Quaestiones subtilissimae in Metaphysicen

EPUB

MOBI

PDF

RTF

TXT

Iohannes Duns Scotus

Quaestiones subtilissimae in Metaphysicen

saeculo XIII

editio: ed.toronto
fons: utoronto.ca

PROLOGUS

a

b

c

Pro

[PROLOGUS: DE NOBILITATE ET CAUSIS SCIENTIAE METAPHYSICAE]

    Omnes homines natura scire desiderant... [Metaph. REF]

[I. De nobilitate scientiae metaphysicae]

In principio Metaphysicae, quam prae manibus habemus, praemittit Philosophus hanc propositionem, dignitatem et nobilitatem huius scientiae continentem, sicut patebit ex processu. Ad quod uidendum, primo propositio in se est declaranda, et secundo ad conclusionem intentam est applicanda.

[A. Propositionis declaratio]

Declaratur autem propositio illa dupliciter in genere, uidelicet a posteriori et a priori.

[1. A posteriori]

A posteriori declarat eam Philosophus in littera per signum quoddam, dicens: "Signum autem est sensuum dilectio; praeter enim utilitatem, propter se ipsos diliguntur"; quasi dicat: sensus naturaliter diliguntur, non solum in quantum utiles ad uitae sustentationem, sed in quantum cognoscitiui.

Quod probat in littera per hoc quod ille sensus maxime diligitur naturaliter, qui maxime est cognoscitiuus, uidelicet uisus. Quem dicit maxime cognoscitiuum propter duo: propter cognitionis certitudinem et cognitorum multitudinem. Certitudo prouenit ex immaterialitate: quanto enim uirtus cognoscitiua est immaterialior, tanto est in cognoscendo certior. Plura etiam obiecta per hunc sensum cognoscuntur, quia omnia corpora, tam superiora quam inferiora, lucem uel colorem participant; non autem alias qualitates sensibiles, tangibiles scilicet et audibiles, et huiusmodi.

Est igitur uirtus huius probationis Aristotelis in hoc: si magis naturaliter diligimus sensus magis cognoscitiuos, non propter utilitatem uitae tantum, sed propter cognitionem, ergo scire magis naturaliter desideramus, quia haec cognitio nobilior est cognitione sensitiua, et cognitio nostra sensitiua ad hanc finaliter ordinatur.

[2. A priori: Opinio Thomae Aquinatis]

[Opinionis expositio] Declaratur secundo propositio praeassumpta a quibusdam a priori siue a causa tripliciter:

[] Primo sic: omne imperfectum naturaliter appetit suam perfectionem, sicut haberi potest ex I Physicorum cap. ultimo; anima autem hominis de se imperfecta est secundum intellectiuam potentiam, cum sit uelut tabula nuda, in qua nihil depingitur, secundum Philosophum III De anima; ergo naturaliter desiderat scire quod est perfectio eius secundum hanc potentiam.

[] Secundo declarant eam sic: unumquodque naturaliter appetit suam propriam operationem, ut graue moueri deorsum; propria autem operatio hominis est intelligere, quia per hoc ab aliis distinguitur.

[] Tertio sic: unumquodque naturaliter appetit coniungi suo principio; homo autem coniungitur substantiis separatis per intelligere, sicut probat Philosophus X Ethicorum cap. 107: quia in speculatione ueritatis maxime assimilamur substantiis separatis, et in hoc concludit beatitudinem nostram consistere; ergo homo naturaliter appetit scire.

[Ad opinionem Thomae] Sed non uidetur quod istae tres probationes, eo modo quo ualent, multum distinguantur ab inuicem:

[] Quia sicut est duplex actus, primus et secundus, ut patet ex II De anima, ita est duplex perfectio, prima et secunda: prima est forma uel habitus, secunda est operatio; et unumquodque naturaliter appetit utramque perfectionem, cum operatio sit finis habitus. Haec ergo propositio "unumquodque naturaliter suam perfectionem appetit" concludit propositum tam de scientia, de qua processit prima ratio, quam de intelligere, de quo processit secunda. Nec uidetur esse aliqua necessitas secundae: quare operatio naturaliter appetitur nisi quia est perfectio?

[] Praeterea, sicut "potentia" dicitur aequiuoce de potentia essentiali quae est ad formam, et accidentali quae est ad operationem ut patet II De anima ita uidetur esse aequiuoce "desiderium" illud quod est ad formam et illud quod est ad operationem consequentem formam. Quia in primo non potest desiderans habere ex se desideratum sine actione alicuius extrinseci agentis; in secundo potest, amoto impedimento. Si igitur prima probatio et secunda concludant hanc propositionem esse ueram, tanquam distinctae probationes, sequitur quod in hac una propositione accipiatur "desiderium" aequiuoce.

[] Praeterea, tertia probatio non uidetur differre a secunda, quia homo non est natus coniungi suo principio nisi per operationem. Nec uidetur esse alia ratio desiderandi operationem et talem coniunctionem.

[] Ex his igitur tribus probationibus potest colligi una talis: "unumquodque naturaliter appetit suam perfectionem", tam primam, quae est forma, quam secundam, quae est operatio propria, per quam etiam coniungitur suo principio. Ergo homo naturaliter appetit scientiam, quae est perfectio prima, et intelligere, quae est perfectio secunda, per quam coniungitur suo principio.

[] Et eodem desiderio uel saltem uniuoce dicto (sicut exponetur postea), appetitur scientia immediate et intelligere mediante scientia. Quod quidem desiderium correspondet potentiae essentiali, quia non habens formam est in potentia essentiali ad actum primum et secundum.

[] Eodem etiam desiderio essentiali potest appeti immediate operatio ut finis, et forma propter finem, quando neutrum habetur, uel saltem desiderio uniuoce dicto. Forte enim non est eadem uolitio entis ad finem et finis, ut utrumque est quod appetitur, sed tantummodo ut finis est quo aliud appetitur, sicut color et lux unica uisione non uidentur ut obiecta, sed unum "quo", alterum "quod".

[] Alio autem desiderio, et aequiuoce dicto, appetitur scientia immediate, et intelligere immediate loquendo de desiderio accidentali. Primum correspondet potentiae essentiali, secundum accidentali. Primum potest dici desiderium ad formam, secundum desiderium consequens formam.

[] De obiectionibus quibusdam contra hanc propositionem patebit in quaestionibus. Tantum de declaratione propositionis.

[B. Propositionis applicatio ad propositum]

[] Nunc propositio ipsa ad propositum est applicanda, uidelicet ad ostendendum dignitatem et nobilitatem huius scientiae, sic: si omnes homines natura scire desiderant, ergo maxime scientiam maxime desiderabunt. Ita arguit Philosophus I huius cap. 2. Et ibidem subdit: "quae sit maxime scientia, illa scilicet quae est circa maxime scibilia". Maxime autem dicuntur scibilia dupliciter: uel quia primo omnium sciuntur sine quibus non possunt alia sciri; uel quia sunt certissima cognoscibilia. Utroque autem modo considerat ista scientia maxime scibilia. Haec igitur est maxime scientia, et per consequens maxime desiderabilis.

[] Probatio minoris quantum ad utramque partem. Quoad primam sic: maxime scibilia primo modo sunt communissima, ut ens in quantum ens, et quaecumque consequuntur ens in quantum ens. Dicit enim Auicenna I Metaphysicae cap. 5

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: quia sic non differret a logica

quod "ens et res imprimuntur in anima prima impressione, quae non acquiritur ex aliis notioribus se". Et infra b: "quae priora sunt ad imaginandum per se ipsa sunt ea quae communia sunt omnibus, sicut res et ens et unum. Et ideo non potest manifestari aliquod horum per probationem, quae non sit circularis". Haec autem communissima pertinent ad considerationem metaphysicae secundum Philosophum in IV huius in principio: "Est scientia quaedam quae speculatur ens in quantum ens, et quae huic insunt secundum se" etc.

[] Cuius necessitas ostendi potest sic: ex quo communissima primo intelliguntur ut probatum est per Auicennam , sequitur quod alia specialiora non possunt cognosci nisi illa communia prius cognoscantur. Et non potest istorum communium cognitio tradi in aliqua scientia particulari, quia qua ratione in una, eadem ratione in alia, (cum ens et unum dicantur aequaliter de omnibus, X huius), et ita idem multotiens inutiliter repeteretur , igitur necesse est esse aliquam scientiam uniuersalem, quae per se consideret illa transcendentia. Et hanc scientiam uocamus metaphysicam, quae dicitur a "meta", quod est "trans", et "ycos" "scientia", quasi transcendens scientia, quia est de transcendentibus.

[] |{ Non uidetur ista probatio efficax, quia ens per prius dicitur de substantia, ex IV huius. Et unum similiter, si est transcendens; si autem est tantum in genere quantitatis, ut dicitur infra, quaestione quadam super IV, non sic aequaliter dicitur de omnibus. De intellectu illius propositionis require ibi in X, in dubitationibus.

[] Responsio: si ens aequaliter dicatur, est probatio euidens. Si etiam non aequaliter, sed primo de uno aliquo, igitur in scientia de illo primo tractabitur de his quae sunt entis secundum se, non in alia scientia de aliquo posteriore. Et ita ut prius, una erit scientia uniuersalis, non quia subiectum eius est uniuersale in praedicandoa sed secundum ordinem perfectionis. }|

[] Secunda pars minoris probatur sic: certissima cognoscibilia sunt principia et causae, et tanto secundum se certiora quanto priora. Ex illis enim dependet tota certitudo posteriorum. Haec autem scientia considerat huiusmodi principia et causas, sicut probat Philosophus, I huius cap. 2, per hoc quod ipsa est sapientia, ut patet ibi in littera.

[] Sic igitur patet qualiter haec scientia est circa maxime scibilia. Ex quo sequitur quod sit maxime scientia et ita maxime appetenda, sicut prius deductum est.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Istud confirmatur per Lincolniensem
  in tractatu suo De cessatione legalium ubi dicit: "Dicimus itaque
  quod omnis creatura rationalis naturaliter appetit esse beata". Sed
  beatitudo consistit in fruitione quae, secundum ipsum ibidem, est
  dilectio cognoscens uel cognitio diligens, igitur etc.

[II. De causis huius scientiae]

[] Ex praedictis elici possunt tres causae huius scientiae: finalis, formalis et materialis.

[] De causa efficiente instrumentali non est magna cura, dummodo scientia sit bene tradita (dicitur autem fuisse Aristoteles). Efficiens autem principale Deus est, de quo habetur I huius cap. 3: "Scientiam istam solus Deus maxime habet, etsi non solus habeat, quia Deum non est natum inuidere", quia inuidia non stat cum summa bonitate. Propter quam bonitatem uoluit Deus scientiam istam, sicut alias perfectiones, homini communicare: "Omne enim uerum a quocumque dicitur, a Spiritu Sancto dicitur", sicut habetur in Glossa ad Cor. super illud: Nemo potest dicere "Dominus Iesus", nisi in Spiritu Sancto. Et Augustinus 83 Quaestionum quaestione 134: "Omne uerum est a prima ueritate uerum". Et Damascenus cap. 91: "Si ab his qui foris sunt", scilicet extra Ecclesiam, "utile quid fructificare possimus, non abiciendum est, purum et mundum aurum coaceruantes, contaminatum autem refutantes. Assumamus sermones optimos; deos autem derisibiles et fabulas alienas canibus proiciamus; plurimam enim ex ipsis aduersus ipsos fortitudinem possidere poterimus".

[] De causa finali sciendum quod finis huius scientiae proprius est operatio secundum habitum istum, speculatio scilicet essentiarum rerum et praecipue altissimarum causarum et substantiarum separatarum, in quarum speculatione posuit Aristoteles felicitatem, X Ethicorum. Finis autem extrinsecus sunt prima causa et substantiae separatae, quibus coniungitur intellectus noster mediante habitu huius scientiae. Non autem ordinatur haec scientia ad aliam tanquam ad finem, sed aliae ad ipsam; unde non est utilis ad aliam, secundum Philosophum in littera prout "utile" proprie dicitur "ordinatum ad finem" sed est qualibet scientia utili dignior et nobilior tanquam finis.

[] De causa formali notandum quod causa formalis huius est modus procedendi, qui hic (sicut in aliis) triplex est: diuisiuus, definitiuus et collectiuus.

[] |{ Contra: dicis infra quod omnis scientia definit et demonstrat per essentialia. Responsio: concedo; sed proprium huius scientiae erit demonstrare per causas uniuersalissimas et passiones uniuersalissimas et per essentialia cuiuslibet, non in quantum haec sed in quantum substantialis. }|

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Hic tamen est dubium. Quaere de hoc
  in VIII in dubitationibus.

[] Proprium autem est huius scientiae diuidere et definire per essentialia simpliciter, et colligere siue demonstrare per causas essentiales simpliciter priores et notiores, et maxime per altissimas causas.

[] Hoc modo esset metaphysica secundum se scibilis, non tamen sic eam scimus, nec sic inuenitur ab Aristotele tradita,d quia, propter impotentiam intellectus nostri, ex sensibilibus et minus notis secundum se deuenimus in cognitionem immaterialium, quae secundum se notiora sunt et tanquam principia cognoscendi alia in metaphysica essent accipienda.

[] |{ Quaeritur quae causa sit subiectum in scientia?

[] Quod effectiua, uidetur, quia in eodem genere causae est aliquid respectu potentiae et respectu habitus eius (exemplum: ut bonum est finis uoluntatis et caritatis), quia habitus non uariat rationem obiecti potentiae, sed dat modum operandi; sed obiectum intelligibile uidetur causa efficiens respectu potentiae intellectiuae, cum sit passiua.

d SEQUITUR ADNOTATIO CANCELLATA: Quaere si in toto libro inuenias unam demonstrationem metaphysicam propter quid.

[] Quod autem sit finis respectu scientiae, uidetur, quoniam obiectum uoluntatis est finis; ergo et scientiae. Probatio consequentiae: quod est finis finis, est finis ordinati ad finem; actus uoluntatis est finis actus intellectus. Item, cognitio subiecti principaliter intenditur, alioquin esset scientia plures. Item, a fine denominatur unumquodque, et a subiecto scientia, ergo etc.

[] Quod autem habeat rationem causae formalis subiectum respectu scientiae, uidetur, quia subiectum tribuit speciem, unitatem, ordinem et dignitatem; haec autem conueniunt formae.

[] Quod autem habeat rationem materiae, communiter dicitur. Sed est differentia: quia subiectum confuse praecognoscitur, distincte quaeritur; materia nullo modo praecognoscitur in actu, sicut materia et subiectum in naturalibus. Similiter a subiecto habet scientia unitatem, distinctionem et ordinem, et necessitatem, non autem a materia. }|

[] De causa materiali notandum quod non loquimur de materia scientiae "ex qua", cum accidentia talem materiam non habeant (secundum Philosophum in VIII huius cap. 5), nec de materia "in qua" (illa est enim anima, et hoc secundum potentiam eius intellectiuam); sed loquimur de materia "circa quam" est scientia, quae dicitur a quibusdam subiectum scientiae, uel magis proprie obiectum, sicut et illud circa quod est uirtus dicitur obiectum uirtutis proprie, non subiectum.

[1.1 UTRUM PROPRIUM SUBIECTUM METAPHYSICAE SIT ENS IN QUANTUM ENS VEL DEUS ET INTELLIGENTIAE]

De isto autem obiecto huius scientiae ostensum est prius quod haec scientia est circa transcendentia; ostensum est autem quod est circa altissimas causas. Quod autem istorum debeat poni proprium eius obiectum, uariae sunt opiniones.

[1.1.1] Ideo de hoc quaeritur primo utrum proprium subiectum metaphysicae sit ens in quantum ens (sicut posuit Auicenna) uel Deus et Intelligentiae (sicut posuit Commentator Auerroes.)

  SEQUUNTUR ADNOTATIONES INTERPOLATAE: Nota quod, secundum aliquos, ens
  est ibi subiectum uel obiectum sicut illud de quo ibi determinatur
  per se et primo et per omnem modum. Sed substantia, sicut de quo
  determinatur per se et primo, sed non per omnem modum; accidens,
  sicut de quo determinatur per se sed non primo; priuationes et
  negationes, sicut nec per se nec primo nec per omnem modum sed solum
  in attributione ad primum subiectum quod est ens. Unde et substantia
  et accidens et priuationes et negationes sunt magis partes subiecti
  quam subiectum.

  Nota quod, secundum communiter loquentes, ens est hic subiectum in
  quantum est commune ad decem praedicamenta, et non in quantum est
  commune ad omne ens, siue reale siue rationis siue priuatiui, quia
  talia non cadunt per se sub scientia reali, cuiusmodi est
  metaphysica. Etiam si ens secundum totam communitatem esset hic
  [subiectum], haberet causam sui esse et per consequens omne ens et
  etiam Deus, quia quod est subiectum scientiae, oportet quod habeat
  causam sui et partes etc. Hoc autem est impossibile, ergo
  etc. Intelligitur ergo de ente creato, quia tale habet causam sui
  esse tantummodo.

Quod neutrum, probatio:

De subiecto scientiae oportet notum esse "si est" et "quid est", secundum Philosophum I Posteriorum a et infra cap. illo "Difficile autem est nosse". Sed in ista scientia nec de Deo notum est si est uel quid est, nec de ente quid est; ergo etc.

[1.1.2] Minor habet tres partes. Probatio primae dupliciter:

Primo, sicut probat eam Auicenna, I Metaphysicae cap. 1 b, "quia Deum esse non est per se notum", cum concludatur ex effectibus, VIII Physicorum, et XII Metaphysicae "nec est desperatum cognosci, quia signa habemus de eo". Et etiamsi sit desperatum, tunc non praecognoscitur nec inquiritur eius esse in alia scientia, nec morali nec doctrinali, et sic de aliis. Igitur inquiritur eius esse in ista scientia.

[1.1.3] Secundo probatur eadem pars minoris sic: in II huius, probat Aristoteles statum esse in causis efficientibus. Probat igitur primam causam efficientem esse; illa est Deus.

[1.1.4] Probatio secundae partis minoris dupliciter: tum quia Deus non habet quid, secundum Auicennam VIII Metaphysicae, cap. illo "Opus est ut repetamus": "Sed primus non habet genus nec quiditatem, nec definitionem, qui est altissimus et gloriosus"; tum quia si haberet quiditatem, illa non est praecognita in hac scientia, quia secundum Philosophum II huius cap. 1: "Sicut oculus nycticoracis ad lumen diei, sic animae nostrae intellectus ad ea quae sunt omnium naturae manifestissima".

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Tum quia Commentator dicit I
  Metaphysicae cap. 18a: definitio signat res terminatas in
  definito. Nihil in Deo est terminatum, quia omnino infinitum est.

[1.1.5] Probatio tertiae partis minoris dupliciter: tum quia ens est aequiuocum, sicut dicit Porphyrius cap. "De specie": "Si quis omnia entia uocet, aequiuoce nuncupabit" (et de hoc amplius infra, quando quaeritur de uniuocatione entis, IV huius); tum quia si sit uniuocum, est communissimum, nec habens genus, nec differentiam, et per consequens nec definitionem (definitio enim indicat quid).

[1.1.6] Item, ad principale: omne subiectum habet passiones de ipso demonstrabiles, secundum Philosophum I Posteriorum, ubi supra; nec Deus nec ens est huiusmodi; ergo etc.

[1.1.7] Probatio primae partis minoris: tum quia passio est extra essentiam subiecti; nihil est in Deo quod non est eius essentia; tum quia Auicenna VIII Metaphysicae, ubi prius: "Primus non habet qualitatem nec quantitatem" etc., "et non potest fieri demonstratio de eo".

[1.1.8] Probatio secundae partis minoris: tum quia, ut prius, passio differt essentialiter a subiecto; ens est de essentia cuiuslibet; tum quia passio praedicatur denominatiue de subiecto, et subiectum de passione non nisi per accidens; ens praedicatur in quid de quolibet, ex IV huius.

[1.1.9] Item, ad principale: subiectum cuiuslibet scientiae habet propria principia et partes secundum Philosophum I Posteriorum, cap. illo "Certior autem est scientia"; nec Deus nec ens est huiusmodi; ergo etc.

[1.1.10] Prima pars minoris patet, cum Deus sit primus et simplicissimus. Probatio secundae partis: quia si ens, in quantum ens, haberet principia, igitur quodlibet ens haberet principia, sicut arguit Philosophus I Priorum cap. "De reduplicatione": si iustitia esset bonum in eo quod bonum, iustitia esset omne bonum.

[1.1.11] Ad oppositum pro ente est Aristoteles IV huius in principio, ut uidetur manifeste ex intentione, quod "aliqua scientia speculatur ens in quantum ens", et illa non est aliqua particularis. Auicenna libro I Metaphysicae cap. 2 d: "Primum subiectum huius scientiae est ens in quantum ens".

[1.1.12] Ad oppositum pro Deo est Commentator I Physicorum commento ultimo, dicens: "Qui dicit quod prima philosophia nititur probare entia separabilia esse, peccat: genus enim entium separatorum esse non declaratur nisi in scientia naturali. Haec enim entia sunt subiecta primae philosophiae. Et impossibile est aliquam scientiam probare suum subiectum esse, sed concedit ipsum, aut quia est manifestum per se, aut quia est demonstratum in alia scientia. Unde peccauit Auicenna qui dixit philosophum primum demonstrare primum principium esse."

[I. Opiniones aliorum A. Opinio Auerrois 1. Opinionis expositio]

[1.1.13] Ad quaestionem istam patet quod sunt opiniones.

Una est Commentatoris, quod substantiae separatae, scilicet Deus et Intelligentiae, sunt hic subiectum.

[1.1.14] [Argumenta ex auctoritatibus] Quod confirmatur primo auctoritatibus Aristotelis. Hic in prohemio probat quod sapientia est speculatiua circa prima principia et primas causas ex descriptione sapientiae. Et infra, cap. 3: "Haec scientia maxime diuina est, quia est diuinorum". Et infra in VI huius cap. 1, distinguit Aristoteles tres partes scientiae speculatiuae, dicens: "Physica circa inseparabilia et mobilia; mathematica circa immobilia et inseparabilia; prima uero philosophia circa separabilia et immobilia", cuiusmodi sunt substantiae separatae. Si igitur haec distinctio scientiarum speculatiuarum sit conueniens, uidetur quod sit circa propria subiecta ipsarum. Quia secundum Philosophum III De anima: "Scientiae secantur ut res", hoc est, sicut subiecta considerata in scientiis.

[1.1.15] Item, ibidem in VI, uocat hanc scientiam "theologiam", et probat dupliciter: "quia si alicubi diuinum exsistit, in tali natura exsistit", hoc est, in immobili et separabili, quam dixit istam scientiam considerare.

[1.1.16] Secundo probat sic: quia "honorabilissimam scientiam oportet circa honorabilissimum genus esse"; haec est honorabilissima, ut probatum est in I, et genus substantiarum separatarum honorabilissimum; ergo etc.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Item, I De Generatione cap. 14 "De his
  quantum decet" (uel conuenit); dicitur "de immobili quidem principio
  alterius est, et primae diuidere philosophiae opus" etc.

[1.1.17] Praeterea, confirmatur positio Commentatoris ratione sic: Substantiae separatae non sunt nobis omnino ignotae, cum de ipsis "multa signa habeamus"; igitur cognitio earum traditur in aliqua scientia; non naturali uel mathematica, igitur in ista, cum sint tantummodo tres partes scientiae speculatiuae, ex VI huius.

[1.1.18] Item, omnis scientia considerans aliqua multa attributa ad aliquid unum primum, maxime considerat illud primum tanquam proprium subiectum ad quod alia attribuuntur, ut dicit Philosophus IV huius cap. 142: "Ubique primi proprie est scientia, ex quo alia dependent, et propter quod dicuntur"; sed prima causa est ad quod omnia entia attribuuntur; igitur de primo maxime proprie est ista scientia, ut de subiecto.

      [2. Responsio ad rationes principales ad mentem Auerrois]

[1.1.19] Secundum istam opinionem respondetur ad rationes.

[Responsio prima ad primam partem minoris] Ad primam: quod minor est falsa quoad utramque partem. De Deo enim naturaliter et secundum se notum est si est.

Et ad probationem in contrarium, dicitur quod Deum esse desperatum cognosci non est, nec quaesitum in alia scientia, nec in ista secundum se, quamuis quoad nos fiat notum ex effectibus, sicut procedit ratio. Potest enim aliquid secundum se notius, fieri nobis notum ex aliis nobis notioribus.

Per hoc ad secundam probationem patet. Illa enim demonstratio in II non procedit nisi ab effectu, siue ille effectus sit medium naturale siue metaphysicum. Aliter ad secundam probationem dicitur quod in II huius non ostenditur "esse" de Deo, sed ostenditur status de causis efficientibus. Et quamuis haec duo conuertantur, tamen unum potest esse praecognitum in scientia et aliud ostensum, sicut definitio et passio subiecti conuertuntur, et tamen unum est medium demonstrandi aliud.

[1.1.20] [Responsio secunda ad primam partem minoris] Aliter uidetur Commentator respondere, commento ultimo I Physicorum, quod Deum esse non ostenditur nisi in scientia naturali. Et si ad hoc ostendendum fiat aliqua ratio in ista scientia, hoc non est nisi assumendo aliqua ex ostensis in scientia naturali, sicut per expositionem eius patet II huius, commento 6, ubi exponit demonstrationem Aristotelis de statu in causis efficientibus, ubi dicit: "Declaratum est in naturalibus quod omne motum habet motorem", et totam rationem pertractat de mouente et moto.

Per hoc patet ad primam probationem, quia Deum esse quaesitum est in scientia naturali, non in ista. Et ad secundam: quia illa demonstratio II huius procedit ex medio naturali, uidelicet ex ratione mouentis et moti, non autem ex medio metaphysico.

[1.1.21] [Responsio tertia ad primam partem minoris] Tertio modo responderi potest ad istas duas probationes quod bene potest aliqua scientia demonstrare suum subiectum esse, et hoc a posteriori, sicut in libro Elenchorum demonstratur syllogismum sophisticum esse per simile. Et similiter Priscianus libro Constructionum, ostendit orationem constructam esse per similem modum habendi syllabarum ad dictiones, et dictionum ad orationes. Tamen nulla scientia demonstrat suum subiectum esse demonstratione propter quid et a priori.

[1.1.22] Ista tertia responsio concordat cum prima; declarat enim secundam partem eius. Similiter, non uidetur facere nisi ad secundam probationem. Unde cum requiratur praecognitio subiecti ante totam scientiam, quam praecognitionem nulla responsio ponit nisi prima, sola illa est sufficiens ad utramque probationem. Commentator enim tantum fugit, si ponit Deum esse tantum nobis praecognitum ex aliquo medio naturali. Si autem ponit Deum esse simpliciter praecognitum ex tali medio, et hic praesuppositum in quantum sit cognitum, igitur scientia naturalis simpliciter erit prior ista, quia notissimo hic est aliquid ibi simpliciter notius.

[1.1.23] [Responsio ad secundam partem minoris] Ad aliam partem minoris de "quid est" dici potest quod licet non habeat "quid" quod exprimitur per definitionem, quia tale "quid" est limitatum (cum omnis differentia definiens habeat differentiam oppositam omne autem habens oppositum est limitatum), tamen sicut Deus habet essentiam illimitatam, ita habet "quid" illimitatum. Primo modo potest exponi auctoritas Auicennae praeallegata, cum dicat "nec quiditatem" etc., et subdit: "non habet definitionem", et hoc loquendo de definitione proprie dicta, quae est ex genere et differentia, quae a Deo remouetur superius in eodem capitulo. Per hoc patet ad primam probationem.

[1.1.24] Ad secundam probationem, sicut prius de "si est" secundum primam responsionem: esse Dei est naturaliter praecognitum in ista scientia secundum se, licet non quoad nos; ita de quid est. Potest tamen utrumque a posteriori in hac scientia manifestari, sicut dicit tertia responsio. Illa autem propositio II huius "sicut oculus nycticoracis" etc. concludit de notitia quiditatis quoad nos, non simpliciter. Utrum tamen illa similitudo debet intelligi quoad impossibilitatem, sicut quidam exponunt, uel quoad difficultatem, sicut dicit Commentator, dicetur loco suo. Unde sicut ipse exponit eam, non est multum hic contra opinionem eius.

[1.1.25] [Ad secundum principale] Ad secundam rationem principalem dicitur quod Deus habet multas proprietates, ut esse appetibile, esse immobile, esse perpetuum, et primum mouens et huiusmodi. Haec autem posterius aliquo modo concipiuntur secundum se quam essentia Dei absolute, quia dicunt respectum ad extra.

[1.1.26] Ad primam probationem: quod non oportet semper proprietatem esse aliud essentialiter ab illo cuius est, licet hoc semper sit in creaturis, ubi, propter imperfectionem, habens non est quidquid habet; unde est in eo compositio actus cum potentia. In Deo autem omnes perfectiones, exsistentes illimitatae, sunt idipsum quod essentia eius, propter summam simplicitatem, tamen quaelibet ratione differt ab essentia. Et talis differentia sufficit ibi inter proprietatem et subiectum, sicut in creaturis differentia realis. Ad auctoritatem Auicennae "non est de Deo demonstratio", potest exponi: quia non per causam priorem. Vel sic: non per definitionem eius quae sit medium, quia "non habet definitionem".

[1.1.27] [Ad tertium principale] Ad tertiam rationem principalem. Ad maiorem dicendum quod non oportet quodlibet subiectum habere principia priora se, sed principia proprietatum per quae suae proprietates sibi inhaereant, si de ipso sit demonstratio propter quid. De Deo solummodo est demonstratio quia. Et ideo loco talium principiorum sumuntur effectus pro medio, per quos concludimus perfectionem Dei de Deo tanquam per medium notius nobis.

[1.1.28] Quod autem dicit Philosophus subiectum habere principia et partes, uerum est ut in pluribus, non tamen est de necessitate subiecti scientiae. Posset enim forte de unitate esse demonstratio mathematica, quamquam sit primum in genere suo et indiuisibile, et ita in illo genere nec habens principia nec partes.

[1.1.29] Aliter potest dici quod "subiectum scientiae debet habere principia" intelligendum est de principiis complexis, cuiusmodi sunt praemissae demonstrationis. De omni enim subiecto scientiae potest aliquid probari in aliqua propositione quae potest sumi pro praemissa in demonstratione de tali subiecto. Et de tali principio primo oportet praecognosci quia est, hoc est, quia uerum est, I Posteriorum a. Et infra, cap. illo "Non est ex alio genere", enumerat subiectum et passionem. Et prius dicit: "Unum autem dignitates". Et idem uult cap. illo "Difficile": "Omnis scientia demonstratiua circa tria est: genus et quae communes dicuntur dignitates et tertium passiones". Talia autem principia possunt habere effectus illius subiecti de quo est demonstratio pro terminis suis. Sufficit enim ad tale principium quod statim cognoscatur cognitis terminis. Et tale principium potest esse aliquod ad demonstrandum aliquid de Deo.

[3. Opinionis improbatio

[a. Contra opinionem in se]

[1.1.30] Contra istam positionem:

Secundum Philosophum I huius in proemio: sapientia est certissima scientia; certior autem est scientia "propter quid" quam "quia", ex I Posteriorum; ergo metaphysica, quae est proprie sapientia, secundum Philosophum hic in I, est scientia propter quid. De Deo autem non est scientia propter quid ut de primo subiecto, et nulla scientia considerat Deum ut causam, cum nihil causat necessario secundum ueritatem, quidquid sit de Aristotele; igitur neutro modo consideratur Deus in aliqua scientia, nec ut effectus, nec ut principium complexum, certum est; igitur nullo modo, ut concedit responsio ad tertiam rationem.

[1.1.31] Et hoc probatur: certum est quod nihil de Deo scitur per causam priorem ipso. Si autem causa accipiatur pro medio respectu alicuius concludendi de Deo, aut illud concludendum est proprietas absoluta Dei, ut sapientia, potentia, aeternitas, immutabilitas et huiusmodi; aut dicens respectum ad extra, ut appetibile, primum mouens, prima causa et huiusmodi. Siue sic siue sic, oportet illud demonstrabile de Deo esse idem essentialiter ei, eo quod nihil aliud est uerum de ipso. Sed illud quod est idem essentialiter Deo, non habet aliquid aliud a se prius naturaliter ipso causa autem est aliud a causato et prius naturaliter ipso , igitur nihil quod est in Deo potest de ipso aliquo modo per causam ostendi, nec per causam quae sit causa in essendo, nec inhaerendo, quia neutro modo potest esse aliud ab ipso et prius naturaliter. Sed si aliquid tale demonstratur de Deo per effectum, non est demonstratio propter quid, sed quia, ex I Posteriorum.

[1.1.32] |{ Sed ista ratio non mouet. Si enim prius naturaliter et aliud potest esse medium sciendi posterius naturaliter et aliud, hoc non est in quantum "hoc aliud", quia hoc accidit, sed in quantum "hoc", sicut est aliud, ita prius naturaliter et prius notum secundum se, et illud posterius. Sed ita est inuenire in proprietatibus uel attributis diuinis, igitur etc.

[1.1.33] Alia responsio: una proprietas Dei est prior alia ratione. Contra: haec differentia non sufficit ad rationem causae, nec ad prioritatem, nec ad medium demonstrationis. Prima duo patent ex dictis; tertium propter petitionem, quia idem respectu sui diuersimode consideratum potest esse prius et posterius ratione. }|

[1.1.34] Item contra Commentatorem: Deo et Intelligentiis non uidetur esse aliquid commune uniuocum, quia tunc illud in eis distingueretur differentiis, et ita Deus posset definiri. Igitur non potest una scientia esse de Deo et de Intelligentiis, ut de subiecto, quia "una scientia est unius generis", I Posteriorum cap. illo "Certior" etc.

[1.1.35] Item, aliud subiectum ponendum est in metaphysica, sicut ostendetur etiam per Commentatorem quando tangetur opinio Auicennae. Non igitur Deus, quia non possunt esse duo prima subiecta eiusdem scientiae.

[1.1.36] Ad illa igitur quae uidentur facere pro Commentatore soluenda, notandum quod scientia non solum dicitur esse circa aliquid tanquam circa subiectum principaliter consideratum, sed etiam circa causas subiecti. Sicut in Physica tractatur de natura, quamuis nec Commentator nec Auicenna ponat naturam esse subiectum illius scientiae, sed aliquid cuius natura est principium. Similiter, in libro De anima tractatur de definitione animae et passionibus et partibus eius, quamuis subiectum illius scientiae ponatur corpus animatum cuius anima est principium. Similiter, in logica tractatur de multis quae sunt principia syllogismi, quamuis syllogismus ponatur ibi subiectum principale. Et in libro Perihermenias tractatur de nomine et uerbo et oratione, quae sunt principia enuntiationis, quae ponitur subiectum illius libri. Ita in aliis.

[1.1.37] Consimiliter in proposito: circa causas altissimas est consideratio istius scientiae tanquam circa principia subiecti, non autem tanquam circa subiectum principale. Unde habetur in principio VI huius: "Principia et causae quaeruntur entium in quantum entia". Et Philosophus, in principio IV huius, ostendit hanc scientiam esse circa ens ex hoc quod est circa primas causas, quia illae causae sunt causae secundum se effectus primi quod est ens in quantum ens.

[1.1.38] Contra istud: Intelligentiae nihil producunt nisi per motum. Igitur non habent rationem causae nisi mouentis proprie dictae. Igitur non dicuntur considerari ut causae nisi solum in scientia naturali.

[1.1.39] Item, tantum per causam necessariam in causando scitur aliquid de effectu. Deus nullius effectus est talis causa, sed tantum uoluntaria, libere agens.

[1.1.40] Primum argumentum potest concedi. Item, secunda ratio accipit falsum secundum intentionem Philosophi qui posuit Deum esse agens ex necessitate naturae, ut dicit Rabbi Moyses.

[1.1.41] |{ Contra hoc: in hoc I inferius dicitur: "Si Deus est inuidus, omnes reliqui ab ipso erunt infortunati". Hoc non sequitur nisi bonum reliquorum sit ab ipso uoluntarie agente. Si enim necessario agit, quantumcumque inuideat, aget. }|

[1.1.42] Aliud est notandum quod substantiae immateriales et immobiles non pertinent ad considerationem alicuius scientiae particularis. Non naturalis, quia non sunt mobilia; nec mathematicae, quia non quanta. Sed pertinet earum consideratio ad aliquam scientiam superiorem, cuius consideratio abstrahit a motu et a quanto. Unde in ista scientia considerantur non solum tanquam subiecti causae, sed tanquam principales partes subiecti, quae sunt secundum esse abstracta, illa abstractione quae propria est huic scientiae, quae etiam abstractio secundum rationem competit aliis consideratis in hac scientia. Consideratur enim quidquid hic consideratur, non in quantum "quantum", nec in quantum "mobile"; et ita quodlibet consideratum abstrahitur, secundum considerationem, et a quanto et a motu. Et per consequens praecise considerantur hic illa quae secundum esse abstrahuntur ab utroque; huiusmodi sunt substantiae separatae.

[b. Ad auctoritates Aristotelis pro opinione]

[1.1.43] Secundum hoc patet ad auctoritates Philosophi. Dicitur enim haec scientia esse circa altissimas causas et diuina, quia de Deo non tanquam de subiecto sed tanquam de causa subiecti; ita quod de Intelligentiis est tanquam de principalibus partibus subiecti et non causis, quia non causant nisi mouendo; de Deo autem tanquam de causa et non de parte subiecti, quia in nullo uniuocatur cum aliis.

[1.1.44] |{ Contra: si Deus nihil causat, secundum intentionem Aristotelis, nisi mouendo, igitur non considerabitur hic de Deo, ut de causa.

[1.1.45] Responsio: Deus est causa substantiarum separatarum non per motum; et omnium aliorum, non tantum in quantum mobilia uel quanta, sed in quantum entia, licet non sine motu, secundum Aristotelem. Intelligentia nullius est causa nisi in quantum mobile.

[1.1.46] Notandum uero quod in quaestione 8 infra, qui diceret partem affirmatiuam illius quaestionis quod tantum ad metaphysicum pertinet considerare quiditates rerum etiam in particulari, deberet dicere quod non tantum hic consideratur Deus ut causa, sed angelus, sol, ignis, et omnia agentia, si sint causa alicuius secundum entitatem. Quod quidem oportet ponere, quia aliter nihil causant, ut arguitur in illa quaestione de cognitione, sic arguo de creatione.

[1.1.47] Responsio: Deus in quolibet causat entitatem; quodlibet aliud agens talitatem entitatis. De hoc alibi.

[1.1.48] Si teneatur in quaestione 8 pars negatiua, tunc nulla causa particularis entitatis est hic consideranda, sicut nec hoc ens secundum quod hoc ens. Sed sicut tantum consideratur hic ens secundum quod ens in communi, ita tantum illud consideratur pro causa subiecti quod est causa entis in communi; illud est tantum Deus. Hoc tenes nisi forte ponas Intelligentias non tantum in quantum entia, sed in quantum Intelligentias hic considerari, ut praedictum est ibi: "Aliud est notandum" etc.

[1.1.49] Si enim de Intelligentiis, in quantum Intelligentiae, est aliqua scientia possibilis, et non ista nec naturalis, nec mathematica ut patet , igitur insufficiens est diuisio Philosophi, in VI huius, scientiae speculatiuae in tria membra. Et ita uidetur quod Intelligentiae, in quantum huiusmodi, pertineant ad considerationem metaphysicae.

[1.1.50] Sed contra: ens secundum se ita abstrahit ab immaterialibus sicut a materialibus; ergo ista scientia, quae per se est de ente in quantum ens, non magis est de istis secundum propriam rationem quam de illis.

[1.1.51] Confirmatur: quia omnis conclusio propria huius scientiae est praemissa ita ad concludendum de immaterialibus sicut de materialibus; ergo ista subalternat sibi aequaliter utramque scientiam. Nec ualet illa ratio quae ponitur prius ibi "Aliud est notandum", quia ista scientia, sicut considerat aliqua in quantum abstracta a materia, ita etiam in quantum abstracta ab immaterialitate; ergo "considerabit illa quae in exsistendo habent hanc abstractionem ab immaterialitate" non sequitur.

[1.1.52] Confirmatur hoc: quia substantia, quam tu ponis subiectum, diuiditur in materialem et immaterialem, sicut in species oppositas; scientia autem de genere aequaliter uidetur esse de duabus speciebus proximis.

[1.1.53] Conceditur secundum illud quod tenes ad 8 quaestionem, quod non plus est haec scientia de Intelligentia in quantum Intelligentia quam de igne in quantum ignis, nec ut de causa, nec ut de subiecto, quia secundum te de neutro. Sicut, secundum oppositum quaestionis 8, de utroque est utroque modo si utrumque causat aliquid in quantum ens.

[1.1.54] Sed quomodo tunc saluas diuisionem in VI de triplici scientia speculatiua?

[1.1.55] Item, quomodo est circa altissimas causas, si tantum est circa Deum ut circa causam? Responsio: Deus dicitur "causae" propter multiplicem rationem causalitatis in ipso.

[1.1.56] Ad Philosophum patet responsio inferius de diuisione scientiarum speculatiuarum. Tenet enim de illis quae a nobis per rationem naturalem possunt tradi, non de omnibus possibilibus ex parte naturae scibilium.

[1.1.57] Euasio: quod scientia de genere est de prima specie sub propria ratione, non de secunda specie. Tunc haec est de Intelligentia ut de prima specie substantiae, non ut de causa. }|

[1.1.58] [Responsio prima] Ad auctoritatem primam VI huius dicitur quod secundum Philosophum I Posteriorum cap. illo "Certior autem": "Scientia altera est ab altera, quorumcumque principia neque ex eisdem neque ex alteris sunt". Distinguuntur ergo scientiae non solum penes diuersa subiecta, sed etiam penes diuersa principia. Et forte haec distinctio per principia est prior et essentialior, quamquam per subiecta aliquando fiat distinctio, sicut probat auctoritas illa III De anima. Sic igitur potest intelligi illa distinctio trium scientiarum speculatiuarum, VI huius, quod licet duarum, naturalis scilicet et mathematicae, ponantur ibi subiecta distinguentia uel forte principia tamen huius scientiae ponuntur ibi principia, non subiecta, per quae ab aliis distinguuntur.

[1.1.59] [Secunda responsio] Aliter potest dici quod ista scientia considerat omnia illa quae et aliae scientiae particulares, licet sub ratione communiori et magis abstracta. Aliqua tamen considerat quae in aliis non considerantur, quibus conuenit tanta abstractio in essendo quanta non conuenit consideratis in aliis scientiis. Et ideo quando distinguitur haec scientia ab aliis, conuenienter hoc fit per illa considerabilia in quibus non conuenit cum aliis scientiis, sed in quibus distinguitur. Unde haec scientia est "circa separabilia et immobilia", non tanquam circa subiecta, sed tanquam circa principales partes subiecti, quae non participant rationem subiecti alicuius alterius scientiae.

[1.1.60] [Tertia responsio] Respondetur tertio modo sic: haec scientia est circa "immobilia et separabilia". Hoc est, circa quaecumque sit, circa illa est considerata sub istis rationibus, abstractione scilicet a motu et a materia naturali quae est principium generationis et corruptionis. Sicut mathematica dicitur esse circa immobilia, non quia quanta in essendo sint omnino immobilia, sed quia scientia mathematica considerat illa sub ratione priori, abstrahendo a motu.

[1.1.61] [Ad caeteras auctoritates] Ad alias auctoritates VI patet quod haec scientia potest dici theologia, non a subiecto sed a causa, sicut naturalis scientia dicitur a natura, quae non est subiectum illius scientiae, sed principium subiecti.

[c. Ad rationes pro opinione Auerrois]

[1.1.62] Ad primam rationem patet quod substantiae separatae hic considerantur et qualiter. Quia non ut causae, sed tanquam principales partes subiecti quae sic sunt abstracta in essendo, sicut omnia hic considerata abstrahuntur secundum considerationem.

[1.1.63] Ad aliam rationem. Ad maiorem dici potest quod scientia, quae est de multis attributis ad unum primum, maxime est de illo primo ut de subiecto si illud primum habet condiciones requisitas ad subiectum in tali scientia puta si scientia sit propter quid et tale primum habeat aliquid demonstrabile de eo per causam. Ita non est in proposito, cum haec sit scientia propter quid, et de Deo nihil per causam demonstretur.

[1.1.64] Confirmatur illa ratio: quia quando aliqua attribuuntur ad alia, ut ad prius et posterius, simpliciter prima consideratio est de illis ut attribuuntur ad simpliciter primum. Accidentia omnia attribuuntur immediate ad substantiam, sed ad Deum ut ad prius, quia et ipsa substantiagenus attribuitur ad Deum; ergo simpliciter prima consideratio de entibus est de illis ut attribuuntur ad Deum, non ad substantiam. Ergo Deus est simpliciter primum subiectum.

[1.1.65] Responsio: simpliciter prima consideratio est de entibus, in quantum attributa ad Deum, non ut subiectum (quia non potest habere condiciones subiecti scientiae propter quid), sed ut ad causam.

[1.1.66] Aliter arguitur: simpliciter primum, cui omnia attribuuntur, est Deus; igitur illud est subiectum primae scientiae.

[1.1.67] Responsio: sequeretur si haberet alias condiciones subiecti scientiae. Sed quid sit illud primum ad quod omnia alia attribuuntur, quod sit hic ponendum subiectum principale, dicetur in consequentibus. Et Philosophus in IV, ubi allegatum est, concludit statim: "Ergo si hoc est substantia, substantiarum oportet principia et causas habere philosophum". Unde illud primum ponit substantiam, non Deum. Et idem habetur in principio VII.

[B. Opinio Auicennae 1. Opinionis expositio]

[1.1.68] Alia est opinio Auicennae quod primum subiectum huius scientiae est ens in quantum ens.

[Argumenta ex auctoritatibus] Hoc uidetur Philosophus probare in principio IV huius: "Est scientia quaedam" etc., ubi secundum Commentatorem intendit stabilire subiectum istius artis, ad quod innuitur ibi talis ratio: quia metaphysica considerat primas causas, ut probatum est in I huius, ideo debet considerare effectum secundum se primarum causarum. Primae autem causae sunt causae secundum se entium in quantum entia; ergo ens in quantum ens consideratur hic tanquam subiectum.

[1.1.69] Item, VI huius, postquam distinxit tres partes scientiae speculatiuae, mouet dubitationem: "Utrum prima philosophia sit uniuersalis aut circa aliquod genus". Et uidetur soluere quod uniuersalis. Et in fine solutionis dicit: "De ente in quantum ens, huius erit utique speculari".

[1.1.70] Item, ibidem dicit: "Si non est substantia altera praeter natura consistentes, tunc physica erit prima scientia", quia physica esset tunc de omnibus entibus, sicut nunc est de omnibus naturalibus, quia tunc omnia entia essent naturalia. Sed nunc est ita de omnibus naturalibus quod primum subiectum eius est aliquod commune omnibus naturalibus, et non aliquod primum ad quod omnia alia attribuuntur, sicut patet per Auicennam I Metaphysicae, cap. 2 et I Physicae suae cap. 1, et Commentatorem IV huius, commento 1, et secundum alios loquentes de subiecto. Subiectum igitur primae scientiae est communissimum, alioquin non uidetur ualere consequentia Aristotelis.

[1.1.71] Item, hic dicit Commentator in proemio III huius: "Subiectum utriusque scientiae est ens simpliciter", huius scilicet et scientiae disputatiuae.

[1.1.72] [Argumenta ex ratione] Item, ad hoc uidetur esse ratio: tum quia oportet esse aliquam scientiam per se considerantem communissima, sine quibus non possunt particularia cognosci. Tum quia passiones hic consideratae puta unum et multa, potentia et actus, et similia non uidentur esse alicuius determinati primo, sed cuiuslibet in quantum ens. Illud autem uidetur primum esse subiectum et proprium cuius primo sunt passiones quae per se considerantur in scientia.

[1.1.73] Item, si ista scientia esset de aliquo genere determinato, quod quidem genus haberet aliquid superius ad ipsum, tunc alia esset scientia superior et prior ista; consequens falsum ex VI huius. Probatio consequentiae: quia illud superius haberet aliquam passionem demonstrabilem de ipso in alia scientia. Ergo eadem passio esset demonstrabilis de subiecto illius scientiae, accipiendo pro medio illud cuius primo est. Et ita illa scientia de subiecto communiori demonstraret aliquid tanquam conclusionem, quod acciperetur hic pro principio, et ita illa scientia prior et superior ista.

[2. Responsio ad rationes principales secundum opinionem Auicennae]

[1.1.74] Secundum opinionem Auicennae ad argumenta responderi potest.

Ad primum, quod minor est falsa. Ad probationem, cum arguitur de aequiuocatione entis, hoc uidetur negandum secundum Auicennam I Metaphysicae cap. 5, ut prius allegatum est in lectione ibi: "Nunc propositio ad propositum est applicanda" et cap. 2 d. Et ad auctoritatem Porphyrii et consimiles pro alia parte, respondetur in IV quando quaeretur de aequiuocatione entis.

[1.1.75] Et ad aliam probationem, cum dicitur "ens non habet quid quia est transcendens", responsio: hoc concluderet aequaliter de omni generalissimo, quia nullum generalissimum habet quiditatem proprie dictam. Tamen quodlibet habet quid; tum quia habet essentiam; tum quia alias non praedicaretur in quid de aliquo. Unde probatio illa est insufficiens, scilicet "si non habet definitionem proprie dictam, non habet quid"; non sequitur nisi de quiditate speciei, cuius proprie est definitio.

[1.1.76] Ad aliam rationem responsio: ens in quantum ens potest habere passionem aliquam quae est extra essentiam eius in quantum est ens. Sicut esse unum uel multa, actu uel potentia, est extra essentiam cuiuslibet in quantum est ens siue quid in se. Tamen ens, acceptum secundum quamcumque rationem generaliter, praedicatur de quolibet "in quid", et est de essentia cuiuslibet.

[1.1.77] Per hoc patet ad aliam rationem, quia ens praedicatur "in quid" de quolibet accepto ut quid est, non tamen accepto secundum quamcumque rationem, secundum quam est passio entis.

[1.1.78] Ad tertiam rationem dicendum: cum dicitur "principia entis in quantum ens", non intelligitur ly "in quantum" reduplicatiue ita quod denotet causam, sed specificatiue, ut is sit sensus: entis in quantum ens, id est, entis secundum suam entitatem.

[1.1.79] |{ Sicut dicimus "hoc uidetur in quantum album", hoc est, secundum suam albedinem. Consequentia autem non ualet ab "in quantum" ad "uniuersale" nisi quando tenetur reduplicatiue. Entia enim non solum sunt causata secundum aliqua posteriora ipsa entitate, sed etiam secundum suam entitatem, ita quod "in creatis entitas est primum causatum". Per hoc tenet ratio in principio IV: "Quoniam autem".

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: De hoc amplius in principio IV sicut
  exponitur ibi Extra

[1.1.80] Vel aliter tenet, quia hic consideratur causa entis in communi, scilicet Deus, cuius primus effectus est esse. Et nota quod primae causae sciendi sunt primae propositiones immediatae. Alio modo primae causae, non tantum sciendi sed essendi, dicuntur media in demonstratione, quae causant passionem in esse et in cognosci de subiecto. Alio modo dicuntur causae essendi, non tamen forte proprie sciendi aliquid de subiecto quia non sunt medium in demonstratione, sed principia intelligendi subiectum quia pertinent ad "quid" subiecti. Ita quod intelligendo illud "quid", illae causae intelliguntur sicut intrinsecae illi quiditati (ut materia uel forma); uel extrinsecae: illae prius intelliguntur subiecto, sed non intelliguntur intra quiditatem subiecti.

[1.1.81] Haec scientia est circa primas causas primis duobus modis, quia illi duo modi non differunt nisi penes totum et partem, propositionem et terminum. Et de communissimis fiunt propositiones primae, et communissima sunt prima media in demonstratione. Isto modo entis in quantum ens sunt principia, tenendo "in quantum" reduplicatiue etiam licet ens sit uniuocum ad omnia.

[1.1.82] Aliis duobus modis non est ista scientia circa primas causas entis, in quantum ens tenetur reduplicatiue, quia non omnis entis sunt causae extrinsecae, ut patet; nec intrinsecae, quia non simplicium; sed sic oportet "in quantum" teneri specificatiue.

[1.1.83] Ubi notandum quod quattuor causae, in quantum quaelibet in suo genere dat esse circumscribendo rationem motus et mutationis, pertinent ad metaphysicum: materia et forma in quantum sunt partes essentiae. Efficiens in quantum dat esse, circumscribendo motum licet enim non ageret nisi mouendo, tamen ratio dantis esse prior est ratione mouentis. Finis in quantum res secundum sui entitatem ad illud ordinatur licet non possit illud attingere nisi per motum uel operationem; prior tamen est ratio ordinis secundum esse quam secundum operationem. }|

[1.1.84] Aliter dicitur ad hoc, quod cum dicitur "entis in quantum ens sunt principia", non intelligitur nisi de ente creato. Et si concludatur "ergo cuiuslibet entis talis sunt principia", nihil mali accidit de tali ente.

[3. Replicatio ad argumenta supra dicta]

[1.1.85] Contra responsionem ad primum. Supponatur quod ens non possit habere conceptum communem ad decem genera propter auctoritates Philosophi et rationes quae tanguntur in principio IV. Tunc cum unius scientiae sit unum subiectum, ex I Posteriorum, et probatur sic: secundum unum habitum conuenit operari uno actu; unus autem actus intelligendi non potest esse nisi circa unum obiectum (non enim potest esse unus actus intelligendi circa omnia attributa ad unum, quia tunc unum esset intelligere omnium entium, cum omnia attribuantur ad unum primum); sequitur ergo quod oportet ponere aliquod unum ens, cui alia attribuantur, proprium subiectum ex cuius unitate sit scientia una.

[1.1.86] Item, contra responsionem ad secundum: si ens secundum totam communitatem suam ad decem genera haberet aliquam proprietatem, puta a, sequuntur duo inconuenientia:

[1.1.87] Unum quod ens secundum totam communitatem suam sit extra essentiam illius a, sicut subiectum extra essentiam illius passionis, cum cadat in definitione passionis tanquam additum, ex VII huius. Et ita ens secundum totam communitatem suam non praedicatur in quid de quolibet.

Aliud inconueniens: quod a esset passio sui si ens aliquo modo praedicaretur in quid de a; quidquid enim est passio superioris, et inferioris, licet non primo. Et per consequens a esset demonstrabile propter quid de se ipso per ens tanquam per medium. Quia passio, quae est primo superioris, est demonstrabilis propter quid de quolibet inferiori per illud superius tanquam per medium. Ergo a esset simpliciter notius de ente quam de se ipso, et esset proprie quaestio: "propter quid a est a?", quia esset terminabilis per demonstrationem propter quid, quod est contra Philosophum VII huius, cap. ultimo. Videtur ergo quod ens secundum totam communitatem ad decem genera non sit subiectum alicuius scientiae.

[1.1.88] Si dicatur ad hoc quod ens in communi, secundum quod ens, dicitur habere in communi aliquam passionem, quia quodlibet ens in quantum ens habet aliquam passionem extra essentiam suam; (aliud est enim in quolibet entitas eius, aliud unitas uel actualitas), contra istam responsionem dupliciter:

Primo, uidetur concedere propositum quod ens secundum totam communitatem sui non sit subiectum, quia non habet sic passionem, licet quodlibet particulare ens consideratum secundum quiditatem suam habeat aliquam passionem.

Secundo, quia sequitur idem esse passionem sui, uel circulariter idem esse passionem et subiectum, quorum utrumque est impossibile. Probatio consequentiae: cum omnia entia sint finita (accipiantur, gratia exempli, tria a b c), secundum responsionem quodlibet illorum habet passionem. Sit ergo b passio a, et c passio b. Si c habet aliquam passionem, aut igitur se ipsum, et hoc est unum inconueniens; aut a uel b, et ita est circulus, et ita est aliud inconueniens.

[1.1.89] Responsio ad haec: Sit a unitas, b actualitas: neutrum sequitur inconueniens. Unitas enim est aliquod ens in actu denominatiua praedicatione. Similiter actualitas est aliquod unum denominatiua praedicatione. Nec est hic circulus, quia unitas in uniuersali denominatur ab actualitate aliqua, et ita actualitas in communi non denominatur ab unitate in communi, sed actualitas in communi aliqua unitate.

[1.1.90] Contra: si unitas in communi denominatur ab aliqua actualitate sicut a passione, ergo et quaelibet unitas, licet non primo, quia passio communioris est passio cuiuslibet inferioris, licet non primo. Et actualitas in communi denominatur ab aliqua unitate sicut a passione, secundum responsionem. Ergo aliqua eadem unitas respectu actualitatis est subiectum et passio.

