, ut est in se, operatur et producit, ita quod illa operatio et productio non sunt ei finis simpliciter loquendo.

[] Ad argumenta diceretur: quae contra hoc sunt? Contra hoc est quod ordinatio cuiuscumque ad finem uidetur esse per appetitum aliquem. Ille, si est pure naturalis, non potest esse nisi ad commodum, et ita ultimus terminus eius est ipse appetens.

[] Item, istud, in quantum est in se, non est propter quod agens agit. Si enim illud in se destrueretur, et maneret in intentione agentis, similiter agens ageret.

[] Item, ista uia non potest poni de intelligente qui praefigit sibi finem quem uult.

[] Item, si intendit assimilari illi, communicando suam perfectionem, ista assimilatio ubi est in quantum mouet?

[] Alia uia est quod finis causat in quantum terminat, et sic non oportet ei dare esse nisi quod intendatur ab agente; sed sic non est finis, sed in quantum terminat.

[] Contra: pone quod non attingatur finis intentus, nonne illa actio habuit finem in quantum causa est? Aliter non diceretur frustra.

[] Praeterea, in quantum terminat, non uidetur plus causare quam instans tempus, uel mutatio causat motum, quia est terminus magis intra.

[] Tenendo ergo primam uiam, quod est causa in quantum est in intentione agentis, notandum quod est ibi quasi esse obiectiuum et esse formale. Esse obiectiuum est esse reale; formale est illud quo nunc illud intentum est, et hoc est esse in intentione. Exemplum: si intelligo rosam exsistentem, et obiectum intellectus est res, obiectiue formaliter in intellectu est species.

[QUAESTIO 2

[] UTRUM OPORTEAT CAUSAM

[] ET EFFECTUM SIMUL ESSE]

[] Utrum oportet causam particularem in actu singularem et effectum in actu singularem simul esse et non esse; et opposito modo sit de causa in potentia et effectu in potentia, ut dicitur in littera.

[] Quod sit inconueniens de causa in actu, probatur:

[] Accipiatur efficiens per motum. In principio est efficiens in actu; ergo effectus; sed exsistente effectu, cessat motus; ergo cessat in principio.

[] Item, IV huius: "Mouens naturaliter est prius moto. Et si haec ad inuicem dicuntur, nihil minus". Ergo mouens potest esse sine moto, sicut prius sine posteriori; ergo causa in actu sine effectu in actu.

[] Item, scitum in actu est causa scientiae in actu, sed scitum potest esse in actu sine scientia in actu, quia referuntur ad inuicem tertio modo; non autem est ibi essentialis ordo, nec mutua dependentia, quia scientia dependet a scito, non e conuerso.

[] Item, Deus est semper causa in actu; ergo semper fuisset effectus

[] in actu. Maior patet: quia si non, ergo prius in potentia causans, et tunc mutatus.

[] De hoc quod de "causa in actu et singularis in actu et effectus in actu singularis, simul sunt et non sunt":

[] Contra: causa et effectus simul sunt et non sunt secundum illam rationem secundum quam simul dependent; ergo eo modo quo magis dependent, sunt magis simul; sed causa in actu uniuersalis et effectus uniuersalis in actu sunt huiusmodi. Probatio: quia aliquid posset esse causa in actu, et haec causa, licet non haberet hunc effectum in actu. Sicut aliquis potest esse pater in actu, licet non respectu huius filii, quia respectu alterius potest esse pater; sed nullus est pater nisi filii. Ergo in uniuersali magis dependent. Hoc patet: quia sic sunt primo relatiua.

[] |{ Item, in motu proiectionis, proiectum proicitur quando proiciens non manet proiciens. Sic uertens rotam et postea quiescens, non statim dimittit rotam quiescentem. Sic in alteratione, cessante alterante, non statim cessat alteratio. Similiter de

[] aliquo suspenso, si propellatur ad unam partem, cessante propellente, non statim quiescit.

[] Item, quies uiolenta habet eandem causam cum motu uiolento, et tamen cessante mouente agere, manet quies.

[] Item, causatum semper dum est, est actu in causari; non tamen causans semper causat, quia potest corrumpi; ergo.