     [II. Quomodo substantia potest esse subiectum Metaphysicae

A. Expositio opinionis]

[1.1.91] Propter istas rationes uidetur concedendum quod ens, secundum totum ambitum suum prout dicitur de decem generibus, non sit hic subiectum. Tum quia nullam unitatem habet maiorem quam habeant decem praedicamenta, cum non habeat conceptum communem ad illa, licet accidentia attribuantur ad substantiam. Tum quia secundum totam communitatem suam non potest habere aliquam proprietatem ut probatum est dupliciter propter diuersitatem essentialem passionis a subiecto, et quia idem foret passio sui uel circulus foret in passionibus et subiectis, quod est contra Philosophum I Posteriorum, cap. "De statu principiorum": "Non est hoc huius qualitas et illud huius", ubi sequitur de qualitate: "Nullum aliorum", scilicet subiectorum, "nisi secundum accidens praedicabitur".

[1.1.92] Ex his sequitur quod oportet ponere aliquod unum, quod potest habere proprias passiones de ipso demonstrabiles propter quid, esse subiectum huius scientiae, quia haec est scientia una et scientia propter quid. Oportet etiam illud unum esse primum ens ad quod omnia alia attribuuntur, alioquin non considerat ista scientia de omnibus entibus. Probatio consequentiae: omnis enim scientia considerans multa per se non ut passiones uel causas, uel est de communi ad illa ut de subiecto, uel de primo ad quod alia attribuuntur. Consequens autem probatum est esse contra intentionem Philosophi supra, quando arguitur pro opinione Auicennae. Illud autem quod habet omnes illas condiciones non est nisi substantia; illud ergo ponendum est hic proprium subiectum.

[1.1.93] Istud confirmatur per Philosophum in IV, ubi postquam distinxit ens, et qualiter ista scientia considerat omnia entia, quia una scientia est omnium dictorum ad unum, subdit: "Ubique uero primi proprie est scientia, ex quo alia pendent et propter quod dicuntur". Et concludit ex hoc: "Ergo si hoc est substantia, substantiarum oportet principia et causas habere philosophum".

[1.1.94] Item, in principio VII, postquam probauit substantiam esse primum entium cognitione, definitione et tempore, concludit: "Quapropter nobis maxime et primum et solum, ut est dicere, de sic ente", scilicet de substantia, "speculandum est". Bene autem dicit "solum ut est dicere", quia non solum considerat ista scientia de substantia, quamuis illud solum sit principale subiectum, sed considerat etiam de omnibus aliis in quantum attributa sunt ad substantiam.

[1.1.95] Item, in IV, cap. 2, dicit Philosophus quod "tot partes sunt philosophiae, quot substantiae", innuens per hoc quod secundum distinctionem substantiae, ut principalis subiecti, distinguitur scientia haec.

[1.1.96] Omnes autem auctoritates, quae adductae sunt prius, quod haec scientia est de ente in quantum ens, concedendae sunt hoc modo: quia scientia quae est de primo aliquo tanquam de proprio subiecto, considerat etiam de attributis ad primum, non tanquam de principali subiecto, sicut exemplificat Philosophus, IV de sano. Unde in principio IV, ubi principaliter praefigit subiectum secundum Commentatorem, postquam dixit hanc scientiam esse de omnibus entibus, subdit exponendo se quid sit proprium subiectum, quia primum "ex quo alia dependent", ut praeallegatum est. Non solum autem est substantia primum, sed et passiones hic consideratae communes primo ei insunt, et per naturam eius attribuuntur aliis posterioribus. Alia etiam a substantia non solum hic considerantur tanquam passiones demonstrabiles de substantia, sed etiam in quantum quaedam entia in se habentia passiones; unde et passiones ipsorum de ipsis in hac scientia possunt demonstrari. Non est enim inconueniens passionem alicuius subiecti prioris posse esse subiectum alicuius passionis posterioris, sicut apparet in accidentibus ordinatis; duplici enim ratione considerantur accidentia in ista scientia. Unde omnes rationes ad utramque partem adductae concludunt unam ueritatem. Primae quod haec est de omnibus entibus. Aliae quod non de omnibus istis tanquam de uno, nec de aliquo communi omnibus istis, sed de aliquo primo ad quod alia attribuuntur.

      [B. Instantiae contra hanc opinionem earumque refutatio]

[1.1.97] |{ Sed contra praedicta instatur: si enim substantia ponatur subiectum in metaphysica, de qua passiones metaphysicales ostenduntur, dic ubi demonstratur aliqua conclusio de substantia? Dices quod in principio VII, ubi ostenditur quod substantia est primum ens tripliciter.

[1.1.98] Contra: cuius generis est ista passio demonstrata de substantia? Non quantitatis, quia quantitas non inest omni substantiae; nec alicuius generis posterioris, quia illa omnia praesupponunt quantitatem.

[1.1.99] Respondeo quod haec passio, scilicet "primum omnium", est relatio; et relatio non praesupponit quantitatem. Quia substantia, si non est prima nisi ut est sub quantitate, ergo non est prior quantitate, sicut homo albus non est prior albedine.

[1.1.100] Contra: in V huius ponuntur tres modi relationum tantum, qui praesupponunt quantitatem.

[1.1.101] Item, per quod medium fiet demonstratio demonstrans passionem de substantia in communi? Non per definitionem, quia eam non habet et tamen ponitur quod potissima demonstratio est per definitionem , ergo haec non est certissima scientia.

[1.1.102] Item, per differentiam, ut medium, nihil uidetur demonstrari de substantia. In qua enim figura hoc fieret?

[1.1.103] Ad hoc potest dici quod forte de subiecto scientiae proprie dictae sunt multa uera, quae accipiuntur de libro Posteriorum. Illud enim est subiectum conclusionis demonstrationis qua concluditur passio eius de ipso. Sed accipiendo scientiam aliter, prout est una aggregatio tradita de cognitione multorum cognoscibilium, simplicium et complexorum, principiorum et conclusionum sicut geometria dicitur una scientia , sic subiectum scientiae dicitur unum commune ad omnia illa subiecta scientiae proprie dictae, uel unum primum ad quod omnia alia attribuuntur. Pone enim unam scientiam demonstrantem de figura omnes passiones eius in communi; aliam quae demonstret omnes passiones specierum figurae de ipsis. Haec uidetur subalterna primae, nec in hac aliqua passio ostenditur de figura in communi, et tamen huius subiectum uidetur esse figura in communi, quia illud solum est commune ad omnia considerata in illa scientia. Si haec distinctio est bona, Deus potest poni hic subiectum sicut in theologia, licet nulla passio de se sit demonstrabilis, quia omnia considerata hic reducuntur ad ipsum ut ad simpliciter primum.

[C. Quaestiuncula subordinata: Suntne aliqua principia de posterioribus consideratis in Metaphysica?]

[1.1.104] Sed siue Deus siue substantia ponatur hic subiectum, numquid de aliis posterioribus hic consideratis sunt aliqua principia simpliciter?

Videtur quod non:

Quia omnia posteriora, quoad quodlibet quod inest eis, habent causam.

[1.1.05] Responsio: de posterioribus uere sunt principia complexa, propositiones scilicet immediatae. Ita enim immediate inest definitio numeri numero sicut anguli angulo. Unde in V, cap. "De per se": "Hominis multae sunt causae", sed quare homo est homo, nulla. Tunc concedo quod posteriora sunt causata secundum se, et quidlibet sui simpliciter; tamen compositiones aliquae de eis non habent alias compositiones priores causas ueritatis per quas possunt demonstrari, alioquin esset tantum unum principium proprium in una scientia, in quo definitio subiecti de ipso praedicaretur.

[1.1.106] Contra: per principium aliquod de quantitate demonstrantur passiones quantitatis sicut per principium de substantia passiones substantiae. Igitur si principia sint aeque prima, quia nullum est causa alterius, et conclusiones erunt aeque primo scibiles, et ita aeque primo est scientia haec de substantia et quantitate.

[1.1.107] Item, numquid aliqua ueritas complexa increata est causa ueritatis complexae creatae, sicut incomplexa incomplexae, cum nulla sit Deus?

[1.1.108] Ad primum: quod principia non sunt aeque prima, licet nullum alterius ueritatis sit causa, sicut patet de unitate et puncto. Nec etiam ambo secundum se aeque nota, quia principia sunt notiora quae habent terminos notiores, et termini unius sunt notiores naturaliter terminis alterius; ita etiam una est uerior alia. Unde immediatorum est ordo in ueritate, licet non causalitas. Sic etiam est de articulis fidei, quorum non omnes sunt aeque primi, quia non sunt de Deo immediate. Et tamen omnes simpliciter sunt principia theologiae et simpliciter indemonstrabilia.

[1.1.109] Ad secundum: ueritas complexa causatur a Deo, quia termini causantur a Deo, qui sunt causa ueritatis complexae. Sed non quia "Deus est Deus" ideo "homo est homo", licet a Deo sit homo.

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota hic quinque. Primum de ordine nouem
  generum accidentium inter se: quare specialiter relationis ad alia?
  Secundum de medio demonstrationis potissimae. Tertium de distinctione
  scientiae. Quartum, iuxta hoc, quomodo Deus potest poni subiectum? Et
  hic quaere ad solutionem primi argumenti contra opinionem Commentatoris.
  Illud enim concludit contra subiectum theologiae. Tam enim ratio faciens
  fidem conclusionis ex praemissa credita quam demonstratio concludit
  aliquid de subiecto per medium aliud ab extremis. Quintum, quomodo est
  ordo principiorum immediatorum?

[III. Quomodo Deus potest esse subiectum metaphysicae]

[1.1.10] Tenendo quod Deus sit hic subiectum, aliter est hoc ponendum quam ponit Auerroes.

Circa quod duo sunt facienda. Primo ostendetur quomodo peccant Auerroes et Auicenna in opinionibus suis, et secundo dicetur modus quo Deus potest poni subiectum in metaphysica.

[A. Quomodo peccant Auerroes et Auicenna]

[1.1.111] Circa primum sciendum quod Auicenna et Auerroes habent hanc propositionem communem: "nulla scientia probat suum subiectum esse". Secundo, Auicenna dicit tantum philosophiam primam posse probare Deum esse, non naturalem. Tertio, Auerroes ponit e contra quod tantum in scientia naturali hoc declaratur, non in prima philosophia. Quarto, Auicenna ponit Deum non esse subiectum in metaphysica. Quinto, Auerroes ponit genus entium separatorum ibi esse subiectum.

[1.1.112] Contra primum istorum arguitur sic: scientia quia demonstrat suum subiectum esse, quia per effectum demonstratur aliquid de causa sic: ex hoc enim quod effectus non potest esse sine tali condicione in causa, effectus non potest esse sine esse causae; ergo causa est. Patet etiam quod primum conclusum de causa per effectum est esse; sed scientia quia praesupponit conceptum aliquem apud intellectum de subiecto, et de illo conceptu arguit primo quod sit, secundo quod alia sibi insunt.

[1.1.113] Contra secundum et tertium simul: omnis proprietas considerata de effectu, quam impossibile est sibi inesse nisi talis causa sit, concludit causam esse "quia"; sed tam proprietas considerata in scientia naturali quam in ista de effectu non potest sibi inesse nisi primum mouens sit et nisi primum ens sit; ergo utraque scientia potest probare ipsum esse. Tamen ista immediatius, quia generales proprietates entis creati, secundum quod considerantur hic, magis ducunt in cognitionem positiuam perfectionum primi entis per excellentiam quam speciales condiciones consideratae in aliis scientiis. Quia illae magis ducunt in cognitionem priuatiuam uel aliquam positiuam minus excellentem; minus enim excellens uidetur primitas mouendi tantum quam esse primum ens simpliciter. Unde uterque negetur quoad secundum et tertium, sed magis Auerroes. Hoc etiam probatur specialiter contra ipsum, quia tunc illa quae est simpliciter conclusio in physica, esset hic simpliciter prima propositio omnino indemonstrabilis, et ita physica esset prior ista.

[1.1.114] Si dicas: hic non demonstratur propter quid, nihil ad b. Nec in physica. Igitur aequaliter negatur hoc posse demonstrari ibi, sicut hic.

[1.1.115] Contra quartum sunt ratio fundata super auctoritatem Philosophi VI Metaphysicae et ultima ratio adducta pro opinione Auerrois cum confirmatione illius rationis posita in responsione ad eam.

[1.1.116] Item, contra ipsum arguitur sic: Auicenna concedit quod metaphysica est de Deo cum consideret de ipso, et quod est de ente in quantum ens. Sed metaphysicus non intendit considerare de Deo propter considerationem entis in quantum ens, quia Deus non est principium cognoscendi ens in scientia quia.

[1.1.117] Similiter, tunc ultimus finis huius scientiae non esset speculari causas altissimas et primas, nec in actu sapientiae principali esset felicitas naturalis; ergo metaphysica principaliter considerat de ente propter primum ens. Sed illud est subiectum in scientia, cuius cognitio principaliter quaeritur quantum ad proprietates et perfectiones eius, et etiam quantum ad esse in scientia quia; ergo etc.

[1.1.118] Ex hac ratione patet quod Deus non consideratur hic ut principium subiecti; sic enim non consideratur aliquid in aliqua scientia nisi sit principium sciendi subiectum in illa, cuiusmodi est nomen respectu propositionis, et natura respectu entis naturalis. Unde glossa ad dicta Aristotelis de VI Metaphysicae, adducta pro opinione Auerrois, parum ualet.

[1.1.119] Rationes etiam pro Auicenna principales, de "quia est" et "quid est", nihil ualent, cum metaphysica necessario sit scientia quia de Deo, secundum omnes, quia Deus non est aliter a nobis cognoscibilis.

[1.1.120] Rationes uero de passione et principiis bene solutae sunt prius in sustinendo opinionem Commentatoris.

[1.1.121] Ratio uero pro Auicenna, facta contra Commentatorem superius, non ualet. Licet enim metaphysica, considerata a parte scibilium, hoc est, si sic sciretur sicut scibilia nata essent sciri, esset scientia propter quid, tamen metaphysica, ut est a nobis scibilis, est necessario scientia quia de Deo, ut patebit. Primam depingit Philosophus; uix secundam tradit.

[1.1.122] Ad illud etiam quod arguit Henricus in Summa, XIX, 1, quod "subiectum in scientia debet esse primum scitum", sub cuius ratione omnia alia sciuntur, sicut obiectum respectu potentiae; Deus autem non cognoscitur hic nisi ex effectibus, quia non ex eius cognitione cognoscuntur alia, respondeo quod est uerum de primo scito, primitate principalitatis et intentionis, non exsecutionis. Patet de nomine et uerbo in Perihermenias.

[1.1.123] Item, potest sic argui: notitia scientiae et habitus scibilis uirtualiter includitur in notitia subiecti primi et formalis illius habitus, quia in eius notitiam omnia posteriora reducuntur secundum eorum cognitionem. Si ergo ens, et non Deus, ponitur subiectum in metaphysica, sequitur quod notitia sapientialis, quae habetur in metaphysica, uirtualiter includitur in notitia entis. Sed impossibile est cognitionem perfectiorem includi uirtualiter in cognitione imperfectiori. Ergo cognitio entis perfectior est quam cognitio circa Deum et substantias separatas. Cum igitur in cognitione Dei et substantiarum separatarum ponatur felicitas naturalis, ut patet X Ethicorum, sequitur quod felicitas consistit in cognitione entis in quantum ens, quod falsum est, cum illa sit imperfectissima. Sic igitur patet improbatio quarti, et quomodo positio contraria sustineretur, de quo magis patebit inferius, et quomodo ad illa pro quarto respondetur.

[1.1.124] Sed contra positionem contrariam sunt dubia alia a praedictis, quae inferius tangentur post responsionem ad quaestionem.

[1.1.125] Contra quintum superius argutum est de uniuocatione, quoniam Deo et Intelligentiis non uidetur esse aliquid commune uniuocum secundum communem opinionem; ergo non potest esse aliqua una scientia de aliquo communi Deo et Intelligentiis.

[1.1.126] Confirmatur: quia in nullo speciali magis uniuntur Deus et substantiae separatae quam Deus et substantiae corporeae. Ergo si propter aliquam unionem sit totum illud genus entium ponendum unum subiectum, pari ratione et genus substantiarum corporearum.

Et confirmatur: quia scientia communis non magis est de una specie quam de alia.

[1.1.127] Si uero dicatur quod sit una scientia de illis separatis propter unitatem attributionis, igitur primum erit per se subiectum, uel igitur non magis in speciali de Intelligentiis quam de corporalibus nisi forte quia sunt nobiliora entia, et immediatius attribuuntur ad primum; aut nisi dicatur quod de cognoscibilibus de ipsis in speciali non est a nobis specialis scientia tradenda , et ideo magis congrueret illud modicum, quod de eis est loquendum, dicere in scientia de primo. Tamen quantum est ex natura scibilis, ita esset diuersa scientia a metaphysica sicut de substantia corporea.

[1.1.128] Et secundum hoc, diuisio Philosophi de scientiis speculatiuis, VI huius, tenet de traditis et a nobis rationabiliter tradendis, non de omnibus ex parte naturae scibilium. Igitur Intelligentiae non sunt hic subiectum nec pars, sed hic sunt considerandae propter propinquitatem ad primum, cum hoc quod de eis modicam possumus habere notitiam naturalem.

[1.1.129] Ad omnes auctoritates Philosophi pro quinto dicendum quod uocat Deum "primas causas" propter multas perfectiones causalitatis, quia angeli secundum ipsum nihil causant nisi mouendo. Ad illud pro illo, patet ex dictis responsio.

      [B. De modo quo Deus potest poni subiectum metaphysicae]

[1.1.130] His sic pertractatis, uidendum est de principali proposito, quomodo scilicet Deus potest esse subiectum metaphysicae.

[1.1.131] Et dicendum est quod, supposita distinctione scientiae prout dicitur habitus conclusionis et prout dicitur aggregatio multorum habituum, tam principiorum quam conclusionum, aliquam tamen conuenientiam habentium de qua distinctione patet, scilicet quaestione prima VI huius, Deus potest esse subiectum huius scientiae primo modo propter quid, tam secundum responsionem ad secundam rationem principalem secundum opinionem Commentatoris, quam secundum illam additionem quae superius posita est ad impediendum rationem primam factam contra opinionem Commentatoris. Quoniam sicut ibi dictum est: "si prius naturaliter et aliud potest esse medium sciendi posterius naturaliter et aliud, hoc non est in quantum "aliud", quia hoc accidit, sed in quantum "hoc"," ut ibi patet. Et ideo non cogit illa ratio prima facta contra opinionem Commentatoris.

[1.1.132] Similiter potest esse subiectum primo modo in scientia quia. Supposito enim quid dicitur per nomen, si tale est causa talis effectus, ex effectu potest concludi tale, et esse, et hoc esse, et hoc tam quantum ad essentialia quam quantum ad proprietates, et hoc demonstratione quia. Sed nihil potest sic concludi de ipso ex effectu nisi illud sit sine quo non potest esse talis effectus.

[1.1.133] Potest etiam esse subiectum scientiae secundo modo dictae.

Vel quae tantum aggregat conclusiones de Deo propter quid uel quia ostensas. Et talis scientia, si qua esset, esset una maxime in illo genere unitate subiecti.

[1.1.134] Vel quae aggregat multas conclusiones et principia de Deo et aliis attributis ad ipsum ut ad primum, in quantum ad ipsum attribuuntur. Et talis esset una ex unitate subiecti, non sicut prior, sed quia ad rationem subiecti alia attribuuntur, cum consideratio illa de aliquo sit simpliciter prima quae considerat ipsum sub prima ratione sub qua est considerabile. Et ens creatum, licet sit uniuocum sub ratione primi entis, considerari potest in quantum ad ipsum attribuitur. Et ita prima consideratio de omnibus entibus erit talis in quantum attribuitur ad primum ens, non ad substantiam. Igitur si metaphysica est prima scientia, erit de omnibus secundum hanc rationem. Aut igitur considerantur ibi in quantum attributa, quia ex notitia Dei ibi cognoscuntur; aut quia ex eorum notitia Deus cognoscitur. Primo modo esset illa de Deo, et esset scientia propter quid. Secundo modo, quia.

[1.1.135] Primo modo natae essent istae res cognosci, et haec scientia esset prima de eis, quia est de eis in quantum attribuuntur ad simpliciter primum. Non sic quod ibi non cognoscerentur res omnes secundum propriam essentiam (aliter enim non cognoscerentur), sed cognitio essentiae ipsarum haberetur in quantum attribuuntur ad ipsum Deum. Talem metaphysicam habet Deus, sed non est sibi scientia, quia non est ex notitia sui discursiue de aliis acquisita; quamuis enim sciat alia esse per ipsum, non tamen scit ea quia scit se quod requiritur ad scire. Talem metaphysicam imperfectam potuerunt forte angeli habuisse si fuissent multo tempore uiatores, et ex notitia naturali Dei potentes discurrendo aliorum notitiam acquirere.

[1.1.136] Secundo modo tantum potest homo nunc metaphysicam habere (quidquid sit de notitia naturali Dei beati uel in statu innocentiae), quia nunc "omnis nostra cognitio oritur a sensu" tantum. Igitur sic potuit tradi a Philosopho. Potest igitur prima scientia possibilis homini per rationem naturalem acquiri, et poni scientia quia et de Deo ut de subiecto primo, et de omni ente ut de materia in quantum attribuitur ad primum ens , quae nec supponet Deum esse, nec ab eius notitia incipiet ad cognoscendum alia, licet utrumque oporteret si esset scientia propter quid. Sicut enim in scientia quia, proprie dicta, non praesupponitur de subiecto nisi tantum quid dicitur per nomen, et concluditur tam esse quam quid est, ut praedictum est, similiter potest esse in scientia quia aggregata. Quod enim in alia scientia posset probari Deum esse "quia" et non in tali, esset inconueniens, cum talis consideret effectus ita immediatos eius, sicut aliqua alia. Quare etiam scientia quia non probat propter quid subiectum esse; quare etiam scientia propter quid praesupponit subiectum esse et quid est, cum hoc posset probare per principia subiecti, si habet principia.

      [C. Dubitationes circa hanc positionem earumque solutio]

[1.1.137] Sed circa hanc positionem sunt aliquae dubitationes.

[Dubitatio prima] Prima dubitatio est circa hoc quod ponitur Deum esse subiectum in metaphysica, et quod consideret entia ut attribuuntur ad Deum, quoniam consideratio entium in quantum entia uidetur esse prior quam in quantum attribuuntur ad primum ens; igitur erit alia metaphysica prior, quae consideret entia in quantum entia, quam illa quae ponitur de Deo ut de subiecto. Antecedens probatur:

Tum quia absolutum est ante respectiuum.

Tum quia praemissa est cognoscibilis ante conclusionem et ante rationem conclusionis; et ex esse entium in quantum entia, tanquam ex primo effectu, concluditur esse de Deo.

Tum quia ex quo entia, in quantum entia, uidentur cognoscibilia absque illa attributione cum sint absoluta, et respectus non est de essentia absoluti, quae esset illa scientia quae consideraret entia in quantum entia sine tali attributione? Videtur enim quod sit ponenda alia metaphysica.

[1.1.138] Item, ita attribuuntur omnia entia in speciali ad primum, sicut in uniuersali, sub ratione entis; ergo illa scientia una est de omnibus, et in uniuersali et in particulari. Confirmatur: quia Deus qui habet metaphysicam propter quid, ita per essentiam suam cognoscit omnia in particulari sicut in uniuersali.

[1.1.] Item, tertio sic: non attribuuntur ad primum ens nisi in triplici genere causae, et hoc non necesse secundum ueritatem. Sicut igitur non posset esse metaphysica de eis in quantum attribuuntur primo modo, ita nec secundo.

[1.1.140] [Responsio ad primam dubitationem] Ad primam rationem istius dubitationis dicendum est quod illa consideratio, qua considerantur entia in se, prior est prioritate originis sicut probant duae probationes, sed non prioritate intentionis. Et primum subiectum ponitur cuius cognitio principaliter intenditur; uel ad quod, ut ad principium, tota aggregatio multarum cognitionum principaliter ordinatur.

[1.1.141] Ad tertiam probationem, dicendum quod illa scientia esset pars metaphysicae. Sicut si traderetur cognitio de materia et forma, et relinqueretur completa traditio de ente naturali, esset physica imperfecta; uel de nomine et de uerbo et nihil de enuntiatione, relinqueretur enim consideratio principalis considerabilis. Non enim esset simpliciter alia scientia, quia illa quae est de primo habet de illis tractare in quantum entia. Unde ubi considerantur in attributione, ibi in se; sed in se considerantur propter primum.

[1.1.142] Ad secundam rationem, dicendum quod condiciones principales concludendae de primo ente sequuntur ex proprietatibus entis in quantum ens. Speciales enim condiciones entis non concludunt primo aliquid de ipso, ideo tantum considerat de ente in communi. Contra: quaecumque insunt enti in quantum ens, insunt Deo; igitur per illa non concluditur aliquid de Deo.

[1.1.143] Ad tertium: licet non sit necessaria causa respectu esse aliorum, tamen est necessaria causa quod proprietates aliorum insunt ipsis. Quia enim ipse est actus purus, ideo ens diuiditur per actum et potentiam. Contra: quomodo condiciones entis intelliguntur, cum non sint sensibiles?

[1.1.144] [Dubitatio secunda] Item, secunda dubitatio: quae est illa ratio in primo ente secundum quam consideratur ut per se subiectum in metaphysica?

[1.1.145] [Responsio ad secundam dubitationem] Ad hoc dicendum quod non est ratio naturaliter cognoscibilis. Tum quia haec ratio est accidentalis, ita quod natura eius in se non considerabitur, sicut nec corpus sub motu. Tum quia illa pertinet ad modum scientiae, et ratio subiecti praesupponitur modo scientiae. Tum quia illa ratio communis est omnibus subiectis scientiarum. Tum quia ista ratio nihil ponit in natura eius, sed tantum forte circa cognoscentem uel respectum ad ipsum. Nec etiam est ratio ista primi mouentis; nec de aliqua ratione ad quam peruenit naturalis. Quia quamuis in eodem concurrant primitas mouendi et essendi, tamen ex ratione ipsorum non includitur contradictio quod non necessario eidem inessent. Et ita naturalis numquam ostendit primum ens esse nisi per accidens, ita quod non ostendit aliquod ens esse primum, sed aliquod mouens esse primum; sic nec aliquod ens esse ultimum, sed aliquod ultimum motiuum. Si uero nihil causaret primum ens nisi per mutationem quod forte non est uerum, secundum Philosophum , adhuc efficiens in quantum efficiens dicit rationem uniuersalem respectu mouentis, ut quo scilicet aliquid est. Finis etiam est, non tantum motus, sed entitatis. Unde forte non ponetur subiectum secundum rationem huius duplicis primitatis, sed secundum rationem primitatis unitiuae continentiae excellentis, quae est primitas aliqua formalis. Et secundum istam rationem alia attribuuntur uerissime ad ipsum.

[1.1.146] Contra: secundum istam rationem debet poni "subiectum" quae primo concipitur et secundum quam demonstratur primo esse de ipso et omnes aliae proprietates. Sed talis non est haec primitas formalis, quia ista probatur, ut uidetur, per alia prius ostensa ex effectibus.

[1.1.147] [Tertia dubitatio] Item, tertia dubitatio est: quare non potest metaphysica ordinari principaliter ad cognitionem primi entis ut ad finem, et tamen esse circa ens in quantum ens, ut circa materiam, "cum materia et finis non coincidant"?

[1.1.148] [Responsio ad tertiam dubitationem] Respondeo quod hoc ideo est quia materia, circa quam principaliter agit scientia, est finis eius quantum ad cognitionem perfectam eius, praesupposito quid dicitur, siue quantum ad aliquem conceptum.

[1.1.149] [Quarta dubitatio] Item, quarta dubitatio est: cum scientia de ente in quantum ens sit propter quid, quare scientia de Deo est tantum quia? Metaphysica est propter quid, quare etiam de Deo non est scientia propter quid? Nam habita prima proprietate eius de ipso, possunt aliae, ut uidetur, propter quid de ipso ostendi.

[1.1.150] [Responsio ad quartam dubitationem] Respondeo quod tota illa scientia propter quid, quae est de ente in quantum ens, ordinatur ad quia de Deo. Metaphysica uero, ut est nobis possibilis nunc, non est principaliter scientia propter quid de Deo. Semper enim prima proprietas habetur quia. Et licet ex illa demonstretur secunda propter quid, tamen secunda non cognoscitur simpliciter propter quid, quia eius cognitio dependet ex cognitione quia primae passionis.

[1.1.151] Aliter potest dici quod passio prius conclusa quia de Deo semper est posterior et remotior ab eius essentia, quia propinquior effectui ex quo concluditur, ita quod semper in passionibus proceditur quia. Cuius signum est quia Trinitas, quae illi essentiae singularissimae inest, ex nullo effectu concluditur.

[1.1.152] [Quinta dubitatio] Item, dubitatio quinta est: si ens est unius rationis Deo et aliis, quare non potest ens poni primum subiectum sub quo continentur omnia cognita, tam primum quam alia?

[1.1.153] [Responsio ad quintam dubitationem] Responsio: dato quod ens sit uniuocum, adhuc principale subiectum erit hic Deus, quia non traditur scientia propter cognitionem de ente in se habendam; tunc enim aequaliter intenderet cognitionem omnium sub ipso, quia propter cognitionem totam eius primo. Sicut in aliis scientiis, numquam principale subiectum ponetur genus, quando de ipso et aliis speciebus traditur scientia principaliter propter cognitionem unius speciei, sed tantum tunc quando aeque primo de omnibus propter cognitionem de genere habendam, quantum ipsum est cognoscibile.

[1.1.154] [Sexta dubitatio] Item, sexta dubitatio est: quoniam nihil de quiditate Dei particularius ipso ente a nobis hic concipitur. Immo quaecumque particulatio est per modum descriptionis, ut "animal risibile", sicut cum dicimus "ens primum". Igitur si metaphysica sit de conceptu quem de Deo apprehendimus ut de primo ente cuiusmodi conceptus est ut "animal risibile", sequitur quod sit de ente per accidens.

[1.1.155] Item, demonstratio qua demonstratur "primum" de ente, naturaliter praesupponit conceptum primi entis, ita quod non sit ratio in se falsa; sed hoc necesse est praesupponere de subiecto, quia alias "animal inanimatum" posset poni subiectum. Hoc enim non tantum praesupponitur esse exsistentiae, sed ipsi esse quiditatiuo. Unde quod dicitur "per metaphysicam ostenditur Deum esse", si intelligatur de actuali exsistentia, non est demonstratio, nec praemissa necessaria. Si autem intelligatur de esse quiditatiuo, uerum est. Et sic praemissa non erit sumpta de exsistentia creaturae, sed de aliqua proprietate quiditatiue inhaerente, ex qua sequitur "primum" inesse enti, uel "summum", uel "perfectissimum" uel "optimum". Et ex hoc sequitur rationem illam, cui imponitur hoc nomen "Deus", non esse rationem in se falsam, et ita alicuius quiditatis circumlocutiuam, et ita Deum habere entitatem quiditatiue. Sed demonstratio concludens "primum" de ente, cum sit particularis, non potest esse per naturam entis. Igitur demonstratio passionis transcendentis de ente prior est ista, sicut uniuersalis particulari, sicut medium medio, sicut omnis demonstratio de numero in communi est ante illam qua probatur aliquis numerus esse primus. Igitur metaphysica transcendens erit tota prior scientia diuina, et ita erunt quattuor scientiae speculatiuae: una transcendens, et tres speciales.

[1.1.156] [Responsio ad sextam dubitationem] Contra: eiusdem est demonstrare conclusionem uniuersalem et particularem de eodem subiecto. Hoc conceditur. Sed quid medium huius demonstrationis? Omnis passio disiuncta inest communi primo et de omni sed non praecise ut commune sed ut in pluribus; sic: ens primum uel secundum, quia entia sunt ordinata; igitur aliquod ens est primum. Sed si uis habere passionem disiunctam, da medium ad probandum omne ens esse primum uel secundum. Negabitur, si negetur ordo. Per quid probatur ordo nisi per speciales quiditates et ita non per ens? Ordo etiam praesupponit multitudinem. Per quid probatur multitudo de entibus?

[1.1.157] Aliter uero datur medium sic. Hoc non negatur: omne ens est primum uel nonprimum. Ultra: hoc ens ut lapis non est primum, ergo est nonprimum. Omne ens nonprimum praesupponit ens primum. Sed unde hoc? Hoc enim ex primitate debet probari. Dicetur quod primae passiones entis sunt indemonstrabiles et propositiones immediatae.

[1.1.158] Quomodocumque sit de hoc, si de ente primo ostendatur aliqua passio specialis, puta "unum" uel "sapiens", si non ponatur transcendens, uidebitur exire metaphysicam, quia praesupponit cognitionem quiditatum specialium quarum haec sunt.

[1.1.159] Unde eiusdem scientiae est demonstrare passionem communem et simplicem conuertibilem cum subiecto, et passionem disiunctam conuertibilem cum subiecto, et alteram partem illius passionis disiunctae de subiecto, demonstratione particulari. Et ideo ipsius metaphysicae est demonstrare passiones entis, ut unum, uerum etc. de ente, si possunt demonstrari de eo, et primum uel secundum de ente, et esse primum de ente. Demonstrare uero aliquid de Deo, ut Deus, et de aliis substantiis separatis considerare secundum se, ad aliam scientiam particularem pertineret quantum est ex parte scibilium.

[1.1.160] Contra: finis cognitionis metaphysicae est cognitio entis in summo, et hoc est in primo ente; ergo ad metaphysicum pertinet de primo ente considerare. Item, felicitas est in actu cognoscendi metaphysicali et sapientiali, ex X Ethicorum, et est in cognitione primi entis, ergo etc.

[1.1.161] Ideo uitando quattuor esse scientias speculatiuas, et hanc ponendo de Deo, omnia naturaliter cognoscibilia de ipso sunt transcendentia. Finis huius est perfecta cognitio entis, quae est cognitio primi. Sed primo occurrens et notissimum intellectui est ens in communi, et ex ipso probatur primitas et alia, in quibus est consummatio.

[1.1.162] Notandum uero pro demonstratione demonstrante passionem disiunctam de subiecto aliquo, quod correlatiua aliqua ut causa et causatum, prius et posterius ex praemissa quae dicit unum illorum inesse alicui, sequitur alterum inesse alii, non de exsistentia sed de esse quiditatiuo.

[1.1.163] Notandum etiam quod naturalis demonstrat aliquod mouens esse primum, et ex illa ratione ostensa in se uera, mouens primum ostenditur immobile, incorruptibile etc. Igitur metaphysica et naturalis scientia sunt de eodem per accidens. Sed de Deo est naturalis magis per accidens, quia summa descriptio ad quam peruenit de ipso quasi remotior est a quiditate Dei quam summa metaphysici. Sicut illa scientia est per accidens de homine, quae est de ipso in quantum complexionatus, ut medicina respectu illius quae esset de ipso in quantum homo. Tamen conclusiones eaedem de eodem realiter, quod est "primum ens", possunt probari per medium metaphysicum et physicum, sicut "terra rotunda" per medium naturale et mathematicum. Et illa conclusio dicenda est metaphysica et naturalis, uel simpliciter talis, quale est medium immediatius siue magis per se respectu eius. Sicut "terra rotunda" simpliciter est naturalis, quia medium propter quid simpliciter est naturale; medium mathematicum non est propter quid. Sed quis probabit quod idem est primum mouens et primum ens? Metaphysicus in IV Metaphysicae: "Si idem homo et homo albus" etc. }|

[1.2 UTRUM HAEC SIT VERA "OMNES HOMINES NATURALITER SCIRE DESIDERANT"]

[] Utrum haec sit uera: "Omnes homines naturaliter scire desiderant".

[] Quod non, probatio:

[] Quia si sic, ergo naturaliter sciunt se scire. Consequentia patet, quia nihil desideratur nisi cognitum, IX De Trinitate, 4 a.

[] Item, si sic, ergo amoto impedimento omnes scirent. Consequentia patet de igne: quia naturaliter inclinatur sursum; statim ascendit sursum si sit extra locum, amoto impedimento.

[] Item, si sic, igitur omnes non habent scientiam, uel saltem habens non desiderat, quia "desiderium est respectu nonhabiti".

[] Item, aliqui desiderant ignorare, quia aliqua est ignorantia affectata.

[] Item, hae sunt rationes Gandauensis in Summa: nihil appetitur nisi sub ratione boni; igitur appetitus non naturaliter inclinatur ad uerum.

[] Item, uoluntas distinguitur contra naturam.

[] Item, natura determinatur ad unum; igitur uult tantum unum scire.

[] Ad primum: scire est commodum intellectus.

[] Ad secundum: uerum est de uoluntate, ut libera est.

[] Ad tertium: "ad unum in genere. Sicut materia ad quidquid est sub ratione formae", sic intellectus ad scire; sic ignis ad esse sursum, non tamen ad "hoc sursum".

[] Ad oppositum est Philosophus in littera per "signum".

[I. Argumenta contra probationem Philosophi]

[] Contra probationem: quod non maxime diligamus sensum uisus, probatio: illum sensum magis diligimus cuius oppositum magis odimus, II Priorum, cap. illo "Quando autem conuertuntur extremitates" in ultima regula dicitur: "Magis eligendo magis fugiendum opponitur"; sed magis odimus oppositum tactus quam oppositum uisus, quia oppositum tactus destruit animal, non oppositum uisus; ergo etc.

[] Item, contra illud quod dicit "uisum maxime facere scire": quia Philosophus, in De sensu et sensato, dicit quod caeci nati habentes auditum sunt magis sapientes quam surdi nati habentes uisum; igitur si sensus magis diligitur, quia est magis cognoscitiuus secundum quod cognitio ordinatur ad scientiam, sequitur quod auditus sit magis diligendus. Si uero non loquitur de cognitione simpliciter, tunc uidetur quod non est ad propositum, quia ex hoc deberet concludere quod naturaliter desideramus scire.

[] Item, in sermone Paschae Leo praefert tactum Thomae uisui quoad certitudinem cognitionis. Responsio: non quoad per se et proprium obiectum utriusque, sed forte quantum ad corpus illud Christi experiendum.

[] Item, contra hoc quod dicit uisum plures differentias demonstrare: tactus plures demonstrat, quia tactus est duarum contrarietatum, uisus unius.

[] Item, Philosophus II De generatione: primae qualitates sunt per se tangibiles; posterius non inuenitur sine priori; igitur ubicumque inuenitur qualitas uisibilis, et qualitas tangibilis, et non e conuerso. Igitur plures differentias nobis demonstrat tactus quam uisus.

[II. Responsio propria]

[] Responsio ad quaestionem.

[] Veritas primae propositionis patet ex dictis in introductione.

[] |{ Notandum circa ordinem inuestigandi ueritatem circa scibilia, quod antequam quaeratur de scibilibus, oportet quaerere de modo sciendi, ex II Metaphysicae, et ante hoc an possibile sit scire illa scibilia de quibus determinabitur, et an necessarium. Et ante hoc an contingit nos aliquid scire, et an omnia. Et quomodo? Et ante hoc, an possit sciri nos aliquid scire, uel posse aliquid scire. Nam si non possit istud sciri, frustra quaeritur an contingit nos scire. Quia quaestio ista non est scibilis, contra II Posteriorum. Et ante istud generalius: an possumus scire, id est, certam et infallibilem cognitionem habere de actibus nostris, et de quibus. An de nostro esse; an de uiuere; an de uigilare. An de simplici intelligere; an de scire; an de credere; an de dubitare et opinari; et de caeteris actibus intellectus. An de uelle et nolle et caeteris ipsius uoluntatis. An de sentire et phantasiari, etc. An de actibus motiuae et uegetatiuae, etc.

[] Quod non communiter de omnibus uidetur, quia contingentes sunt; igitur non est certitudo de eis quod insunt.

[] Item, quidquid ponatur, per quid erimus certi de eis post uiuere? Simile inest nobis quando non insunt, sicut in somno.

[] Item, a quo cognoscuntur? Non ab intellectu, quia singularia sunt; nec a sensu, ut patet de multis.

[] Item, quomodo cognoscerentur? Aut per essentiam contra hoc quaere in quaestionibus de intellectu , aut per speciem? Quomodo uenient species multorum ad intellectum, quorum numquam fuit species in sensu? Si dicas "cognoscuntur per experientiam": aut igitur, ut prius, per essentiam aut per speciem.

[] Item, si certum esset actus inesse, pari ratione et quales essent, et ita semper esset certum quae intellectio et quae sensatio esset uera et quae falsa.

[] Contra: de uiuere, Augustinus, XV De Trinitate. De uigilare: Aristoteles IV huius: "Sunt autem quidam qui dubitant" etc. Irrationabiles sunt tales dubitationes, ut "utrum nunc dormimus uel uigilamus. Quaerunt enim rationem principii demonstrationis". De credere: Augustinus XIII De Trinitate, 1 et 224. De dubitatione: XV De Trinitate.

[] Videtur quod oportet ponere certitudinem de multis istorum, et hoc sicut de per se notis et primis et indemonstrabilibus. Sunt enim aliquae propositiones contingentes primae in genere suo sicut necessariae in suo, et hoc uidetur Aristoteles uelle IV huius, ut allegatum est, ubi comparat hoc principiis demonstrationis. }|

[] Ad solutionem tamen huius quaestionis notandum quod II Physicorum probatur naturam agere propter finem, aliter ibi non accideret error nec frustra. Igitur intendit finem; igitur appetit, et tamen non cognoscit. Igitur est aliquis appetitus sine cognitione. Et cum perfectio sit aliquo modo finis perfectibilis, II Physicorum, quia etiam est finis motus, ideo ponitur desiderium naturale perfectibilis ad perfectionem. Est igitur desiderium naturale in omnibus ordinatis ad finem alium a se, et perfectibilibus perfectione differente a sua essentia.

[] Ex hoc igitur procedunt probationes huius propositionis superius positae in prologo.

[] Tamen omnes illae rationes Thomae superius positae uidentur ostendere quod illud desiderium sit ipsius intellectus.

[III. Opinio Henrici Gandauensis A. Opinionis expositio]

[] Contra, Henricus in Summa 24 ad 3 arguit: idem actus specie et eiusdem obiecti specie uidetur eiusdem potentiae; desiderium praecedens cognitionem et sequens est actus idem specie et obiecti, ergo etc.

[] Item, 24 in solutione: mouens superius respicit finem uniuersalem, et eius est mouere et inclinare mouentia inferiora in suos actus et fines; igitur uoluntas inclinat alias potentias ad suos fines, sed hoc non potest nisi ipsa appetat illos.

[] Item, XV De Trinitate 7 cap.33: uoluntas uult sibi et aliis, sicut intelligit intellectus sibi et aliis. Ad hoc responsio: est de uelle elicito, qui est actus partis imaginis, non de uelle naturali, de quo loquimur.

[B. Opinionis refutatio]

[] Contra Gandauensem arguo: naturale desiderium consequitur omnem naturam ordinatam ad finem alium a se et perfectibilem perfectione alia a se; igitur per aliquid commune omnibus. Illud non potest poni uoluntas.

[] Item, intellectus, si esset sine uoluntate, esset perfectibilis et ad talem finem ordinatus.

[] Item, anima naturaliter desiderat uniri corpori, ut uidetur. Illud desiderium inest immediate essentiae animae, quia sic immediate unitur.

[] Istae rationes conceduntur. Quod non omne desiderium in homine est tantum uoluntatis, et tamen uoluntas naturaliter primo appetit suam perfectionem et ex consequenti omnium inferiorum sine quibus sua perfectio haberi non potest. Unde homo primo naturaliter uult se intellectu, et uoluntate ex consequenti.

[] Ideo respondendum est ad rationes Henrici de Gandauo.

[] Ad primum argumentum. Minor est falsa, "quod est actus". Item, non est nisi boni commodi, non ut potentia obiecti, quia non est potentia, sed ut aliquid est sui finis naturalis. Quid igitur est appetitus grauis? Numquid grauitas? Numquid relatio, quae est potentia, uel alia relatio? Circa hoc stude.

[] Ad secundum argumentum. Ad maiorem: non inclinat illa contra naturam, igitur secundum naturam. Ergo in eis est inclinatio naturalis ad illud ad quod a superiori mouente inclinantur, et ita ipsa appetunt et non illud mouens. Ultra, cum dicitur: "hoc non potest" etc., falsum est. Quia tunc Deus naturaliter appeteret perfectiones creaturarum; uel si non ipse quia non mouet nisi uoluntarie , tunc sol appeteret naturaliter perfectionem particularis agentis. Quod uidetur falsum, quia tunc si illud agens illam non consequeretur, sol uideretur imperfectior. Sicut enim nonconsecutio desiderati desiderio elicito siue in se siue in alio, eo modo quo desideratur, contristat desiderantem, ita uidetur quod nonconsecutio naturaliter desiderati, in se uel in alio, ponit aliquam imperfectionem in desiderante. Sol non est imperfectus si aliquod inferius non consequatur finem. Igitur finis mouentis inferioris est finis superioris, indigens non perficiens, sicut nos sumus finis creatorum. Ad talem autem finem naturale desiderium non est, sed tantum ad finem perficientem.

[IV. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum argumentum principale in contrarium dicendum quod consequentia teneret si illud desiderium sciendi esset ipsius uoluntatis actus elicitus. Sed non est; immo illud desiderium sciendi est quaedam inclinatio naturalis ipsius intellectus ad sciendum, cuius est etiam naturaliter delectari in scientia cum habetur, sicut quaelibet potentia habet naturalem inclinationem ad suam perfectionem et delectatur in ipsa cum habetur.

[] Hoc tamen quod praedicitur de delectatione dubium est, licet illud dicat Auicenna VIII Metaphysicae cap. ultimo: "Scias quod delectatio cuiuscumque uirtutis plena est acquisitio suae perfectionis" etc. Item, delectatio perficit operationem ut accidens inseparabile; igitur eiusdem subiecti est.

[] Responsio: omnis delectatio est uirtutis appetitiuae passio ex placenti percepto.

[] Contra: quomodo tunc corrupta uiolenter delectabitur? Responsio: non delectatur secundum uoluntatem, sed secundum propriam appetitiuam consequentem tactum. Omni enim potentiae apprehensiuae correspondet propria potentia appetitiua elicitiua actus appetendi, non solum appetitus naturalis; nec illius est delectari. Lapis enim non delectatur deorsum. Unde delectatio tantum uidetur esse eius cuius est desiderium elicitum. Unde de naturali desiderio ad propositum non tantum est dubium illud de delectatione sed etiam impertinens.

[] Cum accipitur "nihil desideratur nisi cognitum", uerum est de desiderio elicito ab ipsa. Nam uelle naturale unius rationis est in uoluntate et in lapide. Nec enim uoluntas damnati aliquem actum amoris elicit in Deum, quem naturaliter amat, nec uoluntas paruuli circa beatitudinem. Tamen aliquod uelle elicitum a uoluntate, praesupposita cognitione, potest dici naturale, quia est secundum inclinationem naturae; sicut uelle dicitur uirtuosum, quia est secundum inclinationem uirtutis. Sed iste non est propriissimus modus desiderii naturalis uoluntatis.

[] Ad secundum argumentum: illud uerum est de desiderio consequente formam et perfectionem primam, non autem de desiderio praecedente formam primam. Et nota de aequiuocatione potentiae et desiderii superius in lectione.

[] Ad tertium dicendum quod propositio intelligitur de omni homine secundum se considerato, sicut anima secundum se semper est nuda ab omni cognitione; et sic consequens est uerum quod omnes homines non sciunt secundum se considerati.

[] Vel aliter: quod desiderium etiam est respectu habiti ne generetur fastidium, sicut dicit Glossa Petri I: In quem desiderant angeli prospicere.a Illa glossa loquitur de desiderio quod est actus elicitus a uoluntate, et illud forte non manet cum desiderato IX De Trinitate ultimo: "Appetitus inhiantis fit amor tenentis".

    SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: "et cognitae dum tenet atque
    amplectitur placitam prolem id est notitiam gignentique coniungit".

[] An sicut imperfectum fit perfectum idem manens in substantia, an quod desiderium corrumpatur, quia est sicut actualis motio quae corrumpitur adueniente termino, dubium est. Sed desiderium naturale non corrumpitur habito ipso uolito, quia tunc ipsum esset principium appetendi suam corruptionem, sicut arguitur de priuatione

    SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: ubi dicitur sic: "Cur cernere
    desiderant cuius faciem cernere non cessant nisi quia
    contemplatio diuinae praesentiae ita angelos beatificat ut eius
    semper uisa gloria satientur et semper eius dulcedinem quasi
    nouam [in]satiabiliter esuriant".

I Physicorum. Unde idem omnino uidetur desiderium naturale et delectatio naturalis. Quod ex hoc patet, quia Philosophus probat primam propositionem per dilectionem naturalem sensuum, quos non appetimus tantum nonhabitos, sed habitos amamus.

[] Ad quartum dicendum quod stant simul quod homo naturaliter desideret scire, et tamen quod actualiter et uoluntarie uelit contrarium. In nobis enim uoluntas ex libertate potest contra inclinationem naturalem moueri, numquam tamen per se uult non scire, sed per accidens, quia aliquid aliud magis uult actu elicito ut pigritiam uel nonremorsum conscientiae quam scire ad quod est inclinatio naturalis.

      [V. Ad argumenta adducta contra probationem Philosophi]

[] Ad illud contra "signum" Aristotelis, dicendum quod fallit per instantiam, quia "melius est bene uiuere quam uiuere". Et tamen magis odimus oppositum uiuere quam oppositum bene uiuere, quia oppositum uiuere destruit et uiuere et bene uiuere. Unde Philosophus VII Topicorum glossat illam propositionem sic: nisi cum alterum infert alterum. Et uult quod illa regula non tenet quando magis eligendum includit minus eligendum. Sicut in exemplo posito: bene uiuere includit uiuere. Et similiter in proposito, sensus uisus includit sensum tactus, et oppositum tactus destruit et tactum et uisum.

[] Ad aliud dicendum quod uisus magis facit ad cognitionem per se, siue ad scientiam, quae est per inuentionem, sicut uult Philosophus ibidem. Et ad Philosophum dicendum quod, sicut ipse uult, auditus per accidens solum magis facit ad cognitionem, siue ad scientiam quae est per doctrinam, in hoc quod uox audibilis, quae mouet auditum, est significatiua conceptuum. Et hoc accidit uoci secundum quod mouet auditum. Si enim eaedem uoces formarentur quae modo, et non essent signa instituta conceptibus, auditio earum nihil iuuaret ad disciplinam. Si etiam signa uisibilia essent imposita ad significandum conceptus omnes, sicut de multis habent monachi, uisus tunc per illum modum conferret ad scientiam per quem nunc confert auditus. Sed uoces sunt signa promptissima, et propter hoc uidetur lingua data hominibus, II De anima. Sic patet quomodo auditus per accidens facit ad scientiam, quia suum obiectum ex institutione factum est signum conceptus, per quam institutionem nihil sibi accrescit. Unde per accidens auditus facit magis scire; uisus autem per se et directe, mediante lumine naturali ipsius intellectus.

[] Ad aliud: quod uerum est quod tactus est duarum contrarietatum, et uisus unius. Et ex hoc forte sequitur quod tactus non est simpliciter unus sensus. Tamen ex hoc non sequitur quod tactus plures differentias rerum demonstret, quia obiectum ipsius uisus, scilicet lux et color, in pluribus corporibus reperitur quam omnes qualitates tangibiles, si essent mille. Et quia cognoscimus substantias per accidentia sua, et obiectum uisus in pluribus corporibus reperitur quam obiectum tactus uel alicuius alterius sensus particularis, ideo uisus plures res demonstrat et magis facit ad scientiam, et ideo magis diligitur.

[] Ad ultimum dici potest quod illud habet ueritatem, quando prius est de essentia posterioris, sicut animal de essentia hominis. Sic non est in proposito. Qualitates enim illae primae non sunt de essentia lucis. Similiter illae qualitates tangibiles non sunt simpliciter primae, sed primae sunt respectu susceptibilis earum, scilicet lucis et coloris, cuiusmodi sunt haec inferiora. Immo simpliciter male allegatur auctoritas illa. Dicit enim ibi quod quaerit principia corporis sensibilis, et illud est tangibile. Ideo solae contrarietates secundum tactum faciunt species corporis de quo ibi intendit. Sequitur post: "Quamuis uisus prior tactu, quapropter et subiectum prius", id est obiectum, "sed non est" obiectum uisus "corporis tangibilis passio secundum quod tangibile, sed secundum aliud"; etsi contingit natura prius, scilicet secundum aliquam naturam communem corpori generabili, de quo ibi intendit, et corpori caelesti, cuius est natura perspicui forte.

[1.3 UTRUM PRUDENTIA SIT IN BRUTIS]

[] Utrum prudentia sit in brutis.

[] Quod non:

[] Tum quia "prudentia est recta ratio agibilium", VI Ethicorum; bruta non habent rationem.

[] Tum quia prudentia includit prouidentiam de futuris ex memoria praeteritorum, quod non potest esse sine collatione praeteriti ad futurum; conferre autem est ipsius rationis.

[] Tum quia nihil cognoscunt nisi per sensus; sensus non est per se nisi sensibilium propriorum et communium. Nociuum et utile, circa quae est prudentia, nec sunt sensibilia propria nec communia, ergo etc.

[] Oppositum uult Philosophus in littera.

[I. Ad quaestionem]

[] Responsio: quod prudentia est in brutis metaphorice. Et hoc non respectu illorum quae prosequuntur uel fugiunt ex naturali instinctu (sicut agnus sequitur matrem et fugit lupum, et hirundo facit nidum, et formica colligit grana contra hiemem): tum quia ista non fiunt ex memoria (formica enim generata in aestate numquam meminit hiemis, et grana colligit), memoria autem est pars prudentiae brutorum (hic in littera); tum quia talia quae sunt ex naturali instinctu consequuntur totam speciem necessario, et circa illa non contingit sic et aliter agere.

[] Prudentia autem sicut in nobis est habitus consiliatiuus, non de fine sed de his quae sunt ad finem, non circa necessaria sed contingentia, ita et in illis est circa illa quae possunt sic et aliter facere. Puta quod congreget uel reponat in hoc loco uel illo, et ex hoc cumulo uel illo ex memoria loci ubi primum granum reposuit, et cumuli unde primum sustulit, et quod aranea magis facit telam in loco ubi maior copia muscarum, uel hirundo nidum ubi est difficilior accessus.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad argumenta.

[] Ad primum: quod illa est definitio prudentiae proprie dictae.

[] Ad aliud: in littera "parum experimenti participant"; et sicut aliquo modo habent experimentum, ita et collationem aliquam, licet non illam quae appropriatur rationi quae est per discursum a noto ad ignotum.

[] Ad tertium: per cognitionem sensitiuam interiorem potest aliquid cognosci quod non cognoscitur per sensum exteriorem, licet forte species illius sit in sensu exteriori. Sicut ponitur de cognitione substantiae per intellectum, quam nullus sensus cognoscit, licet secundum quosdam substantia multiplicet speciem suam cum specie accidentis. Quod autem sensus non cognoscat per illam speciem, quae tamen est in ipso, hoc est propter defectum uirtutis cognoscitiuae, non speciei repraesentantis; sicut medium non uidet colorem, licet ibi sit species coloris.

[III. Instantia de collatione praeteriti ad futurum in brutis]

[] Contra responsionem ad secundum argumentum: bruta multa faciunt ex cognitione eodem modo quo fierent ab homine cognoscente per discursum rationis; ergo uidentur habere similem cognitionem. Antecedens patet: sicut homo syllogizans argueret "per breuiorem uiam peruenitur ad intentum, haec est breuior, ergo etc." et ex tali discursu breuiorem eligeret ad aliquid obtinendum, similiter uidetur canis eligere prosequendo leporem, et sic in aliis.

[] Ad hoc dicitur quod licet similiter agant quaedam, sicut homo ex deliberatione ageret, non tamen oportet quod similem cognitionem habeant. Nam illud, quod eligitur ex deliberatione, posset etiam idem non eligi ex deliberatione, sed ex solo appetitu sensitiuo. Et similiter fieret utraque actio exterior, sed non similiter foret uterque dominus suae actionis.

[] Contra hoc: ergo a simili, possunt bruta agere quasi haberent prudentiam siue collationem praeteriti ad futurum, licet nullam habeant. Prouidet enim formica contra hiemem quasi cognosceret hiemem futuram. Cum tamen hoc non uideatur cognoscere, cum non habeat esse in se sed tantum in sua causa (uel necessaria si est necessarium, uel contingenti si est contingens), non uidetur quod futurum, ei cui est futurum, posset esse cognitum (necessario uel probabiliter coniecturando) nisi ex causa. Cognitio autem effectus per causam est per collationem proprie dictam, quae negata est a brutis. Ergo prudentia, illo modo quo est in illis, non uidetur esse prouidentia futurorum ex memoria praeteritorum.

[IV. Responsio addita]

[] |{ Respondeo quod illud potest concedi quod, cum in omni actione agantur et non agant, et ideo nullius actionis sunt domini proprie, nihil agunt prouidendo sibi respectu futurorum ex memoria praeteriti, sed uidentur, quia similiter agunt ex natura quasi sic mota agerent.

[] Contra: quomodo ergo ponit Aristoteles gradus cognitionis in brutis? Responsio: quod secundum ueritatem omnia bruta carent prouidentia futurorum per cognitionem. Sed quaedam tantum praesentia cognoscunt et nullum instinctum habent ad faciendum illa quae utilia sunt in futurum. Quaedam cum cognitione praesentium instinctum habent ad operandum, quasi futura prouiderent; tamen necessario agunt, non ex praecognitione nec libere. Unde tantum similitudinarie prudentia sunt.

[] Sed tunc quaeres forte, quare talia non consequuntur totam speciem. Responsio: quod difforme est pertinet ad sensum, puta ex hoc cumulo colligere grana et hic reponere; sed quod uniforme, ex instinctu naturae est, puta simpliciter colligere quasi prouidendo. Unde sensus administrat instinctui naturali.

[] Sed ex hoc uidetur sequi quod minus sint prudentia quoad difforme quam quoad uniforme, quia in apprehensione sensitiua nullus ponit prudentiam; quod autem difforme ibi est, pertinet praecise ad sensum.

[] Aliter uero potest saluari intentio Aristotelis, quia ipse nihil loquitur de prouidentia futurorum sed tantum de memoria, et ex hoc concludit: "Et propter hoc alia prudentia sunt", quasi ille non sit gradus alius ultra memoriam.

[] Notandum ergo quod hic non distinguit inter phantasiam et memoriam, nec inter sensum et aestimatiuam; et omnis potentia apprehensiua habet propriam appetitiuam; igitur omne animal habet duplicem appetitum, unum sensitiuae, alium aestimatiuae; ergo omne animal sicut habet sensum, ita aliquam aestimatiuam.

[] Sed ubi istae uirtutes sunt sine aliis retentiuis, ibi nec est apprehensio nec appetitio conuenientis sensibilis nec conuenientis naturae, sed nec sensibilis quod pertinet ad aestimatiuam, nisi tantum in praesentia sensibilis. Prosequens autem tantum aliquid praesens, nullus ponit prudens proprie, nec similitudinarie.

[] Quae autem habent phantasiam retentiuam speciei sensibilis et memoriam retentiuam speciei conuenientis aestimati, si in absentia actu phantasietur de sensibili, actu etiam aestimabit de conuenienti. Et licet appetitus phantasiae non impellat quia forte phantasiatum non est delectabile sensui tamen si est conueniens naturae, appetitus aestimatiuae impellet. Et tunc ex tali memoria et aestimatione et appetitu, prosequendo absens, non delectabile sensui sed conueniens naturae, est actus bruti simillimus actui prudentiae in nobis, quia quantum ad exsecutionem similis.

[] Si enim non prosequeremur ex prudentia, sed post apprehensionem alicuius conuenientis per longam deliberationem determinassemus illud esse conueniens, et quia tale prosequeremur, non quia delectabile, nihil uidetur eis deesse nisi ista deliberatio. Sed propter hoc non est dissimilitudo in prosequendo. Sicut dicitur supra, multa non deliberando agimus, similiter quasi deliberaremus; summa similitudo est, si illud conueniens est conueniens eis, non pro tunc utendo quando quaerunt, sed pro futuro; tunc enim uidentur prouidere. Sed numquam hoc faciunt propter cognitionem futuri, sed propter cognitionem nunc praesentem in aestimatiua de aliquo praesenti uel praeterito.

[] Sed contra hoc obicitur sic: quare magis occurrit eis unum phantasma mouens quam aliud? Responsio: quod fortius fuit impressum, primo occurrit, cessantibus motibus sensibilium exteriorum.

[] Item, arguitur: quare non nunc, sicut alias, mouetur phantasia et aestimatiua? In hieme enim non colligit formica grana.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Dicendum quod uel instinctu agentis
  in aestate, non in hieme; uel si ex memoria aestimati simul fuit in
  memoria per multum tempus quod non aestimat modo nec sentit esse;
  similiter oportet simul esse in sensu derelicto temporis.

Item, quare fugit delphinus contra tempestates, dato quod illas prius non senserit?

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Dico quod uel instinctu naturae uel
  aliquid sentit in se mutare.

Item, tunc quandocumque cessabunt uehementiora sensibilia extra, impellet phantasia et aestimatiua; et semper idem faciet quodlibet animal. Item, numquid cognoscit praeteritum sub ratione praeteriti, siue tantum praesentis, sicut est phantasiae cognoscere. Quaere responsiones.

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota quod bruta non habent
  memoriam, quia non apprehendunt aliquid nisi cuius speciem habent
  apud se, et hoc non in quantum praeteritum; memoria autem est
  respectu actus praeteriti ut praeteritum, sicut respectu primi
  obiecti, quod non conuenit brutis.

[1.4 UTRUM EX EXPERIMENTIS GENERETUR ARS]

[] Utrum ex experimentis generetur ars, sicut uidetur uelle Philosophus in littera.

[] Quod non:

[] Secundum Philosophum in littera: habere quod in multis singularibus, experimenti est; habere quod in omnibus, artis; sed ex multis non possunt concludi omnia, sed est consequens; ergo etc.

[] Item, in littera habetur quod experti sciunt quia solum, artifices uero propter quid, sed ex cognitione quia non concluditur cognitio propter quid.

[] Item, si ars fit ex multis experimentis, quaero: quam circumstantiam causae dicit ly ex? Non causae formalis, nec finalis, constat. Ergo uel materialis, uel efficientis. Non primo modo, quia materia est pars rei et immanet rei factae; cognitio experimentalis est singularium, quae non est pars cognitionis uniuersalis, quae habetur per artem. Nec secundo modo, quia tunc aut sicut ex efficiente uniuoco, et tunc effectus et causa essent eiusdem speciei, quod falsum est; aut sicut ex efficiente aequiuoco, et tunc efficiens esset nobilius effectu, quod falsum est, quia ars est nobilior experimento.

[] Item, secundum opinionem Platonis, ars et scientia inest homini a natura; ergo non generatur sic ex experimentis. Probatio antecedentis est quod Plato quaesiuit ab uno puero directe geometrica, qui numquam didicit eam, qui recte interrogatus de principiis et conclusionibus geometricis recte respondit ad omnia. Sed tunc arguitur: nullus recte interrogatus recte respondet ad ea quae ignorat; sed ille puer recte interrogatus recte respondit ad ea, et tamen numquam didicit; ergo etc.

[] Item, non uidetur ex littera quod ex uno experimento generetur ars, sicut nec ex una memoria experimentum; ergo necessario ex multis. Sed multa experimenta sunt multae cognitiones eiusdem speciei, multorum singularium in eadem specie; quae cognitiones, cum sint accidentia eiusdem speciei, non possunt simul esse in eadem potentia experimentatiua, scilicet cogitatiua uel alia, quaecumque sit. Ergo numquam ex experimentis, cum non possint plura esse simul, generatur ars, ergo etc.

[] Item, Augustinus 83 Quaestionum quaestione 98: "ex sensibilibus non est exspectanda sincera ueritas". Quod probat primo quia omne sensibile est continue mutabile, sed de talibus non est certa apprehensio sensitiua; et si sic, numquam ex talibus habetur experimentum, et per consequens nec ars.

[] Item, arguit Augustinus ibidem secundo: cum omnia sensibilia sentiantur per species, non potest sensus percipere an patiatur ab obiecto uero uel tantum a specie. Sed a potentia nulla apprehensiua exspectanda est certa ueritas quae non potest discernere inter obiectum uerum et falsum. Ergo ex cognitione experimentali sensitiua numquam habetur certa cognitio uniuersalis, cuiusmodi est ars.

[] Oppositum uult Philosophus in littera, et in II Posteriorum cap. ultimo, ubi ponit eundem modum generandi artem sicut et hic.

[I. Ad quaestionem]

[] Dicendum quod dupliciter generatur scientia: per inuentionem et doctrinam; sed illa per inuentionem prior est. Nullus enim docet, nisi qui uel didicit per doctrinam uel per inuentionem. Et si per doctrinam, adhuc habuit ab alio prius sciente.

[] Est autem de istis duobus modis addiscendi sicut de sanatione. Quandoque enim natura est ita potens quod sine adiutorio extrinseco inducit sanitatem. Quandoque indiget adiutorio extrinseco, sed adhuc illud extrinsecum non est nisi instrumentum, et natura principaliter est sanans.

[] Ita in quibusdam, naturale lumen intellectus est ita potens quod ex se sufficit quod applicet principia ad conclusiones, et tunc dicitur scientia acquiri per inuentionem. Quandoque non potest, et tunc iuuatur ex quibusdam signis sensibilibus propositis sibi a docente, per quae docens exprimit applicationem quam apud se habuit. Et addiscens concipit, et in uirtute luminis proprii conclusioni consentit, quam deductam esse uidet ex principiis sibi prius notis. De generatione ergo per inuentionem determinat hic Philosophus.

[] |{ Sed hoc non est uerum, scilicet quod tantum de ista determinetur hic, quia addiscens non potest addiscere nisi cognoscat ad quid instituta sunt signa quae proponit docens, et nisi illa signata aliqualiter concipiat. Igitur tam quantum ad apprehensionem simplicem est sibi necessaria cognitio sensitiua, quam quantum ad cognitionem principiorum per modum occasionis, quam etiam quantum ad cognitionem conclusionis quia uera est. Nisi enim eam nouerit per experientiam, tantum credet docenti asserenti eam. Nec sciet eam quia, nec propter quid donec demonstretur. Et talis fides sufficit ad demonstrationem addiscendam ab alio plus quam ad per se inueniendam. Quia non inueniretur per se forte nisi praesupposita certa cognitione quia, qua habita quaeritur causa inuenienda per uiam diuisionis. }|

[] Ubi sciendum quod prima operatio intellectus, ut habetur III De anima, est apprehensio simplicium, quam consequitur compositio et diuisio ut actus secundus, et argumentatio ut tertius.

[] Simplicia autem, si sint sensibilia, non possunt intelligi in uniuersali, nisi prius sentirentur in singulari. Quod probat Philosophus, I Posteriorum, quod "deficiente sensu, deficit scientia de sensibilibus illius sensus, quam impossibile est accipere".

[] |{ Hoc dubium est, quia forte secundum Auicennam VI Naturalium, parte 115, et secundum Augustinum, si quis uiueret et nihil umquam sensisset et esset in statu perfectae aetatis, cognosceret se uiuere et esse. Ergo hoc saltem certum est quod cognitionem intellectiuam non praecedit sensitiua ut origo, etiam si aliunde posset oriri. }|

[] Si autem illa simplicia non sunt sensibilia, puta substantiae et intentiones secundae et huiusmodi, tunc talia concipiuntur ab intellectu: primo actu intellectus, non sine apprehensione sensibilium ex quibus cognoscuntur; uel per discursum; uel quaedam illorum, eo quod multiplicant species suas cum speciebus sensibilium, secundum diuersam opinionem. Igitur nullo actu intellectus cognoscitur aliquid a nobis nisi praecesserit cognitio sensibilium in sensu. Hac autem cognitione preexsistente, generantur consequenter cognitiones posteriores in sensu communi et phantasia. Et ulterius, quia illud quod exsistit in uirtute phantastica ut ibi exsistit est improportionatum ut moueat intellectum possibilem, secundum quosdam, ideo attribuitur ei aliqua forma ab intellectu agente uirtute cuius potest mouere intellectum possibilem. Ille igitur sic, conceptis simplicibus, potest uirtute propria ipsa componere uel diuidere. Conceptus autem tales complexi, si sint primorum principiorum, cognoscuntur esse ueri lumine naturali intellectus, quia "principia cognoscimus in quantum terminos cognoscimus", ex I Posteriorum. Possunt etiam cognosci quia ueri sunt ex frequenti cognitione sensitiua et memoratiua et experimentali, per quas cognoscimus terminos talis principii in suis singularibus in re esse coniunctos, sicut sensus frequenter uidit hanc totalitatem et hanc maioritatem coniungi.

[] Sic ergo patet qualiter cognitio experimentalis ualet ad cognoscendum illud quod est principium artis et scientiae, de quo habetur II Posteriorum, quia et propter cognitionem simplicium quae cognitione sensitiua apprehenduntur, et propter cognitionem ueritatis in compositione, sicut prius dictum est.

[] Quoad primum non est cognitio experimentalis siue frequens acceptio sensibilium necessaria, sed aliqua apprehensio sensibilis; et

[] ita necessaria quod sine illa impossibile est uel simplex, quod est terminus principii, uel compositum ipsum ab intellectu concipi. Et idem etiam aeque uerum est de conclusione sicut de principio.

[] Quoad secundum iuuat cognitio experimentalis, ut citius assentiatur principio affirmatiuo, si per sensum cognoscatur coniunctio extremorum in singularibus; negatiuo, si disiunctio. Sed non est necessaria nec ipsa nec aliqua apprehensio sensitiua. Licet enim numquam per aliquem sensum uideatur haec affirmatio uel negatio, nec eorum separatio in re, si tamen ex sensibilibus apprehendatur affirmatio uel negatio, et intellectus componat hanc propositionem "de omni affirmatio uel negatio uera", assentitur isti. Et etiam ubi sensus percipit coniunctionem singularium terminorum in re, adhuc certius adhaeretur principio complexo per lumen naturale intellectus quam propter aliquam apprehensionem sensus.

[] Si enim in apprehensione sensus esset error, et intellectus iudicaret sensum errare in hoc, et tamen a sensu errante acciperet notitiam simplicium, et illa componeret ex sua uirtute, adhuc intellectus circa illud principium non erraret quantum ad ueritatem compositionis.

[] Quoad conclusiones, sicut praedictum est, cognitio sensitiua necessaria est propter apprehensionem simplicium, sicut prius dictum est. Sed quoad ueritatem compositionis interdum iuuat cognitio

[] experimentalis ex frequenti memoria genita, et hoc tantummodo quia conclusio uera est. Et ulterius, cum intellectus assentiat conclusioni quia uera est, ex frequenti acceptione sensibilium, et considerat illud cui assentit non esse per se notum, nec primum principium, cognoscit illud esse uerum, habens causam, et sic excitatur ad inquirendum propter quid illius ueri.

[] Unde experti, de conclusione quia est, uidentur se habere circa illam sicut admirantes, nescientes adhuc causam eius quod cognoscunt quia uerum est, et ex hoc incipiunt philosophari et causam inquirere. Admiratio tamen minus est quam cognitio experimentalis, quia admiratio potest esse ex unico actu sentiendi, cum adhuc non habeatur pro certo quia ita semper est.

[II. Ad primum et secundum argumentum principale]

[] Ad primum argumentum potest dici secundum Philosophum, VIII Topicorum, quod inducenti in multis singularibus oportet uniuersalem concedere, uel ferre instantiam, alioquin proteruit respondens. Expertus habet cognitionem in multis, et in nullo fertur instantia; igitur potest accipere, quia ita est de omnibus.

[] Contra: quamuis dialectice concedatur respondenti secundum artem nunc dictam, tamen scientia non generatur per hoc. Nam licet ita sit in multis, non est necesse ita esse in omnibus, quamuis

[] nesciat quis instantiam ferre. Et quamdiu non est necesse ita esse in omnibus, non est firma adhaesio quod ita sit in omnibus.

[] Ad hoc dicendum quod argumentum probat uerum quod experimentalis cognitio, quantumcumque frequens, non infert necessario ita esse de omnibus, sed tantum probabiliter. Et ex hoc sequitur quod non sit sufficiens causa ad generandum artem uel scientiam quod concedi potest sed tantum coadiuuans et occasio.

[] Per hoc etiam dicitur ad secundum, quod ex experimento non sequitur propter quid notitia scientifica, sed quia.

    SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Sed experto quia ita est de
    principio sufficit quod illud non cognoscitur propter quid et
    statim notum est experto de conclusione quia ita est.

[] Experimento cognoscenti quia est, datur occasio inquirendi causam, et sic inueniendi propter quid, et per consequens sic esse in omnibus singularibus. Unde expertus per singularia arguit per simile quod sic est de uno singulari et de pluribus; et sicut est in multis singularibus, sic est in omnibus.

[] Quod autem simile sit de uno singulari et de aliis, inde accipitur quod hoc subiectum comparatur ad praedicatum, non secundum accidens nec secundum illud in quo differt ab alio singulari, sed per se et secundum naturam sui communis.

[] Contra: quomodo per experientiam sciam quod praedicatum inest multis singularibus per naturam sui communis, cum contingat dubitare de aliquo singulari nonuiso quod ipsum non consequitur praedicatum?

[] Item, supponere quod singulare per naturam communis, in qua assimilatur alii singulari, sit tale, hoc est supponere quod commune sit tale per se. Sed hoc est petere, quia illius notitia accipitur a singularibus.

[] Similiter arguitur confirmando secundum argumentum principale: si enim quia in multis singularibus uisum est hoc consequi illud, ideo arguitur ita esse in omnibus quasi causaliter, hoc non tenet nisi quia natura communis est per se causa illius in communi. Sed illud est dubium magis uel aeque cum conclusione.

[III. Solutio plenior quaestionis A. De generatione scientiae: Tres opiniones]

[] Ad completiorem ergo et ampliorem solutionem istius quaestionis, sciendum est primo quod modum ponendi Aristotelis de generatione scientiae in nobis per experimentum et inuentionem negant tres opiniones.

[] [Opinio antiquorum: Heracliti] Quarum una est de ueritate apparentium propter mutabilitatem sensibilium et deceptionem sensuum, quae fuit opinio antiquorum dicentium omnia apparentia esse uera, de quorum opinione habetur IV huius. Et probabilitas opinionis tangitur in 6 et 7 argumento quae sunt Augustini.

[] [Opinio Auicennae] Secunda est opinio Auicennae de influxu specierum ab Intelligentia, quam ponit IX Metaphysicae suae, quam improbare non est praesentis negotii.

[] [Opinio Platonis] Tertia est opinio Platonis, ponentis scientiam esse nobis innatam; cuius una ratio ponitur superius in arguendo ad quaestionem, et est ratio quarta ad quaestionem.

[] Alia uero ratio eiusdem innuitur I Posteriorum, quae est talis: nullus, quaerens ignotum, inueniet nisi a casu. Quia etiam si inuenerit, nesciet quod illud quaesiuit. Ergo omnis addiscens, quaerens aliquid, prius sciuit illud.

[] Confirmatur: quoniam non uidetur quod natura sit minus sollicita de homine quam de brutis. Immo per Philosophum II Caeli et mundi, perfectiora superiora perfectionem suam acquirunt paucioribus, ut orbis superior, quam inferiores. Sed sensus in brutis statim acquirit suam perfectionem unico actu. Ergo multo magis intellectus in hominibus.

[] [Contra opinionem Platonis] Contra hanc opinionem Platonis arguit Aristoteles II Posteriorum, cap. ultimo sic: "Inconueniens est cognitiones certissimas demonstrantem latere"; sed antequam addiscamus, non percipimus eas in nobis; ergo non sunt ibi.

[] Confirmatur maior: quia habitus intellectualis, etiam debilissimus, non est in nobis quin certi simus de illo quod nobis inest; nec latet. Omnis enim opinans, dubitans et credens, certus est se opinari, dubitare et credere. Unde Augustinus XIII De Trinitate cap. 1 et 241: "Fidem unusquisque in se uidet", et caetera ibi quae habentur.

[] |{ Contra, ergo "omnis sciens scit se scire", cuius oppositum dicitur in responsione ad secundum principale. Probatur etiam quia Apostoli sciuerunt uiam, quia Christus dixit: uiam scitis. Et tamen nescierunt se scire, quia tunc Thomas mentitus fuisset dicens: Nescimus quo uadis, Augustinus Super I Ioannis. }|

[] Item, contra Platonem arguit Augustinus XII De Trinitate cap. ultimo, ubi multum loquitur de ista materia, sic: si puer ideo recte respondet de conclusione quia prius sciuit, ergo si prius interrogaretur de ea antequam de principio uel de conclusione remota a principio, recte responderet quod falsum est. Numquam enim recte responderet, nisi ordinate interrogatus, ubi principia statim uidet et conexionem ordinate propositorum, et sic demonstratiue docetur. Item, quare interrogatus de sensibilibus, uel aliis non demonstratiue se habentibus, non recte respondebit?

[] Item, tertio contra Platonem: natura uidetur primo secundum originem intendere perfectionem potentiarum inferiorum quam superiorum. Patet de intellectu et uoluntate. Ergo similiter est de sensu respectu intellectus; aliter non uidetur necessaria coniunctio animae ad corpus, nec sensus nobis necessarii.

[] Sed hoc non mouet, quia possent esse necessarii propter perfectionem compositi, licet per ipsos scientia non acquireretur, sicut potentia augmentatiua est necessaria imperfecto quanto.

[] Item, quarto arguitur sic contra Platonem: est aliquod sciens quod est sua scientia, aliquod sciens quod non est sua scientia sed sua scientia est sibi innata; ergo rationabile et possibile est ponere tertium gradum, aliquod scilicet sciens quod nec est sua scientia nec scientiam habet sibi innatam, sed scientiam quaerat.

[] Item, numquam est ponenda pluralitas sine necessitate, I Physicorum de finitate principiorum. Et III De anima: "Natura non abundat in superfluis, nec deficit in necessariis". Sed nihil apparens in homine concludit necessario scientiam esse sibi innatam; ergo hoc non est ponendum.

[] Item, quare diuersi contraria opinantur, et non omnes omnia sciunt?

[B. De generatione scientiae: Considerationes epistemologicae 1. Quomodo intellectus acquirit scientiam]

[] Secundo directe ad clariorem intellectum quaestionis est considerandum quod a sensu, siue errante siue non, potest intellectus apprehendere simplicia et statim uniuersalissima.

[] Quia ad quamcumque apprehensionem sensitiuam imprimuntur intellectui ens et res. Simplicibus apprehensis a sensu uero uel falso, propositiones fiunt uirtute propria intellectus: primo de uniuersalioribus, postea de aliis. De uniuersalissimis, factis communibus conceptionibus, statim intellectus illis assentit, non propter sensum, immo certius quam posset per sensum, dato quod a sensu accepisset cognitionem ueritatis illarum propositionum. Alias propositiones facit et immediatas de minus uniuersalibus, sed non statim notas nec scitas esse immediatas, quia termini non cognoscuntur. Inquirendo uero quid dicitur per terminos, regulatur intellectus diuidendo et amouendo unum, et attribuendo aliud per communes conceptiones. Cognito quid dicitur per nomen, cognoscitur si propositio est immediata, et statim ei propter se adhaeretur.

[] Cognoscitur etiam de mediata ex cognitione terminorum quod ipsa sit mediata. Quo cognito, intellectus sua propria uirtute potest omnes propositiones immediatas de terminis illius conclusionis uel alterius ordinare simul, omni modo quo possunt ordinari. Et si inueniat alias immediatas de terminis illis, quas cognouit esse immediatas ex cognitione terminorum, antecedere ad illam mediatam, statim uirtute luminis sui assentit conexioni, quia "syllogismus perfectus est" etc.; et conclusionem cognoscit. Sic ultra ad alias. Igitur, cum, quocumque errore posito in sensu, possint simplicia apprehendi, sicut et modo, et propositiones formari, et deueniri ad hoc quae mediata et quae immediata, et mediatarum illatio ex immediatis cognosci, sequitur quod omnes conclusiones nobis naturaliter cognoscibiles per demonstrationem cognosci possent, etiamsi omnis sensus erraret, uel si aliquis erraret et aliquis non.

[] Confirmatur illud. Quia si per somnum essent caeco nato impressae omnes species colorum, quamuis acciperet apprehensionem intellectualem de coloribus a sensu errante, quia a phantasia utente phantasmate pro re, tamen omnes propositiones posset ipse formare de coloribus quas alius, et mediatas et immediatas, et per immediatas ad mediatas deuenire. In nullius simpliciter demonstrabilis notitia deficeret, sed tantum in cognitione propositionis alicuius, quae non esset sibi demonstratiue possibilis probari sed tantum cognoscibilis ex frequentia sensus, et conclusiones dependentes ex tali propositione ignoraret.

[2. Cognitio intellectiua est certior sensitiua]

[] Secundum ista uidetur concedendum quod in nobis cognitio intellectiua sit simpliciter certior quam sensitiua.

[] Quod probatur: tum quia de omni sensitiua potest intellectiua iudicare qualis ipsa est. Tum quia certitudo numquam est in apprehendendo uerum nisi talis sciat ueritatem apprehensam, uel sciat illud esse uerum quod apprehendit; nam si opinando apprehendam primum principium, licet illud quod uerum est necessario apprehendam, tamen non sum certus. Solus autem intellectus reflectitur iudicando se apprehendere uerum. Et hoc concordat secundae rationi Augustini, superius positae ad quaestionem, quod per sensum non discernitur uerum a falso; non quin uerum apprehendat, sed non potest iudicare illud esse uerum, discernendo ipsum a falso. Tum quia numquam sensus percipit immutabilitatem obiecti, licet illud, quod immutabile est, sentiat. Non enim percipit nisi tantum obiectum ut tunc disponitur quando sentit, et ita non est ipse certior de immutabili quod sit immutabile quam si continue mutaretur. Hoc consonat primae rationi Augustini supra ad quaestionem positae. Non quod sensibile semper mutetur, sed perinde est respectu sensus ac si mutaretur.

[3. Quaedam obiectiones earumque solutiones]

[] Sed contra hoc arguitur primo sic: nullus intellectus iudicat de actu sensus nisi per notitiam aliquam acceptam a sensu, forte ueriori, et tunc iudicat sensum non errare. Sed si in omni actu sensus erraret, intellectus non haberet per quid iudicaret sensum nunc errare.

[] Respondeo ad hoc quod intellectus iudicat de actu sensus per notitiam ab actu sensus acceptam occasionaliter, uel quoad apprehensionem simplicium, non autem quoad compositionem principiorum et conclusionum.

[] Item arguitur sic: sensus semper est uerus proprii obiecti, licet non aliorum; actus autem reflexus, qui ponitur in intellectu, non est uerus nisi a ueritate primi actus; ergo propter illum actum reflexum non est danda maior certitudo in intellectu.

[] Item, quare non potest sensus communis sic iudicare de sensu inferiori?

[] Responsio: quod non tantum propter actum reflexum danda est maior certitudo intellectui quam sensui, sed propter compositionem et diuisionem, quae uel nota est per se intellectui, uel ex per se nota infertur, in quarum neutra dependet cognitio intellectus a sensu nisi occasionaliter. Per hoc patet ad aliud.

[] Item, VIII Physicorum, parum ante illud "mouentium" etc.58, uidetur uocare sensum digniorem ratione, et quod sufficiens fides est contra illos contra quos ibi arguit, quia uidemus aliqua nunc quiescere, nunc moueri.

[] Item, si secundum Augustinum intellectus discernit uerum a falso, et percipit immutabilitatem sui cogniti, quaero per quid? Aut per notitiam acceptam a sensu, et stat primum argumentum supra, quod si omnis talis falsa, intellectus male iudicabit. Aut per notitiam aliquam innatam, non acquisitam per sensus; talis non ponitur.

[] Ad primum horum dicendum quod dignius ratione est intellectus quo aliquid est per se notum, non sensus.

[] Ad aliud dicendum quod certitudo proprie non est nisi circa compositionem et diuisionem, quae ad intellectum tantum proprie pertinent. Prima operatio intellectus semper uera est, licet sequens sensum errantem. Ita enim concipitur albedo si uisus apprehendit illud esse album quod est nigrum, sicut si albedo conciperetur a sensu uere uidente album. Quia sufficit quod species uere repraesentatiua albi ueniat ad intellectum ad hoc ut simplici apprehensione album uere apprehendatur. In compositione autem et diuisione, sicut dictum est supra, errat intellectus sequens sensum errantem, sed non circa prima principia nec circa conclusiones quas ex primis principiis deduxit, sed circa alias conclusiones quarum aliam notitiam non habet nisi a sensu errante. Sed adhuc circa tales, licet aliquis sensus erret, tamen non oportet intellectum sequi, sed oppositum tenere si iudicet hunc sensum errare.

[4. De fidelitate sensuum

[a. Opinio Gandauensis]

[] Sed quomodo iudicabit quis sensus est uerus, et quis errat? Responsio Gandauensis in Summa est quod omnis sensus est uerus cui non contradicit alius sensus uerior, uel ipsemet alias melius dispositus, uel notitia aliqua intellectualis accepta ab alio sensu ueriori, uel eodem alias melius disposito.

[] Sed quomodo iudicatur quis sensus est bene dispositus? Responsio: per se notum uidetur quod natura, ex quo est causa per se et non libera, "ut in pluribus" recte agit. Et error, si accidat, in minori parte accidet. Quod ergo sensus ut in pluribus dicit, hoc est uerum.

[b. Instantiae contra opinionem Gandauensis]

[] Contra: "uerum non oportet pluralitate iudicari". Quia tunc si tantum essent tres sani, et omnes alii infirmi, iudicium sanorum refutandum est.

[] Item, uisus semper errat de quantitate solis et lunae, et de fractione baculi in aqua, etc.

[] Item, per illam rationem superius positam de simplici apprehensione intellectus, uidetur ostendi quod sensus semper sit uerus, cum eius apprehensio sit simplex, et illius cuius habet speciem undecumque genitam. Hoc etiam confirmatur, quia sensibile agit secundum quod est in actu, et sensus cognoscit secundum quod mouetur a sensibili, ergo semper uere cognoscit.

[c. Responsio ad instantias]

[] Ad primum: non pluralitate sensuum simul, sed pluralitate sensationum, hoc est quia sensus frequentius ita sentit. Item, hic est alia cognitio accepta a sensu certiori quam sit sensus infirmi, per quam iudicatur sensum infirmi errare.

[] Ad secundum per idem, quia sensus dicit distans minus apparere, et ratio naturalis dicit quod remotius agens debilius agit, cum sit uirtutis finitae.

[] Ad tertium concedatur conclusio de sensibili proprio. Tamen circa sensibile commune et per accidens, uel in componendo hoc illis, decipitur sensus.

[d. Contra responsiones ad argumenta supra dicta]

[] Item, contra praedicta arguitur sic, I Posteriorum: omnia cognoscuntur per syllogismum uel inductionem; conclusiones per syllogismum, principia per inductionem. Sed hoc tu negas, quia principia notiora sunt secundum te singularibus inducentibus.

[] Potest responderi ad intellectum eius ibi: quod sensus est necessarius propter notitiam terminorum. Unde uniuersalia non cognoscuntur sine inductione, id est, sine cognitione alicuius singularis quod non cognoscitur sine sensu in sensibilibus. Ergo in illis, si deest sensus, deest scientia. Non oportet autem "inductionem" accipere ibi pro specie argumenti. Saltem si sit argumentum, ueritas praemissae non cognoscitur a sensu, sed extremum compositionis accipitur a sensu; intellectus accipit idem, et facit compositionem et adhaeret, et inde arguit inductiue.

[] Contra: saltem prius tempore intellectus adhaeret singulari propositioni antequam principio probato per inductionem:

[] Sic: ex cognitione sensitiua qua cognoscitur coniunctio terminorum "extra". Sed ista cognitio est occasio cognitionis principii, non causa. Unde inductio est hic non simpliciter, quia uniuersalis forte est prima et immediata, singularis tantum per se et mediata. Nec forte probatio hic, sed manuductio. Quia quandocumque iste intelligit principium, magis adhaeret illi quam singulari inducenti.

[IV. Ad argumenta principalia A. Ad primum et secundum principale]

[] Ad primum argumentum principale dicendum quod ex multis singularibus cum hac propositione "natura agit ut in pluribus, nisi impediatur", sequitur uniuersalis. Et si non sit causa impedibilis, sequitur simpliciter quod in omnibus.

[] Ad secundum dicitur quod ex cognitione experimentali non sequitur cognitio faciens scire propter quid, sed experto quia ita est. De principio sufficit, quia illud non cognoscitur propter quid. Et statim cognita conclusione quia est, experto datur occasio inquirendi causam, et sic inueniendi propter quid, et per consequens de omni.

[] [De cognitione inductiua causae] Quoad praecedens argumentum, contra: quomodo ex effectu sensibili deuenietur ad notitiam causae? Responsio, diuidendo sic: in a sunt b c d. Si uis scire quid est causa d, b an c, separa haec. Ubi inuenis b sine c, si ibi d consequitur b et non c, ergo in a, b fuit causa d. Sic contingit causam cognoscere, si plura essent coniuncta.

[] [Instantiae contra praedicta] Contra: uolo ut b c d ubique sint coniuncta, tunc non ualet haec uia.

[] Item, pone quod ubi est b, ibi est d, et non ubi est c; ex hoc sequitur negatiua quod in a, c non fuit causa d, sed non sequitur affirmatiua quod b fuit causa d, propter fallaciam consequentis.

[] Habet enim antecedens aliam causam ueritatis, duplicem uel triplicem. Unam quod c d sit causa ipsius b. Aliam quod b et d sint duo effectus necessarii eiusdem causae, ita quod neutrum sit causa alterius, sicut se habent lucere et calere in igne. Tertiam quod b, si non sit prius tempore ipso d, adhuc potest dici quod non est causa proprie, sed tantum est sine qua non, ut priuatio in materia respectu mutationis, intellectio respectu uolitionis, et multa alia. Sed hoc non ualet, quia sola causa sine qua non numquam ponit effectum.

[] Si dicas quod b est prius naturaliter ipso d, unde hoc probabitur? Responsio: quia b est substantia, et d accidens. Vel quia b est absolutum, d autem non inest nisi in comparatione ad aliud. Vel quia b est actus primus, d secundus, ut aliqua operatio. Vel quia b est propinquius alicui tertio simpliciter primo. Quaere ad hoc considerationes omnes III Topicorum, quae sunt de comparatione magis et minus.

[] Item, dato quod in instanti uideas quod ad b sequitur d non ad c, nescis ita esse in omnibus. Nec potes scire, sed tantum credere per argumentum a simili. Numquam ergo potest sciri aliquid esse necessarium et per se causam alterius, et ita nihil scietur.

[] Dicitur quod bene inuenietur per uiam diuisionis illud quod est causa necessaria effectus, sed non potest demonstrari ipsum esse causam, sicut probant ista argumenta tria E F G. Et ita aliquid scitur, quia per causam cognoscitur, sed non scitur a me aliquid sciri a me, sed tantum hoc credo.

[] Non tantum est opinio quod haec sit causa huius, sed est intellectus, quia illud semper implicatur in una praemissa demonstrationis etiam potissimae. Unde quia per nihil potest probari de causa immediata quod sit causa huius effectus, ideo praedicando hunc effectum de hac causa est propositio immediata in quarto modo per se, ut "calor calefacit" si tamen "per se" potest inueniri sine "necessario", sicut in causis non necessariis naturalibus, scilicet quae sunt "in pluribus".

[] Item, ad hoc possunt induci rationes positae in IV huius de ueritate apparentium, et hoc quoad apprehensionem simplicium. Quoad probationes et argumenta: quod uni uidetur demonstratio, alii uidetur sophisma uel peccare in materia.

[] Ad istam igitur secundam rationem principalem dicendum quod inexpertus, demonstratione carens, tantum credet de conclusione quia est. Expertus uero, demonstratione carens, sciet quia est certitudinaliter et sine dubitatione cognoscet, quia uidet et certus est naturam, ut in pluribus, uniformiter et ordinate agere. Principium uero intelligens, absque applicatione ad conclusionem, sciet "in uirtute"; demonstrationem uero habens sciet "propter quid".

[] Ante istos quattuor gradus cognoscendi conclusionem sunt: ignorantia negationis, quando nec termini apprehenduntur; et ignorantia dispositionis, quando scilicet oppositum creditur; et mera ignorantia, quando neutro modo de conclusione opinatur, terminis tamen apprehensis et propositione formata. Cum primo autem quattuor dictorum graduum ponatur opinio, quia illi assimilatur antequam forte est dubitatio. Ergo octo uel nouem sunt gradus in addiscendo.

[] Primus autem dictorum quattuor, quantumcumque inquirat per uiam diuisionis, aut per hoc et hoc etc., in fine non sciet, sed tantum credet, nisi forte diuidendo ueniat ad propositiones immediatas communes, ex quibus illud quod credit deducatur. Secundus uero per uiam diuisionis sciet conclusionem propter quid; sciuit enim ita esse; et per diuisionem scit quod propter nihil aliud ita est nisi propter hoc; sciet ergo propter hoc ita esse. Tertius uero applicando principium sciet propter quid. Ergo secundus est dispositus ad sciendum propter quid dispositione propinqua, sed tertius propinquiori. Secundus enim quasi immediate demonstrabit causam per effectum quem nouit, et ex hoc ultra cognoscet effectum per causam. Sed tertius iam immediate per causam notam cognoscet effectum, nec tamen cognitio principii est causa cognitionis conclusionis, sed dispositio cognitionis.

[] [Ad instantias praeallegatas] Ad instantias responsio: licet procedant de causa reali, quam difficile est probare quae cuius sit, non tamen de principio sciendi. Diuidendo enim multa praedicata dicta de subiecto propositionis mediatae probandae, inuenietur unum quod mediat inter ipsum et praedicatum de ipso probandum. Quod unum, an mediate aut immediate insit subiecto, patebit ex ratione terminorum; et similiter si praedicatum probandum sibi immediate insit, uel non.

[B. Ad tertium argumentum principale]

[] Ad tertiam rationem principalem dicendum quod ly ex potest notare ibi causam efficientem instrumentalem; nec talem qualis est notitia principiorum respectu conclusionis, sed minorem occasionalem. Principalis autem causa efficiens in omni acquisitione scientiae, tam hic quam etiam conclusionum ex principiis, est ipse intellectus uirtute luminis naturalis. Propositio uero, allegata de efficiente, uera est de causa principali secundum Commentatorem XI huius.

[] Sed dices: si intellectus sit principalis causa in acquisitione scientiae, aut ergo intellectus agens, aut possibilis? Responsio: quod in demonstratione intellectus possibilis est principalis causa, quia in ipso est habitus principiorum et conclusionum.

[] Sed quid hic? Responsio: si experimentum sit in parte sensitiua, tunc intellectus agens abstrahit incomplexa, et intellectus possibilis componit illa, et adhaeret illi complexioni per se si est principium, uel ex cognitione sensitiua, quae uidit extrema coniungi in singulari saepe.

[] Contra: igitur coniunctionis extremorum notitia causatur in intellectu possibili immediate a sensu, quod est contra praedicta superius.

[] Item, quod dicitur intellectum agentem abstrahere incomplexa, quaero si per talem abstractionem aliquid causat in phantasmate, ut illud instrumentaliter moueat intellectum possibilem. Et si sic, cum instrumentum non moueat nisi motum, prius naturaliter mouetur phantasma ab agente quam ipsum phantasma moueat possibilem. In illo priori aliqua forma imprimitur phantasmati ab agente; illa non est nisi uniuersalitas, quia terminus actionis agentis est uniuersalitas. Si autem nihil causat in phantasmate, suum abstrahere non est aliqua actio uera.

[] Item, si phantasma instrumentaliter moueat possibilem, illud instrumentum nullam habebit operationem propriam mouendo intellectum possibilem praeter illam quam habet per formam sibi impressam; illam autem habet in uirtute principalis agentis.

[] Ad secundum istorum trium dicitur quod ultimus terminus actionis intellectus agentis est uniuersalitas. Non autem terminus proximus, quem producit in phantasmate, ut mediante illo inducat ultimum terminum; immo productum in phantasmate est aliquod lumen. Immo simpliciter intellectus agens, secundum te, non causat uniuersalitatem, quia primum obiectum possibilis est singulare. Sed postea possibilis, ex cognitione singularis, conferendo per conuenientiam et differentiam, abstrahit uniuersale; ita quod abstrahere est actio cognitiua, qualis non est aliqua actio intellectus agentis.

[] Ad tertium istorum dicendum quod omne habens actionem non in uirtute alterius, in illa est principale agens. Ergo repugnantia uidetur quod instrumentaliter agens, in quantum instrumentum, habeat aliquam actionem propriam non in uirtute principalis. Unde debile uidetur fundamentum Thomae de creatione.

[] De hac autem opinione, si aliqua forma imprimatur phantasmati ab intellectu agente, et ad quid ponitur intellectus agens, pertractare proprium non est hic, sed in III De anima.

[C. Ad reliqua argumenta principalia]

[] Ad quartum principale dicendum quod Plato docuit puerum. Nihil enim potest docens facere quoad assensum praebendum complexis nisi debito ordine proponere illa principia nota discipulo, et alia sequentia ex illis eo ordine quo sequuntur. Et ipse sic propositis propria uirtute intellectus acquiescit, quia "syllogismus perfectus nullius eget".

[] Sed quomodo docens causat speciem in intellectu discipuli alicuius sensibilis quod numquam discipulus sensit? Haec species est necessaria, non tantum ad scientiam, sed etiam ad credendum magistro. Puta, aliquis docet me de colore Indico uel alio consimili. Quomodo credam sibi, cum nullam apprehensionem habeam de simplicibus, quia nec illorum species? Ergo a maiori, quomodo sciam?

[] Responsio: si simile illius uideam uel excedens uel remissum , potest mihi dicere "illud de quo loquor est huic simile, uel sic uel sic se habere", ut formem mihi aliquam phantasiam illius per compositionem, sicut montis aurei. Alioquin si ex cognitis nullo modo possim eius similitudinem mihi causare, numquam addiscam nisi habitum uocalem, sicut caecus natus potest habere de coloribus.

[] Ad quintum principale dictum est superius in solutione quaestionis, quomodo una cognitio sensitiua sufficit ad notitiam principii. Si ultra intellectus abstrahat et componat, ad notitiam conclusionis magis ualent plures memoriae, etiam plura experimenta, ut facientes cognoscere "quia" et inquirere "propter quid".

[] De multis autem accidentibus eiusdem speciei in eodem subiecto, habetur in quadam quaestione huius V101.

[] Ad sextum principale, quod est de 83 Quaestionum, scilicet quod de sensibilibus et mutabilibus non potest esse ueritas certa, Aristoteles contra hoc arguit IV huius, cap. 5103: quia motus sensibilium est per se sensibilis. Igitur aliqua ueritas potest haberi per sensum de sensibilibus continue motis, haec scilicet quod continue mouentur. Similiter non semper continue mouentur secundum omnia. Sol enim non continue mouetur secundum substantiam, neque secundum lucem secundum quam est sensibilis. Ergo secundum aliquid sensibiliter cognoscibile est permanens, licet feratur continue. Multa autem ibidem sunt ad hoc.

[] Secunda ratio Augustini uidetur quaerere: quare magis sanis credendum est quam infirmis et furiosis, uigilantibus quam dormientibus? Unde ad rationes illas, ut rationes sunt, dicendum est quod nec omnia sensibilia continue mouentur secundum omnia; nec ita imprimuntur species ut ab ipsis phantasmatibus non possit discerni quando obiectum est praesens et quando non, praecipue de sensu particulari qui non tenet speciem in absentia sensibilis.

[] Sed ad auctoritatem Augustini saluandam, potest dici quod sincera ueritas non cognoscitur a sensu, ita quod sensus percipiat immobilitatem ueritatis quam apprehendit, nec obiectum in quantum immobile. Sensus enim non percipit nisi praesens et dum est praesens. Et ideo ex se non cognoscit aliquid sic se habere nisi dum praesens est; et non semper praesens est sensui corporali. Nam de illo sensu exponit se Augustinus libro Retractationum I cap. 25105. Ideo non percipitur hoc semper ita esse. Posito etiam quod semper continuaretur uisio mea circa a obiectum sicut in primo instanti, non percipio immutabilitatem a, quia pro tunc non percipio nisi quomodo a se habet pro tunc, quia non percipio nisi ipsum ut tunc est praesens. Ita etiam in tota uisione, quantumcumque continuata, numquam percipiam immutabilitatem a; sed pro omni nunc percipiam quomodo se habet pro tunc.

[] Contra: sic probaretur quod cognitio intuitiua intellectus in patria non percipit immutabilitatem obiecti, quia non est per demonstrationem, nec sciet uidendo quod sic est nisi pro tunc pro quo uidet.

[] Responsio: intellectus non uidet immutabilitatem Dei quia semper continuatur actus uisionis tunc etiam in primo instanti non uideret sed ipsa immutabilitas est unum uisum intuitiue, sicut et bonitas.

[] Haec quoad primam probationem Augustini. Non sic de intellectu, quoniam in hoc "nunc" non possum intelligere rem secundum quod semper immutabilis est et eius immutabilitatem.

[] Quoad secundam probationem Augustini dicendum quod sensus forte non reflectitur supra speciem, et ideo non discernit utrum tantum specie informetur, uel utrum obiectum sit praesens specialiter de phantasia. Similiter etiam de sensu exteriori. Quia secundum aliquos, ex uehementi imaginatione potest species imaginati imprimi in sensum. Sed est alia uirtus superior ipsa sensitiua, quae simpliciter iudicat de bona uel mala dispositione sensus.

[] Et secundum hoc dicendum est ad rationes Aristotelis in IV110, quod bene concludunt quod non sit impossibile esse aliquam ueritatem sinceram de sensibilibus, quod imponitur illis contra quos arguit. Sed illam ueritatem sinceram esse, siue eius sinceritatem, scilicet immutabilitatem, et a falso distinctam, non percipit sensus, sicut dicit Augustinus. Unde sibi non obuiat Aristoteles.

[] Aliter exponitur sic: a sensu non est exspectanda sincera ueritas, tanquam a causa principali effectiua; sed tamen a cognitione sensitiua, ut ab occasione, acquiritur sinceritas ueritatis et immutabilitatis, quia "omnis nostra cognitio ortum habet a sensu", licet non totalem causalitatem.

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Unde a sensu arguitiue multa
  cognoscuntur quae non per sensum intuitiue.

Tamen dicitur quod Philosophus loquebatur secundum cognitionem naturalem eo modo quem expertus est; Augustinus uero de quadam cognitione superiori in diuinis uel regulis aeternis, in quibus solum perfecte uidetur uerum, quia illae sunt regulae iudicandi de omni uero, perfecto iudicio, et ad illas non pertingit cognitio sensitiua.

[] Notandum est autem propter praedicta quod potest quis dubitare si sensus sanus, et non impeditus per indispositionem organi, possit illudi per informationem speciei sine praesentia obiecti, sicut informaretur ab obiecto praesente siue illa species infiat organo ab aliquo illudente immediate siue a phantasia forti. Saltem numquam uidetur sic illudi quin, sicut mouetur immediate, scilicet per speciei informationem, sic sentit. Quandoque tamen errat circa hoc a quo illa species causetur et in quo sit, dum forte albedo uel aliquod album subtile interpositum uisui et corpori nigro uidetur, et creditur corpus illud esse album. Quandoque uero organum est indispositum per qualitatem intrinsecam impedientem operari, ut lingua febricitantis et oculus irati; adhuc tamen sentit illud cuius specie informatur, licet non ab obiecto extra.

[] Dico igitur ad propositum quod sensus numquam illuditur in quantum seruit intellectui quoad simplicium apprehensionem, nec quoad principiorum primorum ueritatem, sed conclusionum quamdiu illae ex primis principiis non inferuntur.

[1.5 UTRUM EXPERTUS SOLUM, NON HABENS ARTEM, CERTIUS OPERETUR QUAM ARTIFEX INEXPERTUS]

[] Utrum expertus solum, non habens artem, certius operatur quam artifex inexpertus?

[] Quod non, probatio:

[] Philosophus VI Ethicorum: sicut prudentia est habitus cognoscitiuus circa agibilia, ita ars circa factibilia; sed nullus certius agit circa agibilia quam prudens; ergo nec circa factibilia quam artifex.

[] Item, agens per cognitionem quanto certius cognoscit, tanto certius operatur; sed artifex certius cognoscit, quia cognoscit per causam et "propter quid", expertus solum "quia"; ergo etc.

[] Ad hoc dicitur quod argumentum procederet si artifex certius cognosceret singulare, circa quod est operatio per se, quam expertus; sed non est ita. Sed artifex certius cognoscit uniuersale quam expertus; expertus uero certius singulare, circa quod est operatio per se; ideo certius operatur expertus quam artifex.

[] Contra: tunc uidetur sequi quod artifex non cognoscit particulare per se, quod est contra aliquos. Vel si sic, tunc argumentum procedit, quia tunc cognoscit particulare "propter quid" sicut uniuersale, quod non facit expertus. Et per consequens, tunc certius cognoscit operabile, et tunc ut prius.

[] |{ Item, qui perfectius scit quiditatem alicuius, perfectius scit illud; sed artifex perfectius scit "quid est" sanare quam expertus; ergo artifex perfectius scit sanare. Probatio minoris: quia "quid est" sanationis est uniuersale, et per se etiam respicit obiectum uniuersale; tale magis scitur ab artifice.

[] Respondeo quod maior est uera de scire speculatiue, et minor similiter. In conclusione, quando "scire" construitur cum infinitiuo significante operationem ex communi modo loquendi, non potest accipi nisi pro scire practico, ideo non sequitur. Si autem conclusio intelligatur de scire speculatiue, concedatur.

[] Contra: artifex, in quantum talis, non cognoscit speculatiue sed practice, quia ars est habitus cognoscitiuus practicus. Ergo minor est uera de cognitione practica, et maior est uera de utraque quacumque enim notitia perfectius cognoscitur quid est aliquid, eadem perfectius cognoscitur illud. Ergo conclusio est uera de practica.

[] Item, scientia practica, si est habitus intellectus, et per se obiectum intellectus est uniuersale, ergo scientia practica magis per se est circa obiectum uniuersale quam singulare. Et tunc sequitur propositum quod perfectiorem scientiam practicam habet qui per se cognoscit uniuersale.

[] Ad primum quod scire practicum est duplex: scire operari, et scire ordinatum ad operari. Primum proprie est practicum; secundum communiter uocatur practicum. Et sic, secundo modo omnis artifex scit practice, non primo modo. Secundo modo "scire" potest dici speculatiuum respectu primi modi; et sic intelligatur ad argumentum praecedens.

[] Ad secundum istorum: scire practicum primo modo est per se circa singulare, sed secundo modo potest esse circa uniuersale. Et falsum est quod nihil per se intelligitur nisi uniuersale. Vel dic quod scire practicum primo modo numquam acquiritur nisi per experientiam; unde est eiusdem potentiae cuius est cognitio experimentalis, puta cogitatiuae forte. Sed scire practicum secundo modo est in intellectu, extendente cognitionem ad uniuersale operabile.}|

[] Ad oppositum est Philosophus in littera.

[I. Ad quaestionem]

[] Responsio: planum est quod expertus certius operatur artifice inexperto, quia cognitio experimentalis est per se singularis, circa quod est operatio per se. Cognitio uero artis est uniuersalis per se, et si est singularis, hoc est ex consequenti et per accidens. Quia igitur expertus certius cognoscit operabile quam artifex, ideo certius operatur. Et hoc est quod Philosophus dicit in littera: "Si igitur sine experimento quis rationem habeat et uniuersale quidem cognoscat, in hoc singulare ignoret, multoties quidem curatione peccabit".

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum dicendum quod in aliquo est similitudo, uidelicet quod "sicut prudentia est habitus cognoscitiuus circa agibilia, ita ars circa factibilia". Et in aliquo est dissimilitudo, uidelicet in hoc quod prudentia non generatur in anima nisi ex actibus nostris. Ideo nullus est prudens quin fuerit expertus. Ars uero generatur per experimentum et per doctrinam; et potest generari per doctrinam sine experimento. Et ita potest aliquis habere artem qui non est expertus, et sic minus certe operari quam expertus, cum minus certe cognoscat operabile per se.

[] Ad aliud sicut prius.

[] Ad argumentum in contrarium:

[] Primo ostenditur ex intentione Philosophi oppositum, scilicet quod singulare potest per se intelligi. Quia si certius agit qui magis per se cognoscit singulare, ergo agens Deus et angelus quod certissime agit, maxime per se cognoscit singulare. Sed aliquod est agens certissime quod tantum habet cognitionem intellectiuam, quia non aliam habet. Ergo per se intelligit singulare.

[] Tunc ad formam rationis dicitur quod artifex ex hoc solo est perfectus artifex quia habet perfectum habitum in uniuersali. Potest autem habere perfectum habitum in uniuersali non applicando ad particulare. Quia secundum Philosophum, II Priorum: "contingit scire in uniuersali et ignorare in particulari". Ergo possibile est artificem esse perfectum artificem et tamen non per se cognoscere singulare circa quod est operatio; expertum autem non contingit esse perfecte expertum nisi per se cognoscat singulare, quia cognitio experimentalis est per se ipsius singularis. Ergo artifex ex hoc quod est artifex non oportet quod ita cognoscat operabile sicut expertus ex hoc quod est expertus. Et ita saluatur intentio Philosophi.

[] Tamen ex hoc non sequitur quin possibile sit artificem ita per se et perfecte cognoscere singulare sicut expertum, si applicet cognitionem uniuersalem quam habet ad singulare. Est ergo comparatio Philosophi intelligenda de istis habitibus praecise comparatis ad illa quorum sunt principia cognoscendi ex se, non autem de his quae possunt cognosci ab habentibus istos habitus per applicationem istorum habituum ad alia.

[] |{ Contra: si artifex applicando artem ad diuersa singularia, ut per se intelligibilia, potest de illis per se habere duas intellectiones et ex multis actibus generatur habitus, ergo potest de illis per se habere duas artes, quod uidetur impossibile.

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Hoc autem tangit si singulare
  possit per se intelligi.

[] Aliter dicitur quod in singulari, circa quod est operatio per se, multa sunt praeter naturam ipsius communis indiuiduatam, quae multa diuersificant actionem. Aliter enim oportet agere circa hunc infirmum in hoc loco et hoc tempore, quam circa illum infirmum eadem infirmitate in specie in alio loco et alio tempore. Ista autem annexa cognoscet expertus ex multiplicata cognitione singularium, et in se et quantum ad annexa. Haec autem annexa non oportet artificem cognoscere ex hoc solo quod est artifex. Quia licet de per se singulari posset cognoscere "propter quid" si applicet, non tamen de annexis per habitum artis. Ideo expertus certius singulare cognoscit in quantum operabile, quia in quantum est annexum illis accidentibus quae uariant actionem. Quidquid sit de cognitione artis et experimenti, expertus ex frequenter agere habet habitum in potentia motiua, qua exsequitur operationem; uel forte in membro quo agit, ut citharista exercitatus in manu. Talem non habet artifex inexpertus. Illa multum facit ad expedite agendum.

[1.6 UTRUM ACTUS SINT CIRCA SINGULARIA]

[] Utrum "actus et omnes generationes sint circa singularia" sicut dicit Philosophus in littera.

[] Quod non:

[] Actus intelligendi est proprius actus scientiae et artis. Et tamen non est circa singulare sed circa uniuersale per se, II De anima: "Singulare dum sentitur, uniuersale dum intelligitur".

[] Item, si sic: ergo singulare est per se subiectum motus et generationis et talium passionum, et sic solum per se insunt singulari. Ergo illae non possunt esse per se passiones demonstrabiles de aliquo subiecto in scientia, cum singulare non sit subiectum per se alicuius artis siue scientiae, quia secundum Porphyrium singularia sunt relinquenda ab arte.

[] Item, sicut ex unitate per se obiecti uel diuersitate est unitas uel diuersitas actus, ita ex unitate uel diuersitate actus est unitas uel diuersitas potentiae. Si tunc singulare sit per se obiectum actus, ergo alius est actus circa hoc singulare et illud, et per consequens alia potentia. Et sic alia erit potentia qua uidemus hoc album et illud album, sicut est alius et alius actus.

[] Item, Socrates per se sanatur; Socrates per se est homo; ergo homo per se sanatur. Sed homo non est per se singulare, ergo non omnes actus sunt circa singulare per se.

[] Item, si sic, aut circa hoc singulare tantum, aut circa singulare abstractum ab hoc et ab illo. Si primum detur, ergo non circa aliud. Si secundum detur, ergo circa uniuersale, quia singulare abstractum ab hoc et ab illo est uniuersale.