[] Probatio primae per Auicennam VI Metaphysicae 1:

[] Tum quia esse causatur actu in quantum est esse, non in quantum incipit. Non enim incipit nisi quia est post nonesse. Sed non causatur in quantum est post nonesse. Accidit enim causae quod essecausatum sit post nonesse. Quod probatur ex eodem cap. f: quia accidit agenti non semper egisse; hoc enim non contingit sibi nisi in quantum aliquo modo patiens, uel saltem impedibile.

[] Tum quia, ut ibi arguitur: illud esse causati aut semper dependet ab alio aut non. Si non, est ex se necessarium, et ita numquam incepit. Si sic, et in quantum dependet actu, causatur; quia in primo instanti propter hoc solum causatur quia tunc dependet, non quia incipit, ut probat praecedens ratio.

[] Tum quia auctoritas eius ibidem, scilicet "quod causatum semper eget datore sui esse quamdiu est". Sed non eget datore sui esse quamdiu est si non causatur.

[] Similiter, cap. 3 d: "cum aliqua ex rebus per essentiam fuerit causa esse alterius, semper erit ei causa quamdiu habet esse".

[] Haec ergo uidetur esse eius opinio quod causa essentialis (non tantum tunc quando primo causat, sed semper dum causatum manet) sit simul in actu cum causato; et forte quod causatum semper dum est, actu causatur.

[] Contra Auicennam: pater est causa filii, et ignis generans causa ignis geniti, et per se, ut uidetur; tamen manet effectus, causa destructa.

[] Item, si generans non simul manet cum genito ut ipse uidetur respondere cap. 213 , sed cum aliquo alio quod est immediate causatum ab ipso, et illud cum alio causato ab ipso, et sic usque ad effectum, uidetur esse processus in infinitum in causis. Sed hoc ipse concedit cap. 2: "Causas non essentiales", inquit, "uel non propinquas, non nego procedere in infinitum".

[] Contra: aut sunt sibi immediata in diuersis "nunc", et tunc duo nunc immediata; aut est tempus medium inter ipsa, et tunc causa non simul cum causato; aut nullum est medium, sed quodlibet causatum simul cum sua causa, et tunc omnes infinitae causae erunt simul in actu. Hoc argumentum facit ibi cap. 2 c, ut uidetur, et respondet. Vide ibi. }|

[] De alio membro dicit Philosophus quod causa in potentia et effectus in potentia non sunt simul.

[] Contra: causa in potentia et effectus in potentia referuntur secundo modo relationis, ut calefactiuum ad calefactibile; sed ibi est mutua dependentia essentialis; ergo simul sunt et non sunt.

[I. Ad quaestionem

[] A. Opinio Aegidii Romani]

[] Ad quaestionem dicitur pro primo modo, quod causa causans per motum est causa unius effectus immediate, scilicet fieri, et facti mediate. Tunc uera est propositio de causa in actu et effectu

[] quaestio est hic, an unumquodque eorum quae sunt sine fine necessario faciat esse instans, et sequuntur tunc instantia multa continua inter quae non erit tempus, quod est absurdum; an remaneat tempus: oportebit igitur ut sua necessitas essendi sit in toto illo tempore, non in extremo eius... et proueniet quod causae infinitae erunt simul, et hoc est quod nos negamus".

[] immediato, scilicet ipso fieri, quia quando causa est in actu, tunc mouet; et quando mouet, fieri est in mobili.

[] De effectu mediato non oportet hoc, quia tunc omnia euenirent de necessitate, supposito quod omnia haberent causas per se. Quia si aliquid eueniat tertia die, sit a; a, si fiat, fiet a per se causa, scilicet b. Sed b habet aliam causam, quia si b erit in actu, et causa eius, scilicet c, et sic redeundo ad aliquid quod nunc est: sit d, quod est causa ipsius c. Sed d fuit causa in actu, ad quam ex hypothesi necessario sequebatur effectum esse simul in actu, scilicet c, et sic ex c b et ex b a. Ergo omnia necessario euenirent.

[] Tale argumentum facit Philosophus VI huius cap. 220. Unde istae duae propositiones non sunt simul uerae, quod "cuiuslibet fiendi oportet dare aliquam per se causam", et quod "posita causa in actu, necesse sit effectum poni in actu". Quia ex his sequitur conclusio impossibilis, modo praedicto: quod omnia necessario erunt. Et non propter primam propositionem, quia etiam si ipsa esset uera, adhuc conclusio non sequeretur; ergo propter secundam. Ergo secunda est impossibilis.