[] Ad oppositum est Philosophus.

[I. Ad quaestionem]

[] Dicendum quod propositio est uera de actibus transeuntibus in extrinsecum, et hoc de illis secundum quod exsistunt extra in rebus, non de illis secundum quod considerantur a ratione.

[] Duo dicuntur in glossando propositionem. Probatio primi: quia cum actus transiens in extrinsecum sit per se singularis et exsistat in aliquo sicut in subiecto, oportet quod illud in quo exsistit sit per se singulare; singulare enim non exsistit in subiecto uniuersali. Non sic est de actu manente in agente, quia non est in obiecto circa quod est. Et ideo talis actus singularis est, quia est in singulari subiecto sicut patet de intelligere licet obiectum, circa quod est, sit per se uniuersale. Sed haec probatio non ualet si omnis actio sit in agente ut in subiecto.

[II. Ad argumenta principalia A. Ad primum et secundum]

[] Per hoc patet ad argumentum primum, quod propositio non intelligitur de actibus manentibus in agente, cuiusmodi est intelligere.

[] Ad secundum dicendum quod moueri quodlibet exsistens in natura est in aliquo particulari. Tamen ex hoc moueri et illo potest abstrahi unum commune "moueri", et illud potest esse passio demonstrabilis per se et primo de aliquo subiecto communi in aliqua scientia, cuiusmodi est subiectum philosophiae naturalis.

[] |{ Quod probatur: quia quod inest multis uniuoce et nulli illorum per alterum, oportet quod primo insit uni communi illis per cuius naturam insit illis multis. Contra: tunc non magis est actus alicuius singularis quam quodcumque accidens reale, ut albedo. Quodlibet enim tale, ut exsistit in re, singulare est et alicuius singularis. }|

[B. Ad tertium argumentum principale [1. Prima responsio]

[] Ad tertium dicendum quod non ex quacumque diuersitate uel unitate obiecti uel actus sequitur diuersitas uel unitas potentiae, sed ex unitate uel diuersitate secundum genus.

[] Quod confirmatur: quia sicut potentia receptiua materiae respectu formarum est eadem respectu omnium formarum eiusdem generis, sic et potentia cognitiua respectu obiectorum. Probatio primae partis similitudinis: quia inter omnes formas eiusdem generis est transmutatio, ex X huius; transmutatio non est inter formas nisi quia habent idem susceptiuum per se.

[] Confirmatur etiam per Philosophum II Posteriorum dicentem quod "Sensus est uniuersalis ut hominis, non Calliae hominis, sentire uero singularis".

[a. Tria inconuenientia circa praedicta]

[] Contra istud: ex hoc sequuntur tria inconuenientia.

[] Primum: quod aliquid secundum rationem uniuersalis esset per se obiectum sensus. Probatio consequentiae: obiectum secundum unitatem generis est per se uniuersale. Probatio falsitatis consequentis: quia tunc non distinguerentur sensus et intellectus penes obiecta secundum rationes formales, sic quod proprium esset intellectui esse circa uniuersale, quod est contra Philosophum II De anima.

[] Secundum est quod uniuersalitas praecederet omnem operationem intellectus, quod est contra Commentatorem dicentem: "Intellectus est qui facit uniuersalitatem in rebus". Probatio consequentiae: quia sentire in nobis praecedit omne intelligere, et obiectum sensus, secundum quod est obiectum sensus, praecedit actum sensus. Ergo secundum istam rationem, praecedit actum intellectus; et "quidquid est prius priore est prius posteriore". Obiectum autem est sensus secundum quod habet unitatem generis ex responsione quae unitas est unitas uniuersalis.

[] Tertium inconueniens est quod potentiae cognitiuae sit aliquod per se obiectum, secundum aliquam rationem, secundum quam impossibile est illam potentiam cognoscere illud obiectum per se. Probatio consequentiae: quia sensus nihil cognoscit nisi sentiendo; sentire uero est solius singularis per se, sicut dicit responsio et Aristoteles II De anima.

[b. Contra confirmationes supra dictas]

[] Contra primam confirmationem istius positionis: licet idem sit subiectum omnium potentiarum quae sunt ad formas eiusdem generis, sicut probat ratio, alioquin non esset transmutatio per se inter illas , tamen non oportet eandem esse potentiam respectu omnium illarum formarum. Immo oppositum uidetur secundum Philosophum III Physicorum, dicentem: "si posse sanari et posse aegrotari essent idem, sanitas et aegritudo essent idem". Ex quo manifestum est quod potentiae distinguuntur secundum distinctionem actuum, non solum genere sed specie. Quia sanitas et aegritudo sunt eiusdem generis, ita quod inter illa est per se transmutatio.

[] Contra secundam confirmationem de II Posteriorum: De somno et uigilia habetur quod "cuius est actus eius est potentia", ergo etc.

[] Item, sequitur quod non sit idem obiectum potentiae et actus, et ita non distinguuntur potentiae per actus sicut actus per obiecta, contra Philosophum II De anima.

[] Ad primum istorum duorum: exponitur propositio Philosophi de potentia quae est ordo ad actum, sicut potentia et actus sunt differentiae entis. Quia illo modo idem subiectiue est in potentia ad aliquid et postea in actu secundum illud; non de potentia cognitiua. Exemplum de potentia operatiua non ualet "cuius est potentia operatiua eius est agere" ut subiecti , si actio sit in passo, ex III Physicorum.

[2. Secunda responsio]

[] Dico igitur aliter ad argumentum quod unitas obiecti sensus non est aliqua unitas uniuersalis in actu, sed est aliquid unum aliqua unitate priore scilicet reali a qua mouetur intellectus ad causandum aliquid commune abstractum ab hoc singulari et illo eiusdem speciei magis quam diuersarum. Aliter uniuersale esset fictio solum. Circumscripto enim intellectu, istud album magis conuenit cum alio quam cum aliquo alterius generis.

    SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Quod actio in re singulari est et
    circa obiectum singulare habetur ex hac quaestione. Quod autem ad
    "tantum singulare" habetur libro V quaestione 7, et ab agente
    singulari, quia singularium sunt causae singulares V
    Physicorum. Hoc ualet ad probandum quod singulare intelligitur.

Unde dico quod istud unum reale praecedens actum intellectus est unum in multis, non tamen de multis. Sed fit unum de multis per intellectum, et tunc est uniuersale; prius non. Quia ex I Posteriorum, ambae condiciones requiruntur ad uniuersale.

[] |{ De ista unitate, si debet poni uel non, quaere in VII, quaestione "De uniuersali". Sed hic arguitur contra ipsam, quantum est ad propositum, quia scilicet per ipsam non saluatur difficultas de obiecto sensus.

[] Item, illud unum est "aptum natum praedicari de pluribus"; ergo est actu uniuersale.

[] Responsio: actu aptum natum est aptitudine remota, aptitudine propinqua fit ex consideratione intellectus et hoc est quod dicit definitio Posteriorum "de multis". }|

[] Contra: illud obiectum unum realiter, aut est singulare aut uniuersale. Non uidetur possibile ponere medium; a nullo enim philosopho ponitur medium. Sed non uniuersale, per te, ergo singulare. Et tunc sicut prius: respectu diuersorum singularium diuersae potentiae.

[] Ad istud argumentum nota quod Auicenna non negat in hac auctoritate unitatem simpliciter de quiditate, sed negat unitatem numeralem ad quam et multitudinem sibi oppositam quiditas est indifferens, et ita ex se ad neutrum determinatur; similiter nec ad uniuersale uel singulare. Et ita ut in se consideratum, sine utroque illorum, est obiectum sensus.

[] |{ Omne enim ens de mundo, siue quiditas siue quidquid sit, eo modo quo ens, et unum unitate sibi propria. Sic enim se habet unitas quiditatis ad quiditatem sicut unitas suppositi ad suppositum. Et ita "natura", ut sub unitate sibi propria, potest poni obiectum, sed illa est realis, non uniuersalis. Vel si ponatur quiditas intellectualis sine illa unitate quae etiam est passio eius, potest poni quod ipsa sic est obiectum, non secundum rationem unitatis superadditae sibi, sicut nec secundum rationem actus uel potentiae, sed absolute secundum rationem qua talis quiditas est. }|

[] Secundum Auicennam V Metaphysicae, cap. 1 diffuse, nec humanitas, nec aliqua quiditas est actu nec potentia, nec unum, nec multum, nec uniuersale, nec singulare. Sic dico de isto obiecto sensus.

[] Contra: tunc sequitur quod idem secundum eandem per se rationem sit obiectum sensus et intellectus. Quia secundum istam rationem qua est quiditas tantum, est per se intelligibile, et per te per se sensibile.

[] Item, tunc sensus erit per se cognoscitiuus quiditatis et non singularis, quod uidetur contra litteram infra, quae dicit quod sensibus "sunt cognitiones singularium maxime propriae". Quomodo? Non quia soli sensus sunt illorum, per te; nec quia illorum solorum per se, per te.

[] Respondeo quod non sine singularitate.

[] |{ Aliter dicendum quod sensus est per se singularis, compositi scilicet ex natura et differentia indiuiduali; tamen natura est ratio formalis cognoscendi.

[] Contra: ratio formalis magis cognoscitur: "unumquodque propter quid" etc.

[] Item, tunc non erraret sensus distinguendo hoc ab alio.

[] Ad primum: consequentia tenet de intellectu qui natus est cognoscere ita rationem sicut illud cuius est, non de sensu. Propositio uero Posteriorum intelligitur de ly propter effectiue.

[] Ad secundum: non errat circa rationem formalem siue circa hoc quantum ad illam. }|

[] Ad primum superius factum dicitur quod si actu uniuersale esset per se obiectum intellectus possibilis, et causaretur uniuersale per se ab intellectu agente, tunc non sequeretur inconueniens.

[] Aliter dicitur quod intellectus agens non causat uniuersale; sed intellectus possibilis, considerans istam quiditatem illimitatam, causat in eo uniuersale, ita quod uniuersale non est per se obiectum intellectus, sed consequitur etiam actionem primam intellectus possibilis; ita quod quiditas secundum se, sicut est obiectum sensus secundum praecedentem responsionem ita etiam et intellectus.

[] |{ Contra: quiditati secundum se conceptae conuenit dici de multis; igitur est actu uniuersale.

[] Item, si non, quid facit intellectus possibilis considerans circa illam, ut fiat uniuersale? si enim comparat ad hoc et illud, de quibus prius est praedicabilis, et ita uniuersalis?

[] Item, per quamcumque intellectionem quam nouam speciem habebit intellectus, et unde illa? }|

[] Et tunc dicerent quod non est inconueniens quod intellectus per se cognoscat singulare. Sicut omnem rem, quam cognoscit sensus uisus in albo, cognoscit sensus communis, sed non solum sic.

[] Similiter, intellectus possibilis cognoscet illam quiditatem sicut sensus, sed non solum sic, sed ut actu sit uniuersale.

[] Sed tunc ad argumentum quod fit, quod potentiae distinguuntur per obiecta, dico quod potentiae ordinatae distinguuntur secundum illud quod est communius, sed potentiae disparatae per obiecta disparata.

[] Ad aliud dicitur non esse inconueniens quod infertur. Et probatur sic: omnis potentia cognoscens obiectum secundum aliquam rationem, magis uidetur illam rationem cognoscere.

[] Tunc arguitur: sensus, per te, cognoscit non quiditatem sed sub a aliquo, scilicet accidente; tunc quaero utrum per se cognoscat a, et tunc per se cognoscit quiditatem. Si enim sub alio, tunc in infinitum, uel stabis. Tamen sensus tantum sentit illud quod est color; intellectus cognoscit quiditatem definiendo et attribuendo definitionem definito, dicendo "hoc est tale quid", et sic uidetur cognoscere quiditatem, non tantum quid.

[C. Ad caetera argumenta principalia]

[] Ad quartum principale dico quod consequentia non ualet, quia non est simile, quia necessaria conclusio non potest sequi nisi ex necessariis nisi falsum sequeretur ex uero , et antecedens non potest esse uerum sine consequente. Nec separantur nisi quantum ad causalitatem, et illa causalitas est in propositionibus per se ueris; unde in propositionibus per se est accidens. Quia non ualet: "licet duo conueniant in una causa, ergo una est causa alterius".

[] Ad aliud: hic actus circa hoc singulare, actus singularis in communi circa singulare in communi, et actus secundum naturam circa obiectum secundum naturam, et actus uniuersalis circa obiectum uniuersale abstractum a singularibus. Et pro tanto potest saluari illud II Posteriorum supra allegatum: "Sensus est uniuersalis, sentire uero singularis", quia quilibet unus actus sentiendi est circa unum singulare tantum; multi autem actus circa multa. Et omnes illi actus sunt ab eadem potentia. Ex quo concluditur quod nullum unum singulare est primum obiectum potentiae, sed aliquid unum in multis singularibus, quod est quodammodo uniuersale, sicut prius expositum est. Licet autem quodlibet sentire sit tantum circa singulare, non tamen ut circa primum obiectum, sed circa illud unum in singulari. Aliter non idem obiectum potentiae et actus eius. Sed non est circa illud unum nisi sub singularitate, sicut non uidetur color nisi in quantitate. A multis tamen actibus potest abstrahi unum commune, et illius obiectum ponetur aliquod uniuersale, sicut dictum est in responsione ad secundum argumentum principale.

[] Contra: si sensus non sentit obiectum sine singularitate, quomodo se habet singularitas ad obiectum ut ad colorem? Numquid est per se sensibile, licet non proprium, sicut quantitas? Numquid singularitas est tantum per se intelligibile? Stude.

[] Notandum uero circa praedicta quod tertia ratio principalis non habet difficultatem specialem ad hanc quaestionem; soluitur enim sicut primum argumentum principale de actu immanente.

[III. Dubitatio quaestioni principali adnexa:

[] Utrum obiectum per se sensus sit aliquid sub ratione singularis

A. Argumenta pro et contra]

[] Sed circa illam litteram Philosophi inferius in isto I libro: "Amplius autem sensuum neque unum" etc., est bona dubitatio, utrum obiectum per se sensus sit aliquid sub ratione singularis.

[] Videtur quod sic:

[] Quia ibi dicitur quod "singulorum cognitiones sensibus maxime

[] propriae sunt". II etiam De anima dicitur: "singulare dum sentitur". II etiam Posteriorum: "Sentire est singularis". Et "eius est actus cuius est potentia". Ergo sensus est ipsius singularis. Quomodo etiam aliter ponetur differentia sensus ad intellectum?

[] Sed contrarium arguitur per tertium argumentum principale de diuersitate potentiarum, et per confirmationem primam responsionis primae ad tertium principale per simile de potentia reali. Quia unitas potentiae receptiuae materiae accipitur per se respectu unitatis formarum eiusdem generis, inter quas est transmutatio. Igitur unitas potentiae sensitiuae similiter iudicabitur respectu unitatis obiecti secundum genus.

[] Hoc etiam probatur per secundam confirmationem de II Posteriorum.

[] Item, singularitas est unius rationis in colore et sono; ergo non est formalis ratio obiecti, quia per illam distinguuntur potentiae.

[] Item, non haec singularitas est formalis ratio obiecti sensus, quia tunc aliud singulare non sentiretur. Singularitas uero in communi uidetur uniuersale, quia huic singularitati in hoc colore quae non est res secundae intentionis est aliquid simile in illo colore. Ergo ab istis duobus ita abstrahitur unum uniuersale, quod est singulare, sicut a duobus coloribus unus color.

[B. Responsio ad dubitationem adnexam]

[] Ad hanc dubitationem respondeo quod utraque uia concedit quod singulare non est per se obiectum potentiae et primum. Sed prior uia dicit quod aliquid secundum unitatem generis est obiectum potentiae. Secunda uero uia, uitans unitatem uniuersalis esse propriam obiecto sensus, ponit sibi correspondere unitatem realem fundamentalem unitatis generis, in quantum est obiectum, non tamen quod illam unitatem ponat obiectum, sed naturam, cui sine consideratione intellectus conuenit talis unitas.

[] Secundum hoc igitur, confirmationes ambae primae uiae, positae ad confirmationem responsionis tertii argumenti, sunt pro secunda uia. Principium enim potentiale materiale non dicitur primo esse idem formarum talis generis, ut genus est aliqua intentio secunda causata ab intellectu, sed tantummodo formarum habentium unam naturam tali unitate reali quae sit fundamentum unitatis generis quando intellectus illam naturam considerat.

[] Illud etiam de secunda confirmatione de II Posteriorum glossatur quod "sensus est uniuersalis", id est unius, unitate reali fundamentali unitatis uniuersalis.

[] Tria etiam inconuenientia adducta contra responsionem ad tertium principale sunt contra primam uiam, et non contra istam secundam.

[] Argumentum etiam contra primam confirmationem quod accepit ex III Physicorum, quod potentiae ad contraria sunt diuersae, ut posse sanari et posse infirmari, sophisticum est. Quia illa prima confirmatio debet intelligi non de respectu potentiali sicut intelligitur dictum illud Philosophi de III Physicorum, sed de principio potentiali in quo est respectus ad formam, quia nec potentia cognoscitiua est tantum respectus.

[] Ad illud etiam argumentum superius factum contra secundam confirmationem responsionis ad tertium principale, dicendum quod illud Philosophi De somno et uigilia: "Cuius est potentia eius est actus", intelligitur subiectiue, ita quod cuius subiectiue est potentia, eius subiectiue est actus. Probat enim ex illa propositione quod sicut actio sentiendi est compositi, ita et potentia, et non animae tantum. Tamen uera est etiam propositio eiusdem, quod "eiusdem obiectiue est potentia et actus", sicut probatur per argumentum aliud quod sequitur illud, quia aliter non esset idem obiectum potentiae et actus.

[] Hoc etiam patet per tertium inconueniens supra adductum contra responsionem ad tertium principale, quia aliter aliquid esset obiectum potentiae cognitiuae secundum aliquam rationem secundum quam impossibile est obiectum illud ab illa potentia cognosci.

[] Unde sicut negat ista secunda uia de potentia quod sit per se et primo circa singulare, ita negat de actu. Unde glossat ista secunda uia omnia in contrarium, ut cum dicitur quod "sentire est singularis" et consimilia de singularitate, per "sine quo non", sicut de quantitate. Ponit ergo ista secunda uia primum obiectum sensus colorem uel lucem, illud quod ipsum est. Similiter, et ipsius actus, sed ipsius actus non sine singularitate.

[] An autem potentiae sine singularitate, dubium est. Responsio: sicut de quantitate. Immo sine quantitate motiuum, licet non possit actu agere.

[1.7 UTRUM METAPHYSICA SIT PRACTICA]

Utrum metaphysica sit practica?

[] Quod sic, uidetur:

[] Quia est "ut boni fiamus"; est enim ad felicitatem immediate, quae est summum bonum nostrum; ergo etc.

[] Item, I huius, habetur quod haec ordinat alias, ex sexta condicione sapientiae; sed ordinare est actus scientiae practicae; ergo etc.

[] Item, sicut theologia supernaturalis ad perficiendum nos in esse supernaturali, sic ista in esse naturali; sed illa ponitur practica propter amorem caritatis; ergo etc.

[] Item, communis est speculabilibus et practicis, ergo nec est speculatiua nec practica.

[] In contrarium arguit Philosophus hic et in VI huius.

[I. Status quaestionis]

[] Ad solutionem huius quaestionis et sequentis, primo oportet uidere quae sit praxis, a qua dicitur scientia practica; et secundo qualiter se debet scientia habere ad illam praxim, ut ab illa dicatur practica.

[A. Quid est praxis?]

[] De primo est sciendum quod praxis est omnis operatio quae non est speculatio per essentiam; alioquin diuisio scientiae in speculatiuam et practicam esset insufficiens. Quaelibet etiam operatio essentialiter distinguitur a speculatione quantum ad istud: quod est speculationem esse finem ultimum, non alicuius gratia. Oportet tamen quod illa operatio non sit mere determinata a natura, sed quod contingat in ea errare et recte agere.

[B. Quomodo se habet scientia ad praxim?]

[] Quod patet ex secundo manifestando. Scientia enim se habet ad praxim ut directiua in ipsa. Non est autem opus directione ubi nulla est difformitas. Operationes autem, quae subsunt imperio nostro, sunt operationes cognoscitiuae tam intellectus quam sensus; operationes etiam appetitiuae tam intellectiuae quam sensitiuae; operationes etiam motiuae; operationes uegetatiuae non, unde de eis non est scientia practica.

[] Si instes per hoc quod medicina uidetur esse de illis: respondeo quod est de actibus nostris respicientibus illam, quomodo scilicet talia apposita sic ipsam disponent.

[] Operatio autem cognitiua intellectiua est triplex. Quaedam ad nihil ordinatur, ut cognitio conclusionis ultimae. Quaedam ad aliud ut causa eius, ut cognitio principii ad conclusionem. Quaedam ad aliud ut ad finem, ut scientia minus nobilis ad metaphysicam; quaedam autem ut in alia dirigat, ut logica. Omnes tamen istae sunt speculatiuae, quia non ordinantur nisi ad speculationem.

[] Operatio uero cognitiua sensitiua aliquo modo subest imperio nostro, puta sic uel sic imaginari, sic uel sic disponere oculum ad uidendum. Et scientia, si de hoc daretur, practica esset, docens quomodo esset sic operandum. Pro quanto autem non subest quin, organo disposito, sensibile praesens necessario sentitur, nullo impediente , non est scientia practica de hoc.

[] Operatio uero appetitiua uoluntatis circa finem ultimum naturalem unica est et uniformis, scilicet complacentia quaedam simplex. In illa ergo non indigemus scientia directiua quia, ut prius dictum est, "non est opus directione ubi nulla accidit difformitas".

[] Circa uero entia ad finem in actu naturali contingit errare, et circa illa sunt uirtutes et scientia moralis practica.

[] In actu uero supernaturali uoluntatis, tam circa finem quam circa illa quae sunt ad finem, contingit errare et recte agere. Quia ibi non recte agitur sine multis circumstantiis actus, ergo ibi requiritur directio in utroque. Scientia ibi directiua est theologia supernaturalis. Ergo illa, secundum istam uiam, ponenda est practica.

[] Operatio uero appetitus sensitiui potest esse recta et non recta. Unde, circa directionem, etiam in illa est moralis, pro quanto uirtutes morales sunt ibi, licet forte non ita principaliter sicut in uoluntate.

[] Operatio autem motiua: quaedam est simpliciter immanens, ut saltare et equitare; quaedam autem transiens, nihil tamen relinquens, ut cantare in primo gradu et citharizare in secundo; quaedam aliquid relinquens haec propriissime uocatur factio.

[II. Ad quaestionem]

[] Haec igitur scientia, cum sit de primo ente, nullo modo est practica nisi quia ordinatur ad actum naturalem uoluntatis circa illud. Sed licet illa ad illum ordinetur, hoc non facit practicam, cum non ordinetur ad illum ut directiua, cum ille actus sit naturalis, rectus et uniformis.

[] Quod etiam probatur aliter: nulla scientia est practica nisi consideret operationem uel operabile in quantum operabile. Haec neutrum facit. Non secundum, quia primum ens, sub ratione qua tale, non est operabile.

[] Contra: sic theologia supernaturalis non esset practica. Ideo respondeo: operabile (uel circa quod est operatio) esse amabile est esse circa quod est operatio sicut esse sanabile. Hoc sufficit ad practicam.

[] Contra: ratio amabilis, ex quo dicit aliquam relationem secundum rationem in Deo, non potest esse prima ratio in ipso secundum quam omnia ad ipsum attribuuntur; ergo nec sic consideratur hic.

[] Responsio: idem argumentum potest fieri de theologia. Non enim potest poni subiectum hic sub ratione nobiliori quam ibi. Ideo respondeo quod sub ratione boni potest, tam hic quam ibi, considerari quae est ratio absoluta super quam fundatur ratio amabilis; sicut medicus considerat corpus in quantum calidum et frigidum, in quo fundatur sanabilitas. Et hoc sufficit ad rationem practicae. Unde ex parte obiecti non uidetur esse ratio quare ista non est practica.a

[] Nec ualet ponere ideo metaphysicam esse speculatiuam secundum Aristotelem, quia ponit sapientiam esse nobilissimum habitum ex VI Ethicorum, et per consequens non ordinatum ad alium, nec ad aliquid nisi ad proprium actum, et ita non ad praxim, sed ad speculationem tantum.

[] Haec autem ratio, quamuis sit apparens, non ualet. Constat enim quod omnis scientia est nobilior actibus potentiae motiuae transeuntibus in extrinseca, et tamen respectu talium actuum ponitur scientia practica. Unde patet quod ordo, sicut ad finem uel sicut ad nobilius, non est de ratione practicae, sed quod directiua sit in alio actu, licet minus nobili quam sit "considerare". Immo nullam ponit Aristoteles practicam nisi directiuam in actu minus nobilis potentiae quam sit intellectus, nisi forte moralem si uirtutes sint in uoluntate.

[] Item, in alio peccat ratio. Constat quod Aristoteles ponit appetitum intellectiuum in nobis, VI Ethicorum et I Rhetoricorum, 12. Si autem illa potentia sit nobilior, actus eius erit nobilior actu

    SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Sed prima ratio ualet, uidelicet
    de differentia amoris naturalis et supernaturalis.

intellectus, et ita actus intellectus ordinabitur ad illum, et ita est praxis, ut praehabitum est, ergo etc.

[] Nec ualet illa probatio de sapientia. Licet enim ille uere sit nobilissimus habitus, tamen actus uoluntatis naturalis et ita non ab habitu potest esse nobilior actu intellectus ab habitu, si uoluntas sit nobilior intellectu. Non enim hoc aufert nobilitatem ab actu quod fiat a potentia sine habitu medio, praecipue si est naturalis et uniformis.

[] Exemplum: uisio est nobilior actus actu scribendi qui est ab habitu in manu, quia uisus est nobilior potentia motiua. Et tamen hoc esset, dato quod habitus scribendi esset nobilior omni habitu, quia in potentia uisiua nullus est habitus.

[] |{ Contra: quare ex amore naturali id est, ex puris naturalibus et tamen libero frequenter elicito non potest in uoluntate generari habitus amoris naturalis, sicut in intellectu ex intellectionibus naturalibus? Indeterminatior enim est uoluntas quam intellectus, saltem respectu principiorum, quorum tamen sunt habitus.

[] Responsio: si habitus generetur, hoc est ex fecunditate actus, non autem propter necessitatem actus, ita quod inter potentiam et habitum actus mediet, non autem habitus inter potentiam et actum ex necessitate. Aristoteles autem non poneret forte habitum nisi ut requiritur propter actum causandum. }|

[III. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum argumentum quaestionis dicendum quod hoc est "ut boni fiamus" speculando.

[] Ad secundum dicendum quod haec ordinat alias, ut finis ordinat entia ad finem, non ut scientia directiua.

[] Ad tertium dicendum quod non est simile; non propter duas rationes improbatas, sed propter illam de naturalitate amoris, circa quam non est difformitas. Illa tamen ratio est debilis, sicut patet per argumentum de amore naturali supra. Libertas enim est respectu actus ex puris naturalibus et ut eliciatur cum circumstantiis debitis uel sine, scilicet "super omnia" uel "propter aliud" licet istae circumstantiae non ponant amorem in esse supernaturali. Similiter, unde probabitur illud de directione? Philosophus enim II huius dicit: "finis practicae est opus"; non dicit "dirigere in opere".

[] Ad quartum dicendum quod modus tractandi est unus et finis unus, quantumcumque subiectum sit commune.

[] Ad argumentum de obiecto scientiae practicae dicendum quod non est obiectum eius opus nostrum, sed directiuum per ipsam; nec obiectum eius est operabile. Sed quaelibet condicio absoluta potest esse ratio obiecti scientiae practicae, secundum quam condicionem potest operatio nostra, quae non est speculatio, esse circa illud. Volitio autem potest esse circa obiectum secundum istam absolutam rationem eius, sicut intellectio. Sic patet quomodo Deus in quantum Deus, uel in quantum bonus, uel secundum aliam rationem absolutam, potest esse obiectum scientiae practicae. Ergo scientia practica et speculatiua non distinguuntur penes obiectum, quia nullum est intelligibile circa quod non possit esse, secundum rationem absolutam eius, ita operatio uoluntatis sicut operatio intellectus.

[] Richardus I, q. 4, uult quod magis distinguuntur a fine quam a materia, et hoc loquendo de fine essentiali quem scientia ex se respicit, non accidentali quem sciens sibi praefigit. Quod probatur: quia de materia, quantumcumque operabili, potest esse scientia speculatiua. Sed hic restat dubium de scientia Dei, quare non est practica. Et de hoc alibi patet.

[1.8 UTRUM SPECULATIVA SIT NOBILIOR PRACTICA]

[] Utrum speculatiua sit nobilior practica.

[] Quod practica nobilior:

[] Quia finis eius est bonum esse, finis speculatiuae uerum scire; sed primum est melius secundo.

[] Item, scientia ciuilis, quae est practica, ordinat speculatiuam, ut patet in Ethicis; sed ordinans est melius.

[I. Ad quaestionem]

[] Dicitur quod praxis dicitur communiter ad scientiam factiuam et ad affectiuam quae est operatio.

[] Alii dicunt quod nuda uoluntas non dicitur praxis; et dicunt quod speculatiua est nobilior. Et probatur sic ab obiecto: quia obiectum speculatiuae, quod est quiditas rei, est nobilius obiecto practicae, quod est opus nostrum. Quiditates rerum intellectarum sunt nobiliores.

[] Alii dicerent ad hoc quod Deus sub ratione operabilis, id est amabilis, est melius se ipso cognoscibili.

[] Aliter probatur a fine: quia finis practicae est usus gratia, speculatiuae gratia speculandi uerum. Sed secunda nobilior est prima, X Ethicorum. Illud enim est nobilius per quod conuenimus cum nobilissimis; sed hoc est per intellectionem ueritatis, qua conuenimus cum diis. Non enim faciunt sicut nos, nec agunt alia communia nobiscum.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad argumenta in contrarium.

[] Ad primum dico quod scientia illa est ut boni simus, non simpliciter sed secundum uirtutes, id est moderati in parte sensitiua si ponatur quod sit subiectum uirtutis et illud non est bonum simpliciter. Quia, secundum Philosophum, ordinatur ad maius bonum nostrum, scilicet ut speculemur substantias separatas et quietemur in speculatione earum. Illa autem speculatio est summum bonum nostrum, quia est felicitas, secundum Philosophum, X Ethicorum.

[] Ad aliud: ciuilis ordinat quis audiat istam, non istam. Unde aliud est ordinare usum alicuius et quis debet intelligere et exercere, aliud est ordinare ipsam scientiam in se. Unde exercitium ordinat ciuilis, et "ordinans est melius" uerum est in aliquo sensu.

[1.9 UTRUM AD METAPHYSICUM, IN QUANTUM TALIS, PER SE PERTINET COGNOSCERE OMNES QUIDITATES IN PARTICULARI]

Utrum ad metaphysicum, in quantum talis, per se pertinet cognoscere omnes quiditates in particulari.

[1.9.1] Quod sic:

In VI: nulla alia scientia facit considerationem de ipso "quod quid est". Si ergo quiditates sint notae, et in nulla alia scientia, sequitur quod in ista.

[] Item, cognitio in uniuersali tantum est imperfecta, quia confusa et indistincta; ergo si sapiens cognosceret tantum in uniuersali, esset imperfecte sciens, et alii perfecte, quod est contra Philosophum in libro I2.

[] Item, uidetur esse simile de habitibus ordinatis et potentiis. Sed ita est in potentiis quod potentia superior potest omnem illam rationem comprehendere quam et inferior. Ergo similiter habitus superior cognoscet omnia quae cognoscuntur in habitibus inferioribus. Sed inferiores habitus cognoscunt in particulari; ergo et superiores.

[] Contra:

[] In I dicitur: sapiens est cognoscens omnia ut contingit. Et exponitur quod non oportet quod omnia in singulari, sed in uniuersali.

[] Item, si sic etc., tunc aliae scientiae superfluunt.

[I. Ad quaestionem A. Opinio communis]

[] Respondetur communiter quod ad metaphysicum pertinet cognoscere quamlibet quiditatem secundum quod "quiditas" et secundum quod "haec", non tamen secundum omnem rationem cuiuscumque accidentis huic quiditati.

[1. Argumenta pro opinione communi

a. Metaphysicus considerat quamlibet quiditatem secundum quod "quiditas" et secundum quod "haec"]

[] Primum sic ostenditur: haec quiditas est prior "cognitione, definitione et tempore" motu et quantitate; illa ergo potest considerari absque illis. Sed non in scientia naturali, quia considerat mobilia; nec mathematica, quia considerat quanta. Ergo illud consideratur a metaphysica.

[] Item, si haec quiditas non per se consideratur a metaphysico, tunc ab aliquo alio; et tunc sequitur quod illa alia scientia esset subalternata metaphysicae, quia considerat de particulari quiditate, et metaphysica de quiditate in communi.

[] Similiter sequitur quod per se inferius et superius ad eandem scientiam non pertineant, cuius oppositum uidetur in aliis; idem enim considerat numerum et binarium, etc.

[] |{ Item, prima cognitione de aliquo cognoscitur illud quod primo sibi inest, quia illud est omnino inostensibile; alia omnia demonstrabilia per illud, sicut passiones; uel ostensibilia, sicut praedicata essentialia alia. Sed quod primo inest unicuique est sua quiditas propria, quae exprimitur per definitionem propriam. Ergo ad metaphysicum, cuius est prima cognitio de aliquo, pertinet illud considerare de illo. Maior patet, quia cognitio ostensibilis per aliud de a non est prima de a. Probatio minoris: licet ens sit primum quod inest homini, non tamen primo inest homini.

[] Tum quia ostensibile est, licet non demonstrabile, per definitionem hominis; sed hominem esse animal rationale per nihil est ostensibile. Unde hoc quaerere nihil est quaerere, ex VII Metaphysicae, cuius non est alia causa ut "homo est homo", V Metaphysicae cap. "De per se".

[] Et probatur etiam: si enim a conuenit b primo, nulli alii conuenit quod non est b; igitur si ens primo conueniret homini, nulli alii

[] conueniret per se. Unde sicut in secundo modo "per se" tantum primo inest unum uni, sic in primo, quod non potest esse nisi proprium quid.

[] Contra istam rationem: ergo haec "homo est homo" esset prius principium quam haec "ens est ens", quia prima ostendit secundam, non e conuerso; principium habet ostendere conclusiones.

[] Tamen hic dicitur quod primum principium complexum includitur in omnibus ueritatibus complexis, sicut primum incomplexum in omnibus incomplexis. Ideo ostenditur per quodlibet, non demonstratur.

[] Aliter dicitur quod de conceptibus communibus fiunt propositiones uniuersales, et sic superior distributus includit inferiorem, non e conuerso.

[] Ad hanc igitur rationem in se dicendum quod prima cognitio uel est uniuersalis uel particularis. Prima uniuersalis cognoscit illud quod primo inest sibi in uniuersali; prima uero particularis, quod primo sibi inest in particulari. Metaphysica non est prima scientia particularis de homine, siue de homine in particulari, sed prima uniuersalis de ipso, in quantum ens uel substantia; et sic cognoscit quod primo sibi inest in uniuersali, ut "ens est ens".

[] Contra: saltem cognitio particularis de homine ostendit hanc: "ens est ens". Ad hoc responsum est prius. }|

[b. Metaphysicus non considerat quiditatem sub ratione cuiuscumque accidentis huic quiditati]

[] Secundum declaratur sic: haec quiditas prior est accidentibus, et accidentia per se respectu eius priora accidentibus per accidens. Licet ergo secundum quod "haec", et quantum ad per se accidentia, pertinet ad metaphysicam, in quantum tamen mobilis uel huiusmodi (hoc est formaliter intellecta sub aliquo accidente) per accidens pertinet ad scientiam aliam, quia sic est posterior se ipsa intellecta sine illis.

 [2. Responsio ad argumenta in oppositum secundum istam opinionem]

[] Per hoc ad primum: "sapiens cognoscit omnia", non secundum omnem rationem cognoscibilitatis; sed secundum omnem rationem quiditatis cognoscit non tantum in uniuersali sed etiam in particulari.

[] Ad aliud: aliae scientiae considerant quiditates secundum accidentia sibi.

[B. Contra opinionem communem]

[] Contra positionem: sequitur si aliae scientiae non considerant nec quiditatem, nec hanc in se, sed tantum secundum accidentia sibi cum ergo quiditas cum accidentibus sit ens per accidens , sequitur quod omnes aliae scientiae a metaphysica essent de ente per

[] accidens. Sed de illo non est scientia, secundum Philosophum VI huius. Et probo: quia necesse est praecognoscere de subiecto quid est; ens per accidens non habet "quid", quia omne tale uel est genus, uel est in genere. Ens autem per accidens non est in genere, quia distinguitur contra omnia decem genera in libro VI huius.

[] |{ Hic respondetur quod licet corpus mobile sit ens per accidens, non tamen corpus secundum quod mobile, quia una ratio formalis facit unum cognoscibile et unius scientiae.

[] Aliter dicitur quod Philosophus in VI negat scientiam de ente per accidens, quod non habet causam determinatam, quod est in paucioribus; non sic hic.

[] Contra: una cognitio est unius cognoscibilis; sed non magis est unum corpus secundum quod mobile quam corpus mobile. Aut enim praecise intelligo corpus; aut praecise mobile, intelligendo corpus secundum quod mobile; aut utrumque. Et tertium erit propositum. }|

[] Item, Philosophus dicit in Elenchis quod hic est accidens: "cognoscis Coriscum, et ille est ueniens, ergo cognoscis uenientem". Stant ergo simul quod cognoscis uenientiam quae est in Corisco et accidens, et tamen ignoras subiectum eius. Sic ex parte ista simul stat quod physicus cognoscit mobile istud accidens, et tamen ignorat corpus.

[] Dicitur quod illa, cui accidunt, non cognoscuntur nisi per accidens; tamen illae rationes cognoscendi, quibus cognoscuntur illa alia, per se cognoscuntur.

[] Contra: si mobilitatem, qua cognoscitur corpus, per se cognoscit, aut tunc cognoscit mobilitatem in quantum "quid", tunc propositum; si non in quantum "quid", ergo non per se et tunc per accidens. Et tunc quaero de illo accidente, et sic de omnibus aliis in infinitum.

[] Item, naturalis cognoscit per te corpus secundum quod mobile. Aut ergo illa eadem scientia cognoscit mobile secundum quod mobile, et tunc cognoscit in quantum "quid". Si non cognoscit mobile in quantum "quid", tunc sequitur quod idem, sub eadem ratione formali cognitum, consideratur per se a diuersis scientiis. Quia eadem ratio cognitionis est qua cognoscitur corpus in quantum mobile, et mobile in quantum mobile. Quia mobilitas est ratio considerandi, et mobilitas per se est ratio cognoscendi formalis in naturali. Et similiter in metaphysica, ergo etc.

[] Tertio arguitur sic: si non consideratur in physica mobile in quantum mobile, et mobile in quantum mobile consideratur in alia scientia, ergo eadem ratio erit formalis sicut prius in duabus scientiis.

[] Dicitur quod non est eiusdem scientiae considerare mobile in quantum tale, et corpus in quantum mobile. Quia dicunt 25 quod non est simile, quia ratio mobilitatis accidit corpori, et per se inest mobili.

[] Sed istud non ualet. Licet bene dicat ista responsio quod ista ratio habet diuersas comparationes ad cognita sub ea, tamen non uitat quin eadem ratio formalis in duabus scientiis consideratur per se. Eadem enim ratio non uariata quae accidit uni, est eadem essentialiter alii. Et tunc reduco argumentum sicut prius.

[] Et similiter, ex quo diuersae scientiae habent diuersas rationes formales, non potest esse una ratio formalis per se considerata ab una et ab alia.

[] |{ Item, ad unitatem scientiae requiritur unitas rationis formalis (saltem primae, non tantum in se sed ut comparatur ad materialia quorum est ratio), quod scilicet non diuersimode comparetur ad illa secundum per se et per accidens, licet diuersimode forte secundum diuersos modos per se. Unde ad eundem pertinet considerare risibile in quantum risibile et hominem in quantum risibile, quia eadem ratio formalis utrobique et eodem secundum per se utrique comparatum, licet non eodem modo per se. Tunc sicut arguitur inferius ibi "hoc concedunt", nihil uidetur remanere cognoscendum aliis scientiis.

[] Responsio: licet nullum accidens per accidens dicatur de ente (quia ens ponitur in definitione cuiuslibet, non in sua communitate, sed ut includitur in aliquo inferiori, sicut "figura" in definitione "habere tres", ideo "soli non omni", et ille modus pertinet ad per se), tamen lineae est aliquod accidens per accidens, ut uisualitas, quae tamen non tantum "entis", sed etiam alicuius subiecti inferioris ut "coloris" uel "lucis" est per se. Ergo licet metaphysicus consideret ens, colorem, lucem in quantum uisibilia siue uisualia, non tamen lineam in quantum uisualis. Et de hoc est perspectiua.

[] Contra: haec positio uidetur uocalis. Tum quia, ut arguitur prius, ita uidetur cognoscere lineam uisualem sicut lineam in quantum uisualis. Tum quia si de linea in quantum uisualis est scientia, aliquid demonstrabitur de linea. Per quod medium? Non sumptum ex materiali; ergo ex formali. Ergo oportet cognoscere formale secundum se quantum ad medium quod sibi secundum se inest. Similiter, de infinitis erit scientia quaelibet si sua ratio formalis possit accidentaliter accidere infinitis, quia una ratio utroque modo.

[] Notandum uero quod ad illud superius dictum, scilicet quod "ad unitatem scientiae requiritur unitas rationis formalis", additur "saltem primae", quia aliter positio sibi contradiceret. Quia alia est ratio formalis entis in quantum ens, et hominis in quantum homo. Tamen inter omnes rationes formales ratio entis est prima et una. Contra: aequiuocatio entis.

[] Aliter respondeo quod ratio hominis non est simpliciter alia a ratione entis, quia ipsum includit. }|

[] Ad argumentum opinionis dico quod quiditas quaelibet non est prior omni quantitate, sed tantum quiditas substantiae, sed quantitatis non.

[] Arguitur contra sic: quiditas ignis est prior omni motu; ergo ut sic, non consideratur secundum quod mobile uel quantum, et ita non consideratur nec a naturali, nec a mathematico.

[] Dico quod mobilitas non est formalis ratio subiecti, sed quidquid consideratur in scientia naturali. Cuius probatio est quia subiectum, secundum rationem subiecti, prius est naturaliter passione. Tunc passio non est formalis ratio considerandi ipsum, ex quo est posterius. Mobilitas autem est passio in scientia naturali.

[] Dico ergo quod quiditas ignis cum illo quod appropriat quidquid sit illud ut sit proprium subiectum motus, consideratur in scientia naturali. Illud autem quod appropriat ipsum ut sit subiectum motus, non est motus, quia prius naturaliter habet rationem illam quam sit subiectum motus.

[] Contra: Philosophus dicit quod considerat mobilia in quantum mobilia. Dico quod hoc dicit, quia non habet notam illam rationem quam habet ut est subiectum motus, sed utitur motu tanquam magis noto. Vel dico quod considerat mobilia in quantum mobilia, secundum quod "in quantum" dicit ibi conuertibilitatem passionis cum subiecto etc.

[] Ad aliud dico quod necesse est ipsos concedere subalternationem. Probatio: condicio una subalternatae scientiae est quod subiectum suum sit sub subiecto subalternantis; alia est quod scit "quia", ubi superior scit "propter quid", et a superiori accipit sua principia ad probandum conclusiones. Aliquando autem subiectum addit super subiectum differentiam essentialem, sicut binarius super numerum; aliquando accidentalem, sicut sonus numero. Sed nunc est ita quod in omnibus scientiis discurrenti patet quod subalternata tantum addit supra alterius subiectum accidentalem differentiam. Et ita est communiter in omnibus scientiis quod magis subalternatae addunt accidentalem differentiam quam essentialem. Unde omnis subalternata duobus subalternatur secundum duo quae in eius subiecto includuntur, ut patet de musica respectu naturalis et arithmeticae. Ergo sic hic. Cum, secundum eos, subiectum aliarum addat accidentales rationes, et per meam positionem addit essentiale aliquid, puta hanc quiditatem super quiditatem, magis sequitur subalternatio per illos quam per me.

[] Item, si sola haec per se consideraret quiditates, tunc

|{ hoc concedunt sine argumento quia, ut patet supra, ibi "cui per se inest aliqua passio", illud sub ratione eius considerabitur a metaphysico, qui considerat passionem omnem in se a in quantum a, ergo et quidlibet in se in quantum per se a. Et sequitur quod nulla omnino sit passio, nec prima nec posterior, quae alicui subiecto per se inest, quin metaphysicus cognoscat illud subiectum sub ratione illius passionis. Igitur non restant aliqua cognoscenda aliis nisi accidentia per accidens, quae nulli per se insunt. Si tamen aliqua sunt talia maxime cum ponant ad secundum modum per se pertinere quattuor modos "proprii", secundum Porphyrium , saltem nullum est accidens per accidens respectu entis, ut concedunt, quia distinguit quodlibet in inferiori; igitur ens cognoscetur hic sub ratione cuiuslibet accidentis omnino. Et ita, ut dicunt, non caret passionibus, ut consideratur a metaphysico. Verum utique erit, sed nulla passio remanet consideranda aliis. Immo nec, ut uidetur, aliquod accidens per accidens; ergo metaphysica est omnis scientia. }|

[] tunc sola haec demonstraret primam passionem de omnibus quiditatibus, quia prima passio inest quiditati suae per se et immediate sine aliquo accidente. Quia nisi sic, tunc non esset prima. Sed aliae scientiae considerant subiecta sub accidentalibus rationibus; ergo non considerant per se primas passiones. Sed semper considerans posteriores praesupponit primam inesse; ergo nulla scientia considerans demonstrat primam passionem inesse, sed praesupponit ipsam demonstrari in alia. Sed conclusio, ubi demonstratur prima passio, est principium in inferiori scientia, ubi demonstratur posterior. Sed haec est condicio scientiae subalternantis et subalternatae; ergo omnes aliae scientiae subalternatae sunt metaphysicae. Sed secundum positionem meam, si haec quiditas esset per se subiectum naturalis, cum habeat per se propriam passionem, istam posset demonstrare.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum principale, scilicet ad textum Aristotelis, dico quod solum intelligit quod nulla alia scientia considerat ens, siue "quid" in communi, nisi haec.

[] Ad aliud dicendum quod Aristoteles I Posteriorum, ubi comparat demonstrationem uniuersalem particulari, dicit in epilogo quod demonstratio uniuersalis facit magis scire quam particularis. Hoc non est ad propositum.a

[] |{ Conclusio enim supra, licet improbetur de ueritate propositionis primae opinionis, non tamen de cognitione particularis ut praecise accipitur contra cognitionem uniuersalis. }|

[] Ideo aliter dicitur quod licet melius est cognoscere in particulari prout particulare includit uniuersale quam in uniuersali tantum, tamen ubi particulare non includit uniuersale, non est melius.

[] a SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Item, Aristoteles uult quod concludens passionem de subiecto primo est melior quam demonstratio concludens istam de subiecto secundario, siue inferiori, ut "habere tres" de isocele.

[] |{ Sicut habetur a Dionysio, quod esse est nobilissima perfectio Dei. Quod uerum est praecise sumptum; tamen ut alia includunt ipsum et aliquid ultra, nobiliora sunt. }|

[] Alia responsio: licet cognitio particularis aliquo modo sit perfectior in se praecise sumpta, tamen cognitio uniuersalis de proprio cognoscibili est certior secundum proportionem quam cognitio particularis de suo cognoscibili, quia plus cognoscitur uniuersale in quantum est cognoscibile quam particulare.

[] Ad aliud: non est simile de potentiis et habitibus. Quia ex quo superior potentia habet maiorem uirtutem, et si habet species plurium, potest illa plura cognoscere. Sed habitus non est ratio cognoscendi nisi repraesentando rem. Sed potentia non tantum habet uirtutem maiorem, sed potest recipere alias species.

[] Quod autem habitu uniuersali non cognoscantur quae sunt habitus inferioris, probatio: quia "contingit scire in uniuersali, et ignorare in particulari". Hoc non contingeret si habitus uniuersalis esset repraesentatiuus illorum particularium.

[] |{ Contra: per potentiam est potens; ergo per superiorem circa communius obiectum; et quodlibet sub ipso est potens, sed per habitum est determinatus ad obiectum.

[] Responsio: non oportet si sit determinatus ad superius, et ad inferius. Idem enim est susceptiuum coloris et cuiuslibet coloris; non tamen si color informet, propter hoc quilibet color informat. }|

[] Ad aliud pro contraria opinione, quod eiusdem est considerare genus et speciem, dico quod est falsa; licet in aliquibus est eadem scientia, hoc est quia habent eandem rationem; sed hic et alibi ubi non est eadem ratio, non est hoc uerum. Vel dico simpliciter quod sunt diuersae scientiae, non tamen disparatae, sed ordinatae. Vel dici potest quod scientia de binario, si binarius haberet multas passiones, traderetur partim in arithmetica et partim in alia.

[1.10 UTRUM UNIVERSALIORA SINT NOBIS DIFFICILIORA AD COGNOSCENDUM]

[] Utrum uniuersaliora sint nobis difficiliora ad cognoscendum.

[] Quod non:

[] I Physicorum: "innata est nobis uia procedere ex notioribus nobis". Et intendit ibi, ut patet per litteram, quod uniuersaliora sunt nobis magis nota, singularia minus nota.

[] Item, "confusa et indistincta sunt nobis magis nota", ibidem.

[] Et ibi similiter: "Totum est magis notum nobis quam partes; uniuersale est totum".

[] Item, illa citius occurrunt intellectui quorum singularia citius occurrunt sensui, sed singularia magis uniuersalium citius sentiuntur; ergo et illa uniuersalia prius intelliguntur. Probatio minoris per Auicennam et I Physicorum: "pueri primo appellant omnes homines patres" etc.

[] Similiter, I Physicorum: "Non sunt eadem magis nota nobis et simpliciter"; sed minus uniuersalia sunt notiora naturae, ergo nobis minus nota. Quod sint simpliciter minus uniuersalia naturae magis

[] nota, probatio: quia unumquodque magis cognoscitur per naturam quod est magis perfectum et magis ens; minus uniuersale addit supra magis uniuersale aliquam perfectionem.

[] Item, secundum Auicennam, "communissima prima impressione imprimuntur"; ergo prius cognoscuntur, et sic de aliis secundum ordinem.

[] Item, si non, tunc scientia de eis esset minus certa; hoc est contra unam rationem sapientiae.

[] Contra:

[] Philosophus in littera.

[] Similiter, compositiora sunt nobis magis nota quam simplicia, sicut patet in I Physicorum; quod totum, quod est compositum, est nobis notius quam partes; sed minus uniuersale componitur ex magis uniuersali; ergo etc.

[] Item, VI Topicorum: definitum est minus notum nobis quam definientia; sed definientia sunt magis uniuersalia quam definitum.

[] Item, definitio est "per simpliciter priora", ut habetur VI Topicorum; sed talia sunt minus nota nobis; ergo priora sunt minus nobis nota.

[I. Ad quaestionem]

[] Dicitur quod est uniuersale per praedicationem, et illud definitur in Perihermenias et I Posteriorum, quod est "unum in multis et de multis".

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota quando dicitur quod
  uniuersalia sunt difficillima ad cognoscendum quia a sensibus sunt
  remotissima, patet quia Aristoteles intendit de uniuersali
  causatione, sicut est prima causa et substantiae separatae. Sed de
  uniuersali praedicatione dico quod potest cognosci dupliciter. Uno
  modo quantum ad simplicem apprehensionem rei quae est imperfecta,
  et sic prius cognoscitur animal quam homo, quia intellectus
  procedit ab imperfecto. Alio modo cognoscitur quantum ad
  proprietates eius repertas in contentis, et sic posterius
  cognoscitur. Ex proprietatibus enim particularium uel minus
  uniuersalium deuenimus in proprietates magis uniuersalium quia ab
  effectu ad causationem.

[] Aliud est uniuersale per causalitatem, cuius uirtus se extendit ad plures effectus, sicut causa prima quae tamen est singularis, nec praedicatur de pluribus singularibus.

[] Secundo modo intelligendo, magis uniuersale causalitate est nobis minus notum quam minus uniuersale causalitate, quia magis uniuersale est perfectius, et perfectiora sunt minus sensibilia, sicut patet de Intelligentiis et a materia separatis; sed causae uniuersaliores sunt minus sensibiles; ergo minus nobis notae.

[] De uniuersali per praedicationem: aut comparatur ad singulare simpliciter, aut uniuersale magis ad uniuersale minus, sicut genus ad speciem. De primo uniuersali, primo distinguendum est de cognitione prout est communis ad cognitionem sensitiuam et intellectiuam, quae dicitur cognitio in genere. Et tunc singulare simpliciter est notius nobis quam uniuersale, quia illud est notius nobis quod est notius cognitione prima in nobis; haec est sensitiua.

[] Si autem non comparetur quantum ad cognitionem in genere, sed ad unam, tunc quantum ad sensitiuam singulare est magis notum nobis. Si ad intellectiuam, tunc secundum illos qui ponunt singulare non intelligi nisi per accidens, posterius intelligeretur, quia "per accidens" posterius est "per se", ut dicit Philosophus II Physicorum.

[] Si alia opinio sit uera, quod per se intelligitur, tunc esset quaestio. Et potest dici quod singulare magis, quia conclusio non cognoscitur nisi per principia, quae sunt magis nota secundum Philosophum. Et secundum eum principia accipiuntur per inductionem; inductio autem ex singularibus.

[] Si comparetur magis uniuersale ad minus uniuersale, ut quando utrumque est simpliciter uniuersale, aut ambo comparantur ad intellectum, aut singularia eorum ad inuicem. Si secundo modo, nobis notius est singulare magis uniuersalis quam singulare minus uniuersalis. Si uniuersale utrumque comparetur ad intellectum, tunc uel est loquendum de superiori ut est quiddam indistinctum plura continens confuse; isto modo est magis notum nobis. Et hoc probant tres primae rationes. Si autem accipiatur uniuersale ut sit distinctum

[] quoddam definiens, tunc definitum est magis notum, cognitione tamen indistincta, quia prius cognoscitur definitum indistincte quam definiens.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad omnes auctoritates. Primae tres probant quod magis uniuersale comparatum ad minus uniuersale (et secundum cognitionem intellectiuam in quantum indistincte magis uniuersale continet minus) est magis notum nobis. Magis uniuersalia sunt prius nota.

[] Ad duo signa dicendum quod singularia magis uniuersalis singularibus minus uniuersalis citius cognoscuntur, et hoc secundum cognitionem sensitiuam. Et similiter uniuersalia eorum correspondentia citius intelliguntur.

[] Ad aliud "communissima prima impressione" etc., concludit quod magis uniuersale est magis notum in quantum indistincte continet minus uniuersale etc.

[III. Ad argumenta in oppositum]

[] Ad argumenta in oppositum: intelligendum est de causis uniuersalibus per causalitatem.

[] Ad aliud de simplicitate: procedit quod uniuersalius secundum quod definiens. Aliter potest negari propositio, quia materia est simplicior quam compositum, et tamen non perfectior. Unde aliqua composita sunt perfectiora simplicibus, aliqua non.

[] Ad aliud: intelligitur ut definiens.

[] Similiter illud de VI Topicorum, quod definientia sunt nobis notiora, uerum est quod in quantum definientia.

[IV. Obiectiones et responsiones circa praedicta

[A. Obiectiones]

[] Contra illud quod dicitur quod "magis uniuersale causalitate est minus notum nobis". Quod sit falsum, probatio: II huius dicitur: "in foribus quis delinquit?" Ubi ex intentione habetur quod principia scientiae priora sunt nobis facillime nota. Ergo causae uniuersalissimae sunt nobis notae magis. Probatio consequentiae: quia principia uniuersalissima dicunt "propter quid" respectu conclusionum plurimarum; sed illud quod dicit "propter quid" dicit causam; ergo uniuersalissimum principium causam uniuersalissimam. Sed causa uniuersalissima est causa plurium effectuum. Eo enim quod est principium uniuersalissimum, ad plura in uirtute se extendit.

[] Contra aliud: si singulare simpliciter est magis nobis notum, ergo quod est propinquius illi singulari est magis nobis notum, secundum illud III Topicorum: quod est propinquius simpliciter tali, magis est tale. Sed hoc est uniuersale minus; ergo est magis nobis notum; cuius oppositum praedicitur.

[] Contra aliud: uerum est quod cognitio sensitiua aliquo modo praecedit intellectiuam tanquam causa sine qua non, sed hoc est in generatione scientiae, non tamen in perfectione, quia intellectus perfectior. Tunc sic: uirtus perfectior intensius et magis cognoscit quam imperfectior; intellectus est perfectior; ergo etc. Hic etiam Philosophus dicit quod artifex cognoscit certius, quia causam; expertus non. Sensus ergo cum nesciat "propter quid", ergo minus perfecte cognoscit.

[B. Responsio ad obiectiones]

[] Ad primum: principia illa non habent causas uniuersales pro terminis, sed habent terminos communissimos secundum praedicationem. Tunc ad formam: sicut uniuersalis passio habet uniuersale subiectum, sic uniuersalior uniuersalius. Tunc secundum hoc, uniuersale praedicabile magis dicit "propter quid" quam minus, non tamen sic quod dicit causam essendi minus etc. Sic hic de principiis demonstrationis.

[] Ad aliud dico quod regula illa sumitur a III Topicorum in eligendis. Et dico quod intelligenda est: si sit propinquius illi in eo quod est tale. Singulare autem est magis notum nobis quia est sensibile. Illud ergo quod est propinquius singulari in sensibilitate, illud est nobis

[] magis notum. Sed in hoc magis uniuersale propinquius quam minus. Notandum tamen quod non loquor quod aliquod uniuersale sit sensibile proprie. Prout tamen habent esse in suppositis, unum est magis sensibile quam aliud.

[] Ad aliud: uerum est quod intellectus perfectius cognoscit et certius quam sensus. Tamen cum hoc stat quod sensibilia sunt priora nobis nota et facilius, quia facilius est illa cognoscere quae ducunt in cognitionem aliorum.

[] Contra: uidetur quod non potest dici notius, quia "notius" sonat imperfectum. Ad hoc dico quod est notius secundum proportionem cognoscentis ad cognoscibile, non autem secundum perfectionem cognitionis in se. Exemplum: oculus infirmus secundum proportionem cognoscit magis candelam quam aquila solem, secundum proportionem uisibilitatis utriusque; sed aquila perfectius; sic hic.

[] Nota in littera: unumquodque tunc est perfectum quando potest generare sibi simile. Contra: tunc Deus alium Deum.

[] Si dicas quod non est factibilis. Contra: angelus est factibilis, et tamen non potest.

[] Dico quod fallit quando aliquid est ita perfectum quod requirit causam aequiuocam, et hoc est propter perfectionem. Et similiter

[] adhuc in uniuocis deficit quando non est ibi potentia actiua. Lapis enim durus non potest generare sibi similem, quia tantum habet potentiam passiuam ad resistendum durum enim est quod resistit impellenti , sed non habet principium agendi qualitatis actiuae. Tunc ad propositum: licet sequatur "quando potest, perfectum", tamen non sequitur "perfectum est, ergo potest". Nota quod in littera dicitur: "singularium cognitio est maxime propria sensui". Hoc dicit quia tantum est sensus, et non dicitur propter intensionem actus, quia intellectus potest in illa perfectius et in alia.

[Ad argumentum dimissum] Ad unum argumentum dimissum quod ista scientia esset minus certa, dico quod si concludat uniformiter, non concludit quod sit incerta in se. Sed sicut uniuersalissima sunt difficillima, eo modo et scientia de illis est difficillima; sed illae causae primae sunt difficiles nobis, sic et scientia.

[] Contra hoc dicitur quod haec scientia est per causam. Dicit etiam quod "principia et causae quaeruntur"; nobis ergo non sunt notae etc. Verum est quod non sunt nota nobis quaesita, tamen in se sunt nota.

2

[2.1 UTRUM PRIMA PRINCIPIA COMPLEXA SINT NOBIS NATURALITER NOTA]

[] In foribus quis delinquit?

[] Utrum prima principia complexa, cuiusmodi sunt "de quolibet affirmatio uel negatio" et "omne totum est maius sua parte" et huiusmodi, sint nobis naturaliter cognita.

[] Quod sic:

[] Commentator I Metaphysicae suae commento 1, super illud "Nullus ignorat locum ianuae in domo", dicit quod "prima principia sunt naturaliter cognita a nobis in quolibet genere entium".

[] Item, sunt cognita a nobis non per inuentionem, nec per doctrinam, ergo naturaliter; quia non sunt plures modi cognoscendi. Probatio assumpti: quia "omne cognitum per doctrinam uel per inuentionem cognoscitur per aliquid prius notum", I Posteriorum; sed primis principiis nihil est prius.

[] Ad oppositum:

[] Philosophus III De anima: anima de se est "sicut tabula nuda in qua nihil depingitur"; ergo secundum se et per naturam suam non habet aliquam cognitionem.

[I. Ad quaestionem]

[] Dicendum quod non habet aliquam cognitionem naturalem secundum naturam suam, neque simplicium neque complexorum, quia "omnis nostra cognitio ortum habet a sensu". Primo enim mouetur sensus ab aliquo simplici noncomplexo, et a sensu moto mouetur intellectus et intelligit simplicia, quod est primus actus intellectus. Deinde, post apprehensionem simplicium sequitur alius actus, qui est componere simplicia ad inuicem. Post illam autem compositionem habet intellectus, ex lumine naturali, quod assentiat illi ueritati complexae, si illud complexum sit primum principium.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad Commentatorem dicendum quod pro tanto dicuntur "naturaliter cognita a nobis", quia facta compositione simplicium terminorum, statim ex lumine naturali intellectus acquiescit uel adhaeret illi ueritati. Tamen cognitio terminorum acquiritur ex sensibilibus, et ille intellectus dicitur habitus principiorum quo adhaeremus primis principiis.

[] Ad aliud: cognitio principiorum, quantum ad simplicia, acquiritur ex sensibilibus. Et ad illud quod assumitur quod non acquiritur "per inuentionem nec per doctrinam", dicendum quod illa diuidunt acquisitionem scientiae, quae est per prius notum; non intellectus, qui est habitus principiorum.

[] Contra responsionem ad primum: si homo ex lumine naturali assentit ueritati principiorum, tunc omnes homines aequaliter assentirent. Quia quod consequitur hominem uel intellectum nostrum secundum naturam suam, aequaliter reperitur in omnibus habentibus intellectum. Quod est contra Commentatorem super III Physicorum in principio, qui dicit quod aliqui propter consuetudinem negauerunt prima principia. Et exemplificat de Christianis, qui negant illud principium "de nihilo nihil fit".

[] Ad hoc dicendum quod ratio illa procedit de principiis simpliciter primis, cuiusmodi sunt "impossible est idem simul esse et non esse", et "omne totum est maius sua parte" et huiusmodi, circa quae impossible est errare, secundum Philosophum in IV huius.

[] Non autem procedit de principiis quae possunt esse conclusiones respectu primorum principiorum; talibus enim potest unus magis assentire quam alius. Numquid assentire talibus subest imperio uoluntatis, uisa conexione illorum ad prima principia?

[III. Dubia quaestioni annexa]

[] Hic ponuntur plura dubia.

[] Primum: si iste assensus sit alius actus intellectus quam apprehensio? Auicenna enim in principio Logicae suae uidetur assumere pro eodem "assensum" et "scire".

[] Secundum: si iste assensus sit ab intellectu agente elicitiue, qui ponitur lumen intelligibile?

[] Tertium: si adhaesionis conclusionis formale principium sit idem quod adhaesionis principii uel notitia principii?

[] Quartum: utrum habitus principii, qui dicitur intellectus, sit principium per se apprehensionis uel adhaesionis?

[] Quintum: quomodo adhaesio est naturalis et non apprehensio, cum adhaesio praesupponat apprehensionem?

[] Sextum: an componere differat ab apprehensione complexi? et an simul sit? et an simul cum ipso sit apprehensio simplicium, ut sic circa principium simul sint quinque actus, scilicet duae apprehensiones simplicium, compositio, apprehensio complexi, et adhaesio? Haec quaere alibi.

[] Septimum: si intellectus est assentire et dissentire, quare non delectari et tristari?

[] Octauum: quare simplicium tantum est apprehensio, et non assentitur eis nec dissentitur? Ex hoc forte pateret quomodo est uerum in compositione et diuisione, et non in simplicibus.

[2.2 UTRUM DIFFICULTAS COGNOSCENDI SIT EX PARTE INTELLECTUS VEL EX PARTE RERUM COGNOSCIBILIUM]

[] Forsitan eius difficultate secundum duos exsistente modos, non in rebus sed in nobis est eius causa.

[] Iuxta hoc quaeritur utrum difficultas cognoscendi res sit ex parte intellectus nostri cognoscentis uel ex parte rerum cognoscibilium?

[] Quod ex parte rerum, probatio:

[] Res sunt cognoscibiles in quantum sunt in actu, et certae in se et determinatae, ex IX huius, capitulo ultimo. Sed multae res sunt de se potentiales, ut materia; incertae, ut tempus et motus; indeterminatae, ut infinitum. Ergo difficultas intelligendi tales res est ex parte ipsarum formarum, non ex parte intellectus nostri.

[] Et confirmatur ratio per Commentatorem I Metaphysicae, secundum translationem suam, commento 1, qui dicit quod "difficultas intelligendi formas materiales est ex parte ipsarum formarum, non ex parte nostra".

[] Item, quando materia est summe disposita ad susceptionem formae, non est difficultas ex parte materiae recipiendi formam, sicut

[] patet de lumine in medio; quia enim medium est summe dispositum quantum est de se , ideo difficultas non est ex parte medii recipiendi formam. Sed intellectus de se est summe dispositus ad cognoscendum res, quia ibi non est nisi sola priuatio cognitionis. Non enim est ibi aliquod contrarium cognitioni rerum; quia si sic, in parte intellectiua posset esse alteratio, quod negat Philosophus VII Physicorum.

[] Item, non est difficultas ex parte intellectus intelligendi excellentia intelligibilia, sicut ex parte sensus sentiendi excellentia sensibilia, quia intellectus non corrumpitur ex excellenti intelligibili, sed habilitatur ad intelligendum, quia non est uirtus organica. Ex III De anima: sensus uero corrumpitur ex excellenti sensibili, quia est uirtus organica, ergo etc.

[] Ad oppositum est Philosophus II huius, cap. 17: "Non in rebus difficultatis est causa, sed in nobis".

[QUAESTIO 3 UTRUM SUBSTANTIAE IMMATERIALES POSSINT INTELLIGI A NOBIS PRO STATU ISTO]

[] Sicut nycticoracum oculi ad lucem diei, sic animae nostrae intellectus ad ea quae sunt omni naturae manifestissima.

[] Iuxta hoc quaeritur utrum substantiae immateriales possint intelligi a nobis secundum suas quiditates, et hoc ab intellectu nostro coniuncto corpori.

[] Quod sic, uidetur:

[] Quia dicit Commentator hic: "Hoc," scilicet exemplum Aristotelis, "non demonstrat res abstractas intelligere esse impossibile nobis, sicut inspicere solem est impossibile uespertilioni. Quia si ita esset, otiose egisset natura, quia fecisset illud quod in se est naturaliter intellectum, alii non intellectum, sicut si fecisset solem non comprehensum ab aliquo uisu".

[] Item, intellectus nihil intelligit nisi sub ratione immaterialis, III De anima; ergo maxime intelligit simpliciter immaterialia. Quia ubi est ratio formalis obiecti, illud apprehensibile est a potentia. Probatio antecedentis: quia non oportet ponere actionem intellectus agentis nisi ad hoc ut obiectum materiale fiat aliquo modo immateriale, ut aptum natum sit mouere intellectum possibilem.

[] Item, Commentator III De anima, recitat opinionem Auempace ad hoc talem: intellectus potest abstrahere formale a materiali, et sic quiditatem substantiae materialis a singularibus. Si in quiditate sic abstracta remanet aliquid materiale, adhuc potest intellectus abstrahere formale a materiali, et sic semper. Ergo tandem deueniet ad quiditatem simpliciter immaterialem; hanc cognoscet, quia hanc abstraxit a singularibus, ergo etc.

[] Item, multa demonstrantur a philosophis de substantiis separatis. Puta, in XII huius: quod sit sempiternum, quod mouet sicut appetibile nonmotum, quod est uita, quod semper actu intelligit, quod se ipsum intelligit tanquam primum obiectum etc., ibi et alibi; et ibi de numero Intelligentiarum iuxta numerum orbium quos mouent. De subiecto autem demonstrationis oportet praecognoscere quid est, ex I Posteriorum. Ergo quiditates omnium istorum cognouerunt philosophi.

[] Oppositum uidetur in littera:

[] "Sicut oculus uespertilionis ad lucem diei, ita animae nostrae intellectus ad ea quae sunt manifestissima in omni natura"; huiusmodi sunt substantiae separatae; primum est impossibile, ergo et secundum.

[] |{ Item, de intelligibilitate Dei uel non, require post in quaestione "De cognitione infiniti".

[] Item, plus distat intelligibile increatum ab intellectu creato quam intelligibile creatum a sensu; sed tale intelligibile non potest apprehendi a sensu; ergo multo minus intelligibile increatum ab intellectu.

[] Responsio: uerum est in esse, non in cognoscibilitate, nec in proportione obiecti.

[] Item, potentia passiua non se extendit nisi ad quae se extendit actiua eiusdem generis; igitur nec intellectus possibilis ad aliqua nisi ad ea ad quae se extendit intellectus agens, ut faciat illa intelligibilia; talia tantum sunt phantasiabilia.

[] Respondeo quod maior est falsa de una potentia actiua quae tantum est unius, et passiua contrariorum nisi de una prima. Patet ex XII Metaphysicae, commento 918.

[] Aliter respondetur quod intellectus possibilis in actu non dicitur amplius passiuus, et ut factus in actu circa effectum quaerit cognitionem istorum.

[] Aliter respondetur quod intelligibilia fiunt per intellectum agentem, in quantum in ipso, ut in lumine, possunt suas species possibili intellectui imprimere. Sic Intelligentiae fiunt intelligibiles, quia possibilis nihil reciperet nisi in lumine sibi connaturali, quod est intellectus agens. Sed hoc non saluat intellectum agentem habere actionem circa substantias separatas siue Intelligentias, sed circa intellectum possibilem, qui species earum non potest recipere nisi in tali lumine.

[] Item, arguitur quod si sic, tunc homo naturaliter posset attingere ad beatitudinem.

[] Responsio ad hoc patet ex solutione quaestionis infra, quia beatitudo habet uisionem quae est intellectio intuitiua, non quaecumque.

[] Contra hoc: eiusdem potentiae circa idem obiectum non est nisi una actio; ergo cognitio nostra nunc non differret ab illa uisione specie, et tunc quamuis minus beati, simus tamen beati, quia etiam unus beatus minus clare uidebit Deum alio. Probatur prima propositio, quia siue actio habeat speciem ab agente siue ab obiecto, si utrumque est idem, et actio erit eadem specie. Confirmatur ex VIII Metaphysicae.

[] Respondeo quod illa uisio specie differt ab hac cognitione, et cognitio fidei differt specie ab utraque istarum. Tunc ad primam propositionem dicendum quod uera est: quando utrumque est idem (non tantum subiecto, sed secundum quod agit uel secundum quod est obiectum) et eodem modo se habentia ad inuicem, erit una actio specie. Exemplum: aqua infrigidat et humectat; sol constringit lutum et non glaciem; ignis lignum prope positum comburit, non remotum sed tantum calefacit. In cognitiuis est uariatio. Propter organum: omnino indispositum, ut febricitantis lingua; aliqualiter, ut oculus senis; bene dispositum, ut oculus iuuenis; optime, ut oculus aquilae. Propter medium: aliter uidet uisus per aerem et aquam; aliter sol uidetur mane et meridie propter medium uaporosum. Propter lumen: aliter in lumine candelae, aliter in lumine solis, secundario et in radio. Propter rationem cognoscendi: aliter per speciem propriam, rectam uel reflexam. Haec autem uisio et illa habent diuersa lumina et diuersa repraesentatiua obiecti. }|

[I. Ad tertiam quaestionem

[] A. Opinio Thomae Aquinatis]

[] Respondetur ad quaestionem quod anima coniuncta corpori non potest intelligere quiditates substantiarum separatarum propter duo.

[1. Fundamenta positionis]

[Primum fundamentum opinionis Thomae] Primum est quod anima sic coniuncta nihil intelligit nisi per abstractionem a phantasmatibus; substantiae autem separatae non faciunt phantasma, nec ex his quae faciunt phantasma possunt cognosci; ergo etc.

[] Probatio primae propositionis dupliciter. Tum quia laeso organo uirtutis phantasticae impeditur intellectus et ab addiscendo incognita et a speculando cognita. Hoc non uidetur nisi quia indiget phantasmatibus in utraque operatione. Tum quia cum uolumus intelligere aliquid, formamus idolum in quo illud inspicimus. Et III De anima: phantasmata ad intellectum sicut sensibilia ad sensum.

[] Secunda propositio habet duas partes. Prima patet, cum "phantasia sit motus factus a sensu secundum actum", II De anima, et substantiae separatae non sunt sensibiles; ergo etc.

[] Secunda pars probatur dupliciter. Tum quia effectus, qui non adaequat potentiam causae, non ducit in cognitionem quiditatis causae; substantiae separatae, si cognoscantur per illa quae faciunt phantasmata in nobis, tantum cognoscuntur per huiusmodi effectus, scilicet non adaequantes causam; ergo etc. Prima propositio patet, quia quiditas talis causae excedit talem effectum. Tum quia finiti ad infinitum nulla est proportio, ergo nec effectus alicuius sensibilis ad quiditatem Dei. Si ergo quiditas Dei, qui est prima causa effectus, non possit cognosci per effectum, multo magis nec quiditas alicuius substantiae separatae, cum quaelibet alia causa minus causet quam prima, secundum primam propositionem De causis.

[Secundum fundamentum opinionis Thomae] Secundum principale pro ista responsione ponitur quod quiditas substantiae materialis est proprium obiectum intellectus nostri possibilis; ergo nihil poterit per se intelligi a nobis quod nec est talis quiditas nec cognoscibile per talem quiditatem. Primum manifestum est de quiditate substantiarum materialium. Secundum probatur ut prius, per nonadaequationem et improportionem. Primum hic assumptum ostenditur, quia obiectum proportionatur uirtuti cuius est. Intellectus autem est uirtus exsistens in materia, non tamen operatur mediante organo. Ergo obiectum eius erit aliquid exsistens in materia, non tamen cognoscitur in quantum exsistens in materia. Talis est quiditas materialis substantiae abstracta per intellectum agentem.

[] Confirmatur hoc, quia nisi illud esset obiectum intellectus possibilis, non uidetur necessarium ponere actionem intellectus agentis circa obiectum intellectus possibilis. Item non uidetur quibusdam quid aliud possit conuenientius poni obiectum.

[2. Contra positionem Thomae]

[] Contra ista. Primo contra positionem in se per quinque rationes:

[Prima ratio] Prima talis: "Omnes homines natura scire desiderant", I Metaphysicae. Ergo "maximam scientiam maxime desiderabunt". Ita arguitur in eodem I35: "maxime scientia est circa maxime scibilia, quae sunt primae causae et prima principia, quia per haec alia sciuntur", non e conuerso, ibidem in I. Ergo scientia primarum causarum maxime naturaliter desideratur ab homine; desiderium naturale non est ad impossibile, I Metaphysicae, tunc enim esset frustra; ergo etc.

[Secunda ratio] Item, X Ethicorum, probat Philosophus quod felicitas hominis consistit in speculatione ueritatis, et concludit in fine capituli quod "sapiens utique erit felicissimus". Et secundum ipsum in VI eiusdem, sapientia est circa altissimas causas; ergo in speculatione altissimarum causarum maxime consistit felicitas hominis. Ad felicitatem autem, cum sit finis proprius hominis, non est impossibile homini pertingere, quia II huius dicitur quod "nullus conabitur ad terminum non futurus uenire". Et natura dedit sibi necessaria ad attingendum hunc finem, sicut probari potest ex commento 50, II Caeli et mundi, "De stellis".

[Ad istas duas rationes] Ad istas duas respondetur quod possibile est homini scire scientiam maxime scibilem pro prima, et speculari altissimas causas pro secunda, non tamen in hac uita. Sicut omnes desiderant beatitudinem secundum Augustinum, XIII De Trinitate cap. 3, 844, ad quam non possunt in hac uita pertingere.

[] Contra: illa felicitas, de qua loquitur Philosophus in X

[] 38 Aristot., Eth. Nic. X c. 8 (AL XXVI3 362363; K c. 8, 1178b 732).

[] 39 Aristot., Eth. Nic. X c. 9 (AL XXVI3 364; K c. 9, 1179a 3132): "Quare et utique sic erit sapiens maxime felix".

[] 40 Aristot., Eth. Nic. VI c. 7 (AL XXVI3 259260; Z c. 7, 1141a 1819; 1141b 23).

[] 41 Aristot., Metaph. II t. 8 (AL XXV2 38; a c. 2, 994b 1415).

[] 42 Aristot., De caelo II t. 50 (B c. 8, 290a 2931): "Et dico iterum, quia extra rationem est, ut natura posuerit stellas mobiles et non praeparauerit eis instrumentum motus, et natura quidem non ponit aliquid uanum absque causa"; Auerroes, De caelo II com. 50 (ed. Iuntina V f. 62ra): "Et impossibile est, sicut dicit, ut natura habeat sollicitudinem circa animalia in dando instrumenta motus, et dimittat ea, quae sunt nobiliora, sine instrumento".

[] 43 Non inuenimus.

[] 44 August., De Trin. XIII c. 3 n. 6 et c. 8 n. 11 (CCL 50A, 387389. 396398; PL 42, 10171018. 10221023).

[] Ethicorum, haberi potest in hac uita. Dicit enim: "Quare erit utique felicitas speculatio quaedam. Opus autem erit in exteriori prosperitate. Et oportet corpus sanum esse, et cibum et reliquum famulatum exsistere" etc. Certum est hoc non haberi nisi in uita ista.

[] Item, non est certum ex intentione Philosophi quod ponat aliam uitam, quia in diuersis locis, II De anima et XII huius, uidetur loqui dubitatiue. Sed certum est, secundum ipsum, felicitatem esse finem hominis, et per consequens possibilem attingi. Ergo hoc debet poni in aliquo statu quem certum est ipsum certitudinaliter posuisse.

[] Item, potentia improportionalis alicui obiecto non potest, per aliquem habitum aduenientem sibi, cognoscere per se illud obiectum. Ergo si potentia intellectiua animae coniunctae sit improportionalis quiditati substantiae separatae, per nullum habitum quem recipiet cum eadem manebit separata poterit fieri proportionalis. Ergo intellectus separatus non cognoscet illas substantias separatas. Probatio maioris: omnis habitus receptibilis in aliqua potentia uel respicit pro obiecto proprio obiectum illius potentiae, si sufficiat ad eliciendum omnes actus illius potentiae in ratione proximi principii formalis elicitiui, aut aliquod particulare contentum sub obiecto potentiae, sicut patet de diuersis habitibus potentiae intellectiuae. Sed nullus habitus, respiciens pro obiecto aliquid improportionale potentiae, poterit recipi in tali potentia.

[] Item, si intellectus separatus cognoscet aliquod obiectum per se quod modo non potest cognoscere, ut quiditatem talium substan

[] 45 Aristot., Eth. Nic. X c. 89 (AL XXVI3 363; K c. 89, 1178b 3234).

[] 46 Aristot., De an. II t. 21 (B c. 2, 413b 2427); Metaph. XII t. 17 (AL XXV2 207; L c. 3, 1070a 2528).

[] tiarum, ergo non erit eadem potentia, quia "eiusdem potentiae est idem obiectum", II De anima.

[Tertia ratio] Item, contra positionem tertio sic. Philosophus in II huius arguit sic: "si fines essent infiniti, nullum esset agens per intellectum". Haec consequentia non ualet nisi agens per intellectum intenderet non solum proximum finem, sed omnes fines essentialiter ordinatos. Sed haec propositio sumpta in argumento Philosophi est uera: quod nullum agens per intellectum intendit agere propter finem quem non cognoscit. Ergo omne agens per intellectum cognoscit non solum proximum finem, sed omnes fines essentialiter ordinatos, et ita ultimum. Si ergo non possit illum cognoscere, non erit agens per intellectum, quod est inconueniens Philosopho.

[Quarta ratio] Item, quarto sic. In II huius arguit sic: "si causae essent infinitae, nihil esset cognoscere". Et consimilem consequentiam facit I Physicorum, contra Anaxagoram. Haec consequentia non ualeret nisi ad cognitionem cuiuscumque oporteret cognoscere omnes eius causas. Ergo si non contingat intelligere primam causam, quae est maxime causa cuiuslibet effectus, nullum effectum contingeret intelligere.

[] 47 Aristot., De an. II t. 33 (B c. 4, 415a 1722); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. J. Hamesse p. 179): "Potentiae cognoscuntur per actus, actus uero per obiecta".

[] 48 Aristot., Metaph. II t. 8 (AL XXV2 38; a c. 2, 994b 917.)

[] 49 Aristot., Metaph. II t. 11 (AL XXV2 39; a c. 2, 994b 2829): "Sed si infinitae essent pluralitate species causarum, non esset nec ita cognoscere".

[] 50 Aristot., Physica I t. 35 (AL VII1 1920; A c. 4, 187b 713).

[Quinta ratio] Item, quinto sic. Veritas aut est conformitas rei ad propriam mensuram, aut non est sine illa; ergo si contingat intelligere ueritatem alicuius rei naturalis, possibile erit intelligere conformitatem illius rei ad propriam mensuram. Ista mensura est idea in mente diuina. Conformitatem autem ad hanc ideam non contingit intelligere nisi hac intellecta, cum relatio non intelligatur sine termino. Ergo si aliqua ueritas est a nobis intelligibilis, per consequens et idea.

[] Confirmatur per Augustinum 83 Quaestionum quaestione 4652: "Non est uerisimile aut nullos sapientes fuisse ante Platonem aut res, quas Plato ideas uocauit, non intellexisse, siquidem tanta in eis uis constituitur, ut nisi eis intellectis sapiens esse non possit".

[3. Responsio ad argumenta ad mentem Thomae]

[] Secundum priorem positionem respondetur ad argumenta principalia in contrarium, et ad ista quinque.

[] Ad primum principale dicitur quod in argumento Commentatoris est fallacia consequentis. Non enim sequitur "si natura non fecisset eas intellectas a nobis, ergo non ab aliquo", sed destruitur antecedens. Est etiam alius defectus: "frustra" enim dicitur quod ad finem ordinatur et ad illum non potest attingere, sicut

[] 51 Cf. Henricus Gand., Summa a. 1 q. 2 in corp. (I f. 5E): "Et est dicendum quod cum ut dictum est tam ueritas rei non potest cognosci nisi ex cognitione conformitatis rei cognitae ad suum exemplar".

[] 52 August., De diuersis quaest. 83 q. 46 n. 1 (CCL 44A, 70; PL 40, 29).

[] 53 Cf. supra n. 69.

[] 54 Cf. supra n. 2728. 3437.

[] 55 Cf. supra n. 6.

[] habetur II Physicorum cap. "De casu et fortuna". Sed substantiae separatae, secundum intelligibilitatem suam, non ordinantur ad intellectionem nostram ut ad finem. Ergo non sunt frustra intelligibiles, licet a nobis non possint intelligi. Exemplum: sol non est frustra uisibilis si non possit uideri a uespertilione.

[] Hic dicitur quod intentio Commentatoris non est quod substantiae illae non sunt nobis cognoscibiles quantum est ex parte earum, et hoc probat ratio sua. Quia tunc natura fecisset eas intelligibiles quantum est ex parte earum et tamen nobis non intelligibiles quantum est ex parte sui; ergo frustra.

[] Contra hoc est littera Commentatoris praeallegata "non impossibile nobis", etc. "sicut impossibile est uespertilioni uidere solem"; sed non est impossibile uespertilioni quantum est ex parte solis, sed quantum est ex parte sui; ergo ex alia parte non est impossibile nobis ex parte nostra, alioquin similiter impossibile hinc et inde.

[] Item, adhuc fallacia consequentis sicut prius. Non enim sequitur "non sunt intelligibiles quantum est ex parte sui a nobis, ergo non sunt intelligibiles ab aliquo".

[] Item, de "frustra"59: si respondetur quod finis earum est ut quantum est ex parte sui sint intelligibiles a nobis, ad concludendum

[] 56 Aristot., Physica II t. 62 (AL VII1 76; B c. 6, 197b 2229).

[] 57 Cf. Thomas, Summa theol. I q. 88 a. 1 ad 4 (V 366b).

[] 58 Cf. supra n. 6.

[] 59 Cf. supra n. 3940.

[] "frustra" oportet habere quod ad hunc finem non possunt pertingere. Ergo oportet Commentatorem inferre quod natura fecisset eas quae sunt intelligibiles quantum est ex se nobis, tamen quod non possibiles intelligi quantum est ex se a nobis. Sed hoc est inferre contradictorium de contradictorio, quod fieri non potest nisi contradictio includatur in praemissis.

[] Ad secundum argumentum principale respondetur quod non intelligitur aliquid a nobis nisi sub ratione immaterialis, hoc est considerati non ut in materia, quod tamen exsistit in materia, sicut dicit positio de obiecto intellectus nostri.

[] Ad tertium, secundum unum modum abstractio non est ab aliquo intellecto in actu, sed tantum ab aliquo exsistente in uirtute phantastica.

[] Contra: saltem intellectus resoluit causata in incausata, compositiora in simpliciora, ut manifestum est de definito et partibus definitionis. Sic ergo abstrahit immateriale a materiali per resolutionem si debeat dici abstractio.

[] Ideo aliter respondetur quod quantumcumque abstrahitur illud quod est immateriale in quiditate substantiae sensibilis a

[] 60 Cf. supra n. 7.

[] 61 Cf. supra n. 25.

[] 62 Cf. supra n. 8.

[] 63 Thomas, Summa theol. I q. 88 a. 2 in corp. (V 367b): "sed supposito quod substantiae immateriales sint omnino alterius rationis a quiditatibus materialium rerum; quantumcumque intellectus noster abstrahat quiditatem rei materialis a materia, numquam perueniet ad aliquid simile substantiae immateriali. Et ideo per substantias materiales non possumus perfecte substantias immateriales intelligere".

[] materiali, semper abstractum est eiusdem speciei cum singularibus a quibus abstrahitur, et per consequens numquam deuenitur ad quiditatem substantiae immaterialis, sed tantum ad quiditatem substantiae quae est in materia, non tamen consideratae ut est in materia.

[] Ad quartum: quod non demonstramus aliqua de substantiis separatis, nisi per effectus. Et in tali demonstratione non oportet subiectum esse praecognitum "quid est", sed tantum in demonstratione "propter quid".

[] Ad alias quinque rationes contra positionem respondetur quod uel concludunt quod cognoscimus de substantiis separatis "quia sunt", uel in quantum sunt causae istorum inferiorum, non autem "propter quid", cum effectus deficiens non sufficiat ut per ipsum cognoscatur "quid est" causae.

[] Vel aliter respondetur quod cognoscimus de eis quid non sunt, quia scilicet non sunt aliqua istorum inferiorum, propter hoc quod cognoscimus ipsas esse causas excellentes respectu horum.

[4. Contra responsiones pro opinione Thomae]

[] Contra istas responsiones simul.

[] Primo sic: secundum Philosophum IV huius: "Ratio quam significat nomen est definitio"; definitio exprimit quid est res; ergo ubicumque intelligimus rationem quam significat nomen, ibi possumus intelligere quid est res. Sed ubicumque imponimus nomen ad significandum, ibi possumus intelligere rationem quam significat nomen; nullus enim significat per uocem quod non intelligit. Substantiis autem separatis imponimus nomina proprie significatiua ipsarum, ergo etc. Ultimum assumptum patet, quia de nullo uera sunt illa quae de Deo affirmamus nisi de illa substantia separata cui hoc nomen imponitur.

[Ad primam responsionem] Contra primam responsionem sic: II Posteriorum, cap. illo "Iterum autem speculandum" ubi tractat Philosophus de cognitione "quid est" et "si est", ibi uult quod quando cognoscitur "quia est" per se, tunc cognoscitur "quid est". Quando autem "si est" cognoscitur "per accidens, necesse est nullo modo se habere ad quid est, quia neque quia est scimus", quasi dicat: secundum cognitionem per accidens nec cognoscimus "quid est" nec "quia est". Et subiungit paulo post: "Quorumcumque quia est habemus, "quid est" facile est habere. Quare quemadmodum quia est habemus, sic habemus ad quid est". Ergo cum de substantiis separatis cognoscimus "si est" non tantum per accidens, quia hoc non est cognoscere "quia est" , sequitur quod de ipsis possumus cognoscere "quid est", maxime de Deo ubi utrumque idem est, "quid est" scilicet et "quia est".

[] Item, IX Metaphysicae, uult quod circa incomposita non est decipi. Sed aut tota attingitur, et est scientia; aut nihil attingitur, et est ignorantia, non deceptio.

[] Item, "esse" immediate inest quiditati earum. Ergo cum cognoscimus "esse" inesse quiditati earum, secundum ipsos et non contingat intelligere compositionem nisi cognitis extremis, quia secundum Philosophum I Perihermenias, cap. "De uerbo": "Esse significat quandam compositionem quam sine compositis non est intelligere" , ergo sequitur de necessitate quod cognoscimus quiditatem earum.

[] Item, omni propositione negatiua prior est affirmatiua, II Perihermenias, cap. ultimo. Haec enim "bonum non est malum" est uera, quia haec affirmatiua prior est uera "bonum est bonum". Et Philosophus IV huius: "notior utique erit dictio quam opposita negatio". Ergo si cognoscatur de angelo quid non est, oportet praecognoscere quid est.

[Contra primum fundamentum Thomae] Item, contra primum fundamentum de phantasmate: tunc non esset intellectus potentia superior phantasia, quia haberent idem obiectum primum et aequalia continens.

[] Item, aut intelligit opinio quod nihil intelligimus nisi cuius cognitionem accipimus a phantasmatibus, et tunc stat quod de substantiis separatis possumus cognoscere quid sunt, sicut postea probatur. Aut intelligit quod nihil intelligimus nisi cuius species secundum se prius fuit in phantasia, et tunc contra hoc sequitur quod nihil esset per se intelligibile nisi per se sensibile, quia nihil aliud facit propriam speciem in phantasia, quod est contra eos.

[] Item, multas quiditates rerum intelligit anima quae non faciunt propriam speciem in phantasia, scilicet incorporeum, ut anima se ipsam, et potentias animae, et intentiones secundas.

[] Probatio primi: Boethius De hebdomadibus: "Per se notum est sapientibus incorporea non esse in loco, non autem omnibus", quia termini non sunt noti omnibus. Probatio secundi: Philosophus II De anima definit animam; quod non esset nisi cognoscendo quid est ipsius.

[] Posset dici quod non definitur proprie, sed per subiectum. Contra: aliquid ponitur in definitione eius, scilicet quod est actus et huiusmodi, quae non cadunt sub sensu, nec faciunt speciem in uirtute phantastica.

[] De potentiis patet quod intellectus possibilis cognoscit se sicut alia.

[] Ad hoc dicitur quod uerum est, quia per speciem aliorum, non per quiditatem.

[] Contra: quomodo intelligitur intellectus agens, qui non recipit speciem, nec est in actu per aliquam speciem receptam? Item, responsio dicit falsum. Quia cognoscere intellectum possibilem per speciem lapidis, in ea quae accidit sibi, non est cognoscere eum, cum species illa numquam possit directe repraesentare aliquid nisi lapidem cuius est. Sicut cognoscere Coriscum in quantum ueniens solum, cum uenientia accidat sibi, sequitur quod non cognosco ipsum simpliciter.

[] Item, de habitibus patet. Quia per intellectum, qui est habitus principiorum quo potest homo adhaerere primis principiis, potest scire se adhaerere. Item, per scientiam scit se cognoscere conclusionem per causas.

[] Item, patet de actibus, quia notior est dilectio, secundum Augustinum, quam ille qui diligitur. Item, reflexio fit super actum intellectus nonimaginabilem.

[] |{ Item, Augustinus Ad Nebridium de aeternitate; et Super Genesim IV, cap. 3, de intellectione senarii, quaere in tabula. Et de beatitudine, XIII De Trinitate cap. 2. Et de anima quae debet secernere se a phantasmatibus ut se intelligat, X De Trinitate cap. 20. Responsio: debet se secernere in ratione intellecti, ut non credat se phantasma. Similiter in ratione principii intelligendi, primo quod scilicet phantasma non est principium intelligendi primo animam, quia tunc anima esset corpus; sed non debet se secernere a phantasmate in ratione principii intelligendi ex consequenti et actu reflexo. Unde ibidem dicitur de phantasmate: "Hoc se putat esse, sine quo se non potest cogitare". Isto etiam modo respondetur ubique ad Augustinum de secernendo et abstrahendo a phantasmate. Sic etiam de intellectione senarii et unitatum quae non intelliguntur sine phantasmatibus corporum. Tamen intellectus secernit quod phantasmata non sunt per se illorum. Unde illa negatiue intelligit; sic de aeternitate. Similiter quando dicit quod imagines corporum sunt causa deceptionis et erroris etc., intelligendum est si credatur spirituale intelligendum esse primo repraesentatum per illa, uel idem illis. Contra hoc uidetur manifeste 25, "scilicet se non cogitaret per imaginabile figmentum, sed quadam interiore uera praesentia (non enim quidquam illi est se ipsa praesentius)". }|

[] Item, de intentionibus secundis est hoc certum quod certissime definiuntur.

[Contra secundum fundamentum Thomae] De secunda propositione, quod quiditas substantiae materialis est per se obiectum, patet quod hoc est falsum, si obiectum sit illud primum sub cuius ratione omnia intelliguntur quia probatum est multa alia per se intelligi a nobis, et secundum quiditatem suam, quorum nullum est quiditas substantiae materialis. Si uero accipitur "primum" pro eo quod primo tempore intelligitur, patet quod hoc est falsum; sed illa prius intelliguntur quae prius sentiuntur, cuiusmodi sunt accidentia.

[] Item, si quiditas substantiae materialis esset per se et primum obiectum intellectus nostri propter proportionem obiecti ad uirtutem cum intellectus angeli, secundum ipsos, non sit uirtus in corpore , sequitur quod angelus non cognosceret quiditatem substantiae materialis, quae est in materia.

[] Item, tunc intellectus noster non cognosceret quiditatem rosae, nulla rosa exsistente, cum talis quiditas non sit tunc in materia.

[] Item, Auicenna I Metaphysicae cap. 5: "Ens et res et huius modi sunt quae imprimuntur in anima prima impressione", quae tamen non sunt quiditates materiales.

[] Item, VII huius, probat Philosophus quod substantia est primum cognitione. Hoc non intelligitur de primitate exsecutionis, sed dignitatis, quia scilicet est perfectissimum cognoscibile secundum ipsum ibi; ergo substantia est maxime proprium obiectum. Loquitur autem ibi de substantia in communi, prout est unum decem generum, prout apparet ex intentione eius in principio VII99.

[] Item, aliquando dicit uerum esse proprium obiectum intellectus, eo quod sic se habeat ad intellectum sicut bonum ad uoluntatem.

[] Item, quandoque "uniuersale", sicut in II De anima: "Singulare dum sentitur, uniuersale dum intelligitur".

[] Responsio: licet uniuersale sit propria passio obiecti intellectus, non tamen est obiectum, sicut nec uisibile uisus, sed color. Aliter potest dici quod nec est eius propria passio; sed omnes auctoritates intelliguntur: quia in hoc excedit intellectus sensum. Ideo in hoc est differentia.

[] Ad illud ergo de proportione inter obiectum et potentiam, dicendum quod non requiritur proportio in essentia, nec in modo essendi; similiter nec in natura. Tunc oculus corruptibilis quomodo uideret solem incorruptibilem? Et quare stella uel luna non cognoscit solem? Et quomodo angelus cognoscit quiditatem corpoream? Et quomodo intellectus noster quiditatem nonexsistentem? Sed requiritur proportio motiui et mobilis. Si autem corpus potest mouere intellectum, multo magis incorporeum.

[B. Responsio propria addita ad tertiam quaestionem]

[] |{ Ad quaestionem dicendum quod potest cognosci a nobis, IX huius, cap. ultimo: ignorantia de illis non est in nobis, ut caecitas, sed in non habentibus intellectum. Si nihil cognoscitur nisi cuius species intelligibilis est accepta per sensus, numquam substantia materialis cognosceretur, quia per sensum non est alia notitia ante consecrationem hostiae et post.

[] Item, si effectus ducit in cognitionem causae quia causa, ergo magis causae magis. Probatur: quia magis dependet ab illa et magis efficientis quam materiae, quia Deus posset facere illud sine materia non potest esse sine efficiente; et magis efficientis remoti, quia minus potest fieri sine illo.

[] Contra: igitur species lapidis magis repraesentat Deum quam lapidem. Responsio: argumentum procedit de cognitione discursiua, quae habetur per hoc tantum quod aliquid est effectus; si autem est effectus, et cum hoc species iam est principium cognitionis intuitiuae, non discursiuae.

[] Item, quando arguit ab effectu ad causam, in quo stat? Non in effectu. Illud est praecisa causa. Ergo immediate intelligitur conclusio demonstrationis.

[1. De cognitione intuitiua]

[] Notandum quod in sensu est una cognitio intuitiua, primo propria; alia primo et per se propria per speciem, sed non intuitiua. Utrique correspondet sua cognitio per accidens, scilicet per priuationem cognoscibilis per se. Exemplum de primo: uisus uidet colorem. De secundo: phantasia imaginatur colorem. De tertio: uisus uidet tenebram. De quarto: phantasia imaginatur tenebram. Quinta cognitio propria phantasiae est per compositionem specierum diuersorum sensibilium, ut imaginando montem aureum. Sexta cognitio est cognitio alicuius per accidens, ut hominis per figuram et colorem, etc.

[] In intellectu, notitia uisionis uel intuitiua prima cognitio non est possibilis in uia, quia nulla potentia reseruans speciem uel formale principium cognoscendi in absentia obiecti potest sic cognoscere, quia illa idem habet principium re praesente et non praesente. Et illa cognitio tantum est de re praesente et sub ratione praesentis. Unde si uisus posset habere speciem in absentia obiecti, numquam illa species esset principium intuitiue cognoscendi.

[] Item, ut uidetur, numquam cognitione intuitiua cognoscitur immutabilitas alicuius. Quaere supra, I libro, quaestione 4 ad 6109.

[] Secunda cognitio est accidentium sensibilium solum, quia sola illa faciunt speciem in intellectu, non autem substantiae, ut patet supra per illam consequentiam "Si nihil", etc.110

[] Tertia cognitio et quarta, quae idem sunt hic, est priuationum propriarum intellectarum per species habituum, remouendo quo modo cognoscuntur intellectualiter priuationes rerum sensibilium.

[] Quinta cognitio forte est substantiarum separatarum, quae cognoscuntur per hoc quod multa apprehensa simul concipiuntur, quae omnia nusquam alibi inueniuntur. Sed propter hoc nulla essentia specifica alicuius cognoscitur nisi in uniuersali, et forte accidentali, non per se superiori. Sed essentiae propriae se habent in hac cognitione quasi sensibilia per accidens in cognitione sensitiua, ubi est sextus gradus.

[2. Ad argumentum in oppositum]

[] Ad argumentum in oppositum, "sicut oculus" etc.111, responsio: similitudo quoad impossibilitatem intelligitur de notitia uisionis, quia alia non pertinet ad sensum; et forte posset imaginari solem, si Deus sibi daret speciem.

[] Aliter potest dici quod sicut oculus noctuae ad lumen solis, qui necessitate secundum totam uirtutem agit, ita intellectus ad cognoscendum illa secundum totam rationem cognoscibilitatis; aliter non tenet similitudo.

[] Aliter dicitur quod intelligitur de potentia recipiendi propriam speciem obiecti, per quam fit secunda notitia, et tunc impossibile utrumque: ibi absolute, hic secundum statum istum, recipiendo tantum species a sensibilibus.

[] Aliter intelligitur de quinto gradu notitiae intellectus quantum ad difficultatem, non quantum ad impossibilitatem, secundum Commentatorem.

[3. Ad argumenta Thomae]

[] Ad argumenta primae opinionis, patet quomodo intelliguntur omnia per abstractionem a phantasmatibus. Quia nec in tertiam, nec in quartam, nec in quintam, nec in sextam cognitionem ueniret intellectus, nisi secunda esset praeuia. Tamen multa numquam cognoscit primo modo, nec secundo; et ita non abstracta a phantasmatibus, sed per abstracta, quae cognoscit aliis modis sequentibus.

[] Ad illud de laesione organi, responsio: non causa est aequalitas obiectorum utriusque potentiae, sed causa est ordo naturalis, sicut nec intelligimus in somnis "propter quid" etc.

[] Ad illud de idolo formato, bene uerum est quod inde incipit cognitio, sed ultra progreditur ad non habentia idola, respuens idola.a

[] Ad illud: Auicenna uult I Metaphysicae 5, quod "ens et res faciunt primam impressionem in animam"; quod uidetur, quia

a SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Ad aliud autem quod dicunt quod non

uidetur poni posse obiectum conueniens aliud ipsius potentiae intellectiuae quam quiditas materialis quia ibi est debita proportio.

primus habitus potentiae habet pro obiecto obiectum primum potentiae primi habitus; ut metaphysicae obiectum primum est ens in quantum ens, IV Metaphysicae.

[] Item, nihil aliud nisi ens est commune omni per se intelligibili, nisi forte alia conuertibilia enti, ante quae omnia naturaliter prius est ens intelligibile, ut subiectum ante proprietates.

[4. Obiectiones contra praedicta]

[] Contra: tunc ens habet unum conceptum, quia potentia potest habere aliquem unum actum circa proprium obiectum.

[] Item, tunc non esset formaliter alia ratio obiecti intellectus et uoluntatis, quia ratio obiecti uoluntatis est aliqua ratio entis; ergo per se intelligibilis.

[] Item, tunc omnia essent actu intelligibilia, quaecumque sunt actu entia, et tunc superflueret intellectus agens.

[] Item, tunc singularia essent per se intelligibilia, similiter corporalia, quod est contra Augustinum XII Super Genesim: "Agens est nobilius patiente".

[] Item, tunc intellectus posset naturali uirtute in cognitionem omnium entium et cogitationis cordis, et futurorum contingentium, etc.

[5. Responsio ad obiectiones]

[] Ad primum, euasio. Color est primum obiectum uisus, tamen circa colorem in se nullum actum potest uisus habere, sed semper circa singulare.

[] Contra: hoc est quia uisus non est cognoscitiuus uniuersalis. Responsio: sic nec intellectus unico actu est alicuius aequiuoci secundum logicum, licet analogi secundum metaphysicum; sed tantum primi inter illa analogata.

[] Contra: illud est substantia, ergo faciet propriam speciem, quia alioquin non certissime cognosceretur. Quod est contra illud quod praedictum est.

[] Similiter albedo non intelligeretur in quantum albedo, sed in quantum est substantiae.

[] Similiter, primum obiectum esset ponendum primum ad quod omnia alia attribuuntur, alioquin unde est unitas potentiae? Ibi concede, si ens non est uniuocum.

[] Responsio: propria species substantiae est in sensu, ut deferente, non ut percipiente; uel subiectiue, non obiectiue.

[] Aliter ad primum: quod ens est unius rationis, ut tangitur in illa quaestione; alioquin non esset certum quod aliquid est ens et dubium si substantia uel accidens.

[] Ad secundum: idem est obiectum intellectus et uoluntatis. Quaere in VI, quaestione 3, et in IX, quaestione 5. Aliter: illa ratio intelligitur, sed non est ratio intelligibilis nec sub qua aliquid per se intelligitur.

[] Ad quartum: prima conclusio conceditur. Augustinus exponitur. }|

[C. Solutio plenior quaestionis]

[] |{ Ad pleniorem igitur solutionem quaestionis istius est sciendum quod quattuor sunt gradus in cognitione sensitiua.

[] Primus est intuitiuae cognitionis, quae est de re praesente non tantum per speciem, nec tantum sub ratione cognoscibilis, sed in propria natura.

[] Secundus gradus est rei cognitae per speciem propriam ex se genitam.

[] Tertius est per speciem aliquam factam a uirtute cognitiua, et hoc ex speciebus aliquorum propriis sibi impressis.

[] Omnes istae cognitiones sunt per se. Verbi gratia, de primo gradu, uisus uidet colorem; de secundo, phantasia imaginatur colorem uisum; de tertio, phantasia imaginatur montem aureum, uel ex nigro debili, quod uidit, imaginatur nigerrimum. In istis cognitionibus est aliquo modo uniuersale et particulare, sicut patet I Physicorum Auicennae. Et cognitio in uniuersali adhuc est cognitio per se, maxime in intellectu.

[] Ultra hos gradus cognitionis est cognitio per accidens; et hoc: uel oppositi per remotionem, uel obiecti.

[1. Dubium de cognitione intuitiua in statu isto]

[] De primo gradu, scilicet cognitionis intuitiuae, an sit in intellectu in uia, dubium est.

[] Videtur tamen quod sic:

[] Quia quidquid perfectionis simpliciter est in inferiori, uidetur ponendum in superiori. Perfectionis simpliciter est in sensitiua cognitione quod cognoscit aliquid in quantum praesens est per essentiam; ergo huiusmodi cognitio uidetur hic competere intellectui.

[] Sed contra:

[] Nulla potentia, retentiua speciei in absentia obiecti, cognoscit rem cognitione intuitiua, in quantum scilicet praesens est per essentiam suam; sed intellectus retinet speciem supponatur; ergo etc. Probatio maioris: quia species, qua cognoscit talis potentia, uniformiter se habet ad ipsam re praesente secundum essentiam et non praesente, ergo etc.

[2. Responsio ad dubium]

[] Sed hoc argumentum probaret Deum non uideri in patria per speciem quae possit conseruari in absentia obiecti, quia tunc non posset esse uisio. Si uero teneatur quod intellectus hic possit cognoscere intuitiue, potest dici quod omnem actum discretum sensus concomitatur aliquis actus intellectus circa idem obiectum; et illa intellectio est uisio. Sed, saltem secundum primum gradum cognitionis, nulla substantia separata hic a nobis cognoscitur. Nec secundo modo, quia oporteret quod species illa immediate originaretur ab illo obiecto; quod non fit. Nullam enim speciem recipimus nisi uel per sensus, uel intellectus facit ex receptis. Tertio etiam modo non cognoscitur, quia oporteret quod proprias species haberemus partium illius conceptus compositi. Nec istae tres intellectiones in particulari sunt de aliquo nisi de accidentibus. Quarto modo intelligitur quidlibet, concipiendo ens in communi, et quod est hoc ens, scilicet aliquod singulare ens.

[] Sed ultra conceptum entis nihil specialius intelligitur de quiditate alicuius substantiae; non separatae, sed nec materialis. Qua enim ratione substantia materialis, subiecta accidentibus, posset multiplicare speciem propriam sui cum speciebus accidentium, pari ratione et immaterialis cum speciebus suarum actionum. Non minus enim dependet actio ab agente quam accidens a subiecto. Sed ipsi enti coniungimus accidentia positiua uel priuatiua, quae cognoscimus ex sensu, et facimus ex ente et multis talibus unam descriptionem, quae tota numquam inuenitur nisi in tali specie. Et conceptus talis descriptionis est perfectior conceptus quem habemus de tali specie substantiae.

[] Verbi gratia, ex "esse in aliquo localiter" concipimus "esse in alio", ut accidens in subiecto; et eius oppositum ulterius, per accidens, per "non esse in subiecto" componimus "ens non in subiecto", "substantia". Nihil tamen concipimus "quid" nisi ens. Ultra dimensiones sentimus "ens non in subiecto natum recipere dimensiones", conceptus "corporis"; "non natum recipere", "substantia incorporea". Ita quod in omnibus istis, si quaeritur "quid est illud quod est sic aptum?" uel "cui conuenit non esse in subiecto?" dicimus quod est unum ens, quod est aliquid, quod est res. Non habemus specialiorem conceptum de quiditate eius. Sed ultra: amouendo omnia corporibus propria, et ex intellectione et uolitione nostra quas experti sumus cum imperfectione, abstrahendo intellectionem et uolitionem in communi, et intelligendo amotionem illius imperfectionis, attribuendo illis positiue: habemus unam descriptionem ex priuatiuis et positiuis, ubi nihil est de quiditate descripti nisi ens; omnia alia sunt proprietates essentiae talis.

[] Sic igitur patet quomodo nulla substantia intelligitur per se, nisi in uniuersalissimo conceptu, scilicet entis. Per accidens autem intelligitur in particulari, intelligendo scilicet proprietatem, uel multas proprietates illi soli conuenientes. Deus tamen aliquo modo perfectius intelligitur etiam, ut uidetur, omni alia substantia.

[] Sed contra praedicta arguitur quod substantia a nobis per se intelligitur, quia ita definimus substantias sicut accidentia, per genera et differentias proprias.

[] Item, quomodo intelligimus accidentia uniuersalia cum tantum singularia sentimus?

[] Ad primum horum dicendum quod de substantiis habemus habitum uocalem, sicut caecus natus syllogizat de coloribus, quia nec ipsa genera intelligimus, nisi ens.

[] Ad secundum dicendum quod abstractio uniuersalis a particulari fit uirtute intellectus, et ideo accidentia uniuersalia intelligere possumus.

[] Item, contra illud dictum superius, quo dicebatur quod "illae tres intellectiones in particulari non sunt de aliquo nisi de accidentibus", arguitur quia secundum hoc uidetur sequi quod numquam naturaliter intelligemus aliquam substantiam, nec etiam in patria. Nunc enim est intellectus capax, sicut tunc, quia est eadem potentia. Nunc etiam est ipsa substantia potens gignere speciem, si tunc poterit.

[] Item, quomodo intelligitur ens? Numquid per speciem propriam? Stude. }|

[II. Ad secundam quaestionem]

[] Ad aliam quaestionem respondetur quod Commentator uult quod ex parte intellectus nostri est difficultas cognoscendi substantias separatas, non ex parte earum. In intellectione substantiae materialis est ex parte rei, quia "unumquodque est cognoscibile secundum quod in actu". Illa ergo, quae non sunt simpliciter actu, habent ex se difficultatem ut cognoscantur.

[] Contra: si sic, ergo hoc erit comparando illas res ad quemcumque intellectum; consequens falsum est respectu intellectus diuini. Probatio consequentiae: da oppositum huius, scilicet quod difficultas cognoscendi eas est non respectu cuiuscumque intellectus, sed respectu alicuius, scilicet nostri. Tunc cum illae substantiae sint eaedem, ad quemcumque intellectum comparentur, sequitur quod non est difficultas ex parte ipsarum, sed ex parte intellectus nostri cui comparantur.

[] Item, non est difficultas ex parte rei in illo quod immediate consequitur rem secundum quod res est; sed cognoscibilitas statim consequitur ens secundum quod est ens, quia per idem est ens et cognoscibile, ex II huius.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Ad primum contra potest concedi
  consequens quantum est de se. Aliter: haec cognoscibilitas est
  passio respectiua et ueridica, igitur et eius terminus ueridicus
  respectu cuius debet radicari. Talis est solum intellectus creatus
  et forte solum humanus, et de illo uerum est quod "respectu
  cuiuscumque".

[] Concedo igitur quod in materialibus et in immaterialibus, difficultas cognoscendi est ex parte intellectus nostri. Materialia autem non sunt aeque in actu sicut immaterialia, ideo non ita perfecte cognoscuntur. Tamen cognitio, quae potest haberi de illis, aeque faciliter habetur sicut de immaterialibus. Quia ita faciliter mouet materiale intellectum secundum cognoscibilitatem suam sicut immateriale; non tamen aeque intense mouent. Sicut ignis paruus aeque faciliter calefacit secundum proportionem caloris sui sicut maior ignis secundum proportionem caloris sui.

[] Ad aliud: sola cognoscibilitas non sequitur eam immediate ut passio, sed difficilis cognoscibilitas, et haec eo quo dictum est, scilicet respectu intellectus unius.

[] Ad rationem quod unumquodque cognoscitur in quantum ens, dico quod quia sunt imperfectiora in entitate, ideo non habent ita perfectam cognitionem; tamen cognitio eis proportionata ita faciliter est eis ex parte earum sicut de immaterialibus ex parte earum.

[] Ad aliam rationem, quod minor est falsa. Ad probationem dicendum quod non est indispositio propter contrarium, sicut oculus noctuae non habet contrarium luminis solis, sed propter debilitatem uirtutis suae in cognoscendo; et ita uirtus est formale in cognoscendo.