[] De causa in potentia dicitur quod non oportet esse cum effectu, quia est prior effectu.

[] Sed contra istos: argumentum nunc factum ita concludit

[] contra eos de fieri, quod ponunt effectum immediatum. Quia illarum duarum propositionum supposita prima et hac, quam ipsi dant, quod "posita causa in actu necesse sit esse fieri in actu", arguo ut prius: d exsistente in actu, necesse est c fieri, et ex c, b fieri, et ex b, a fieri. Ergo omnia futura necessario fient. Hoc ita est inconueniens sicut quod necessario erunt. Illud enim non solum est inconueniens sic quod omnia simul erunt necessario, ut uadit prima deductio, sed etiam quod successiue. Nec potest uitari quin omnia necessario erunt, successiue saltem, nisi per hoc solum quod ponatur aliquid posse fieri, et tamen non fore propter impedimentum. Nec illa euasio ualet, si in principio fieri sit aliquid fiendi.

[] Similiter, uidetur quod illud non sit uerum, scilicet quod causa particularis et effectus immediatus sunt simul, per idem argumentum quod ipsi faciunt. Quia ponamus quod essent multae causae ordinate agentes non per motum. Tunc si causa exsistente in actu necesse est effectum immediatum esse in actu, ergo omnia producibilia a talibus causis de necessitate euenirent. Sed hoc est falsum. Ita enim contingenter producit uoluntas aliquid, non per motum sicut ignis per motum, immo contingentius. Probatio consequentiae, sicut ipsi arguunt. Unde ratio non ualet plus ibi quam hic.

[] Ideo dicendum ad formam quod est ibi fallacia secundum quid et simpliciter. Concedo quod quando causa causat in actu, quod necessario sequitur quod erit effectus in actu; "ergo necessario erit effectus" non ualet, quia causa est in actu contingenter. Unde consequentia non ualet: "effectus necessario necessitate consequentiae erit in actu, si causa sit in actu, ergo effectus necessario erit"; nisi poneretur quod esset causa in actu necessario. Numquam enim ex necessitate condicionalis sequitur necessitas consequentis nisi antecedens sit necessarium. Sic non est hic, sed fit causa in actu contingenter. Sed Philosophus non sic arguit. Sed hoc supposito quod posito eo quod est causa sequitur necessario aliud, sicut patet per exemplum eius ibi.

[] Contra: adhuc illud quod est causa, contingenter est causa uel fuit uel erit; ergo consequens non est necessarium.

[] Responsio: si iam aliquid est ad quod necessario sequitur aliud, illud aliud necesse est fore necessitate ineuitabilitatis, sic quod non potest euitari quin erit. Sed non est simpliciter necessarium, quia potuit euitari. Quia istud quod nunc est, potuit non esse nunc.

[] Contra illud aliud de causa in potentia et effectu in potentia: uidetur quod simul sint et non sint, quia referuntur secundo modo relatiuorum quae mutuo dependent.

[B. Solutio auctoris]

[] Potest aliter dici ad quaestionem quod ista differentia non est de ratione causae in potentia et effectus in potentia, quia sic simul est causa in potentia et effectus in potentia, sicut de causa in actu et effectu in actu, quia uno genere relationis referuntur omnia haec. Unde in hoc non est differentia, sed in hoc quod ueritas huius dicti attendenda est de fundamentis relationum, quia relatio causae in actu et effectus in actu non potest fundari nisi in ente in actu. Et ideo sicut relationes simul sunt et non sunt, ita et fundamenta earum, sicut post exponitur. Sed relationes causae in potentia et effectus in potentia non requirunt fundamenta in actu. Et ideo non oportet fundamenta earum simul esse, licet relationes simul sint in actu.

[] |{ Si autem est causa in actu, simul erit ista relatio, et illa non potest fundari nisi in ente in actu; ergo aliquid est ens in actu in quo illud fundatur. Et ita si causa est in actu, aliquid non solum est effectus in actu, sed aliquid exsistit actu quod est effectus in actu. Sed si relatio causae in potentia fundetur in ente in actu, sicut iste est aedificator, non oportet relationem effectus in potentia, quae simul est cum relatione causae in potentia, fundari in aliquo ente in actu, ita quod non oportet simul aliquid exsistere quod sit aedificator, et

[] aliquid exsistere quod sit aedificabile, quia aedificabile potest fundari in ente in potentia.