[] Ad aliud quod ratio probat quod non sit difficultas quia debilitatur in cognoscendo propter organum, sed quia uirtus debilis est in cognoscendo; sensus autem potest habere utrumque impedimentum.

[QUAESTIO 4 UTRUM NECESSE SIT PONERE STATUM IN OMNI GENERE CAUSARUM]

[] Amplius quod sit principium quoddam et non infinitae causae exsistentium etc.

[] Circa hoc quaeritur utrum necesse sit ponere statum in omni genere causarum.

[] Quod non:

[] VIII Physicorum: motus numquam incepit, et maxime circularis. Et si hoc, nec generatio incepit, ex II De generatione, ergo infinitae generationes fuerunt, et quaelibet generatio habet propriam causam efficientem proximam et finem et materiam in his quae generantur per propagationem. Ergo omnes causae infinitae.

[] Item, quando inter aliqua extrema est infinita distantia, possibile est ibi esse infinita media; sed inter primum efficiens et quodlibet aliud efficiens et sic de aliis causis, formali et finali est infinita distantia. Probatio maioris: quanto aliqua magis distant, tanto plura possunt esse media inter illa; ergo si in infinitum, infinita possunt esse media. Item, de materia utor priore maiore. Minor: ens in infinitum distat a nihilo; ergo inter nihil et ens possunt esse infinitae entitates potentiales, cuiusmodi est materia.

[] Oppositum:

[] Philosophus in littera de omni genere causarum probat quod sit status.

[QUAESTIO 5 UTRUM SIT PROCEDERE IN INFINITUM IN EFFECTIBUS ITA QUOD ACTUALIS INFINITAS SIT]

[] Utrum sit procedere in infinitum in effectibus, ita quod actualis infinitas sit.

[] Quod sic, uidetur:

[] Omnis differentia alicuius generis habet aliquam differentiam oppositam condiuidentem illud genus. Finitum in actu est differentia quantitatis. Ergo habet infinitum pro differentia sibi opposita; et infinitum in actu, non infinitum in potentia, quia differentiae oppositae non compatiuntur se. Sed idem est finitum in actu et infinitum in potentia. Ergo habet pro opposito infinitum in actu.

[] Item, VI Topicorum, Aristoteles increpat definitionem lineae rectae: "cuius medium non superadditur finibus", quia "infinita neque medium neque finem habent; recta autem linea est infinita". Ergo non repugnat rectae lineae infinitas.

[] Item, III Physicorum: "quantam magnitudinem contingit esse in potentia, tantam contingit esse in actu"; sed in potentia contingit esse infinitam; quia II De anima: "ignis crescit in infinitum appositis combustibilibus".

[] Item, "continuum est diuisibile in semper diuisibilia", VI Physicorum a; sed numerus sequitur diuisionem continui, ex III Physicorum; numerus est ergo infinitus.

[] Dicitur quod hoc est in potentia, sicut diuisio. Contra hoc, I De caelo et mundo: quod impossibile est factum esse, impossibile est fieri. Ergo si impossibile est continuum esse diuisum in infinitum, ergo impossibile est ipsum diuidi in infinitum in potentia.

[] Item, quod dicitur de numero quod est in potentia infinitus, quod actu, probatio: concessum est quod numerus sit infinitus in potentia; sed qualibet specie data, potest addi unitas, et causatur noua species; ergo species numerorum sunt infinitae in potentia. Sed quaelibet species addit unitatem super aliam; ergo aliqua species, quae est in potentia, habet in se infinitas unitates. Sed omnium specierum, quae possibiles sunt, ideae earum sunt in Deo actu; ergo habet actu ideam alicuius numeri habentis infinitas unitates. Sed omnis species, cuius ideam habet Deus in actu, est factibilis a Deo in suo singulari; ergo aliqua species, habens infinitas unitates, est factibilis extra Deum.

[] Contra:

[] III Physicorum dicit Philosophus de numeris quod "omnis numerus est numerabilis"; sed omne numerabile pertransibile, et omne pertransibile est finitum; ergo etc.

[QUAESTIO 6 UTRUM INFINITUM POSSIT COGNOSCI A NOBIS]

[] Intelligere enim non est non statuentem, scilicet lineam per puncta.

[] De hoc quaeritur utrum infinitum possit cognosci a nobis?

[] Quod sic:

[] Deus est infinitus, et possumus cognoscere eum, ut supra habitum est, ergo etc.

[] Item, cognitio est per omnes causas; ergo per primam, quae est infinita.

[] Item, infinitum definimus, et passiones de eo assignamus, et imponimus nomen ad significandum illud; ergo ipsum intelligimus.

[] Item, omnes species quorumcumque generum sunt intelligibiles a nobis, quia definibiles. Sed species numerorum et figurarum sunt infinitae, quia ultra omnem speciem datam contingit accipere aliam in infinitum, et ita infinita quae uerae sunt species, licet non exsistant, sicut species rosae est uera species, rosa non exsistente. Ergo possunt cognosci.

[] Item, IV Physicorum, cap. "De uacuo", si "duo corpora simul, et infinita". Ergo si duae species simul in intellectu, ergo infinitae; et quaelibet est principium cognoscendi.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Item, natura specifica nullum
  indiuiduum sibi determinat. Quia sicut Socrati inest esse hominem
  ita et Platoni, nec plus respicit praedicta natura Socratem quam
  Platonem. Ex hoc arguo: natura specifica communicabilis, quae non
  determinat sibi aliquod indiuiduum, non determinat sibi finitatem
  indiuiduorum; sed quod non determinat finitatem, non repugnat
  naturae inesse infinitis nec infinitatem indiuiduorum sub se
  continere; ergo etc. Item, quod actu contineat, probo: sicut se
  habet praedicta natura ad aliqua actu exsistentia, sic ad infinita,
  per probata; sed aliqua actu exsistentia finita possunt participare
  illam naturam; ergo etc. Solutio: dico primo quod implicat
  contradictionem. Quia cum infinitum sit illud cui non potest fieri
  additio, si non repugnaret naturae esse sub infinitis indiuiduis,
  tunc si Deus crearet unum nouum indiuiduum, non posset eis addi,
  nec ipsa natura esset communicabilis illi, quod est contra rationem
  naturae.

[] Contra:

[] Philosophus II huius dicit: "si causae formales essent infinitae, nihil contingeret scire". Et idem dicit I Physicorum, contra Anaxagoram, de infinitis principiis: tunc nihil esset cognoscibile.

[] Item, Commentator hic: si quis imaginatus fuerit lineam infinitam, non intelliget eam. Contra: quod "potest uirtus inferior, et superior". Quidquid igitur potest quis imaginari, potest intelligere.

[I. Status quaestionum: De infinitate]

[] Hic uidendum est in generali, quid dicitur per hoc nomen "infinitum". Potest enim "infinitum" accipi tripliciter: negatiue, priuatiue et contrarie.

[] Primum patet III Physicorum: punctus infinitus negatiue, sicut sonus inuisibilis. Priuatiue: quia priuat finem in apto nato finiri, et hoc sonat uocabulum. Contrarie: quod patet per Boethium Super Praedicamenta, cap. "De qualitate", ubi Philosophus dicit quod "inest qualitati habere contrarium, sicut iustitia contrariatur iniustitiae". Iniustus contrarie dicitur, quia habet habitum contrarium ex actibus generatum. Sic infinitum negat finitatem cum positione contrarii, sicut infinitum extensum sine terminis, sicut loquitur Philosophus I Physicorum, contra Parmenidem et Melissum.

[] Istud infinitum, contrarie dictum, dicitur dupliciter: uel quod sit actu exsistens sine terminis; uel quod sit tale in potentia, quod definit Philosophus III Physicorum: "Infinitum est cuius quantitatem accipientibus semper est aliquid extra accipere", ita quod quantumcumque accipitur, semper est aliquid extra. Si esset tantum negatiue uel priuatiue, non semper esset aliquid extra accipere.

[] Infinitum istis duobus modis ultimis, secundo principali et tertio, semper est in quantitate molis uel uirtutis. Quantitas omnis proprie uel metaphorice est magnitudo uel multitudo, proprie uel metaphorice. Ergo omnis infinitas talis est in magnitudine uel multitudine, propria uel metaphorica.

[A. De infinitate numerali seu de multitudine infinita]

[] De multitudine siue numero uidendum est quod infinitum negatiue non inuenitur in numeris, sed in principio numeri. Nec priuatiue, quia nulla multitudo est quae est apta nata terminari et non terminatur. Infinitum contrarie in potentia est in numeris, "quia numerus sequitur diuisionem continui". Infinitum etiam in actu est difficile uitare. Videtur enim, secundum Philosophum, quod infinitum contrarie in actu est, sicut patet de animabus hominum, posita generatione perpetua.

[] |{ Similiter, ultimum argumentum prius ad illam partem; et hoc concedit Auicenna et Algazel, sectator eius. Sed respondetur quod homo non fuit ab aeterno, licet mundus fuerit.

[] Contra hoc arguitur ex II Physicorum: "Sumus quodammodo finis omnium". Ut quid alia per infinitum tempus sine fine ad quem sunt?

[] Similiter, Augustinus, De quaestionibus Veteris Testamenti, uidetur istud improbare quaestione 33: "Ut quid annua fecunditas etc., sine homine?"

[] Contra: tunc infinita numerabilia possunt componi et facere magnitudinem infinitam. Responsio: numquam magnitudo esset maior toto, ex cuius diuisione resultauit ille numerus quod totum fuit finitum. }|

[] De multitudine transumptiue dicta, quae est in speciebus essentialiter ordinatis in omni genere, simile est de duobus modis quoad infinitum, scilicet negatiue et priuatiue.

[] Sed quoad infinitum contrarie in potentia est dissimile. Quia talis non potest esse in diuersitate specierum, ita quod Deus possit facere in infinitum speciem nobiliorem quacumque facta. Quia tunc esset aliquis gradus possibilis intensiue infinitus in perfectione, et tunc esset creatura possibilis simpliciter infinita in essentia, et tunc illa substantia esset Deus.

[] Quod multitudo in genere quantitatis non possit esse actu infinita, patet III Physicorum: "Omnis numerus numerabilis, ergo pertransibilis", ergo etc.

[] Item, impossibile est omne continuum esse diuisum actu in infinitum; quia aut in diuisibilia, aut in indiuisibilia. Si secundo modo, tunc componitur ex indiuisibilibus, cum resoluatur in illa. Si primo modo, potest ultra diuidi, et ita non est diuisum in infinitum. Sed "numerus causatur ex diuisione continui", ergo numerus non potest esse actu infinitus.

[] Item, V huius, cap. "De quantitate": multitudo si sit finita, numerus est; ergo omnis numerus est multitudo finita.

[] Item, X huius: "Numerus est multitudo mensurata uno". Sed contra rationem infiniti est mensurari a finito, sicut probatur, VI Physicorum, quod infinitum non potest mensurari a finito; ergo nullus numerus potest esse infinitus.

[] Ad rationes in contrarium supponendo quod argumenta iam facta concludant:

[] Ad illud de animabus, dicendum quod non asserit alicubi formam aliquam, nec etiam intellectiuam, manere post separationem. Unde in XII cap. 147 de hoc uidetur loqui dubitatiue.

[] Aliter respondetur quod si omnes animae humanae quae fuerunt, posita generatione perpetua a parte ante siue si omnes partes in potentia in magnitudine essent , quod non essent infinitae actu, coniungendo infinitatem cum actu. Unde forte posset concedi quod actu essent infinitae in potentia, quia in potentia accipiendo unam animam post aliam, quia aliter non competebat eis infinitas. Sed non essent infinitae actu, quia non sunt tot quin plura possunt esse. Infinita in actu sunt tot quod non sunt plura compossibilia. Unde est ibi fallacia compositionis et diuisionis, eo quod ly infinitas coniungi potest cum ly actu (et tunc est falsum), uel separari ab eo. Unde concessis praemissis, consequentia non ualet.

[] Contra: quot fuerunt homines, tot sunt animae; ergo si homines infiniti, et animae. Dicendum quod successiua infinita, si essent simul, non essent infinita. Vel si tot essent homines simul quot fuerunt successiue, non essent infiniti actu, quia infiniti fuerunt in accipiendo et in potentia. Ideo numquam sequitur ex illis si essent simul infinitas actualis, quia alterius rationis sunt infinitas actualis et illa potentialis. Ideo ex infinitate potentiali numquam potest concludi infinitas actualis.

[] Ad aliud, quod licet esset aliqua species numeri intellecta a Deo habens infinitas unitates, non posset fieri extra, secundum Philosophum, quia nihil facit nisi mediante causa inferiori, quae non potest talem effectum producere.

[] Aliter, posita hypothesi, dicendum quod posset fieri extra, sicut sibi potest competere esse, scilicet quod unitas post unitatem in infinitum; numquam tamen simul, sed successiue solum. Sicut Deus simul habet ideam totius temporis, quod non est simul factibile extra, sed tantum pars post partem.

[] Contra responsionem istam: si numerus ille potest fieri sic, aliquando erunt istae unitates simul extra Deum, et tunc numerus aliquando actu infinitus. Si non, ergo iste numerus numquam erit factus extra, quia numerus non est extra nisi contineat simul omnes unitates suas integrantes ipsum. Non sic tempus respectu partium.

[] Sustinendo quod Deus posset facere numerum habentem infinitas unitates, tunc ad rationem Philosophi, cum dicit: "Omnis numerus est numerabilis" etc., dicendum quod idem argumentum potest fieri de numero infinito in potentia: "omnis numerus in potentia est numerabilis in potentia; et omne numerabile in potentia est pertransibile in potentia, et omne pertransibile in potentia est finitum in potentia; ergo numerus infinitus in potentia est finitus in potentia". Dicendum ideo quod est ratio probabilis solum, secundum quod dicit in littera: "Rationabiliter autem", quem modum loquendi habet quando facit tantum probabiles rationes. Unde altera praemissa neganda est.

[] Ad aliud: quod sic causatur; sed non solum sic causatur, quia potest unum nouum continuum fieri, et crescit numerus. Ideo aliter potest numerus causari quam ex diuisione continui; ideo fallacia consequentis.

[] Ad aliud: quod est fallacia consequentis. Quia sequitur "si sit multitudo finita, est numerus"; sed destruendo antecedens non ualet.

[] Ad aliud: quod nullum infinitum potest mensurari finito finities sumpto, bene tamen finito infinities sumpto. Nunc non est de ratione numeri quod mensuretur uno finities sumpto. Quia, secundum ipsum, numerus in potentia est infinitus qui non potest mensurari uno finities sumpto, sed necessario uno infinities sumpto.

[] De multitudine essentiali, scilicet specifica eorum quae habent ordinem essentialem, quod ibi non est infinitas negatiue, nec priuatiue. Infinitum contrarie actuale non potest ibi esse, quia tunc esset illud infinitum intensiue in perfectione, et esset Deus. Nec est infinitas in potentia, secundum Philosophum. Tum quia uniuersum est perfectum, et secundum ipsum: "Perfectum est cui non potest fieri additio". Tum quia non ponit aliquid posse fieri cuius potentia passiua non praecessit in materia, et potentia actiua in aliqua causa efficiente citra primam; quia non ponit Deum aliquid posse facere nisi per causam mediam. Sicut reperitur a Commentatore super illud VII huius: "Manifestum est ergo ex dictis quomodo omne quod fit, fit ex conueniente" in fine commenti, ubi dicitur: "Impossibile est ut agens primum transmutet materiam, nisi mediante corpore aliquo non transmutabili, scilicet corporibus caelestibus. Et ideo impossibile est ut Intelligentiae separatae dent aliquam formam formarum mixtarum in materia". Istud concludit de generabilibus, quae producuntur per transmutationem materiae, sed non de Intelligentiis, in quibus ponerentur gradus in infinitum plures si in aliquibus ponerentur secundum ueritatem.

[] Circa hoc sunt opiniones. Una quod Deus potest facere speciem ultra speciem in infinitum in potentia, quia quaelibet factibilis in infinitum distat a Deo. Ergo si perfectior intelligatur, adhuc stat limes creaturae. Alia opinio tacta est supra cum ratione una ad hoc.

[] Infinitum negatiue non est in aliquo diuisibili, sed in puncto.

[] Quod infinitum priuatiue potest secundum aliquos esse in aliquo diuisibili, probatur, quia terminus non est de essentia diuisibilis, sicut punctus non est de essentia lineae; et amoto illo quod est extra essentiam rei, manet res. Si autem auferatur punctus ultimus terminans, aut manet linea non terminata apta terminari aut non. Si sic, tunc infinitum priuatiue erit in linea diuisibili. Si non, tunc aliquis punctus est immediatus puncto ablato, et sic duo puncta contigua in linea, et sic linea componetur ex punctis. Item, idem argumentum potest fieri de tempore, si auferatur instans terminans.

[] Contra: quod non potest intelligi linea interminata, II huius, non contingit "intelligere lineam non statuentem".

[] Item, I Posteriorum: "Illa insunt per se primo modo, quae insunt in ratione quiditatiua, ut triangulo inest linea et lineae punctus (substantia enim ipsorum ex his est)". Sed tale non potest separari a re, manente re, quia tunc esset linea et nonlinea.

[] Item, in principio Geometriae: "Linea est longitudo, cuius extremitates sunt duo puncta".

[] Item, III Physicorum: de ratione corporis est terminari superficie, et superficiei linea, et lineae puncto.

[] Ad rationem primam istarum, quod de ratione continui est terminus, dicendum quod eo modo quo ponitur in definitione, eo modo est de essentia eius, scilicet in ratione terminantis. Non quod linea sit punctus, sed quod est terminata punctis.

[] Per hoc patet ad alia, quia omnia procedunt non de continuo absolute, sed ut est terminatum.

[B. De magnitudine infinita]

[] De infinito contrarie sciendum quod actu non potest esse in magnitudine, sicut Philosophus uult III Physicorum et I De caelo, ubi arguit de corpore graui et leui et circulari per multas rationes; quia de ratione corporis est terminari superficie, et sic de aliis magnitudinibus.

[] Sed utrum possit esse infinitum in potentia?

[] Dicendum, secundum Philosophum, quod non. Quia Philosophus, III Physicorum: "Quantam magnitudinem contingit esse in potentia, tantam contingit esse in actu".

[Prima declaratio propositionis Aristotelis] Ista propositio declaratur dupliciter: primo, quia potentia magnitudinis ad augmentum est potentia ad formam et totum; potentia ad diuisionem est potentia ad materiam et imperfectionem et ad partes. Sed formae est terminare, materiae est esse infinitum et non terminare. Ideo potest linea tanta esse in actu quanta est in potentia, sed non potest esse tam parua in actu, sicut est in potentia.

[] Contra: tunc numerus crescens uadit ad formam, quia ad speciem numeri, et numerus diuisus ad unitatem et materiam; ergo quantus est numerus in potentia, tantus est in actu, quod est contra ipsum Philosophum qui concedit hoc de magnitudine, non de numero.

[Secunda declaratio propositionis Aristotelis] Aliter declaratur propositio: quamuis potentia, quae est ad unam formam, possit reduci ad actum, potentia tamen ad plura sicut est potentia diuisionis in magnitudine non potest reduci ad actum, quia non est potentia una, nec ad unum. De numeris, diuidendo est potentia ad unum, augendo ad plura; de magnitudine e conuerso.

[] Contra: sicut magnitudo augmentata est una magnitudo, et ideo potest esse tanta in actu quanta est in potentia, sic numerus auctus est unus numerus.

[] Si dicas quod est semper alia species numeri per additionem unitatis: eodem modo magnitudo cubitalis augmentata, si ultra augetur, deuenietur ad magnitudinem tricubitalem, et sic ascendendo erit uariatio speciei, sicut in numeris.

[] Item, nec responsio prohibet quantitatem contiguam esse infinitam, cum ex illis contiguis non fiat unum continuum, sicut nec in numeris.

[Tertia declaratio propositionis Aristotelis] Ideo aliter declaratur, quia Philosophus dicit quod appositio non est infinita nisi diuisione contraria exsistente infinita. Quia non potest magnitudo crescere nisi addendo ex alia magnitudine diuisa. Sicut si magnitudo pedalis diuidatur et addatur alii magnitudini pedali, numquam excedet magnitudinem bipedalem. Nec aliter intelligit Philosophus.

[] De magnitudine perfectionis, ubi idem est maius quod est melius: in tali non est infinitas negatiue, quia forte quilibet gradus est diuisibilis. Nec infinitum priuatiue potest esse ibi, quia ibi non est aliquis gradus possibilis terminari quin terminetur. Infinitas contrarie in potentia an sit ibi, est dubium. Infinitas enim talis, secundum Philosophum, nullibi est nisi in numero, et ibi solum in potentia. Actu tamen non est in effectibus sed in solo Deo.

[II. Ad quartam quaestionem A. Ad quaestionem]

[Primus modus arguendi] Per hoc ad primam quaestionem, quod infinitas transumptiua est in causis, quia in primo efficiente. Causae etiam accidentaliter ordinatae possunt esse infinitae multitudine, non simul sed successiue. In causis secundum speciem, siue essentialiter ordinatis, nec simul nec successiue, quia omnis causa, in hoc quod causa, non est ultima, quia ultima nihil producit. Omnis causa agens in uirtute alterius non est prima. Sed si omnes essent infinitae, quaelibet ageret in uirtute alterius; ergo nulla prima nec ultima, sed omnes mediae. Sed omnes causae mediae simul acceptae habent causalitatem ab aliqua una causa. Haec non est aliqua istarum mediarum, quia tunc idem esset causa sui ipsius; ergo erit aliqua causa prima quae sit causa omnium. Alioquin uniuersitas causarum mediarum non esset causata.

[] Contra: quod responsio includat repugnantiam, quia simile est de causis accidentaliter ordinatis et de aliis. Quia accipio omnes patres generantes. Si sint infiniti, ergo omnes sunt medii; et si sint medii, causalitas omnium erit ab aliqua una causa. Illa non est aliqua illarum. Quia si sic, idem esset causa sui ipsius. Et arguitur ibi similiter sicut in causis per se ordinatis.

[] Item, Commentator exponit sic: "per "rectitudinem" forte intendit ea quae sunt unius speciei, ut homo est ab homine"; sed illae sunt causae accidentaliter ordinatae. Et tamen ponit quod causae sic ordinatae in eadem specie sint finitae, et post dicit quod causae accidentaliter ordinatae sunt infinitae, et uidetur quod dicat contradictoria.

[] Item, si esset processus in infinitum in causis accidentaliter ordinatis, esset numerus infinitus; et species numerorum sunt essentialiter ordinatae; ergo in talibus erit infinitas.

[] Item, probo quod ratio petit, quia assumit in antecedente in minore omnes causas esse medias; ergo praesupponit primum et ultimum, alioquin ponit medium sine extremis.

[] Item, assumit quod omnes causae mediae haberent causam aliam. Dico quod non, sed quaelibet est causata ab alia. Sed non ualet "quaelibet est causata ab alia, ergo omnes sunt causatae", sed est figura dictionis; commutatur singulare in plurale.

[Secundus modus arguendi] Aliter formatur ratio ex littera ad solutionem quaestionis quod causalitas causarum mediarum sit ab una causa, quia cuiuslibet causae mediae causalitas est ab aliqua priore essentialiter. Nulla causa est prior essentialiter nisi sit aliqua prima essentialiter, quia "prius est quod est principio propinquius".

[] Ergo nulla causa potest habere causalitatem nisi sit aliqua prima a qua omnes habent causalitatem suam.

[] Contra istam rationem: in tempore et motu sunt prius et post, et tamen non est ibi prius simpliciter.

[] Ad illud respondet Philosophus V Metaphysicae cap. "De priori et posteriori": quod non est ibi prius et posterius nisi signetur a nobis. Alibi est primum simpliciter.

[Ad saluandum primum modum arguendi] Quia iste secundus modus arguendi potest aliquo modo saluare priorem modum arguendi, qui est Commentatoris, ideo ad argumenta contra illum primum modum dicendum.

[] Ad primum contra: quod illa consequentia ualet "si omnes causae sunt mediae, quod omnium causalitas est ab aliquo uno", si causae sint essentialiter ordinatae. In accidentaliter ordinatis non ualet consequentia. Responsio patet ex secundo modo: ordo enim essentialis requirit quod omnium causalitas sit ab uno primo.

[] Ad aliud de expositione secunda Commentatoris: quod non est ad intentionem Philosophi. Duas ponit. Unam cum "forte"; illam non approbes.

[] Ad tertium: quod non sequitur nisi quod in numeris in potentia est infinitas, non in actu.

[] Ad aliud: in antecedente sumitur quod causae omnes erunt mediae per abnegationem primitatis et finalitatis. Unde non accipit quod essent infinitae causae mediae positiue, ita quod esset aliqua prima simpliciter et aliqua ultima in quarum comparatione dicantur mediae, sed negatiue per abnegationem primae simpliciter et ultimae.

[] Ad ultimum quod forma arguendi non ualet "uniuersitas non est causata, ergo aliqua non est causata"; sed tenet gratia materiae. Quia si totalitas non sit ab una causa prima, non esset aliqua una prima omnium, nec esset inter illas aliqua prior essentialiter alia, et sic nulla esset causa alterius.

[B. Ad argumenta principalia quartae quaestionis]

[] Ad primum argumentum: quod secundum intentionem Philosophi causae accidentaliter ordinatae sunt infinitae successiue, posita generatione perpetua. Sed de causis materialibus non est uerum, sed tantum tot sunt causae materiales quot sunt principiata simul exsistentia; successiue enim generatorum est eadem materia.

[] Contra: VII Metaphysicae, generans generat aliud propter materiam; ergo in diuersis generatis erit materia diuersa. Responsio: generans et generatum sunt simul. Unde in ipsis est alia materia, ut probat haec obiectio, sed non in genito et corrupto.

[] Ad aliud: uerum est de distantia proprie dicta, secundum aliquam dimensionem in genere quantitatis, non de distantia perfectionis. Sicut patet de contrariis quae "maxime distant", et tamen aliqua sunt contraria non habentia medium.

[] Vel potest concedi quod si essent agentia infinita, non attingerent perfectionem extremi. Nec plus probat ratio: ubi enim infinita distantia, quotcumque dentur media, nullum potest attingere alterum extremum.

[] Contra: ergo potest aliud esse et aliud medium in infinitum. Item, Philosophus, I Physicorum, contra Melissum dicit quod finitum et infinitum in actu quantitati congruunt.

[C. Solutio posterior quartae quaestionis: De causis per se et per se ordinatis]

[] |{ Pro ampliori solutione illius quaestionis primae est notandum quod aliud est loqui de causis per se, et de causis per se ordinatis.

[] Causae per se sunt, quae secundum propriam naturam et non per aliquid sibi accidens causant; ita quod ibi est comparatio unius ad unum.

[] Causae per se ordinatae dicuntur respectu alicuius effectus causati ab ambabus. Et est illarum triplex differentia ad causas accidentaliter ordinatas:

[] Prima est: quod per se ordinatarum secunda, in quantum causat, dependet a prima causa; per accidens non, quantum ad rationem causandi, licet quantum ad aliquid aliud.

[] Alia differentia est quod diuersa est ratio causalitatis in per se ordinatis, eadem in per accidens ordinatis. Sequitur haec ex prima. Et iuxta hanc dicitur quod causae per se ordinatae sunt diuersae speciei; per accidens eiusdem. Sed non oportet, quia diuersus modus habendi formam eiusdem speciei, sicut ignis habet calorem et alia, sufficit forte ad ordinem per se causarum.

[] Tertia differentia sequitur ex secunda, scilicet quod causae per se ordinatae omnes necessario requiruntur simul ad effectum causandum, alioquin aliqua propria ratio causalitatis deesset effectui; in per accidens una sufficit.

[] Ex hoc sequitur ad propositum quod si esset infinitas causarum per se ordinatarum, illa esset necessario in actu et simul. Infinitas causarum per accidens, si est, non oportet quod sit nisi successiue, quia numquam simul oportet multas causas esse tales ad productionem effectus.

[] Ex hoc apparet quare causis per accidens ordinatis, ad hoc ut sic causent, non repugnat infinitas; licet forte aliunde eis repugnet. Causis uero per se ordinatis, ex hoc quod sic causant, repugnat. Quod ostenditur dupliciter:

[] Sed primus modus est secundum Aristotelis litteram sic: omnium causarum mediarum habentium primum et ultimum, necesse est omnium causatorum aliquod primum esse causam; ergo omnium causarum mediarum necesse est aliquod primum esse causam. Si causae sint infinitae, omnes sunt mediae. Ergo omnium necesse est aliquam esse unam causam primam. Hucusque deductio ostensiua propositi ex hypothesi.

[] Sequitur deductio ad impossibile ex eadem hypothesi, concludendo oppositum consequentis, et inde oppositum antecedentis, hoc modo: si sint infinitae, nulla est prima. Quare nulla erit causa media et ita nulla causa, ita quod sumit "medium" in minore negatiue per abnegationem primi et ultimi. In prima propositione accipit "media" quorum est primum et ultimum. Si sic acciperet in minore, ipsa esset falsa. Si omittat in minore determinationem medii, uidetur arguere ex quattuor terminis. Propter hoc arguatur, ut hic habetur, scilicet quod illud mediorum sit antecedens ad maiorem. Quia sicut iam probabitur, et probatum est, in omnibus ordinatis est uerum quod ipse accipit in antecedente.

[] Notandum quod intendit infinitatem causarum sic ordinatarum includere quodammodo contradictionem. Ex ordine enim sequitur primitas, sicut ipse accipit in antecedente maioris quod declarat, et minorem adiungit "Infinitorum". Et conclusionem ex eis sequentem tacet. Sed ex infinitate sequitur nullum esse primum, et ita ex ordine nullam causam esse. Et hoc infert: "Quare si". Sed tota uis huius rationis est in hoc quod sicut ubi sunt media, id est, causae causatae (sic enim loquitur) habentia primum et ultimum, ibi primum est causa omnium mediorum. Ita uniuersaliter omnium mediorum, id est causarum causatarum, oportet unum primum esse causam. Vel, ut breuius dicatur minus curando de littera Aristotelis , tota uis eius est in hac propositione: "omnium causarum causatarum causa est aliquod unum primum", quae negaretur ponendo infinitatem; semper enim cuiuslibet esset causa aliqua, sed non omnium causatarum.

[] Probatur autem propositio sic: causare est simpliciter perfectionis; omni causae causatae hoc imperfecte inest, quia in quantum dependet ab alia. Igitur istud erit in aliquo sine aliqua imperfectione quidquid enim simpliciter perfectionis est, si in aliquo est imperfecte, est a perfecto secundum illud. Sed illud, in quo est causare sine aliqua imperfectione, non causatur, quia tunc dependeret. Igitur est primum.

[] Confirmatur etiam illud per illud inferius "prius est principio propinquius" sic: perfectius perfectissimo propinquius; aliqua illarum causarum causatarum esset prior et perfectior alia; ergo aliqua prima.

[] Sed nec prior probatio, nec ista confirmatio accipitur ex littera Aristotelis, sed aliunde ad probandam propositionem, cui tota sua ratio innititur.

[] Aliter arguitur pro eadem propositione: rationabile est supponere nullum gradum cogitabilem simpliciter perfectionis esse impossibilem uniuerso. Perfecte causare sine dependentia et sine causari est gradus cogitabilis simpliciter perfectionis. Ergo non est impossibilis in uniuerso. Sed si non est impossibilis, est; quia quidquid non est, et est possibile, est causabile. Ergo si est possibile, est.

[] Item, causa infinitae perfectionis in causando est omnino independens in causando, et ita prima. Sed si sunt infinitae essentialiter ordinatae, aliqua est infinitae perfectionis in causando. Ergo est independens et prima. Probatio minoris: semper causa superior in per se ordinatis est maioris perfectionis in causando; ergo in infinitum superior in per se ordinatis est in infinitum maioris perfectionis in causando. Sed ex hypothesi, aliqua est in infinitum superior ista; sic igitur ponit infinita et primum.

[] Notandum quod quaelibet per se causa ordinatur per se ad suum effectum, quia per se causa est per se prius; per se prius est per se ordinatum. Sed si accidit tali, in quantum causatum, quod sit causa (esset enim causa si esset incausatum), tunc causa eius non ordinatur per se ad ipsum in quantum causa, et ita causa eius et ipsum non erunt causae per se ordinatae, quia non in quantum causae, licet sint causa et effectus per se ordinata. Si autem causatum ab aliquo uel non, in quantum tamen causa per se dependet ab alia causa, puta quia est instrumentum et dependet a principali, tunc dicuntur causae per se ordinatae, quia in causando ordinantur et faciunt omnes unam causam sufficientem.

[] Ex hoc apparet prima differentia supra; similiter secunda. Quia si eadem ratio causalitatis esset in eis siue in numero ut in diuinis, siue specie ut in creaturis et causarent eundem effectum, essent per accidens ordinatae, uel non ordinatae sed una causa, quia ordo est prioris et posterioris; ergo ordo in causando est prioris etc. Patet etiam tertia.

[] Alia differentia: in causis per se ordinatis, prior tenet ordinem suum respectu totius speciei posterioris, uel saltem respectu totius modi talis habendi formam. Iuxta secundam differentiam, in per accidens tantum habet ordinem respectu indiuidui ab eo producti, in quo coniunguntur duae rationes causae et causati ab illo per accidens.

[] Item in causis ordinatis per accidens, una potest in aliquid in quod non potest alia (quia non potest se producere, quod alia potuit), sed potest in simile. In per se, non. Ordo per se respicit naturas, ordo per accidens indiuidua.

[] Contra hoc: nullius, in quantum causa, est causa aliqua, quia tunc cuiuslibet; ergo omnis causa tantum est causae per accidens, scilicet in quantum per accidens coniunguntur ratio causae et causati.

[] Item, igitur in ordine per accidens principium formale, quo est causa, non est natura, sed principium indiuiduale.

[] Item, ordo causarum per se est ordo causantium per se. "Actus sunt singularium".

[] Ad primum: causae ordinatae dicuntur, non quia una causa alterius, sicut probat argumentum, sed quia una, non in quantum causa in communi sed in quantum talis causa, est prior causa altera, in quantum talis causa; ita quod prioritas et posterioritas per se determinant causalitatem. Non sic de causa et effectu. }|

[III. Ad quintam quaestionem]

[] Ad aliud quaesitum, dictum est supra.

[Ad primum principale] Ad primum argumentum principale quod infinitum non repugnat quantitati in genere; repugnat tamen cuilibet speciei quantitatis.

[] Contra istud: licet haec regula non ualeat "quidquid repugnat antecedenti, repugnat consequenti", tamen quod repugnat cuilibet antecedenti, repugnat consequenti. Probatio huius: omne repugnans alicui repugnat quia aliud inest, sicut negatiua est uera propter affirmatiuam ueram. Si ergo aliquid repugnat aliquibus, hoc est quia aliquid inest illis multis. Sed nihil inest omnibus speciebus quantitatis nisi "quantitas" quod est genus. Item, omne quod inest multis uniuoce, inest eis per aliquid primum in eis, cui primo inest genus.

[] Ideo dicitur quod finitum in actu non est differentia quantitatis, sed conuertibile cum quantitate. Sed finitum et infinitum in potentia sunt differentiae quantitatis.

[] Ad illud I Physicorum, quod "finitum et infinitum quantitati congruunt", dicitur quod loquitur secundum intentionem Melissi, qui ponit finitum et infinitum posse esse in actu. Secundum ueritatem tamen, infinitum non est differentia quantitatis in actu sed in potentia.

[] |{ Contra: Commentator dicit I Physicorum: " "Quantum" est genus infiniti". Probat per definitionem, quia infinitum est quantum nonterminatum. Sed neutrum istorum esset uerum de infinito in actu, de quo tantum est ibi sermo, si illud repugnaret generi quantitatis.

[] Item, finitum in potentia stat cum infinito in potentia; ergo illa duo non sunt differentiae quantitatis. Probatio antecedentis: finitum actu stat cum infinito in potentia; et sequitur "finitum actu, ergo finitum in potentia"; ergo etc.

[] Ad primum argumentum: contra aduersarium sufficit accipere "secundum ipsum", quia tunc non sequitur inconueniens nisi propter dicta eius "secundum Melissum". Si esset infinitum sicut ipse posuit , "actu extensum sine terminis" congrueret quantitati, et ita oportet ipsum concedere quantitatem esse. Et si hoc, ergo et substantiam, quae est subiectum eius; et ita multa, quod est contra ipsum. Et haec est intentio Aristotelis ibidem. Sic patet argumentum.

[] Sic ad primum dictum Commentatoris "secundum Melissum",

[] " "quantum" esset genus", id est, commune ad finitum et infinitum, si esset, sicut Melissus posuit.

[] Ad illud de definitione, responsio, II Posteriorum, ante illud "Iterum autem speculandum", duplex est definitio: rei et quid dicitur per nomen. Secunda est nonentium et impossibilium et incompossibilium. Talis est definitio praedicta infiniti. Tale autem definitum potest repugnare utrique definienti, cum includat oppositum eius.

[] Ad aliud: finitum in potentia dicitur cuius quantitatem quantumcumque accipientibus non semper est aliquid eius accipere extra, sicut est de ternario. Sic opponitur infinito in potentia. Nec sequitur ad finitum in actu. }|

[Ad secundum principale] Ad aliud de linea: quod licet albedo esset infinita extensiue, esset adhuc in genere sicut modo. Similiter, si linea esset infinita, adhuc esset linea, quia non esset infinita intensiue, et ideo lineae ratio sibi competit.

[] Contra: contra rationem lineae est "nonterminari", quia terminatio est essentiale lineae. Ideo si esset linea nonterminata, non competeret ei ratio lineae, quia illa linea includeret incompossibilia, scilicet terminationem et nonterminationem.

[] Dicendum aliter quod definitio non uituperatur quia est lineae quia nulla definitio increpatur quia non competit illi quod non potest esse sub definito sine positione incompossibilium , sed quia est lineae rectae. Quia rationi recti, in quantum linea, repugnat infinitas. Tamen rationi recti simpliciter non repugnat infinitas, licet per naturam lineae, quae subest, repugnet. Nunc ibi in definitione pro recta ponitur "cuius medium non excedit fines", quasi rectitudo essentialiter importaret finitatem.

[Ad tertium principale] Ad aliud, quod ibidem est oppositum, quia "omnium natura constantium est determinata quantitas in magnitudine et augmento". Propter quod intentio Philosophi est quod ignis non agit principaliter in augmentatione, quia augmentatio est ad determinatam quantitatem in tali specie. Ignis non agit ad determinatam quantitatem de se, sed ultra potest; numquam tamen ad infinitam quantitatem.

[] Confirmatur secunda responsio ad rationem de animabus, quia infinitas actualis includit contradictionem in omnibus extra Deum. Ex possibilibus autem et compossibilibus numquam sequitur contradictio uel impossibile. Sed numerum esse infinitum in potentia est possibile, secundum omnes, et animam semper manere est possibile; et sunt compossibilia ad inuicem. Quia "necessarium" nulli est incompossibile nisi impossibili. Sed numerum esse infinitum in potentia est necessarium, et animam semper manere est possibile. Ergo numerum esse infinitum in potentia est compossibile huic possibili "animam semper manere". Ergo ex istis: "anima semper manet" et "numerus animarum est infinitus in potentia", non sequitur infinitum in actu esse.

[] Item, infinitas in potentia est in accipiendo non tot quin plura. Infinitas in actu est in accepto esse tot quod non plura compossibilia; alioquin infinita in actu possent excedi et essent finita. Sed non sequitur "animae fuerunt non tot quin plura in accipiendo, ergo sunt modo in actu tot quod non plura". Quia omnibus istis actu exsistentibus, posset Deus creare unam animam, et addere illis; ergo non fuerunt prius tot quod non plura.

[] |{ Contra: si animae, quae fuerunt infinitorum praeteritorum hominum, nunc simul sunt in actu, aut ergo actu finitae aut actu infinitae. Si infinitae, habetur propositum. Si actu finitae, ergo accipiendo unam post alteram, tandem esset deuenire ad ultimam, et ita non sunt infinitae in accipiendo. Idem argumentum fit de futuris sic: omnia futura si nunc simul essent, essent actu infinita; sed omnia erunt simul; ergo actu infinita erunt.

[] Probatio primae: non essent actu finita, quia tunc aliquando omnia forent accepta. Probatio secundae: futurum erit. Praedicatum clauditur in subiecto. }|

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Ista consequentia uidetur esse
  neganda "si animae infinitorum praeteritorum hominum sint actu
  finitae, igitur accipiendo unam post alteram, tandem esset deuenire
  ad ultimam". Quia accipiendo unam post aliam sunt infinitae, quia
  sunt infinitae in potentia. Et ideo sic accipiendo numquam est
  deuenire

[Ad quartum principale] Ad aliud: quod illa propositio "quod impossibile est factum esse" etc., uera est de qualibet factione una, non de infinitis quae habent terminum infinitum in potentia, ubi semper cum uno factoesse, necessario stat potentia ad aliam factionem. Nunc autem cum quocumque diuisoesse, necessario concomitatur potentia ad aliam diuisionem, quia cum quolibet diuisoesse stat necessario utrumque, ita quod diuisum est totum, et utrumque illorum necessario est continuum, et ita necessario in potentia ad diuisionem.

[] |{ Contra istud: quando quaelibet singularis alicuius uniuersalis est possibilis, et quaelibet cuilibet compossibilis, ipsa uniuersalis est possibilis. Possibile est continuum esse diuisum secundum hoc signum, et sic de singulis. Quaelibet etiam singularis est alteri compossibilis, quia possibile est continuum simul esse diuisum secundum quaecumque duo signa, ergo etc.

[] Ad istud uidetur dicere Commentator, I De generatione, tractando rationem Democriti, quod non quaecumque singulares sunt compossibiles, quia facta diuisione in uno signo, prohibetur fieri in alio.

[] ad ultimam, sed omnes simul acceptae in actu sunt finitae. Contra: quidquid repugnat consequenti repugnat antecedenti; sed esse finitum in potentia sequitur ad esse finitum in actu; igitur quidquid repugnat ei quod est esse finitum in potentia, repugnat ei quod est esse finitum in actu; sed esse infinitum in potentia repugnat ei quod est esse finitum in potentia; igitur repugnat ei quod est esse finitum in actu, et per consequens repugnat eidem esse finitum in actu et infinitum in potentia.

[] Contra: aut in alio mediate, quod nihil est, quia continuum intercipitur; aut immediate, sed nullum tale est.

[] Ideo aliter: in tempore impossibile est duas partes simul esse in fieri, ideo impossibile est omnes partes simul fieri, licet simul sit potentia ut omnes partes fiant successiue. Sed possibile est quascumque duas uel tres partes temporis diei simul factas esse, et ita possibile est non tantum omnem partem diei, sed omnes factas esse, et hoc simul licet non simul fuerint in fieri, nec simul sint primo factae. In diuisione continui possibile est simul secundum quaelibet signa finita tamen continuum diuidi et simul diuisum esse; sed impossibile est quod secundum omnes, propter rationem supra dictam.

[] Ergo ad formam argumenti conceditur quod uniuersalis est possibilis "hoc continuum diuiditur secundum quodlibet signum uel est diuisum secundum quodlibet singillatim", sed nec diuiditur nec diuisum est secundum omnia simul. Hoc non ualet, quia si nunc est in "diuidi" secundum omne signum, actu est sub tot diuisionibus ad quot fuit in potentia, et ita sub infinitis. Et illis diuisionibus terminatis erunt tot diuisa esse, et ita erit omnino diuisum.

[] Ideo aliter ad formam argumenti: quibuslibet singularibus finitis compossibilibus sibi sunt etiam aliae quaelibet singulares finitae compossibiles, et quaelibet singularis signata compossibilis cuilibet singulari signatae. Sed tamen cuilibet singulari est aliqua singularis incompossibilis. Sed non haec determinate nec illa, quia cum quacumque diuisione necesse est stare aliquam partem in quam est diuisio, et ita aliquod signum secundum quod tunc non fit diuisio. Immo cuilibet sunt infinitae incompossibiles, quia in qualibet parte necessario sunt infinitae potentiae ad diuidi. In successiuo semper dum durat cum actu priore necessario est potentia ad posterius, sed tamen omnes potentiae terminantur. Non sic hic. Ibi etiam pars necessario determinata ante determinatam, et nulla cum alia. Hic nullus ordo quae diuisio sit ante aliam? et quaelibet simul post quamlibet, licet tamen et quaelibet sit infinita in potentia, quia pars in quam fuit diuisio, uel partes, in infinitum diuisibiles. Saluatur Commentator: facta diuisione in uno prohibetur tunc fieri in alio, non signato sed indeterminato, sed non prohibetur post diuisionem ibi posse fieri.

[] Ad aliud argumentum I De generatione: "ubique linea est continua, ergo ubique est punctus continuans", consequentia non ualet, sed sequitur "uel punctus uel pars continuata".

[] Contra: si non ubique punctus, ergo aut continuum immediate iuxta punctum, aut mediate. Secundum non datur. Primum non, quia nullum continuum est immediatum puncto dato, quia pars eius propinquior est illi puncto, sicut VI Physicorum probatur quod nulla pars motus est prima.

[] Contra totam responsionem: diuisio non est generatio, ergo non facit aliquid esse actu quod prius non fuit in actu, licet non separatim. Ergo quot possunt esse actu per diuisionem et separatim, tot ante diuisionem sunt actu, licet non separatim. Et ita infinita actu in continuo, et numerus infinitus. }|

[IV. Ad sextam quaestionem A. Opinio Thomae Aquinatis]

[] Ad tertiam quaestionem dicitur quod infinitum non potest intelligi a nobis, secundum intentionem Philosophi in littera. Quod patet ratione.

[] Proprium obiectum intellectus nostri est quiditas materialis; ergo nihil est nobis cognoscibile nisi sub ratione eius; tale non est infinitum.

[] Item, nihil intelligitur a nobis unica intellectione nisi quod intelligitur per unam speciem; infinitum non sic, nec multis una post unam; ergo nullo modo. Probatio primae propositionis: omnes species intelligibiles sunt formae eiusdem generis, et tales sunt incompossibiles in eodem, in X huius; ergo plures non possunt simul perficere intellectum, ergo etc.

[] Item, quod infinitum non potest facere unam speciem in intellectu: omne agens agit secundum quod ens; ergo quod causat unam speciem est unum actu, et tale habet unam formam; infinitum autem non habet formam, quia formae est terminare; infinitum autem non terminatur.

[] Item, oportet uirtutem proportionari obiecto; potentia est finita in essendo, et per consequens in operando; ergo et obiectum potentiae necessario erit finitum.

[] Confirmatur: I Caeli et mundi, finitum non potest moueri ab infinito; intellectus mouetur ab obiecto.

[1. Ad argumenta principalia ad mentem Thomae]

[] Ad rationem primam: quod Deus non est cognoscibilis secundum quod infinitus, quia cognoscitur per effectus; sed nullus effectus adaequatur ei, nec per consequens repraesentat eum, secundum quod infinitus.

[] Ad aliud: quod non ualet, quia "nihil" signamus, et tamen "nihil" non est intelligibile. Unde definire "quid dicitur per nomen" possumus de aliquo quod non potest intelligi simpliciter. Non tamen definimus aliquid per definitionem exprimentem "quid" nisi quod est simpliciter intelligibile a nobis.

[] Ad aliud: quod solae illae, quarum species in suis singularibus possunt apprehendi per sensum, sunt a nobis cognoscibiles.

[] Ad aliud: quod non est simile. Quia "locus est terminus corporis" et forma in quantum terminans; corpus quasi materia. Species habet rationem formae, et intellectus rationem materiae. Si una forma potest informare duo, pari ratione infinita, quia terminatio est a parte eius. Propter hoc antecedens impossibile. Sed si materia potest perfici a duabus formis nonoppositis, non propter hoc ab infinitis, quia hoc concluderet infinitam capacitatem illius materiae.

[] Aliter: consequentia Philosophi est intelligenda quando non maioris uirtutis est aliquid respectu multorum quam paucorum, uel tanta impossibilitas respectu paucorum quanta respectu plurium. Sic est in proposito Philosophi, quia in loco est eadem ratio continentiae respectu omnium corporum; non sic ex parte alia.

[2. Contra argumenta Thomae Aquinatis]

[] Contra illa argumenta de obiecto intellectus: improbatum est prius quaestione 3, contra primam opinionem.

[] Prima pars minoris secundae rationis improbatur: omne quod potest esse unum extremum unius compositionis apud intellectum, potest esse intellectum unica intellectione simplici. Probatio: tantum illud, quod primo apprehendit intellectus simplici apprehensione, componit cum alio. Sed possibile est aliqua duo, quorum duae species sunt in intellectu sicut mons aureus componi cum aliquo tertio. "Mons aureus" est unum extremum compositionis, et constat quod mons aureus non intelligitur una specie, cum nihil sit extra tale unum quod speciem suam unam faciat in sensu, et per consequens nec in intellectu. Et tamen mons aureus unica intellectione intelligitur simplici, ut probatum est.

[] Item ratio, si ualet, aeque probat quod non possumus scire multa simul, quia cuiuslibet sciti in actu est species in intellectu in actu primo. Ergo si impossibile est plures species esse in actu primo in intellectu, sicut probat ratio, impossibile esset scire multa simul. Minor probatur ut prius, quia sunt eiusdem generis illae species. Probatio maioris: considero unam conclusionem per speciem in actu, et cognosco per possibile duas alias conclusiones in habitu. Si non habeo speciem aliarum duarum in actu, ergo oportet me acquirere speciem illarum conclusionum. Sed pono per possibile quod singulare eius non sit extra quod posset facere speciem in sensu, et per consequens nec in intellectu: uel tunc numquam intelligam illam conclusionem, uel habeo speciem in actu sicut de prima conclusione. Nec ex uirtute phantastica potest species illius conclusionis abstrahi, quia ibi non possunt simul esse duae species per te sicut nec in intellectu.

[] Contra tertium: finitum potest intelligi per unam speciem, ergo priuatio eius. Quia Philosophus, VII Metaphysicae: "ratio eadem ostendit rem et priuationem".

[] Contra aliud: quaero de proportione. Si de numerali, nihil est. Si perfectionis, quod aliquoties sumptum reddat aliud, non ualet. Visus infinities sumptus non reddet solem, quia alterius rationis. Si de proportione finiti ad infinitum, secundum mouens et motum, non ualet. Si enim aliquid mouetur a finito, potest illud moueri ab infinito, sicut caelum a Deo, quod mouetur ab angelo.

[3. Contra responsiones supra dictas ad argumenta principalia]

[] Contra responsionem primi argumenti: quod cognoscere possumus Deum secundum quod infinitus, quia secundum te per effectus. Sed aliquis est effectus, cuius Deus causa est secundum quod infinitus, scilicet creatio. Item, secundum quod infinitus a parte finis, quia omne agens per intellectum cognoscit ultimum finem secundum quod ultimus, II huius de causis finalibus. Ibi enim arguitur quod "si fines sint infiniti, nullum erit agens per intellectum", quia omne tale cognoscit finem ultimum propter quem agit. Sed non est ultimus nisi secundum quod infinitus. Probatio: omni bono finito contingit intelligere maius bonum. Si ergo Deus, secundum quod ultimus finis, non sit bonum infinitum, ergo possumus intelligere maius bonum Deo, secundum quod est ultimus finis. Saltem ipse potest. Ergo aliquid praeter Deum potest esse sibimet finis, ita quod tale erit in rerum natura. Et istud patet per argumentum Anselmi: quod illud est maius quod est in re et in intellectu etc.

[] Contra aliud. Illud est falsum: "nullus effectus potest ducere in cognitionem causae nisi secundum quod adaequatur". Probatio: effectus adaequatur causae, aut primae simpliciter et hoc negas aut secundae causae. Aut tunc illa causa causat in uirtute sui, et tunc est prima. Si in uirtute alterius, ergo ab illo altero magis dependet, et effectus arguitiue, per demonstrationem "quia", ducit in cognitionem causae in quantum dependet a causa. Ergo magis repraesentat primam a qua magis dependet entitas effectus. Consimiliter arguitur supra in solutione quaestionis 3, II libri.

[] Contra aliud quod dicitur " "nihil" signamus", quia I Perihermenias: "Sicut litterae notae uocum, sic uoces passionum". Item, non concipio "nihil" et "aliquid" esse contradiuisa nisi intelligam utrumque, unum tamen per aliud.

[] Contra aliud: ista consequentia est bona "dico me nihil dicere, ergo dico aliquid". Similiter "scio uel intelligo me nihil intelligere, ergo aliquid intelligo".

[] De speciebus generum: quod possumus intelligere numeros infinitos. Si unitas faceret speciem in uirtute phantastica, possunt numeri intelligi infiniti per speciem unius, quia per speciem unius unitatis potest intelligi alia unitas. Sicut Augustinus uult quod per speciem unius solis possunt intelligi uel imaginari quotquot uolo soles, et sic infinitas unitates, et post componere dicendo "haec nata sunt facere unum".

[] Contra aliud: si tenet consequentia de corporibus quia unum corpus eodem modo repugnat uni in loco, et in omnibus , sed hic eadem causa, quia eadem ratio quare species non compatitur secum unam, et infinitas. Item, in intellectu potest esse potestas infinita, quia in materia sunt capacitates ad infinitas formas reales, ergo in intellectu ad infinitas intentionales. Probatio: haec unitas est in potentia ad infinitas perfectiones reales differentes a toto, quia est in potentia ut sit pars infinitorum numerorum ordinatorum. Omnis autem pars in toto habet perfectionem realem, alioquin totum non esset uere unum. Sic etiam centrum est in potentia ut terminet infinitas lineas.

[B. Solutio sextae quaestionis]

[] Ad quaestionem, secundum praedicta: aliud est quaerere de ratione infinitatis in se, et aliud de eo quod subest, sicut aliud est quaerere de ente per accidens, et aliud est quaerere de eo quod subest enti per accidens. Philosophus enim, VI Metaphysicae, probat quaedam de ente per accidens, ex quo sequitur quod de ente per accidens potest esse scientia et tamen ibi probat quod de ente per accidens non potest esse scientia. Primum intelligitur de ratione eius in se; secundum de eo cui inest. Sic in proposito.

[1. Primum membrum:

[] De ratione infinitatis in se]

[] Si quaeratur de ratione infinitatis in se, dico quod omni modo potest intelligi a nobis, quia impossibile est intelligere aliquid inesse uel non inesse alicui nisi prius apprehendatur in intellectu simplici. Sed infinitum omni modo dictum possumus cognoscere alicui inesse uel non inesse. Sed qualiter apprehenditur? Sciendum quod non per propriam speciem, sed per speciem sui habitus, et unica intellectione.

[] Pro isto membro uadunt aliquae rationes ad principale.

[2. Secundum membrum: De eo quod subest infinitati]

[] Sed de eo quod subest, utrum possit intelligi, dicendum quod infinitas sic potest inesse alicui sine contradictione, quia infinitas actualis in perfectione, sicut Deus. Sed in magnitudine molis non potest esse infinitas in actu. Sed in essentialiter ordinatis non potest esse nec actu nec potentia. In accidentaliter ordinatis potest in potentia et, secundum philosophos, in actu, non simul sed in accepto esse, sicut infinitum in tempore si fuit sine principio. Infinitas priuatiue non potest intelligi in magnitudine continua nec discreta sine repugnantia intellectus. Infinitas negatiue potest esse in indiuisibilibus. Quidquid ergo potest subesse rationi infinitatis sine contradictione, potest intelligi a nobis sub ratione infiniti. Sed non est intelligendum nos non posse intelligere illud quod includit contradictionem, quia quomodo tunc intelligeremus aliqua esse contradictoria? Sed quomodo sic uel non, quaere in quaestionibus IV huius.

[] |{ [Notabile ab auctore additum] Notandum quod infinitum contrarie in magnitudine perfectionis est a nobis intelligibile. Infinitum contrarie in multitudine a nobis intelligi potest duobus modis: uel quod multitudo infinita intelligatur tanquam unum obiectum; uel quod multa infinita intelligantur propriis intellectionibus, quodlibet sua. Secundo modo est ad mentem Aristotelis. Et certum est de actibus intellectionis actu infinitis: siue simul, quia uirtus non sufficit ad tot actiones simul habendas; siue successiue, et ita loquitur Aristoteles. Habitualiter autem infinita intelligi per species proprias, non quidem naturaliter acquisitas sed a Deo impressas, forte non est impossibile. Quia ubicumque non maior est repugnantia plurium quam paucorum, ibi: "Si duo simul, et infinita", IV Physicorum, de corporibus. Et ubi aliquid est capax unius formae alicuius generis, et omnium. Intellectus ergo est capax omnium intelligibilium; nec omnes magis repugnant quam duae.c De aliis membris: sicut infinitas est incompossibilis alicui, ita ipsum intelligere sub infinitate est intelligere aliquid sub contradictorio, sicut intelligere hominem irrationalem. }|

[] c SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Quod autem duae species sint simul in sensu patet per Augustinum De ueritate, cap. 6.

[C. Ad argumenta principalia]

[] Ad primas duas rationes dicendum quod concludunt uerum. Damascenus, Sententiis, cap. 4: "hoc solum possumus scire de Deo, quod est infinitus, incomprehensibilis"; Augustinus 83 Quaestionum quaestione 32192. Nec sequitur ex hoc quod Deus comprehenditur. Quia in tali actu oportet esse tantam intellectionem in se quanta potest esse circa tale obiectum, ita quod cognoscatur secundum quod infinitus, et infinite a parte cognoscentis.

[] Ad alias rationes quod definitur infinitum etc.: illa argumenta probant primum membrum quod possumus cognoscere rationem infiniti in se.

[] Ad aliud, quod de ratione infiniti potest esse demonstratio: de re tamen subiecta non potest esse demonstratio.

[] Ad aliud: non sequitur "scio me non intelligere a, ergo intelligo a", non ualet; tamen sequitur "ergo intelligo aliquid". Similiter non ualet "scio me non intelligere infinitum, ergo intelligo infinitum"; sed sequitur "ergo intelligo aliquid".

[] Ad aliud quod si duo corpora simul, igitur etc.: et ego concedo quod possunt esse simul in actu primo, etiam infinitae, quantum est ex parte specierum. Similiter et ex parte intellectus, sicut probatum fuit supra de unitate. Et istud conceditur quod potentia passiua potest esse ad infinitas perfectiones, sicut centrum potest esse terminus infinitarum linearum. Tamen nulla potentia passiua est ad infinitam perfectionem intensiue. Similiter, potentia actiua ad infinitos effectus, sicut sol ad infinitas herbas, si generatio sit semper; non tamen ad effectum infinitum. Et tunc potest intellectus scire infinita in habitu, si esset qui imprimeret infinitas species in nobis. Sed intellectus non potest naturaliter infinitas acquirere, quia hoc fieret actibus suis, quos nec simul nec successiue potest habere infinitos, ita quod omnes transierint; ideo nec tot species habere. Tamen anima Christi potuit in habitu, ex quo Deus potuit imprimere infinitas species simul.

[] Ad illud argumentum quod per speciem unitatis potest intelligere quotcumque unitates, concedo quod posset cognoscere quemcumque numerum in cuius cognitionem potest peruenire per replicationem unitatis, sed numquam deuenitur ad numerum infinitum in actu, quia non potest infinities replicare unitatem.

[D. Ad argumenta alterius positionis]

[] Argumenta contra aliam positionem sunt concedenda in parte:

[] Ad primum tamen dico quod maior est falsa, quia possum intelligere aliqua simul, quae non habent unam speciem. Et minor est falsa, quia infinitum potest cognosci per unam speciem habitus.

[] Ad illud in oppositum de proportione: est ibi proportio perfectibilis ad perfectionem, et talis proportio potest esse finiti ad infinitum.

[] Ad auctoritates Philosophi: quod infinita multitudine, quae intelliguntur per diuersas species, non possunt intelligi a nobis, esto quod intellectus haberet infinitas apud se, quia non posset elicere simul infinitas operationes; nec potest intelligere unum post aliud, quia non potest ea pertransire; uel si sic, tunc non essent infinita. Unde magis uidetur ad intentionem Philosophi de infinito in multitudine quod illud non potest intelligi, ita quod hoc post hoc. "Infinitum enim non contingit pertransire". Sic etiam nec hoc posset intellectus infinitus. Sed infinitum, siue in magnitudine siue in multitudine proprie dicta uel transumptiue , intelligibile est, quantum est ex se, ab intellectu potente ipsum comprehendere et habere rationem qua cognoscatur. Utrumque est in Deo. Alterum, scilicet habere speciem uel species infiniti sic uel sic, possibile est nobis quantum ad animam et speciem, sed non quoad acquisitionem naturalem speciei uel specierum. Reliquum, scilicet habere actum circa infinitum in multitudine, non est nobis possibile propter defectum intellectus nostri, quia nec simul nec successiue circa omnia. Sed circa quodcumque, acquisitio etiam possibilis est per Deum in uisione eius; et de infinito multitudine potuit imprimere animae Christi species omnium quae Deus nouit possibilium.

[QUAESTIO UNICA UTRUM GENUS PRAEDICETUR PER SE DE DIFFERENTIA]

[] Utrum genus praedicetur per se de differentia.

[] Quod sic:

[] Homo per se est rationalis; ergo rationalis per se est homo; ergo rationale per se est animal. Probatio primae consequentiae: propositio necessaria conuertitur in necessariam; ergo per se in per se. Probatio ultimae consequentiae: quia homo per se includit animal.

[] Item, homo per se est animal; homo per se est rationalis; ergo etc. Probatio consequentiae: sicut ex praemissis necessariis conclusio necessaria, sic ex per se, conclusio per se.

[] Item, VII huius: quando aliquid praedicatur de alio per se primo modo, unum praedicatur de alio in abstracto. Istae igitur sunt uerae: "humanitas est rationalitas", "humanitas est animalitas"; ergo sequitur "rationalitas est animalitas", et tunc concretum praedicatur de concreto primo modo.

[] Item, in consequentia essentiali, praedicatum est de intellectu subiecti; sed V huius, dicitur, cap. "De elemento", quod "cui inest differentia, et genus sequitur", igitur etc.

[] Item, si per accidens de differentia, et de specie. Probatio: quia quando aliquid praedicatur de aliquo per accidens, praedicatur de quolibet per accidens quod intelligitur sub ratione illius, sicut sub ratione formali. Sed species intelligitur sub differentia formaliter, ergo etc.

[] Contra:

[] Si sic, "unum animal esset multa animalia". Quia si genus esset de intellectu differentiae, et animal ponitur in definitione cum differentia, tunc aut idem animal importatur per genus et differentiam, et tunc nugatio. Quia pone rationem animalis pro animali "animal est substantia animata"; et rationem rationalis pro ipso, et patebit nugatio. Si sit aliud animal, tunc homo erit duo animalia.

[I. Ad quaestionem]

[] Ad istud Auicenna, V Metaphysicae: licet genus et differentia praedicentur de toto per se, non tamen significant totum per se, sed genus materiale, differentia formale. Sed utrumque significat partem speciei per modum totius, et sicut materiale est extra formale, sic conceptus generis extra rationem differentiae.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum: quod prima conuersio non ualet, sed est fallacia consequentis. Quare? Quia superius non habet causam quare inferius sibi inest. In subiecto potest esse causa inhaerentiae praedicati, licet in praedicato non sit causa quare subiectum sibi inest. Ad probationem: quod consequentia non ualet, quia antecedens non potest esse uerum necessario nisi et consequens, quia alioquin posset esse uerum sine illo. Tamen antecedens potest habere causam quare praedicatum uel consequens sibi inest, licet non e conuerso; alioquin uniuersalis affirmatiua conuerteretur simpliciter, quia "per se" praesupponit "de omni".

[] Consimiliter ad secundum: non potest ex necessariis sequi nisi necessarium, quia alioquin praemissae possent esse uerae sine conclusione. Sed ex "per se" potest sequi "per accidens", cum tamen illud sit necessarium.

[] Contra: I Posteriorum, si per accidens, non necessarium. Respondetur: illud est uerum de accidentibus comparatis ad subiecta. De talibus loquitur, quia loquitur de conclusione demonstrationis. Contra: probatur ibi demonstrationem esse ex "per se", ergo de praemissis.

[] Ad aliud: quod praemissae sunt falsae, scilicet "humanitas est animalitas", et alia similiter. Ad probationem: quod est abstractio duplex, et concretio duplex: ad subiectum et ad suppositum. Primo modo, quando aliquid denominat aliquid extra essentiam suam. Concretio ad suppositum est quando aliquid significat per modum denominantis aliquid propriae naturae, sicut "haec albedo est albedo". Sic est de duplici abstractione. Ad formam: uerum est de concretis et abstractis secundo modo. Et ratio est: in praedicatione primo modo est praedicatio ratione quiditatis. Si praedicatum est intra quiditatem subiecti, ergo praeciso quocumque, adhuc est de intellectu subiecti. Sed si sit concretum ad subiectum, subiectum est extra.

[] In secunda autem concretione, praedicatum non est idem subiecto nisi quia significat per modum totius. Ille modus aufertur in abstracto. Non dico quod hoc non est idem praedicatum nisi propter suppositum quod ab utroque denominatur, quia praedicatum praedicat formam, non suppositum.

[] Ad aliud: quod consequens non semper est de intellectu subiecti uel antecedentis, sed in consequentia essentiali. Aliter:

[] naturae, sed a supposito propriae naturae"; nota quod dicit Ioannes Foxal in suo commento Super Scoti De uniuersalibus Porphyrii q. 13 (ed. Venetiis 1499 f. 63uaub): "Hic [Scotus, Isagoge q. 16 n. 3941] Doctor in hac responsione distinguit de duplici concreto et de duplici abstracto. Et hae distinctiones sunt optimae et ualde necessariae pro omni ueritate; et per eas corriguntur consimiles datae ab ipso in III Metaphysicae, et maxime ut recitantur ab Antonio Andrea [cf. infra] in III suae Metaphysicae".

[] quod dicit Philosophus: "cui inest differentia, sequitur genus", et illud est species. Cui inest differentia, et indiuiduum. Et de indiuiduo et specie praedicatur genus per se, non tamen sequitur differentiam per se.

[] Ad aliud: nego consequentiam. Ad probationem: quod uerum est, si illud quod est ratio faciat intelligi cum alio unum per accidens, non si faciat unum per se, sicut differentia cum specie.

++++++

CHECK: MISSING?

++++++

[QUAESTIO 2 UTRUM ENS ET UNUM SIGNIFICENT EANDEM NATURAM]

[] Utrum ens et unum significent eandem naturam.

[] Quod non:

[] Tunc haec esset uera: "tantum unum est ens". Consequens falsum, ergo antecedens. Falsitas consequentis patet per Philosophum I Physicorum, quia improbat Parmenidem qui ponit tantum unum esse. Consequentia patet, quia quando aliquid praedicatur de aliquo conuertibiliter, praedicatur de eo cum dictione exclusiua.

[] Respondetur quod Parmenides concessit tantum unum determinatum, contra quod arguit Philosophus.

[] Contra: sequitur "tantum unum, ergo tantum hoc unum". Probatio: antecedens infert affirmatiuam exponentem consequentis, et negatiua exponens antecedentis negatiuam consequentis.

[] Probatio primi: "tantum unum est ens, ergo omne ens est unum" per regulam. Ultra: "ergo hoc ens est unum". Ultra conuerte: "ergo hoc unum est ens".

[] Probatio secundi: "nihil aliud ab uno, ergo nihil aliud ab hoc uno".

[] Probatio: quia ex uniuersali affirmatiua sequitur singularis affirmatiua sic: "omne aliud ab uno, ergo omne aliud ab hoc uno".

[] Probatio: singulares primae inferunt singulares secundae. Sequitur enim "hoc aliud ab uno, ergo hoc aliud ab hoc uno et illud", et sic de aliis. Ergo prima uniuersalis infert secundam, et tunc ut prius.

[] Item, diuidens non significat eandem naturam cum diuiso. Unum diuidit ens. Probatio primi: si sic, tunc condiuidens, ex quo opponitur condiuidenti, esset nonens; et ita non diuideret ens.

[] Item, cuius omnes species sunt determinati generis, ipsum est determinati generis; sed omnes species unius "idem", "simile" et "aequale" sunt in genere relationis; ergo etc.

[] Oppositum est Philosophus, IV huius:

[] "Ens homo et homo et unus homo" idem significant. Probatio: "quia non separantur in generatione et corruptione".

[] Item, "ens" et "unum" praedicant essentiam cuiuslibet, ergo significant idem. Consequentiam probat Commentator.

[I. Ad quaestionem A. Opinio Auicennae]

[] Opinio Auicennae, VII Metaphysicae, dicit quod "ens" et "unum" praedicantur de omnibus, tamen non sunt idem secundum naturam, sed secundum subiectum, sicut subiectum et passio; quia si unum esset idem secundum essentiam cum ente, tunc multitudo esset nonens.

[] Item, dicendo "ens unum", esset nugatio.

[] Ad hoc Commentator dicit quod non est nugatio, quia non significant idem eodem modo.

[] Contra: genus et species significant eandem naturam alio et alio modo; et tamen, dicto uniuersali, si addatur particulare, est nugatio secundum Philosophum, VI Topicorum.

[] Item, V Topicorum, quando exprimitur definitio pro nomine, cum propalatur hoc nomen unum, non erit differentia inter duas significationes, nisi quia in illo significatur unum per consignificationem, et hic per propalationem. Deinde induxit aliam ratiocinationem ad declarandum quod unum significat de re disposita suam naturam, non rem additam illi, et dixit "Et etiam substantia cuiuslibet" etc. Et etiam apparet quod unum non dicitur de re addita naturae dispositae ex hoc, quia substantia cuiusque rei est una essentialiter, non per rem additam illi. Quoniam, si res esset unum per aliquam rem additam suae naturae, sicut credit Auicenna, tunc nihil esset unum per se et per suam substantiam, sed per rem additam suae substantiae".

[] erit plana nugatio quae prius latuit. Ut sit natura significata per "ens" et "unum" a, et modi diuersi b c, tunc est idem dicere "ens unum" et dicere "a a cum b c". Sed certum est quod dicere "a a", est nugatio; ergo etc.

[] Item, quaero de istis modis: aut sunt intra conceptum entis et unius, aut extra. Sub quo conceptu concipitur? Si extra, non excludit nugationem, sicut probatur supra "animal homo". Si intra, tunc aut ille modus est totus conceptus, aut pars. Si primo modo, tunc non significant idem; quod est oppositum positi. Si secundo modo pone definitionem pro nominibus , erit aliquid idem bis dictum. Sequitur etiam quod ab "uno" et "ente" possit abstrahi conceptus unus communior uel simplicior utroque, et illud erit bis dictum.

[] Item, tertia ratio pro opinione Auicennae: quod significat idem alicui, praedicatur de eo "in quid". Sed "unum" denominatiue praedicatur de ente.

[] Sed dicitur quod "unum" non praedicatur denominatiue, licet uideatur.

[] Contra: si praedicatur "in quid", tunc abstractum praedicatur de abstracto alterius, facta abstractione a subiecto tantum (sed unitas scilicet et entitas sunt abstracta a subiecto, non a supposito, quia haec unitas est unitas), tunc haec esset uera "unitas est entitas", uel e conuerso. Sed haec est falsa, quia indiuisio est de intellectu unius, sed non de ratione entitatis. Ergo non sunt idem.

[] Item, quarta ratio: omnis unitas est de genere quantitatis, ergo nullum unum est conuertibile cum ente. Probatio primae: omnis unitas cum alia constituit numerum, ergo omnis unitas est de genere quantitatis.

[Opinio Henrici] Dicitur quod unum est aequiuocum ad unum conuertibile cum ente et ad unum principium numeri. Tunc haec est falsa "omnis unitas est determinati generis". Et ad illud quod "omnis unitas cum unitate constituit numerum", falsum est nisi in continuis. Sed unum transcendens cum alio facit multitudinem.

[] Contra: quod constituat numerum proprie dictum. In X huius, haec est ratio numeri: "numerus est multitudo mensurata uno"; sed omnis multitudo est multitudo mensurata uno.

[] Probatio: non mensuratur numerus uno nisi sicut per partem aliquotam; unitas autem ubicumque est est pars aliquota multitudinis, quia aliquoties sumpta ipsam reddit.

[] Item, ubicumque est unitas et unitas, est differentia numero uel specie uel genere. Et quae differunt genere, et numero; et ubi differentia specie, et numero; sed ubi differentia numero, ibi numerus. Sed omnia entia differunt specie, sicut angelus ab homine.

[] Item, Commentator VI Ethicorum, parum ante capitulum "De eubulia", quod numerus est mensura, siue in corporibus siue in noncorporibus, ut in decem hominibus et in decem animabus.

[] Responsio: propter inclinationem ad corpus. Contra: anima, quia haec, inclinatur ad hoc corpus, non e conuerso, sicut anima hominis inclinatur ad corpus hominis, non e conuerso. Similitudo patet ex V19 de causa uniuersali et singulari ad effectus.

[] Item, Damascenus in Sententiis, 5420: duae naturae dicuntur sub discreta quantitate.

[B. Ad argumenta in oppositum sustinendo opinionem Auicennae]

[] Sustinendo positionem Auicennae, respondetur ad argumenta principalia.

[] Ad illud quod dicit Philosophus quod ens et unum significant eandem naturam, subiungit "sicut principium et causa". Tunc sic intelligendum quod illud quod per se significatur per ens, illud dat unum intelligere, non tanquam principale significatum, sed significat priuationem per se; et priuatio non est nisi in natura, ideo dat intelligere naturam ex consequenti.

[] Ad primum: quod consequentia non ualet "homo, ens homo, et unus homo sunt idem; ergo unum et ens sunt idem". Probatio per instantiam: quia VII huius dicitur: "Idem est nasus simus et nasus cauus". Nec sequitur "ergo idem simitas et cauitas", quia contrahuntur in tertio, determinando ad unum.

[] Dicitur tamen quod non sic arguit "unus homo et ens homo sunt idem, ergo unum et ens sunt idem", sed sic.

[] Ad probationem: quod "non separantur in generatione", hoc est quia generationem entis necessario concomitatur indiuisio. Tamen unitas, scilicet indiuisio, non generatur sicut ens, ita quod unitas per se terminet generationem, quia unum non dicit aliam naturam positiuam quam ens. Si diceret: forte aliqua propria generatio terminaretur ad unitatem secundum primam opinionem principalem.

[] Ad aliud: quod quaelibet substantia est ens per se primo modo, et quaelibet natura est unum per se secundo modo, quia indiuisio statim sequitur quodcumque ens.

[] Ad argumentum Commentatoris: aut unum per se aut per accidens. Responsio: "per accidens" dicitur tot modis quot modis "per se". Concedo quod "per accidens" quod opponitur "per se primo modo", sed non quod opponitur "secundo".

[] Cum dicit "ergo per aliud", ista propositio "homo est unus per aliud" potest dupliciter intelligi, sicut ista "homo est risibilis per aliud". Vel "per aliud" ab utroque extremo, et est falsum; passio enim inest subiecto propter subiectum. Vel "per aliud" ab altero extremo, sicut homo est risibilis per aliud a risibili, et uerum est, quia scilicet per humanitatem; unde quia homo est homo, ideo homo est risibilis. Hoc secundo modo, concedo. Sed tunc non sequitur "ergo illud aliud est unum per se", sed sequitur "ergo homo, de quo dicitur unum per accidens, est homo per se", ita quod nullo modo per accidens. Quia quae primo modo per se insunt, neutro modo per accidens praedicto inesse possunt, quia ibi subiectum, propter quod praedicatum sibi inest, a neutro extremo est aliud simpliciter. Tamen secundum tres gradus in primo modo, est subiectum magis uel minus aliud a praedicato: maxime quando pars definitionis praedicatur de definito; minus quando definitio tota de definito; minime quando idem de se. Unde ibi est primus gradus primi modi.

[] Nota bene: potest concedi "quandocumque aliquid est a per accidens, quod aliquid sit a per se", quia a est a, ut sic reducatur per accidens ad per se tanquam ad necessario praesuppositum. Sed numquam tenet "b est a per accidens, igitur per aliquid quod est a per se", ita quod per accidens reducatur ad per se quod sit causa; et haec a parte praedicati. Potest enim tota causa inhaerentiae per accidens a esse in subiecto, sicut etiam est communiter in proprietatibus per se quia causa inhaerentiae per se est in subiecto, non in praedicato. Non enim animal est causa quare ipsum inest homini, quia tunc animalitas in asino esset causa; sed humanitas est causa quare animal inest. Potest tamen esse quod inhaerentia per accidens reducatur ad inhaerentiam per se, uel ex parte subiecti uel ex parte praedicati. Unde arguendo ad alteram est fallacia consequentis. Reducitur autem ad illam ut ad causam sine qua non; est uera, sed non ut ad causam necessario inferentem. Aliter enim omne per accidens esset necessarium, quia ex necessario non sequitur necessario nisi necessarium. Unde communiter ad concludendum inhaerentiam per accidens, si assumatur propositio per se, oportet coniungere aliam per accidens.

[] Contra: a est propositio per accidens. Si concludetur, accipietur una praemissa per accidens, et illam concludes per aliam; ergo est ire in infinitum in propositionibus per accidens.

[] Responsio: est aliqua per accidens prima, quae non potest concludi. Non prima simpliciter, quia omni tali est aliqua per se prior, sine qua illa per accidens non est uera, sed non per quam. Unde, I Posteriorum, cap. ultimo, habetur quod contingit "opinari propter quid et quia". Unde ubicumque est ordo, est aliquod primum in illo ordine, licet toto illo ordine sint aliqua alia priora.

[] Detur etiam quod est unum "per aliud". Unde illud, quo aliud est unum, non est unum; sicut albedo non est alba. Vel si sit unum, est unum per se primo modo. Nec sequitur "ergo standum in primo"; non enim eodem modo est unitas idem sibi et subiecto quod substat unitati.

[] Contra istam responsionem: quia Philosophus in isto libro IV cap. 431, argumento secundo, contra negantes primum principium, facit hanc consequentiam: si nullum sit praedicatum substantiale, sed omne accidentale, ibitur in infinitum; ergo a simili hic de uno.

[] Ad istud dicendum quod Philosophus arguit bene, quia si nullum praedicatum esset per se primo modo, tunc nullum secundo modo, quia omnis propositio uera secundo modo per se reducitur ad aliquam ueram per se primo modo. Et si neutro modo praedicaretur aliquid per se, omnia praedicarentur simpliciter per accidens, et tale reducitur ad aliud, et ita in infinitum; sic non est hic.

[C. Contra rationes Auicennae]

[] Contra opinionem Auicennae.

[] Contra primam rationem: sequitur ex illa quod ens et unum non conuertuntur. Hoc haberi potest ex prima ratione pro opinione sua: quia non praedicantur de eisdem. Contradicit sibi ipsi, quia dicit in VII Metaphysicae a: "Ens et unum parificantur in praedicatione, quia quidquid", etc.

[] Item, Boethius in libro De unitate et uno: "Omne ens, siue simplex siue compositum, est unum".

[] Quantum ad tertiam rationem: improbatur quod unitas non significet indiuisionem; "priuatio est posterior habitu"; unitas prior multitudine; ergo unitas est pars essentialis, et pars prior.

[] Quantum ad secundam et quartam simul: quod unitas non sit determinati generis sicut ipse dicit, quia tunc hic nugatio: "ens unum". Quia quidquid est determinati generis, genus praedicatur de eo primo modo, et illud genus est ens, siue uniuoce siue aequiuoce dicatur ens. Ergo addendo illud determinatum enti, idem bis dicitur, quantum ad secundam et quartam.

[] Item, si unum sit determinati generis, scilicet quantitatis, ergo illud genus praedicatur de eo in abstracto; et de genere in abstracto ens; ergo unitas est entitas a primo ad ultimum.

[] Item: "unum parificatur in praedicatione cum ente"38. Aut est conuertibile essentiale, quod non potest si sit species determinati generis. Aut unum praedicatur de ente per se secundo modo; tunc idem praedicatur de se per se secundo modo, quia idem erit passio sui ipsius. Consequentia patet: si unum sit passio entis in communi, erit passio illius generis in quo est unum, et quidquid est passio superioris est passio inferioris, et sic idem passio eiusdem, si rationes concludant.

[D. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum in oppositum, dico quod haec est uera: "tantum unum est ens", siue unum accipiatur pro eodem significato siue in communi.

[] Ad aliud: quod Parmenides uoluit quod tantum unum determinatum ens esset, et illud immobile.

[] Ad aliud in contrarium: quod non ualet: "tantum unum ens, ergo tantum hoc unum ens".

[] Ad probationem consequentiae: concedatur primus processus usque illuc: "hoc ens est unum". Sed cum pronomen demonstratiuum non sit syncategorema sed pars termini, ut habetur Super Priora, dicendum quod propositio singularis conuertitur in indefinitam. Tamen de hoc non est uis.

[] Ad exponentem negatiuam: "nihil aliud ab a, ergo nihil aliud ab hoc a" est fallacia consequentis, quia sequitur amoto signo, et non e conuerso; ergo sic arguendo destruitur antecedens.

[] Ad probationem: negandum est "omne aliud ab a, ergo omne aliud ab hoc a", propter idem.

[] Ad probationem: concedo quod singulares primae uniuersalis inferunt aliquas singulares secundae, omnes scilicet illas quae sunt aliae ab a, sed non inferunt omnes; multa enim sunt alia ab hoc a quae non sunt alia ab a. Unde ex illis singularibus secundae, quae sequuntur ex singularibus primae uniuersalis, inferendo secundam uniuersalem, est fallacia consequentis ab insufficienti. Sicut hic: "omnis homo currit, ergo iste et ille" etc., et ultra: "ergo illud animal currit et illud" etc., "ergo omne animal currit", fallacia consequentis est. Multae enim singulares secundae uniuersalis deficiunt, quae ex singularibus primae uniuersalis non sequuntur.

[] Ad aliud: quod simpliciter "unum" non conuertitur cum "ente" simpliciter, quia "unum" non dicitur de suo opposito, scilicet multitudine; tamen unum aliquo modo conuertitur cum ente, quia omne ens est unum simpliciter, uel secundum quid.

[] Ad aliud: quod illud quod significatur per unum non est relatio, sed relatio superadditur ei, sicut similitudo albedini. De hoc quaere libro V, quaestione 2 uel 349, quae mouetur in capitulo "De ad aliquid".

[E. Ad rationes contra opinionem Auicennae]

[] Ad rationes contra opinionem Auicennae, dicendum quod concedit conuertibilitatem, non essentialem, sed quod idem sunt subiecto, non secundum essentiam. Quia si sic, multitudo, secundum quod multitudo, non esset ens, quia multitudo secundum quod multitudo non est una, ita quod sit essentialis praedicatio, sed unum accidit multitudini. Conuertuntur ergo, non tamen secundum essentiam uel essentialiter.

[] Ad aliud Boethii quod omne ens simpliciter uel secundum quid est unum, et hoc Auicenna concedit.

[] Ad aliud: quod illud cui inest indiuisio, naturaliter est prius eo cui inest diuisio, et illud est pars multitudinis; tamen conceptus nominis est indiuisio.

[] Contra: illud quod est per se pars multitudinis, est aliquid positiuum, ex datis. Si idem essentialiter cum ente, tunc "unum ens" erit nugatio. Si autem aliud positiuum ab illo quod dicit "ens", imponendum nomen illi positiuo; illud nomen non significabit priuationem.

[] Responsio: aliud positiuum est, sed quia ignotum, non est nominatum positiue sed priuatiue; unde "unum" non tantum includit positiuum quod est ens.

[] Ad alias duas simul: quod idem concludunt contra aliam opinionem de uno quod est principium numeri. Si ergo unum in communi non sit determinati generis, ergo nec unum quod est principium numeri, si illa ualent. Ad formas: quod si non ponitur aliud unum quam unum principium numeri, non est nugatio, quia non est alicuius generis ut species, sed ut principium generis, nec genus includitur in intellectu illius, nec ens ut est in illo genere.

[] Ad secundam similiter: unitas illa non recipit praedicationem per se alicuius generis. Aliter: dato quod sic, non tamen in abstracto, nec de genere nisi in abstracto praedicatur entitas.

[] Ad aliud tertium: quod est passio cuiuslibet speciei in illo genere, non tamen sui ipsius, quia non est species nec indiuiduum.

[F. Alia argumenta contra Auicennam]

[] Contra Auicennam aliter: quod si unitas est determinati generis, ex quo non concedit ens et unum idem essentialiter, tunc haec est praedicatio per se secundo modo: "albedo est una, color est unus". Ex hoc sequitur quod quantitas sit posterior omnibus aliis praedicamentis, quia unitas est prior omnibus speciebus quantitatis quia est principium quantitatis solum. Sed unitas est posterior omni genere, quia omnis passio est posterior subiecto, et unum est passio cuiuslibet generis, igitur est posterius omni genere et est principium quantitatis. Ergo quantitas est posterior omnibus nouem praedicamentis.

[] Item, substantia est prior accidentibus; ergo prior quantitate; ergo potest intelligi sine quantitate. Aut sic est una, et possum tunc intelligere eam eandem sibi ipsi et diuersam ab alia, quia illae relationes sunt immediate fundatae super essentiam substantiae; sed impossibile est intelligere identitatem essentialem et diuersitatem sine unitate essentiali et multitudine; ergo talis unitas et multitudo est sine quantitate.

[II. Solutio propria]

[] Dicendum est ad quaestionem, quod non conuertuntur propter rationem tactam, quae fuit secunda ad primam partem quaestionis, quae etiam fuit prima pro opinione Auicennae, nisi sit unum simpliciter uel secundum quid. Hoc disiunctum conuertitur sicut potentia uel actus cum ente, non alterum per se. Nec sunt idem essentialiter, propter nugationem et propter praedicationem in abstracto; tum de se, tum quia ens in abstracto praedicatur de aliquo, de quo non unum, sicut de multitudine.

[A. Ad argumenta in oppositum]

[] Ad rationes pro intentione Philosophi est quod ad eandem scientiam pertinet considerare de subiecto et de passione disiuncta, sicut de ente et de uno uel multo, et de utraque parte seorsum. Unde ibi intendit probare quod ad eandem scientiam pertinet considerare de ente et uno. Ad hoc probandum non requiritur pro antecedente quod unum sit essentialiter idem enti, nec etiam quod conuertibile cum ente, sed sufficit quod ipsum "disiunctum contra oppositum" conuertatur cum ente, quia ex hoc sequitur conclusio Philosophi.

[] Et tunc ad argumentum: quod nec sunt idem, nec sunt simpliciter conuertibilia essentialiter ens et unum, quia dicit Philosophus quod "consequuntur se sicut principium et causa". Et quod dicit quod "idem est dicere "ens homo" et "unus homo"," dicendum quod sunt unum subiecto, quia idem dicitur cum dicitur "homo" et "risibilis".

[] Ad aliud: quod "cuiuslibet substantia est una non secundum accidens" uerum est, quia non per aliud; tamen non praedicatur primo modo per se de eo, sed secundo modo sicut passio de subiecto. Et potest dici quod "unum est determinati generis", sicut dicit Auicenna. Cuius probatio est: accipio "unum" in genere substantiae, quod est passio; illud est aliquod ens: aut ens in subiecto, aut ens non in subiecto. Licet enim "homo albus" et "homo nonalbus" non contradicant, tamen circa hominem "album" et "nonalbum" contradicunt.

[] A simili circa ens contradicunt ens "in subiecto" "non in subiecto". Nulla est passio alterius nec eadem sibi nec alia alicuius. Si secundo modo, tunc substantia; uel ergo eadem cuius est unitas, uel alia. Sed si est ens in subiecto, ergo est accidens in aliquo genere determinato. Concedo tunc quod omne unum est determinati generis, scilicet quantitatis. Sicut enim omne aliud a Deo dicitur creatum, ita quod creatiopassio est proprietas entis, et tamen creatio est unius generis, ut relationis, et determinata species in illo genere, sic unum potest esse determinati generis et tamen conuenire toti enti simpliciter uel secundum quid. Nec eius ratio per se uariatur propter diuersitatem subiectorum quibus inest, alioquin "aequale" et "simile" non essent in genere, quia insunt rebus cuiuscumque generis. Unde hoc nihil concludit contra Auicennam.

[B. Ad rationes in contrarium]

[] Ad duas rationes in contrarium.

[] Ad primam respondeo quod omnis passio, praeter hoc quod est passio, est aliquid in se. Similiter de relatione potest concludi quod fundatur super omne praedicamentum, et consideratum secundum se, prius est quam secundum quod passio. Unitas autem secundum se considerata prior est quocumque alio accidente. Licet ergo posterior sit subiecto in quantum passio, secundum se tamen est prior.

[] Vel aliter sic: quod ordo essentialis quantitatis est ad substantiam, et in comparatione ad substantiam dicitur quantitas prior aliis accidentibus, quia immediatius inest substantiae quam aliquod aliud accidens. Ordo autem aliquorum accipitur secundum illud quod est in ipsis essentiale siue principale, non secundum aliquid accidentale ipsis; accidentale autem est sibi comparari ad alia genera accidentium.

[] Ad aliud: quod si tantum intelligas substantiam, nec intelliges identitatem nec diuersitatem: Sed si uelis intelligere relationem, necessario praeintelliges aliquid prius relatione, posterius tamen substantia, scilicet fundamentum relationis. Et dabo tibi fundamentum, scilicet unitatem, quia sicut unitas applicata supposito facit suppositum unum, ita applicata essentiae facit unitatem essentialem, et tamen unitaspassio est semper et in genere quantitatis.

[] Nota: quomodo hoc intelligitur, habes libro V, quaestione 2 uel 3 in cap. "De ad aliquid", quia etiam unitas secundum gradus uariatur.

[] Contra istam responsionem: nullo alio intellecto alterius generis ab homine et asino, potest formari haec propositio uera: "homo est homo" et haec "homo non est asinus". Affirmatiua non est uera nisi ex identitate extremorum; nec negatiua nisi ex diuersitate. Ergo identitas et diuersitas praeintelliguntur.

[] Responsio: hic est ordo: primo concipitur "homo" et concipitur "asinus"; secundo concipitur "homo est homo", "asinus est asinus", et per has primas affirmatiuas, uel per alteram istarum, concipitur negatiua "homo non est asinus". Haec habentur, non concipiendo aliqua extrema aliorum generum. Post haec concipitur "homo est unus", "asinus est unus", ac post haec "asinus est idem sibi" et "homo sibi". Deinde, quia "unus" et "unus homo" et "asinus" sunt multa consequenter diuersa, unde falsum est illud: "ueritas affirmatiuae est identitas extremorum, et negatiuae est diuersitas"; immo magis est e conuerso, ut patet ex dictis.

[III. Responsio ulterior ad quaestionem]

[] |{ Notandum quod haec quaestio de uno et ente habet tot difficultates: An unum dicat aliquid positiuum. Si sic, an conuertatur cum ente. Si sic, an illud quod conuertitur cum ente sit unum quod est principium numeri, uel sit aliquod simpliciter transcendens. Quarto, an aliquam rem aliam dicat ab ente, si sit transcendens. Et hoc est commune dubium de omnibus transcendentibus, uero scilicet et bono etc. Vel si unum, principium numeri, dicat aliam rem ab illo cuius est. Et hoc pertinet ad quaestionem de praedicamentis, si dicant diuersas essentias.

[A. Art. 1: An unum dicat aliquid positiuum]

[] Quantum ad primum sic, ut habes supra, quaestione 2 ibi. Nota in Summa.

[] Et confirmatur: Auicenna III Metaphysicae cap. 3: "Si quis dixerit quod multitudo componitur ex rebus quae non sunt unitates, sicut ex hominibus, dicemus quod hae res non sunt unitates, sed res subiectae unitatibus; sic etiam non sunt multitudo, sed res subiectae multitudini". Ergo praeter humanitatem, unitas quae est per se pars multitudinis est aliquid positiuum.

[] Confirmatur: priuatio nullam perfectionem ponit; unitas ponit. Quod probatur: tum quia "in quolibet perfectius est ipsum quam non ipsum" diuisio enim ubique notat imperfectionem. Tum quia in imperfectionibus numquam reducuntur aliqua ad summum tale, sicut nec est summum malum, sed omnia una reducuntur ad summe unum. Tum quia priuatio non recipit magis et minus, aliquid autem est magis unum alio, ut simplex composito, Auicenna III Metaphysicae cap. 2 g. Quod dicitur priuatiue: Aristoteles X Metaphysicae, 4: "propter magis sensibilem esse multitudinem". Et Auicenna III Metaphysicae 3 b: "multitudo prior ad imaginandum".

[B. Art. 2: An unum conuertatur cum ente]

[] De secundo sic: Auicenna III Metaphysicae 2 g et VII libro, cap. 1 a. Nec ualet illud "contra" de diuisione per unum et multa. Non enim est diuisio proprie per opposita: Auicenna III Metaphysicae 685 quod nullo modo in se opponuntur, sed est quasi diceretur "ens: aliud ens, aliud entia". Sic potest diuidi unum et una, ita quod "multa" proprie non sunt "ens", sed "entia"; et ita sunt una ipsa multitudo. Similiter, non tantum est ens in anima, sed in re proprie ens est et proprie una, Auicenna III Metaphysicae 5 b.

[] Quod opponuntur: X cap. 4 Aristoteles dicit illa opponi ut diuisibile et indiuisibile, et post ut contraria. Extenditur "contrarietas" ad disparationem, nec talem quae est inter diuersas species, sed quasi inter indiuidua, quae proprie dicitur discretio. "Unitas enim non tollit multitudinem nisi quia ponit prius unitatem", III Metaphysicae Auicennae 6.

[C. Art. 3: An unum quod conuertitur cum ente sit principium numeri

[1. Argumenta contra et pro]

[] Ad tertium articulum sic proceditur:

[] Videtur enim primo quod unum, principium numeri, non conuertatur cum ente, quia ut probatur supra, quaestione 289, unitas quae est principium numeri est unitas continui.

[] Confirmatur III Physicorum: "numerus causatur ex diuisione continui".

[] Item, numeri principium non est unitas, quia ab illo incipitur numerando. Sic enim quinque esset principium senarii, quia ante senarium numeratur. Ergo principium est, quia continet in se numerum; sed hoc non est nisi continuum, quia tantum eius diuisione fit numerus. Tamen triplex est numerus: sensibilis, mathematicus, et formalis; ultimus est in non continuis, sed non nisi in participantibus aliquid idem, quia "quidlibet mensuratur aliquo eiusdem generis"; unitas hoc mensurat.

[] Item, Auicenna III Metaphysicae 5 b: "Numerus non est multitudo quae non conuenit in unitate".

[] Contra istud: sequitur quod sicut est dare minimum in numeris, ita in continuis; quia utrobique in actu, sed non in potentia; consequens est contra Aristotelem.

[] Confirmatur, IV Super Genesim 3, de intellectione senarii, quod intellectus respuit corpuscula obiecta a phantasia, quia illa sunt diuisibilia, unitates indiuisibiles.

[] Item, quidquid continuitatis est in continuo, totum manet in partibus realiter, et non manet unitas illa quae prius; ergo illa continuitas non est essentialiter illa unitas. Probatur prima: quia aliter diuisio uideretur esse uere generatio. Similiter nihil est ibi nouum, ut uidetur, nisi punctus terminans.

[] Item, essent tres species unitatis, sicut sunt continuitatis: longitudo, latitudo et profunditas.

[] Item, quomodo albedo hodie et cras alia in eodem quanto erunt duo?

[] Item, unitas principium numeri uerius conuenit puncto quam continuo, quia immediate per situm est punctus.

[] Item, accidens non potest abstrahi a per se subiecto, quia per ipsum definitur; numerus abstrahitur a continuo, quia arithmetica prior est geometria, I huius et I Posteriorum.

[] Item, argumenta prius facta in quarta ratione pro opinione Auicennae contra probationes primae opinionis: non sequitur "sic causatur, ergo tantum sic". Numerus enim est, secundum ipsos, corporis caelestis cum igne, quae numquam fuerunt eiusdem continui partes.

[] Responsio: omnia continua, quantum est ex parte continuitatis, nata sunt fieri unum, licet non sit quandoque possibile propter formas perfectissimas continuorum.

[] Contra secundam probationem: si unitas totius est principium numeri quia continet partes quae diuisae faciunt numerum, et cuiuscumque numeri unitas est principium, illius est pars; ergo unitas totius est pars numeri causati per eius diuisionem. Sed post eius diuisionem sunt duae unitates partium diuisarum, et praeter hoc ut probatum est unitas totius, quae est principium et ita pars. Ergo binarius erit ternarius.

[] Unde respondeo: non tantum est unitas principium quia ab illo incipit numeratio, sed quia ipsa est per se pars numeri et in potentia ad formam eius. Nullus autem numerus est per se pars numeri, ut habetur ab Auicenna III Metaphysicae, 5104. Unde sex sunt semel sex, non bis tria.

[] Quod dicitur de triplici numero non cogit, quia illa diuisio potest esse penes numerata, quia scilicet numerus est horum uel illorum, non penes aliam et aliam rationem numeri in se, sicut idem numerus est sensibilis et mathematicus, licet aliter et aliter consideratus.

[] Nota: primum argumentum contra hanc opinionem tangit dubium, an unitas sit omnino nonextensa, sicut nec anima.

[2. Solutio tertii articuli]

[] Quantum ad tertium articulum, relicta opinione hic prius improbata, notandum quod eiusdem non sunt duae unitates, Auicenna III Metaphysicae cap. 3109. Ergo in quocumque est unitas quae est principium numeri, in illo non differt realiter ab ipsa unitate conuertibili cum ente. Semper tamen conceptus unitatis transcendentis generalior est, quia ex se indifferens ad limitatum et nonlimitatum; unitas autem determinati generis necessario importat aliquid limitatum, sicut et quidlibet quod est in genere quocumque.

[] Sed ubi est unitas principium numeri? Responsio: Aut in quolibet creato, quia cuiuslibet creati est unitas limitata; et tunc subiectum illius unitatis erit ens creatum quod diuiditur in decem genera. Aut tantum erit in substantia, propter illud argumentum supra, ubi arguitur contra Auicennam ad tale signum "O–O–O"110; tunc tantum substantia, ut est generalissimum, erit subiectum unitatis talis, et non aliqua quantitas; nec posteriora accidentia, ne alia accidentia ponantur priora quantitate. Unitas enim est simpliciter primum accidens, quia primum in quantitate, quae prima est respectu aliorum. Istius disiunctiuae forte prima pars est uerior, quia argumentum pro secunda satis soluitur post.

[] Nec unitas principium numeri ponitur prius unitate transcendente. Si ergo illa unitas transcendens potest esse ut passio posteriorum generum accidentium, quare non unitas quae est principium numeri, non repugnante sua primitate inter accidentia?

[] Confirmatur: non uidetur contra primitatem accidentis inesse subiecto posteriori, non ut primo subiecto sed ut contento sub primo, dummodo primum subiectum sit aliquid commune ad subiectum simpliciter prius et simpliciter posterius.

[] Tenendo ergo primam partem disiunctiuae, sequitur quod in omni creato unitas conuertibilis cum ente realiter non differt ab unitate de genere quantitatis, licet semper, ut dictum est, conceptus unius transcendentis sit generalior. Quia uero nihil potest esse pars numeri nisi in quantum limitatum (quia de ratione partis est potentialitas ad formam totius), et unum in quantum conuertibile cum ente non dicit limitationem, ideo ex tali, in quantum tale, non fit numerus, nec multitudo aliquo modo una, sed sola aggregatio, sicut Henricus Gandauensis dicit de denario praedicamentorum.

[] Unum uero quantitatis, quia per se dicit aliquid limitatum, ideo est per se pars numeri. Omnis ergo multitudo creatorum realiter est numerus, licet non in quantum ex unis unitate conuertibili cum ente, sed in quantum ex unis de genere quantitatis. Quia istae duae unitates non sunt duae realiter in creaturis, ut dictum est. Et omnis multitudo si numerus tantum est in anima non habet partem realem sed tantum unitatem ut intelligitur, et sic est limitata. Unde in re, nulla est unitas nisi transcendens.

[] Sed haec positio habet negare Deum et creaturam esse duo dualitate quae numerus est, uel multa aliqua una multitudine, quia omnis unamultitudo numerus est. Sed tantum concedet esse duo aggregatione, non quia non conueniunt in aliquo, ut in ente, sed quia unitas Dei est illimitata, quod est contra rationem partis numeri.

[] Item, haec positio, si non uult ponere unitatem creatorum realiter esse accidens, habet ponere eam naturaliter saltem posteriorem quocumque ente cuius est, et ita genera non differre secundum essentias, cuius contrarium tenetur in V, quaestione illa.

[] Responsio: nulla unitas realis est in genere quantitatis, nec etiam ut principium; sed tantummodo forte unitas ut intelligitur et est pars numeri, quae est quantitas rationis, non realis.

[] Sed quomodo est tunc numerus personarum in diuinis? Responsio: est limitatio distinctionis et imperfectionis. Per primum est hoc et non aliud; per secundum est sic perfectum et non omnino. Prima est unitatis ut est pars numeri, non secunda. Sic patet quomodo soluuntur duo praemissa.

[D. Art. 4: An unum, si sit transcendens, dicat aliquam aliam rem ab ente

[1. Argumenta pro et contra]

[] Quantum ergo ad quartum articulum quaestionis, siue de uno transcendente, siue de uno principio numeri, pro Auicenna fuit numeri denominatio quod omnis numerus sit accidens.

[] Item, sicut ipse arguit, III Metaphysicae 3125, quod unum nec est genus nec differentia, sed praesupponit naturaliter ens in actu specifico, et est in illo "non sicut pars, et impossibile est esse sine illo". Haec uidetur definitio accidentis.

[] Item, VII Metaphysicae 1126: "multitudo, in quantum huiusmodi, non est una".

[] Contra sunt duo argumenta Aristotelis cum confirmatione secundi per Commentatorem.

[] Item, illud hic supra de identitate.

[] Item, omnis perfectio simpliciter, quae est entis in quantum ens, perfectiori modo est in perfectiori ente. Probatio: quia perfectissime in primo ente, haec sunt simpliciter perfectionis. Substantia est simpliciter perfectius ens, ergo perfectiori modo una etc. quam accidens. Sed hoc non esset si accidens esset idem essentialiter unitati et non substantia, quia tunc primum ens non haberet perfectissime omnia quae sunt sibi idem essentialiter. Haec ratio est contra responsionem quae daretur ad rationem Commentatoris: quod statur in secundo, non in primo.

[] Item, omnis perfectio quae est in effectu, si est illimitata ita quod entis in quantum ens , formaliter est in causa, et perfectius quam in effectu; haec sunt talia, et substantia causa accidentis, igitur etc.

[] Item accidens, sicut secundum esse praesupponit subiectum ens, ita secundum unitatem praesupponit subiectum unum.

[] Item, si uerum ponatur obiectum intellectus et bonum uoluntatis, sequitur quod ens erit tantum intelligibile per accidens et diligibile. Hoc uidetur inconueniens, quia "ens primo imprimitur in anima", Auicenna I 5130, et esse maxime diligimus. Haec ratio uidetur contra concedentes primam propositionem suppositam.

[2. Ad argumenta "contra"]

[] Sustinendo opinionem Auicennae, ad argumenta in contrarium:

[] Ad Philosophum: significant eandem naturam sicut passio est eadem natura subiecto; uel significant ens quidem per se, et unum ex consequenti, sicut nomen impositum passioni importat subiectum.

[] Ad primam rationem: non separantur sic, sicut subiectum et passio.

[] Contra: contradictio uidetur quod separentur; quod non esset, si essent duae res, cum sint absolutae.

[] Item, eadem generatio uidetur lapidis, entis et unius etc., alioquin quandocumque generatur substantia, erunt simul duae uel decem generationes, sed una non terminatur per se nisi ad unam essentiam.

[] Ad primum: forte maioris potentiae est posse facere res absolutas omnino inseparabiles sine contradictione quam non posse; quia primum est super duas differentias, alias scilicet unitates separabiles, alias inseparabiles. Aliter non posset nisi tantum super unam differentiam, scilicet super unitates separabiles. Exemplum: maioris potentiae est posse facere res per se entes compossibiles et aliquas nullo modo compossibiles, quam tantum posse facere unum membrum. Aliter non est contradictio ens fieri sine unitate etc., sicut nec intelligit Auicenna V Metaphysicae: "Quiditas est tantum quiditas".

[] Ad secundum: non est eadem generatio nisi substantiae per se; alia non generantur nisi per accidens, quia consequuntur ad substantiam genitam, sicut de aliis proprietatibus.

[] Ad secundum argumentum: cuiuslibet substantia est una per se non primo modo sed secundo etiam secundum Aristotelem quia ista sunt passiones entis in quantum ens.

[] Ad argumentum Commentatoris: standum est in secundo, non in primo.

[] Si obicitur contra hoc: quia X huius "Ens et unum aequaliter consequuntur omnia". Responsio: aequalitas proportionis est inter ens et unum, quod sicut aliquid consequitur ens, sic proportionaliter unum consequitur ipsum. Sed non aequalitas in consequendo haec et illa. Quod sit aequalitas in consecutis, require expositionem ibi in X.

[] Contra: si unum ex ratione sua dicit accidens enti, ergo cuilibet enti erit accidens. Responsio: ubique erit accidens, sed non cuilibet erit idem per accidens, sed substantiis et aliis a se sic "per accidens" quod non idem essentialiter; sibi autem erit idem essentialiter.

[] Ad aliud de perfectione simpliciter, responsio: perfectiones simpliciter, quae praesupponunt ubique naturam entis per se completam in se, non magis identice insunt enti per se quam enti in alio, nisi illud ens per se sit infinitum. Tunc enim quidquid ei inest, magis identice inest quam cuicumque alii. Ratio primi est: quia tales perfectiones ex ratione sui semper sunt accidentia, sic quod ex se non habent plus identificari substantiis quam ut accidentia. Sed si sint alicui non accidentia, uel plus identificentur quam accidentia, hoc est propter illimitationem substantiae in qua sunt. Quamuis autem substantia creata ponatur aliqua unitiue continere, puta omnia sine quibus sua essentia non intelligitur perfecta, tamen illa quae ex ratione sua sunt extra essentiam non continebit unitiue; cuiusmodi sunt ista, ita quod distinctio unitiue contentorum, praecedentium intellectum substantiae et sequentium, nulla uidetur.

[] Ad aliud de causa, forte uerum est de causa effectiua non originante, uel saltem non de subiecto; et tunc ista accidentia effectiue causantur a producente substantiam. Aliter: maior uera est de perfectione simpliciter illimitata, quae scilicet ex ratione sui non exit genus per se entis, nec cadit in accidens. Aliter non est uera nisi de causa simpliciter infinita.

[] Ad aliud de subiecto: unitas non est accidens consequens esse sed tantum essentiam, sicut forte ipsum esse est accidens; tale accidens tantum quiditatem subiecti praesupponit, non aliquam dispositionem additam.

[] Aliud non est nisi contra tenentes hypothesim de obiecto.

[] Aliter illud argumentum est contra alios, quia quantumcumque sit identitas realis ueritatis cum entitate, nihil ualet ad saluandum ens per se intelligi, si "uerum" sit obiectum. Quia tanta differentia est quantum ad intellectum ac si esset differentia realis, quia isti sunt ita diuersi conceptus de uero et ente sicut si essent duae res in eodem.

[] Pro ista opinione Auicennae sunt illa quae ponuntur in V, quaestione "De numero praedicamentorum", contra secundam opinionem. Quaere ibi. Similiter alia argumenta ad quae nunc responsum est sunt aliquo modo contra partem oppositam de continentia unitiua, quia saltem entitas naturaliter prior est illis perfectionibus unitiue contentis. Arguatur ergo de illa in quantum prior est.

[3. Alia argumenta contra opinionem Auicennae eorumque solutio]

[] Contra opinionem Auicennae adhuc arguitur: quia impossibile est sibi mutuo accidere; ergo unitas non esset uera et ueritas una. Et hoc est quaerere quis sit per se ordo istorum accidentium: quid primum? quid secundum? Et ita secundum non erit subiectum primi.

[] Item, processus in infinitum, quia istae res in aliquo conueniunt, et non sunt omnino idem; ergo differunt. Quaero quo? Illud adhuc erit alia res ab utroque, et conueniet cum illis et differet, et erit dare "quo", et ita infinitae res.

[] Item, pluralitas numquam ponenda est sine necessitate, I Physicorum; hic nulla necessitas. Probatio: ista ex ratione sui non sunt accidentia. Quia cum secundum eandem rationem formaliter sint in Deo, essent ibi accidentia; ergo quod sint accidentia non erit nisi quia sunt accidentium, uel quia substantia non potest ea unitiue continere. Sed si aliqua potest unitiue continere, multo magis ista quae omnem entitatem inseparabiliter sequuntur; ergo etc.

[] Item, quomodo posset Deus separare ab hoc suam unitatem et dare sibi aliam? Tunc uideretur quod maneret idem et aliud.

[] Ad primum istorum: sicut oportet aliam partem dare ordinem istorum secundum naturam ita quod unum immediatius inest essentiae quam aliud , ita dabitur hic ordo. Et tunc ens per se denominabitur a quolibet; prius etiam forte a posteriori, sed posterius a priori non nisi per accidens.

[] Ad secundum patet responsio supra, ubi responsum est ad illud argumentum de communi conceptu entis, per quid distinguatur.

[] Ad tertium: necessitas uidetur quod quidquid est posterius quiditate perfecta in specie sua, accidens sit, si illud est receptiuum accidentium. Per hoc excluditur Deus.

[] Nota ergo quod argumentum de obiecto intellectus simpliciter, commune est utrique parti; similiter illud de ordine istorum. Similiter alia possunt aliquo modo adduci, eo modo quo ponitur ibi differentia.

[] Nota etiam quod opinionem istam de diuersitate reali non oportet imponere Auicennae, licet Auerroes uideatur ei imponere. Quaecumque enim dicit Auicenna III Metaphysicae suae uel VII162 de hac materia, exponi possunt: quod accidens est quidquid est extra per se intellectum quiditatis, sicut ipse loquitur in suo V163: "quiditas est tantum quiditas, nec uniuersalis, nec particularis" etc., hoc est, nullum istorum actu includitur in intellectu quiditatis, sed quasi prius naturaliter praesupponit quiditatem. Sed hoc non necessario forte ponit quod sint accidentia, sed unitiue contenta.

[4. Solutio quarti articuli]

[] Sustineri ergo potest illa opinio de identitate reali sic: quod sicut essentia diuina infinitas perfectiones continet et omnes unitiue, sic quod non sunt alia res, sic essentia creata potest alias perfectiones unitiue continere. Tamen in Deo quaelibet est infinita; et ideo proprie non potest dici pars unius totalis perfectionis; nec ab aliquo potest sumi ratio generis et differentiae quae semper per se important partem perfectionis speciei potentialem et actualem, et ideo perfectionem limitatam. In creatura quaelibet perfectio contenta limitata est, et limitatior essentia continente secundum totalitatem considerata. Ideo quaelibet potest dici pars perfectionis, non tamen realiter differens quod sit alia natura, sed alia perfectio realis alietate, inquam, non causata ab intellectu, nec tamen tanta quantam intelligimus cum dicimus "diuersae res"; sed differentia reali minori, si uocetur differentia realis omnis non causata ab intellectu.

[] Exemplum huius aliquale in continuo, in quo sunt multae partes; ista multitudo est realis, sic quod non causata a ratione. Non tamen tanta quantam hic intelligimus "diuersae res", sed minor realis, quia multitudo non simpliciter diuersorum, sed aliqualiter diuersorum in uno tamen toto contentorum. Sic intellige hanc differentiam hic, nisi quod hic per identitatem quaelibet perfectio contenta est ipsa continens, licet haec ut praecise non est illa ut tota. In continuo autem nulla pars simpliciter per identitatem est ipsum totum. De ista continentia unitiua et differentia contentorum, quaere.

  SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Contra: si linea esset infinita,
  adhuc esset continua et in genere, VI Topicorum. Igitur propter hoc
  non prohibetur in Deo ratio generis. Responsio: quidlibet in Deo
  est infinitum, ita quod si non esset formaliter sapiens sed tantum
  bonus, formalis bonitas esset excellentius quam formaliter
  sapientia. Sed contra, Anselmus: si potest mentiri sequitur quod
  non sit Deus.

[5. Ad argumenta "pro"]

[] Ad argumenta ergo in contrarium.

[] Ad primum: non est nugatio, quia diuersis perfectionibus nomina imponuntur quarum nulla in per se intellectu alterius clauditur.

[] Ad secundum: denominatio proprie est, quia praesupponitur natura in se perfecta, non tamen denominatio ab alia natura, quia haec unitiue continetur.

[] Ad tertium: dicere omnem numerum substantiarum esse substantiam uidetur inconueniens, quia illa forma numeri qua numerus est ens et unus, non est aliqua substantia; potest enim substantiis "adesse et abesse" ipsis manentibus. Ergo omnis numerus est accidens, sed non omnis unitas, nisi illa sola quae est accidentis.

[] Contra: quomodo substantia est pars accidentis, cum totum non possit in aliquo esse nisi pars sit in aliquo, et ita nisi sit accidens?