[] Nec intelligitur ista differentia fundamentorum relationum causae in actu et effectus in actu ad fundamenta relationum causae in potentia et effectus in potentia in quantum sunt fundamenta. Quia sicut utraeque relationes utrimque simul sunt, ita etiam fundamenta simul sunt. Et actu sunt in quantum fundamenta, hoc est, actu sunt sub illis relationibus, sed non simul actu exsistunt. Sed in causa et effectu in actu, si unum exsistit, et aliud; non sic in potentia.

[] Nec dico: si unum fundamentum exsistit, causae scilicet in actu, quod fundamentum effectus in actu exsistit, quia fundamentum actu exsistit sine relatione. Sed si est sub relatione causae in actu, et actu exsistit, tunc fundamentum relationis effectus in actu actu exsistit.

[] Ut sit in summa differentia, non sic hinc inde inter relationes, quia utrimque necessario simul sunt; nec inter fundamenta relationum, in quantum sunt fundamenta, quia et illa utrimque necessario simul sunt, cum sine illis sic non sint relationes. Nec de his, quae sunt fundamenta, sine substantia, in se considerata, quia sic neutrobique necessario simul sunt in actu, nec necessario simul in potentia. Sed intelligitur differentia de fundamentis actu exsistentibus sub relationibus comparatis ad exsistentiam absolute, non ad exsistentiam sub relationibus.

[] Hoc sic exponitur: si causa in actu est, ista relatio est in actu; ergo necesse est aliquid exsistere in actu in quo fundatur relatio causae in actu et effectus in actu. Sed si causa in potentia est, sicut aedificator, non oportet aliquid ens actu esse in quo fundetur ista relatio in potentia, sed sufficit habere aliquod fundamentum ens in potentia. }|

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primam rationem: quod et relationes sunt simul et fundamenta sunt realiter in actu. Sed dum motus est, non est agens causa in actu facti, sed in ultimo instanti. Accipiendo tamen effectum respectu cuius est mouens in actu, erit ille effectus in actu. Sed dum mouet, non est causa in actu nisi fieri; sed in ultimo instanti est causa in actu facti, et tunc simul sunt in actu.

[] Ada aliud de IV huius: quod mouens est simul natura cum effectu, quia si sint per se relatiua, relationes sunt simul, tamen res subiecta mouenti est prior alia re in qua fundatur relatio effectus. Tunc loquitur de fundamentis, non de relationibus, quia dicit ibidem quod sensibilia possunt esse, non exsistentibus sensibus, quia sensibilia et sensus dicuntur relatiua tertio modo.

[] a SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: De hoc et de solutione argumenti sequentis quaere infra cap. "De ad aliquid" conclusione de tertio modo.

[] Ad tertium dicendum quod scitum est causa scientiae aliquo modo. Et dico quod "scitum in actu" et "scientia in actu" simul sunt et non sunt. Et cum dicis quod "referuntur tertio modo", nego; sed "scientia in actu" et "scibile nonscitum".

[] Ad aliud de Deo: quod Deus semper fuit, non tamen causa in actu semper.

[] Contra: tunc fuit causa in potentia, et tunc mutatus, quia factus de causa in potentia causa in actu:

[] Non ualet: quia agens uoluntarium, uoluntate antiqua non mutata, potest causare quando placet sine mutatione sui, sicut si ego uellem modo sedere cras, possem sedere cras sine mutatione uoluntatis meae.

[] Contra: Auerroes VIII Physicorum: uolens nunc facere tunc et non nunc, saltem exspectat tempus, quod non est sine mutatione.

[] Responsio: ita fecit ipse miser Auerroes, quia fuit in tempore. Deus in aeternitate ante mundi creationem nullum tempus exspec

[] tauit, quia in instanti, quae "exspectatio" aeternitasinstans est. Noli mensurare Deum secundum Auerroem.

[] |{ Et quod a causa non mutata procedat nouus effectus, probatur: a est nouum, ergo habet causam; si nouam, illa adhuc habet causam; et cum non sit ire in infinitum, uenietur ad causam non nouam a qua est immediate nouum aliquid.

[] Item, quomodo potest causa non mutata semper mouere quod est, semper alium et alium effectum habere et non potest aliquando mouere cum prius non mouerit, cum non sit nisi nouus effectus semper in primo membro, et nouus aliquando in secundo? Sed quare nunc mouit, non tunc? Quia uoluit. Huius non est quaerere causam, quia habita causa immediata et sufficienti respectu effectus, non est ultra quaerere, quia tunc omnium esset demonstratio. Ergo "indisciplinitas est quaerere" quid nouum in Deo, quasi relatio rationis non praecedens creationem, sed quasi sequens, ita quod causa, in quantum praecedens causare, in nullo

[] innouatur. Sed ut agit quasi causando actionem, manet ut prius est naturaliter nec re nec ratione mutatum.

[] Alii dicunt quod omnis relatio noua est in effectu, etiam illa qua causa dicitur ad effectum.

[] Contra: ubi est relatio, ibi est fundamentum.

[] Item, in quo est relatio, illud refertur illa relatione.

[] Item, relationes sibi inuicem oppositae in eodem erunt.

[] Aliter dicitur quod est noua denominatio antiquae relationis.

[] Contra: eadem ratione, pater meus quando generauit me non habuit nouam relationem, quia prius fuit generatiuus, et sic solum generans haberet nouam denominationem.

[] Tenendo ergo primam istarum uiarum est dubitatio ultima: utrum prius sit in causa illa relatio rationis, an in effectu relatio realis? Dicitur secundum: quia reale est causa rationis, non e conuerso. Exemplum: de dextro in animali et sinistro in columna.

[] Contra: prius naturaliter fuit hoc causatiuum quam illud causa

[] bile. Quia enim hoc causatiuum, ideo illud causabile; ergo prius hoc causans quam illud causatum.

[] Confirmatur: quidquid est in causa, praecedit illud quod est in effectu.

[] Responsio illorum non ualet, quia semper maior differentia reducitur ad minorem. }|

[] Et ad tertium argumentum, aliter secundum aliquos: scibile secundum se et essentialiter refertur ad scientiam in potentia, et scientia in potentia et scibile simul sunt et non sunt. Nec accidit scibili quod sciatur in potentia; accidit tamen lapidi, sicut accidit Ioanni quod sit pater; non tamen accidit patri quod sit pater. Unde sicut scientia in potentia essentialiter dependet a scibili, ita e conuerso. Et sicut scientia in actu dependet a scito in actu, ita e conuerso. Unde quod dicunt quod "accidit scibili quod sciatur", intelligendum est hoc de re subiecta, scilicet lapide uel ligno.

[] Probatio dicti: scibile enim non est scibile nisi quia eius potest esse scientia. Quia si esset scibile, et eius non esset scientia in potentia, esset scibile et nonscibile. Ergo in ratione scibilis includitur scientia in potentia sicut suum per se correlatiuumb.

[] b SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota quomodo lapis, si esset sempiternus, esset de nihilo et Filius Dei non.

[] Nota contra secundam rationem: Henricus, I 953, quod effectus non est magis

[] 52 Duns Scotus, Lectura I d. 36 q. un. n. 17 (XVII 465): "Praeterea, lapis in esse quiditatiuo non est

[] necessarius quam sua causa. Velle Dei non est simpliciter necessarium respectu huiusmodi, et ita nec semper fuisset illud cum ipso. Quia illud uelle, ut aeternum, respectu huiusmodi ponitur liberum.

[] Item, quod dicitur quod priuat se potentia ponendo effectum, non ualet quin contingenter causet. Quia non causat in quantum effectus intelligitur positus in esse, sed in quantum intelligitur ponendus. Non autem est determinatio nisi ut intelligitur iam positus in esse.

[] Item, nota responsionem Henrici in VIII Quolibet de aequiuocatione potentiae. Et deinde "ex se non esse", quia non "ex se esse". Et deinde quod potentiae oppositae non possunt simul esse. Et quomodo assignat ibi duodecim fallacias. Responsionem quaere in quaterno.

[] formaliter necessarium ex se, sicut et ipsi concedunt; igitur lapis habet illud esse quiditatiuum aliqua productione (etiam Filius Dei, qui est ex se formaliter necessarium, producitur in "esse necessario" ab alio); lapis igitur aliqua productione habet esse necessarium quiditatiuum".