[] Responsio: numerus, ratione discretionis quae forma eius est, est accidens. Unitates uero non sunt per se partes eius, quia ipse est forma simplex sicut aliud accidens. Sed unitates sunt quasi partes quaecumque detur, ipsa res est ens, uera et bona. Ergo uel oportet dicere quod non sunt res aliae ab ente, uel quod ens non habet passiones reales, quod est contra Aristotelem, IV Metaphysicae expresse. Nec tamen magis sunt tales passiones de essentia, nec idem quiditati [Ms. = quiditatem] quam si essent res alia. Ideo non sunt potentiae idem formaliter uel quiditatiue, nec inter se nec etiam essentiae animae, nec tamen sunt res aliae, sed idem identitate"; cf. infra lib. VII q. 13 n. 123; lib. VII q. 19 n. 4.

[] subiecti eius, quia subiectum eius est aliquid continens partes in quibus est numerus per se, non autem in aliqua una. Et hoc distinguit numerum ab aliis accidentibus.

[] Contra: si subiectum eius habet partes, ergo est quantum. Qua quantitate? Non ista, ergo continente; hoc negas.

[] Ad quartum patet quo modo concludit accidentalitatem. Hoc est, extra essentiam per se.

[] Ad quintum: multitudo non est una per se primo modo sic intellige "in quantum" , sed per se secundo modo. Est autem ens per se primo modo. Ergo non idem per se intellectus entis et unius.

[] Ad argumenta contra secundam opinionem: in quaestione "De distinctione praedicamentorum", quaere ibi responsionem.

[E. Obiectiones]

[] Contra istam uiam secundam: uidetur sequi ex ipsa quod nihil potest perfici ex diuersis essentiis. Probatio: qua ratione essentia creata potest unitiue continere aliquam perfectionem, eadem ratione et omnem sine qua non potest essentia esse perfecta, et ita nulla differentia substantiarum. Qua ratione etiam unum accidens continet ut unitatem numeralem eadem ratione et alia, et ita quidlibet erit simplex, non habens in se multas essentias.

[] Responsio: compositio concluditur per uiam separationis. Primo sic: si a transmutatur manente b, haec differunt essentialiter.

[] Hoc medium de loco, de materia respectu formarum, de substantia respectu quantitatis. Ultra: quando forte est intransmutabile, adhuc non concluditur identitas essentialis, sicut si circulus esset semper in aere. Sed tunc considerandum si aliquid eiusdem rationis sit alibi, et ibi sit accidens, ergo hic. Quia quod uni est accidens, illud manens eiusdem rationis, nulli est substantia. Exemplum de perspicuitate in caelo et elemento. Ultra: quando forte nusquam alibi inuenitur, ascendendum ad genus eius et alicuius alterius, et considerandum est de illo quod per se respicit illud genus, si est essentialis coniunctio quod non ostendetur de alia specie comparata ad aliam speciem. Verbi gratia, Socrates iunior dixit: si forma circuli numquam esset extra materiam auream, adhuc aurum non esset de essentia circuli. Ergo nec prima uia ualet, nec secunda; hic ergo utendum est tertia. Similiter se habet figura in genere ad materiam sensibilem in genere, et circulus ad hanc materiam puta auri et quaelibet alia figura ad suam materiam. Sed de essentia trianguli non est lignum, ergo a simili nec de essentia circuli aurum. Demus quod sit proportionalitas.

[] Additur a quibusdam: quando illa habent proprias uirtutes actiuas et proprias actiones, tunc non est continentia unitiua; quando etiam aliquod prius potest esse sine aliquo posteriorum in exsistentia actuali, tunc non est continentia talis. Exemplificant de forma elementari respectu formae mixti.

[] Contra hanc additionem: si aliqua essentia potest in se continere diuersas perfectiones formales, et quamlibet consequitur propria uirtus actiua et propria actio, primum tunc non ualet, nec secundum, quia semper perfectio superioris potest inueniri sine hoc inferiori; ergo numquam unitiue continebitur. Antecedens patet, quia in alio inferiori inuenitur.

[] Ad argumentum illud de compositione, diceretur forte ab aliquo quod numquam potest concludi compositio substantiae nisi ex materia una et forma una, et materia concluditur ex transmutatione. Sed de accidentibus est aliud, quia manente uno non uariato, aliud quandoque uariatur et quandoque e conuerso.

[] Nota pro tertio argumento ad quod respondetur supra: quod numerus est accidens simplex, non habens materiam et formam, sicut nec albedo; ergo est essentialiter discretio. Si illa est in rebus, tunc substantia haec una et substantia illa una sunt subiectum proximum discretionis. Nec est haec unitas pars discretionis nec pars subiecti discretionis, quia subiectum discretionis non praeintelligitur quantum, cum discretio sit prima quantitas quae sibi inest, sed praeintelligitur haec substantia una et illa substantia una.

[] Contra: ergo quomodo saluatur quod unitas est pars numeri? Responsio: numerus sumitur tunc non pro discretione tantum quae est essentialiter numerus habens partem et partem , sed pro composito ex illa discretione et proximo susceptiuo in subiecto, id est, unitatibus; et illud totum compositum est sicut caro quanta. Et sicut huius totius assignatur pars "haec caro", ita et numeri unitas. Nam unitas formaliter non habet rationem partis, sed per partem discretionis fundatam in ipsa, ipsa fit pars, sicut patet de carne.

[] De ista continentia unitiua sciendum quod nihil unitiue continens mutabile est secundum illud quod continet. Quia enim "haec essentia", ideo continet illa; ergo si non continet, fit "non haec".

[] Item, licet unitiue continens non possit mutari idem numero secundum aliquod contentum, tamen aliud potest fieri continens aliqua illorum contentorum et non alia, sicut sensitiua respectu intellectiuae. Et si illud aliud potest esse eiusdem speciei cum isto, tunc arguetur ex diuersitate illius ad istud, sicut si idem numero mutaretur. Responsio quae sustinet posse probari compositionem per mutabilitatem in uno, alio non mutato, non uidetur sufficiens si de "magis et minus" in eadem forma ponatur identitas realis.

[IV. Quaestio annexa de continentia unitiua]

[] De unitiue continente si comparetur ad multa ad quae unita semper, si comparantur est quaestio: an ipsa, in quantum illimitata,

[] sic comparetur, uel in quantum limitate continens hanc perfectionem. Verbi gratia, si Deus, in quantum infinitus in perfectione omni, causat quodcumque creatum; si essentia animae, in quantum illimitate continens omnes potentias, sit immediatum principium operandi; si albedo est obiectum uisus, sensus communis et intellectus.

[A. Argumenta principalia]

[] Videtur quod sic de omnibus istis, quia tale continens est causa alterius ordinis quam perfectio contenta esset causa, quia Deus aequiuoca, et perfectio contenta uniuoca.

[] Item, si limitatum in quantum limitatum potest, multo magis illimitatum in quantum illimitatum.

[] Item, si uoluntas nullam uolitionem causat nisi in quantum habet in se perfectionem illius; et in quantum habet illam, non habet perfectionem oppositam; ergo sub nulla una ratione potest elicere oppositas uolitiones, et ita non in quantum libera.

[] Contra: actiones distinguuntur per principia elicitiua.

[] Item, tunc essentia esset immediatum principium generationis in Deo.

[] Item, potentiae non distinguerentur per actus.

[] Item, nec per obiecta.

[] Item, nihil est per se causa alicuius uel obiectum in quantum a, si amoto a eodem modo habet rationem causae et obiecti. Sed amoto per intellectum alio contento in isto, dummodo contineat perfectionem istam, eodem modo causabit uel erit obiectum. Igitur in quantum continet a non est per se causa uel obiectum; ergo nec in quantum illimitatum est per se causa uel obiectum.

[B. Responsio ad quaestionem]

[] Responsio: omne continens aliquam perfectionem unitiue alio modo habet illam in se quam illa haberetur ubi sola esset. Et praeter hoc, cum illa aliam perfectionem continet, utraque differentia potest poni eiusdem illimitationis.

[] Si intelligatur de prima, respondeo ad quaestionem quod sic probant duo prima argumenta; si de secunda non probant argumenta contra.

[] Ad argumentum pro prima parte de uoluntate, responsio.

[] Quando contentum respicit contentum, numquid continens respicit aliud continens? Non oportet in causalitate, quia tunc Deus causaret Deum. Forte in obiecto et potentia aliter est. Patet in Deo.

[] Alio modo inferius continet unitiue perfectiones superiorum in praedicamento; aliter disparatorum superius, id est nobilius, continet in se perfectionem minus nobilis. Continentia unitiua in uno extremo non requirit continentiam primam in alio, sed magis communitatem. Aliquando bene habet secundam continentiam.

[] Ponendo illa esse idem re, unde cognosceretur ordo illorum? Ordo contentorum unitiue cognoscitur ex operationibus.

[] Item, ponendo ea esse res diuersas, quo amoto amouetur aliud? Similiter quod adueniret cui praesupposito? Uniuersaliter quae

[] cumque competerent unitiue contentis, per se rationes eorum si essent res diuersae, competunt eis unitis. Non enim rationes eorum pereunt, sed propter perfectionem continentis fiunt sibi idem. Sicut si in manu ponantur multa corpora, et ex perfecta compressione manus fiant omnia unum corpus, nullius ratio per se perit. Sed exemplum non est omnino simile. }|

[QUAESTIO 3 UTRUM HOC PRINCIPIUM "IMPOSSIBILE EST IDEM SIMUL ESSE ET NON ESSE" SIT FIRMISSIMUM]

Utrum hoc principium "Impossibile est idem simul esse et non esse" sit firmissimum.

[] Quod non:

[] Tum quia falsum; tum quia aliud notius; tum quia contingit dubitare de eo.

[] Probatio primi: aliqua opposita possunt inesse eidem; ergo contradictoria, cum includantur in aliis. Quod contraria possunt, II Topicorum: "cuicumque inest genus, et species aliqua", siue in praedicatione essentiali siue denominatiua. Sed scutum, cuius medietas est alba, medietas nigra, est coloratum; ergo denominatur ab aliqua specie coloris qua ratione ab albedine, pari et a nigredine. Ergo simul est album et nigrum.

[] Et ita contraria de relatiue oppositis, sic: hoc est duplum ad hoc, ergo duplum oppositum consequentis non stat cum antecedente. Ergo a simili, hoc est dimidium ad hoc, ergo est dimidium. Ergo idem est duplum et dimidium.

[] Item, aliqua consequentia est bona in qua oppositum consequentis non infert oppositum antecedentis, ergo etc. Probatio antecedentis: tum in uniformi de contingenti; tum in aliis instantiis: "lapis uidet, ergo aliquid habens oculos uidet"; tamen ex opposito consequentis non ualet. Ad propositum: si oppositum consequentis non infert oppositum antecedentis, potest stare in ueritate cum antecedente; et cum quo stat antecedens, et consequens; et sic consequens et oppositum consequentis.

[] Quoad secundum, scilicet quod aliquid sit notius isto principio, probatio IV huius: "Notior dictio quam opposita negatio"; haec est negatiua.

[] Item, in syllogismo ex oppositis conclusio debet esse notior in falsitate ipsis praemissis; conclusio autem negat idem a se; in praemissis sumuntur opposita, ergo notius est etc.

[] Item, contingit de eo dubitare. Probatio: "omnis cognitio ortum habet a sensu"; sed circa omnem cognitionem sensitiuam contingit errare; ergo circa intellectiuam.

[] Item, contingit scire in uniuersali et ignorare in particulari, in II Priorum, ita quod contingit opinari oppositum in particulari; sed illud est contradictorium sciri: ut omnem mulam esse sterilem et aliquam non; ergo contingit opinari contradictoria.

[] Ad oppositum:

[] Philosophus propter tres condiciones: quod non contingit dubitare, quod non est condicionale, quod "necesse est uenire ad habentem".

[I. Ad quaestionem]

[] Istae sunt condiciones firmissimi. Probatio primae secundum Commentatorem, scilicet quod "non contingit dubitare": quia si sic, posset opinari contraria inesse eidem, ut quod idem calidum et frigidum.

[] Probatio secundae, quod "non condicionalis": quia omnes propositiones reducuntur ad illam.

[] Item, est primum omnium dignitatum; ergo non potest acquiri per aliud; ergo statim cognoscitur cognitis terminis.

[] Contra ista: quod prima declaratio non ualet, quia petit. Quia consequens non magis est inconueniens quam antecedens, quia si opinatur contradictoria esse simul, multo fortius contraria.

[] Dicitur quod est magis impossibile secundum sensum. Contra: Philosophus dicit in fine huius IV13, quod nullus sensus dicit simul esse et non esse.

[] Item, hic non arguitur contra negantes primum principium, sed probatur recipientibus principium quod sit notissimum; notius autem mihi est secundum intellectum quod contrariae opiniones non possunt simul esse in anima mea quam quod istud principium sit firmissimum; ergo non oportet fugere ad aliquid notius secundum sensum hic.

[] Item, in consequentia Commentatoris est fallacia consequentis, quia ad contraria sequuntur contradictoria. Bene autem contingit opinari uel scire consequens, licet numquam sciam uel opiner antecedens. Patet in multis. Unde notandum quod non ducit ad inconueniens quod aliquis opinetur contraria opinata, sed quod contrariae opiniones sunt in anima, cuiusmodi sunt opiniones contradictoriorum. Commentator uadit ad opinata.

[] Aliter declaratur prima condicio sic: species intelligibiles se habent ad intellectum sicut formae materiales ad materiam; sed formae oppositae non sunt simul in materia; ergo nec species contradictoriorum simul sunt in mente.

[] Tamen illud non ualet. Quia tunc non contingeret scire multa contraria simul. Quod falsum est, quia species contrariorum sunt simul, etiam in uisu alias simul non iudicaret de contrariis. Ergo in intellectu multo fortius sunt species contradictoriorum; ergo non sunt contradictoriae. Item, contradictoria intelliguntur per eandem speciem.

[] |{ Quomodo magnitudo infinita actu intellectione simplici, uel aliquid sub suo opposito? Quia de hoc supponitur prius in II18, et ibi per te non ponitur habitus, sed species in simplici intellectione, et species contrariorum simul.

[] Responsio: intelligitur intellectione apprehensiua, non assentiua, qualis est intellectio complexa per habitum.

[] Contra: nullum intelligibile simplex intelligitur intellectione assentiua. Quomodo ergo aliter magnitudo et magnitudo infinita ab intellectu simplici apprehenduntur? Non ualet dicere quod duabus intellectionibus simplicibus intelligitur magnitudo et infinitas, quia tunc nulla repugnantia intelligeretur, uel saltem nihil sub ratione repugnantis. }|

[] Ideo arguitur quod non sequitur "ipsum contingit opinari duo contraria simul inesse; opiniones contrariorum sunt repugnantes; opiniones contrariae sunt reales in anima; ergo non possunt ibi esse in intellectu". Ideo arguitur: "contrarias opiniones esse in mente", hoc est impossibile; licet contrariae species possunt esse simul in mente, non opiniones. Opinio est habitus quidam realis et habens esse reale in anima. Scientia et uirtus et tales habitus non habent esse rationis in anima, immo realiter sunt ibi et non alibi. Ergo si duo habitus reales contrarii in anima, contraria realia essent in anima. Species autem non habet esse reale. Unde sicut impossibile est quod ignorantia dispositionis, quae est quidam habitus, sit in anima simul cum scientia, sic nec opiniones. Nec enim sunt intellectiones repraesentantes, sed species.

[] Contra istam declarationem: "eadem est scientia contrariorum"; scientia habitus est; ergo oppositorum idem habitus est.

[] Item, opiniones contrariorum sunt contrariae, non ergo contradictoriorum sunt contrariae. Antecedens patet secundum Philosophum, II Perihermenias, cap. ultimo, ubi dicit: "secundum quod opposita, sunt opiniones".

[] Item, uidetur petitio, quia non magis uidetur inconueniens, unum scilicet inconueniens ad quod deducit, et illud ex quo sequitur.

[] Ad primum: circa intellectum simplicem non est assensus uel dissensus, quia si assentiret, tunc componeret uel diuideret. Istorum incomplexorum est eadem scientia, id est species,

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Hoc tamen falsum est nisi
  discursiue sicut principii et conclusionis, quia hoc cognoscitur ex
  hoc, ut habet dici alibi.

quia non ponerem habitum illorum nisi speciem; non enim ponerem habitum nisi ubi est dissensus uel assensus. Unde uisus non assentit, sed intuitiue fertur in obiectum. Unde scientia accipitur ibi pro specie. Et aliter conceditur quod omnium, scilicet contrariorum complexorum, est eadem scientia, quia scio hoc esse uerum et aliud esse falsum. Non idem habitus quo adhaeretur et assentitur huic et illi, sed quo assentitur huic et dissentitur alii.

[] Ad aliud: concedo argumentum. Unde non accipio hic "contrariae" proprie, sed potest esse idem quod "repugnantes", et hoc sufficit ad opinionis probationem.

[] Ad aliud: infertur simpliciter magis impossibile, quia probatur hoc principium esse firmissimum, quia non contingit dubitare. Quia da oppositum, tunc sequitur quod sit falsum. Modo notius est impossibile quod sit falsum quam contingere dubitare de primo principio. Quia multi dubitant utrum sit firmissimum, qui tamen non credunt falsum. Sed in aliis principiis, etiam communibus conceptionibus, ex hoc quod contingit circa ipsa dubitare, non sequitur ipsa esse falsa.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum principale: consequentia est bona, antecedens falsum. Ad probationem: regula tenet in praedicatione essentiali. Sed hoc non ualet, quia Philosophus ponit exemplum ubi sunt denominationes. Aliter "quidquid denominatur" etc., denominatur a specie uel a speciebus, et hoc uel simpliciter uel secundum quid; sic est scutum non simpliciter, sed secundum quid album etc.

[] Ad aliud: consequentiae sunt bonae et sunt consequentiae Aristotelis in Praedicamentis, ubi probat quod "magnum" et "paruum" non sunt contraria, quia dicuntur de eodem, ut mons est magnus et paruus in respectu ad diuersa. Quando accipitur "relatiua dicuntur de eodem, ergo relatiue opposita", non ualet. Quia non omnia relatiua sunt opposita relatiue, ut iste est et pater et filius, sed non sunt relatiue opposita nisi ubi dicuntur de eodem ut inter se referuntur, uel respectu eiusdem tertii. Prima responsio melior. Et si inferas aliter, erit fallacia, elenchi ignorantia.

[] Ad aliud: eo modo quo prima consequentia est bona, et alia. Ad probationem "de contingenti" etc., dici potest quod Philosophus non propter aliud negat mixtionem de necessario et de contingenti respectu necessarii nisi quia non potest inferri aliqua propositio determinata de necessario, sed una quae est consequens ad omnia de necessario. Modo non ualet "si consequens sequitur ad consequens, antecedens ad antecedens". Similiter ex illo syllogismo (conuersio uniformis de contingenti) non sequitur aliqua opposita determinata de necessario affirmatiua uel negatiua , sed una opposita praecise sequitur, quae est consequens ad omnes de necessario, scilicet "non contingit omne b esse a". Unde non negat Aristoteles conclusionem necessariam sequi, sed determinatam necessariam.

[] Ad aliud: non est formalis consequentia, nec prima nec secunda consequentia, quia reducitur in syllogismum, sicut quodlibet enthymema. Et debet sumi talis minor ad hoc quod sequatur formaliter, scilicet quod "lapis habet oculos"; quae de se non est manifesta, ideo non ualet. Unde illa regula in sophismatibus: "Quidquid sequitur ex antecedente et consequente, sequitur ex antecedente per se" non ualet. Unde dicit Boethius: subticetur propositio de se manifesta.

[] Ad aliud: similiter non ualet "omnis homo quem tu nescis currit, ergo tu curris", quia illud ad quod descendit, non continetur sub distributo. Similiter secunda consequentia non ualet: "ex opposito" etc.

[] Ad principale de firmissimo: dico quod illud principium est affirmatiuum formaliter; sicut haec "non impossibile est hominem currere" ualet istam "possibile est hominem currere". Similiter istud principium "impossibile est idem simul esse et non esse" ualet hanc "necesse est idem non simul esse et non esse". Unde dictum negatur, non modus.

[] Ad aliud: multi syllogismi docentur ex hypothesi, quia tali modo contingit arguere, non quia per illos modos contingit aliquid probare. Probatio istius: docet ibi de syllogismo ex falsis, et per illum numquam probabitur. Similiter de circulari syllogismo per quem non contingit probare; immo eo ipso quod est circularis, non probat. Unde dico quod est notius "impossibile aliquid simul esse et non esse", quam negatio eiusdem de se. Unde licet negaret quod idem sit ipsum, tamen numquam diceret quod idem sit ipsummet et non sit ipsummet.

[] Ad aliud: omnis deceptio, quae potest fieri extra per sensum, non falsificabit primum principium. Unde numquam aliquis sensus quoad hoc dicit quod hoc sensibile sit hoc et non sit hoc in eodem instanti.

[] Ad aliud: uerum est. Et est causa, quia non pertractatur minor cum maiori. Unde uult Philosophus quod maiorem solum contingit prius scire tempore quam minorem et conclusionem; tamen eodem tempore scitur maior et conclusio et minor, si applicentur. Unde ad formam: quando dicit "contingit ignorare in particulari et scire in uniuersali", uerum est propter hoc quod nescitur istud particulare contineri sub uniuersali; si tamen scirem et applicarem, tunc non. Consequentia non ualet. Non enim opinor contradictorium nisi opinarer hanc mulam esse contentam sub "mula", et hoc non facio per positum. Nec sequitur "dubito hanc, ergo aliquam", sed est fallacia consequentis. Certus enim sum hanc esse falsam "aliqua mula non est sterilis", sed non oportet simul scire quod haec est falsa "hoc etc.", quia sicut antecedens uerum ad ueritatem consequentis, sic falsitas consequentis ad falsitatem antecedentis.

  SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota quod aliter posset probari
  quod non sit istud principium primum simpliciter in complexis
  "impossibile est idem simul esse et non esse". Tum quia est
  propositio negatiua, quod patet ex suis oppositis quae sunt
  affirmatiuae: "contingit idem simul esse et non esse" et "necesse
  est idem simul esse et non esse". Nulla autem propositio negatiua
  est simpliciter prima, in fine II Perihermenias. Sed omnis talis
  reducitur ad affirmatiuam priorem. Tum quia ista propositio potest
  concludi ex prioribus propositionibus syllogistice sic: "ens est
  ens, et nonens est nonens, ergo non est idem ens et nonens", uel
  "impossibile est idem simul esse et non esse". Tum quia est
  propositio hypothetica de praedicato coniuncto, et per consequens
  resolubilis in categoricas simpliciores. Tum quia non est notissima
  in ueritate, quia de ipsa contingit dubitare et contrarium
  opinari. I Physicorum, dicit Philosophus quod ponentes omnia esse
  unum ens, ponunt contradictoria simul. Et ita uidetur quod non
  "ueniat naturaliter ad habentem" sicut primum principium quod
  "sicut ianua in domo". Tum quia non est primo apud intellectum
  diuinum, sicut nec termini eius sunt primo intellecti, sed potius
  deitas est primo intellecta et ratio intelligendi omnia; non autem
  ens in communi, de quo etiam bene est dubium apud intellectum
  nostrum, quare etc. Tum quia opposita eius non est falsissima,
  scilicet ista "aliquid est et non est, uel potest simul esse et non
  esse". Notior enim uidetur ista in falsitate "ens non est ens, uel
  nullum ens est ens" quia ad istam sequuntur plures falsitates et
  plura impossibilia et falsa continet, cum sit uniuersalis, quam
  prima, quae est particularis. Tum quia Philosophus in IV
  Metaphysicae et Commentator probant eam arguendo contra
  negantes. Aut igitur notioribus ueris uel falsis sua opposita
  deducendo, et sic non est notissima nec primum principium. Aut non
  ex notioribus, et sic probatio ipsa non ualet uel nihil ualet. Sed
  ista ratio non est multum ponderanda. Confirmatur: quia termini
  sunt multiplices, quia "ens multipliciter dicitur", I
  Physicorum. Et ita non est simplex nec prima nec notissima.

[QUAESTIO 4 UTRUM INTER CONTRADICTORIA SIT MEDIUM]

[] Utrum inter contradictoria sit medium.

[] Quod sic:

[] II huius: "Semper enim est medium, esse et non esse generatio"; ergo etc.

[] Item, inter extrema magis distantia sunt plura media, ergo inter infinite distantia, infinita media. Contradictoria distant in infinitum; quia non contingit intelligere maiorem distantiam; quia si sic, illa erit sub contradictione. Omni finito contingit intelligere maius.

[] Item, inter omnia relatiua est relatio media; contradictoria referuntur ad inuicem; ergo relatio media.

[] Item, ibi est medium per abnegationem, quia scutum cuius medietas alba et medietas nigra, nec est album nec nonalbum.

[] Item, si non esset medium, tunc "de quolibet alterum"; sed haec falsa "omnis homo albus", et haec "omnis homo nonalbus".

[] Oppositum uult Philosophus I Posteriorum: "Contradictio est oppositio, cuius non est medium secundum se".

[] Contra definitionem: quia non est propria, quia conuenit contrariis immediatis.

[I. Solutio quaestionis]

[] Dicendum ad hoc quod definitio est multiplex, eo quod negatio possit negare perseitatem. Vel est ibi perseitas negationis; tunc est intellectus quod perseitas affirmatur; tunc "est oppositio, cuius secundum se non est medium". Ex hoc sequitur: "cuius nullo modo est medium". Ubi enim unum oppositum inest per se, reliquum nullo modo inesse potest; est autem medium per accidens inter contraria immediata; non sic hic.

[II. Ad argumenta principalia

[] A. Ad primum principale]

[] Ad primum principale: quod nihil est medium inter ens et nonens, si accipiantur ut contradictoria. Accipiendo tamen nonens "nihil" et ens "actu", est aliquid medium.

[] Contra: "omnis mutatio est medium inter per se terminos"; sed termini generationis sunt contradictorii, quia esse et nonesse. Probatio assumpti, V Physicorum: "Generatio est a nonsubiecto in subiectum", corruptio e conuerso. Et ibidem dicit quod generatio et corruptio sunt inter contradictoria.

[] Item, IV huius, cap. 610, arguit sic: si medium inter ens et nonens, ergo mutatio aliqua inter generationem et corruptionem. Consequentia non ualet nisi acciperet contradictoria pro terminis generationis.

[] Dicitur ad hoc: ad minorem quod termini non sunt contradictorii, sed priuatio et forma.

[] Ad auctoritates: intelligit per "nonsubiectum" priuationem formae. Similiter illud exponitur quod sequitur, quia priuatiue opposita sunt contradictoria circa subiectum aptum natum quod mutatur.

[] Ad illud hic in IV dicitur quod argumentum est a maiori. Quod si medium sit inter contradictoria, multo magis inter quaecumque alia opposita, et ita inter priuationem et formam, et ita aliqua mutatio media inter illam quae terminatur ad formam et illam quae terminatur ad priuationem.

[] Contra primam glossam: in littera dicit: nonsubiectum dico priuationem. Ergo per "nonsubiectum" intelligit priuationem.

[] Contra secundam sic: posset esse generatio uel corruptio inter contraria immediata, quia illa circa subiectum sunt contradictoria.

[] Item, responsio concedit propositum, si priuatio et forma sint proprii termini generationis; sed priuatio et habitus circa proprium susceptibile sunt contradictoria. Si ergo inter priuationem et formam sit medium, inter contradictoria erit medium.

[] Ad primum dico: posset credi quod per subiectum, per quod intelligit formam positiuam, tantum intelligeret extremum contrarietatis nobilius, quia extremum uilius uidetur esse priuatio nobilioris. Hoc excludens, exponit se intelligere per nonsubiectum extremum contrarietatis ignobilius, dicens "nonsubiectum dico priuationem". Id est, utrumque extremum contrarietatis, et non solum alterum quod est perfectius, sed etiam imperfectius, ut nudum et nigrum; neutrum autem istorum est priuatio simpliciter. Unde per nonsubiectum non intelligit aliquam priuationem simpliciter, sed contrarium, ut dictum est.

[] Ad aliud. De ratione contradictionis duo sunt: quod alterum necessario insit, et quod alterum nihil ponat. Contraria immediata circa subiectum aptum natum habent unam condicionem, scilicet quod alterum inest; sed secundam non, quia utrumque est positiuum. Et secunda requiritur; sequitur ad generationem et corruptionem, ut patet infra. Sed utrumque est in priuatiue oppositis.

[] Ad tertium argumentum: aut loquitur de generatione, et tunc nec est priuatio nec forma, nec sub priuatione uel forma, sicut priuatum uel informatum, et tunc est medium inter illa. Sed sic non sunt contradictoria, sed circa aptum natum; sed generatio non est subiectum natum. Aut loquitur de generato, et illud est natum recipere priuationem et formam. Tunc respondeo quod illud subiectum semper est priuatum uel formatum, quia priuatum usque ad ultimum instans, et formatum in illo ultimo, et ita numquam habetur medium.

[] Contra: quod circa subiectum natum, puta circa generatum uel generabile, sit medium inter priuationem et formam, probatur VI Physicorum. Probat Philosophus quod omne quod mutatur est partim sub termino a quo, et partim sub termino ad quem. Ergo subiectum mutationis partim sub priuatione et partim sub forma.

[] Item, si priuatio est terminus a quo generationis, ergo ipsum subiectum desinit aliquando esse sub priuatione, et non in instanti in quo est sub forma; ergo in alio ante, non in immediato, ergo mediato. Et inter talia est medium in quo subiectum sub neutro contradictorio est.

[] Ad primum dicitur quod propositio uera est de mutatione diuisibili, cuiusmodi est motus; non de indiuisibili, cuiusmodi est generatio, quia simul ibi generatur et generatum est.

[] Contra: Commentator dicit ibi quod "demonstratio illa" habet locum in quattuor generibus, scilicet in substantia, quantitate, qualitate et ubi.

[] Item, arguo in genere substantiae, sicut ibi arguit Philosophus: quod omnino est sub termino a quo, non mutatur; et quando est omnino in termino ad quem, tunc mutatum est; ergo quod mutatur, partim est sub termino a quo et partim sub termino ad quem.

[] Ad primum istorum: quod Commentator dicit falsum de generatione indiuisibili, quae est terminus motus, quia si partim habet priuationem et partim formam, tunc non habet totam formam complete. Ergo ad hoc quod habeat, oportet ipsum mutari, et tunc illa mutatio non est ultima. Ideo dicendum quod illa propositio locum habet in genere substantiae tantum ratione motus praecedentis generationem. Sed ex hoc non sequitur quod sit in genere substantiae, nisi extendendo. Unde uel littera Commentatoris extorqueri uidebitur, uel est negandus; nisi quia illa alteratio a generatione, quae est terminus, potest dici esse in genere substantiae aliter quam alia cuius non est generatio terminus. Ideo dicendum, ut prius, quod dictum Philosophi habet ueritatem solum in mutatione diuisibili.

[] Ad aliud: quod illud quod mutatur solum mutatione indiuisibili, quando mutatur totaliter est sub termino ad quem.

[] Contra: nihil mutatur ad habitum, I De generatione. Dicendum quod aliquid habet formam in quieto esse, et forma praesupponitur mutationi. Ad tale non est mutatio. Tamen quod mutatio sit ad illud quod simul habetur tempore sed posterius natura, quia nunc acquiritur, hoc necessarium est in mutatione indiuisibili.

[] Ad aliud quod "subiectum aliquando desinit esse sub priuatione" in instanti in quo primo est forma: "desinit" exponitur dupliciter. Uno modo per positionem praesentis et negationem futuri "est et non erit"; alio modo per negationem praesentis et positionem praeteriti "nunc non est et fuit". Hoc secundo modo debet exponi in proposito, non primo, quia non est dare ultimum "nunc" termini a quo generationis uel corruptionis in quo terminus ille sit.

[B. Ad secundum principale]

[] Ad aliud principale: quod proprie distantia est in genere quantitatis; et de hoc est uerum. Tamen de "distantia" translata ad alia, ut opposita, non ualet, quia "contraria immediata maxime distant" et tamen nullum medium. Hic enim in proposito est distantia priuatiua, quia alterum contradictoriorum est priuatio alterius.

[] Ad formam: quod non est uerum quod sumitur in maiori nisi ubi extrema distantia sunt positiua, et forte non in omnibus talibus. Et forte minor est falsa: "contradictoria distant in infinitum", quia "de quolibet alterum contradictoriorum". Ergo quantumcumque modicum distat aliquid ab uno contradictorio, aliud extremum praedicatur de eo. Tunc propositio glossatur: est ibi infinita uel maxime distantia, hoc est "indeterminate", quia quantumcumque minima distantia sufficit, et maxima potest esse. Unde non sequitur quod ibi sit infinita distantia positiue. Potest tamen esse ibi gratia materiae alicuius, si alterum extremum sit infinitum positiue, ut "Deus" et "nonDeus". Unde contradictio minimam distantiam requirit, et maximam permittit, ita quod indifferenter saluatur in omni.

[] Contra istud: si non in infinitum distent, sed indeterminate, ergo contraria magis formaliter opposita quam contradictoria.

[] Probatio: quia contrarietas ponit maximam et requirit; et contradictio secundum te solum permittit et non requirit, ergo etc. Sed hoc falsum, quia contradictio est prima oppositio; primum est maxime tale.

[] Ad istud: quod contraria includunt maiorem repugnantiam positiue quam contradictoria; tamen contradictoria permittunt maiorem distantiam, si esset. Quia pone maiorem distantiam quam inter contraria, et de illa dicitur contradictio.

[] Probatio primi: quia impossibile est genus includere aliquam perfectionem quae non sit in specie cum aliquo superaddito per quod species est species. Ergo cum contradictoria includantur in omni oppositione sicut superius ad illa (non loquor de intentione "contradictorii", sed de his quibus inest affirmatiue et negatiue), quidquid est in intellectu oppositionis contradictoriae, erit in qualibet alia oppositione cum aliquo addito, et non e conuerso.

[] Ad probationem falsitatis consequentis: quod "primum" est aequiuocum quinto modo. In Praedicamentis dicitur aliquid primum natura et causalitate, et primum tale est maxime tale. Sed contradictio est oppositio prima, non causalitate, sed prima quia communissima. Hoc est secundo modo prioritatis in Praedicamentis. Unde includitur in qualibet alia; ideo non maxima.

[] Contra: quod sit prima causalitate, probatio: quia si non esset illa oppositio, nulla alia esset. Et si nulla alia esset, contradictio oppositio esset. Haec uidetur condicio causae: quod potest esse sine causato, non e conuerso. Ergo uidetur quod sit prima causalitate.

[] Dicendum per simile: ponatur quod Deus faceret animal sine omni differentia specifica, sicut forte est animal in embryone. Si animal non esset, nulla species esset. Et si nulla species esset, posset animal esse. "Ergo animal sic esset perfectissimum", non ualet; sed sequitur ex hoc quod animal esset communissimum. Ita in proposito.

[] Item, quod non sit maxima distantia positiue inter contradictoria, probatio: quia inter omnia contradictoria, secundum quod talia, est aequalis distantia. Ergo si aliqua distant finite secundum quod contradictoria, sequitur quod omnia contradictoria finite distent.

[] Assumpta probatur: quia inter contradictoria est aliqua mutatio naturalis, quia quilibet de se nonsedente potest facere sedentem. Ergo nulla contradictoria secundum quod talia in infinitum distant.

[] Ad istud: quod aequaliter distant quoad coexsistendi modum, non quoad essendi gradum.

[] Contra: ista responsio non saluat infinitam distantiam. Quia si intelligitur ideo "distantia infinita" quoad coexsistendi modum, sic respectu potentiae diuinae sunt infinita, quia non potest Deus facere quod simul exsistant. Item, tunc in omni oppositione esset infinita distantia, cum non possunt simul esse. Si quoad essendi gradum, tunc non est infinita distantia, quia quantumcumque parum distet unum ab alio, hoc est non hoc.

[C. Ad tertium principale]

[] Ad tertium principale: quod uerum est loquendo de intentionibus; ibi est relatio media. Et sic omnia opposita sunt in genere relationis, quia oppositio, quae est genus eorum, est ibi. Loquendo de rebus substratis, non est uerum, sicut "homo" et "nonhomo" non referuntur ad inuicem.

[D. Ad quartum principale]

[] Ad quartum principale, dicerent aliqui quod non est inconueniens, ex quo unum contradictorium inest pro una parte, et reliquum pro alia. Ideo non respectu eiusdem, sed utrumque inest secundum quid.

[] Contra: tunc medium inter contradictoria, sicut inter contraria immediata.

[] Dicendum quod inter contradictoria non est medium simpliciter, quia circa nullum subiectum potest neutrum simpliciter inesse, uel utrumque secundum quid. Tamen in aliis potest esse simpliciter medium circa aliquod subiectum, quia lapis nec est caecus nec uidens simpliciter, nec secundum quid unum et alterum.

[] Sed aliter potest dici quod uerum est dicere quod hoc scutum non est album simpliciter.

[] Tamen de contrariis non ualet: hoc scutum est album uel nigrum. Sed dico quod neutrum, quia nihil denominatur ab accidente nisi simpliciter insit. In contradictoriis negatiua est simpliciter uera, quia quidquid falsificat affirmatiuam, uerificat simpliciter negatiuam; "secundum quid" falsificat affirmatiuam, igitur uerificat simpliciter negatiuam.

[] Contra: si hoc scutum est simpliciter nonalbum, et hoc non est nigrum et sic de aliis , ergo hoc scutum non est coloratum. Sed hoc est falsum, ergo aliqua negatiua quae praecedit. Consequentia probatur: quia quidquid denominatur a genere, denominatur ab aliqua specie, ex "consideratione" II Topicorum.

[] Dicendum quod consequentia non ualet. Ad probationem dicendum quod ad destructionem cuiuslibet inferioris in praedicatione denominatiua, non sequitur destructio superioris nisi destruatur quodlibet inferius in se et in coniunctione cum alia specie opposita. Sic nec est album nec nigrum, nec album et nigrum simul. Et sic "consideratio" exponitur.

[] Aliter exponitur "consideratio" sic: denominatum a genere oportet denominari ab aliqua specie. Verum est: aliqua illarum denominationum de quibus est ibi sermo. Vel scilicet sic: "hoc est album", uel "hoc habet albedinem", uel "huic inest albedo". Duo secundi modi sunt ueri in proposito. Vel dicitur sic: quod haec est simpliciter uera "scutum non est coloratum", quia nullo colore, quia nec album nec nigrum; sicut si duo habeant uineam, quod neuter habeat uineam, VI Topicorum.

[E. Ad quintum principale]

[] Ad aliud principale: quod non est contradictio in incomplexis, ideo neutrum praedicatur de quolibet in talibus.

[] Contra, V huius: alterum contradictoriorum de quolibet; propositio complexa de nullo praedicatur.

[] Item, in Praedicamentis distinguit quattuor oppositiones; in Perihermenias duas, quia tantum illae sunt complexorum de quibus ibi loquitur. Ergo in incomplexis sunt omnes quattuor, de quibus loquitur in Praedicamentis.

[] Item, in IV huius: si oppositum primi principii est uerum, tunc "idem homo et nonhomo"; et sic ultra: "nec erit homo nec nonhomo; nam duarum duae negationes". Ergo intelligit duo contradictoria praedicari in propositionibus affirmatiuis, quarum accipit negationes.

[] Item, homo et nonhomo repugnant. Non contrarie, quia in substantia non est contrarietas in Praedicamentis; similiter quia nonhomo nihil ponit. Non priuatiue, nam "nonhomo" dicitur de eo quod non est aptum natum esse homo. Non relatiue, ergo contradictorie.

[] Concedo haec argumenta. Dico ad rationem quod de contradictoriis incomplexis est uerum quod alterum dicitur de unoquoque, non tamen de quolibet distributo pro omnibus suppositis, quia uni supposito potest inesse unum et alii aliud.

[QUAESTIO 5 UTRUM PARS POSSIT SUPPONERE PRO TOTO CUIUS PARS EST]

Utrum pars possit supponere pro toto cuius est pars.

[] Quod non:

[] Quia si sic, tunc pars potest praedicari de toto, quia "praedicare" est commune ad "supponere".

[] Dicitur quod terminus significans complexum per modum incomplexi, si sit pars complexi, supponit pro illo sicut pro alio.

[] Item, sic dicto "omnis propositio est uera", si "propositio" solum supponit pro contradictoria et non pro alia, possunt contradictoria simul esse falsa.

[] Ad primum illud in contrarium dico quod terminus communis significans complexum, acceptum per modum incomplexi, praedicatur de toto, non in quantum pars est integralis, sed in quantum est totum uniuersale.

[QUAESTIO 1 UTRUM FINIS SIT PRINCIPIUM ET CAUSA]

[] Utrum finis sit principium et causa, et utrum sit causa ipsi agenti, et utrum maxime causa.

[] Quod non sit principium:

[] Quia de ratione principii est "esse primum", in 1 cap. huius V2. De ratione finis est "ultimum", secundum Philosophum, libro V istius cap. "De perfecto". Ultimum et primum opponuntur.

[] Quod non causa:

[] Quia aut secundum quod ens, aut secundum quod nonens. Secundo modo non, quia nonens nullius est causa; finis est causa entis; ergo. Nec primo modo, quia finis non est causa nisi secundum quod mouet efficientem ad agendum. Sed quando finis est, non mouetur efficiens; immo cessat ab actione, quia "habitibus praesentibus cessat motus", I De generatione.

[] Quod non causa efficienti:

[] Quia si sic, et efficiens est causa finis, tunc idem respectu eiusdem esset causa et causatum, et per consequens prius et posterius naturaliter.

[] Sequitur etiam quod idem sit causa sui, quia "quidquid est causa causae, et causati"; et "quidquid est prius priore, est prius posteriore". Quare si finis est causa efficientis, et efficiens causa finis, finis est causa finis. Et eodem modo de priore.

[] Item, tunc sequitur quod demonstratio "propter quid" est circularis, uel potest esse. Consequens falsum secundum Philosophum, 3 cap. I Posteriorum: "Quibusdam autem". Quare idem esset prius et posterius respectu eiusdem. Probatio consequentiae: quia demonstratio propter quid est per causam et e conuerso; ergo si potest fieri demonstratio de efficiente per finem, et e conuerso, ergo circulariter.

[] Quod non maxime causa:

[] Quia est causa extrinseca; materia et forma, intrinsecae; et intrinsecum uidetur magis conferre ad esse quam causae extrinsecae.

[] Item, si sic, tunc nobilissima causata haberent istam causam; quod est falsum, quia nobilissima causata sunt immobilia, quae non habent causam finalem. Unde in III, Aristoteles dicit quod "in immobilibus non est finis"12.

[] Idem probatur: quia omnis finis est alicuius actionis; actio in motu; immobilia non habent motum. Haec est ratio Philosophi in littera.

[] Item, si esset maxime causa, tunc esset maxime certa cognitio per eam. Hoc falsum. Quia maxime cognoscimus quando cognoscimus "quid ipsum", quod est per formam. Unde Philosophus ubique circumloquitur "quid" per formam.

[] Ad oppositum primi:

[] Philosophus: 1 cap. V16.

[] Oppositum secundi:

[] Eodem capitulo c.

[] Oppositum tertii:

[] Inferius eodem capitulo.

[] Oppositum quarti:

[] Commentator cap. "De principio", in fine.

[I. Ad quaestionem]

[] Respondeo quod sic. Cuius probatio est: omne agens per se quod dico propter casum uel fortunam agit propter finem, secundum Philosophum II Physicorum, ubi diuidit agens propter finem in agens a natura et in agens ab intellectu. Unde casus concurrit in effectum naturalis causae, sed fortuna est in agente a proposito, secundum quod dicitur ibidem quod "natura agit propter finem", et intellectus similiter, habetur II De generatione.

[] De utroque fit una ratio: omne agens, in cuius actione potest accidere error, agit propter finem; sed omne agens per se est huiusmodi, ut patet de natura in monstris et de intellectu in falsis iudiciis et habitibus.

[] Item, frustra dicitur esse ut habetur II Physicorum illa actio quae non potest consequi finem intentum. Si ergo nullus finis sit intentus, nullum agens ageret frustra; necesse est igitur ponere finem intentum.

[] |{ Nec argumentum esset de errore. Igitur si omne agens per se

[] possit errare, omne ergo agens aget propter finem. Tale est agens naturale quod potest errare. Aliquando etiam de agente per intellectum est illud uerum. }|

[] Et ultra: si finis est intentus, tunc finis est causa, cum propter illud agat et sit principium motiuum agenti. Efficiens autem iam factus in actu causa, siue motus a fine, producit formam in materia. Et haec est causalitas formae, informare; causalitas materiae est substare formae. Causalitas ergo omnium est a fine, ergo etc.

[] Ad argumentum primum, nota de modo causandi finis, scilicet prout res est in motu, non de fine esse quae est operatio, quia ille potest esse simul in actu cum illo cuius est finis. Et tunc non est difficultas attendere entitatem dum exsistit (siue prout res iam facta est), sed de fine motus, quia tunc non est etc. Potest ergo ad illud dici quod finis, secundum quod ens in potentia, est causa motus, ita quod entitas potentialis debetur sibi prout causat motum.

[] Contra: si sic, habito fine secundum quod finis, cessat motus; et finis secundum entitatem potentialem in principio est causa motus secundum quod causa; ergo in principio motus cessaret motus.

[] Item, finis secundum entitatem qua est causa mouet efficiens ad agendum; ergo secundum illam entitatem est nobilius efficiente. Et efficiens est causa actualis esse finis, et finis secundum esse potentiale est causa efficientis. Et illud est nobilius esse secundum quod finis

[] est causa efficientis quam secundum quod est effectus efficientis, quia unumquodque est nobilius secundum quod est causa quam secundum quod est effectus. Ergo esse potentiale finis est nobilius quam suum esse actuale.

[] Aliter dicitur quod non est finis secundum quod futurus, quia idem argumentum potest fieri de futuro et de fine secundum quod est potentia, nec aliis modis. Sed finis est, secundum quod est in intentione agentis, mouens agens ut desiderabile et bonum, quia si sit nude apprehensum et non mouet affectum, non habet rationem finis et causae.

[] Contra: eadem argumenta quae prius. Quia in principio motus habet finis illam potentialem, scilicet quod est in intentione ut desiderabilis, ergo tunc cessabit motus.

[] Item, illud esse finis est minus perfectum esse finis quam esse extra; ergo cum secundum illud esse actuale sit causatum, secundum aliud non potest esse causa.

[] Sustinendo tamen istam uiam, ad primum istorum dico quod propositio est falsa, "habito fine secundum quod est finis, cessat motus", quia incompossibilia accipiuntur. Quia quando actio est, finis est ratio mouendi secundum quod causa; ergo non potest haec esse uera: "quando actio est, finis non est".

[] Ad auctoritatem contra hoc, ubi dicit in De generatione quod "habitibus praesentibus in materia, tunc cessat motus": sic dico de fine quod ipso habito in materia, tunc cessat. Sed finis in materia non habet rationem finis nec causae.

[] Contra: si habito fine, secundum quod finis, adhuc est actio, tunc illa actio ulterius est frustra. Quia non est propter istum, quia iste habetur; nec propter finem extra, quia ille non est finis, secundum te.

[] Ad hoc negatur consequentia, quia actionem esse propter finem est actionem esse propter aliquid mouens agens ad agendum in ratione desiderabilis. Ergo cum actio sit propter finem nunc praesentatum, est aliquid mouens agens ad agendum.

[] Dico quod propter finem agentis. Dico et ultra: finis ille est habitus. Dico quod requiritur hoc ad hoc quod sit finis.

[] Ad aliud: nota quod duae sunt propositiones: una quod "uerius est aliquid in causa quam in effectu"; et alia est quod "in causa habet effectus esse potentiale". Sed arguo: esse potentiale est peius quam actuale et in se ipso. Dico ergo quod effectus habet uerius esse in causa quam in re extra, quia diuinum esse habet in sua causa, quod quidem esse est causa esse. Sicut haec sanitas, intenta a medico, uerius esse habet in mente medici quam sanitas in materia, quia

[] habet esse aliquod simpliciter, scilicet ut sit causa et forma agentis, scilicet medici ut agat.

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad principale dico quod est primum secundum esse in mente agentis, et est ultimum secundum quod est in materia.

[] Ad aliud dico quod, secundum quod est ens praesentatum in intentione agentis, est mouens eum ut desiderabile.

[] Ad aliud: istae quattuor causae sunt primae in suo genere, sicut omnia generalissima, et tamen unum praedicamentum est prius alio. Sic hic: quaelibet causa in suo genere est prior alia in aliqua prioritate. Unde aequiuoca est prioritas, sicut aequiuoca est causalitas.

[] Tunc ad rationem: non est inconueniens de prioritate et posterioritate diuersimode dicta, et causalitate similiter aequiuoce dicta. Tamen in eodem genere causalitatis et prioritatis est inconueniens. Unde efficiens est causa finis in ratione efficientis causae; finis autem efficientis in quantum desiderabile.

[] Ad aliud inconueniens "quod esset causa sui ipsius", dico quod "quidquid est causa causae, est causa causati". In hac propositione sunt tres causae. Si uariatur causa prima respectu causae mediae, et media respectu ultimae, erit accidens. Unde in talibus sic uariatis,

[] non est propositio uera. Sed si una causa sit prima causa respectu secundae in genere causae efficientis, et illa respectu tertiae in eodem genere causae, tunc bene tenet, et est propositio uera. Per idem ad argumentum de priore.

[] Ad aliud de circulo: non sequitur inconueniens. Ad probationem dico quod sicut causa est aequiuoca, sic demonstratio. Modo si est circulus, oportet quod secundum idem genus causae probetur. Et similiter oportet quod idem genus propter quid esset in utraque demonstratione, quia si non idem genus propter quid, tunc non erit circulus.

[] Contra istas tres responsiones: quod finis sit uniuoce causa efficienti et e conuerso. Probatio: quia finis est causa effectiua respectu efficientis sicut e conuerso.

[] Probatio assumpti: in agentibus a uoluntate, uoluntas in rationabilibus est efficiens causa respectu finis, et finis est simpliciter actiuum; igitur mouet uoluntatem actiue et effectiue. Ergo quod uoluntas sit simpliciter passiua, probatio: quia omnis potentia aut

[] est simpliciter actiua aut passiua. Non primo modo uoluntas est potentia, quia "potentia actiua est principium transmutandi aliud in quantum aliud"; uoluntas non est huiusmodi, quia tunc suum obiectum esset uere passiuum et transmutaretur a uoluntate nec secundo modo est de uoluntate.

[] Dicitur quod est duplex finis: uel in intellectu, et sic mouet effectiue uoluntatem; alius est finis extra, et illud mouet in ratione finis, scilicet in ratione boni. Secundum esse extra est mouens secundum finem.

[] Contra: Philosophus in littera: "causae non sunt sibi inuicem causae in eodem genere causae". Et probo sic: tunc idem prius et posterius secundum idem et uniuoce; et similiter idem respectu sui ipsius secundum idem prius et posterius; et similiter quod demonstratio esset circularis secundum idem.

[] Quod accipit quod finis extra mouet in ratione causae. Contra: illud quod non est ens, non habet rationem causae; similiter si mouet intra in ratione finis, tunc non in ratione efficientis. Ad rationem istam: nota quod Philosophus cum loquitur de fine, dicit quod mouet metaphorice.

[] Ad argumentum tunc per hoc sic. Ad probationem "uoluntas est potentia passiua", nego. Ad probationem: ad illud quod "potentia est principium transmutandi", dico quod potentia factiua est principium transmutandi, quod proprie est factio etc. Unde dicit IX huius cap. "De potentia": "ultimum uisionis est uisio, non ultimum aedificationis aedificatio, sed domus extra". Si ergo actio immanens esset principium transmutandi aliud in quantum aliud, tunc causaret aliquid aliud praeter actionem, scilicet opus, quod est contra Philosophum ibidem.

[] Ad aliud quod dicit "causae intrinsecae sunt magis causae", dico quod non semper, sed illa quae est prima causalitas omnium est uerior.

[] Ad probationem quod "omnis finis est actionis", dico quod non omnis finis est actionis, sed alicuius essentiae absolutae potest esse.

[] Ad aliud dico quod omnes causae possunt demonstrari per finem. Ideo potissima demonstratio et certissima est per finem. Unde "sicut principium est in speculabilibus, sic finis in agibilibus"; ergo sicut principia certissima cognita, sic fines etc.

[] Ad aliud: sunt certissimae nobis mathematicae demonstrationes, non tamen simpliciter; sed hoc accidit in mathematicis, quia ibi eadem sunt simpliciter nota et quoad nos etc.

[] Ad aliud: dico quod "quid rei" accipitur ab omni causa, et definitio similiter.

[] Aliter dico quod aliter est loqui de cognitione simpliciter, et de cognitione secundum proportionem, de qua cognitione dicitur in I libro.

[] Dico ergo quod "quanta" certius cognoscuntur secundum proportionem quam alia secundum proportionem cognoscibilitatis suae. Unde cognitio per finem est simpliciter notior. Tamen cognitio de ista re secundum cognitionem suam est certior per formam, quia forma est proximior causa quam finis.

[] Et Philosophus in I Posteriorum dicit quod cognitio per causam propinquam est quid, per remotam quia, etc.

[] Item in causis, in quantum causae sunt, non est circulus. Igitur cum finis in exsistentia sit causatum efficientis, non est sic causa eius nec secundum minus nobile esse. Igitur esse cognitum,

[] secundum quod solum est causa, est uerum esse et nobilius quam exsistentia.

[] Responsio: aut mouet secundum aliquod esse nobilius sed non uerius esse eius; aut omnis finis simpliciter est aliquid exsistens et amatum; desideratum uero est finis respectu alterius desiderati, sed non simpliciter, sicut creatura est in Deo.

[III. De prioritate causae finalis]

[] Ad quaestionem, distinguendum est, sicut distinguit Auicenna VI Metaphysicae, 5 d: "Res aliquando est causata in sua causalitate, aliquando in suo esse". Primo modo "causa finalis in causalitate praecedit causas agentes recipientes"; et hoc secundum suum esse in anima, "quia anima adinuenit eam prius, et postea imaginatur apud se actionem et inquisitionem recipientis et qualitatem formae. Respectu igitur causalitatis et respectu essendi in anima non est aliqua causa prior causa finali. Immo ipsa est causa essendi caeteras causas; esse uero aliarum causarum in effectu est causa essendi illam in effectu". Et multa ibi de hoc. Et in fine capituli: "Si de unaquaque istarum rerum esset scientia, inter eas nobilior esset scientia de finali, et ipsa esset sapientia, et haec etiam est nobilior reliquis partibus huius scientiae, quia est scientia considerans finales causas rerum".

[] Et Commentator in fine capituli "De principio": "Illud principium intenditur ad sciendum in hac scientia, et illud est causa finalis. Omnes enim causae non sunt principia nisi propter illud".

[] Et II Physicorum, 864: "Sicut principium in speculabilibus, sic finis in agibilibus".

[] Si ergo loquamur de prioritate in causando, dico quod extrinseca prius causant. Quia enim illa, ideo et intrinseca causant, non e conuerso. Extrinsecorum autem prius causat finis. Quia enim ille mouet efficientem in ratione amati, ideo agens agit, non e conuerso.

[] Sed quae causalitas, materiae uel formae, prior? Videtur quod formae, quia propinquior efficienti et fini. Materia enim materiat hoc suppositum quia est sub hac forma, non autem haec forma constituit hoc suppositum quia est in hac materia.

[] Sed quantum ad esse, efficiens primum est. Quandoque uero materia ab illo non dependet secundum esse sicut in naturalibus , sed a producente totum effectum dependet, et per consequens de ratione efficientis non est transmutare materiam; quia materia tunc, quantum ad esse, esset quasi coaeuum principium efficienti.

[] Forma etiam quantum ad esse est ab efficiente, et aliquo modo dependet a materia. Sed dubium est utrum magis sic uel e conuerso.

[] Finis uero non simpliciter, qui scilicet attingitur per operationem, sed finis qui est operatio dependet secundum esse ab omnibus aliis causis.

[] Verumtamen semper dependet materia ab efficiente in quantum materia huius compositi; hoc enim est in quantum fit sub hac forma.

[] Arguitur sic: finis est eiusdem speciei cum efficiente et idem numero cum forma, II Physicorum; igitur non est ordo essentialis inter illa.

[] Item, finis secundum quod est in intentione agentis non est nobilius ipso esse agentis, quia non habet nobilius esse quam agens in quo est; ergo secundum illud esse non est causa agentis.

[] Item, finis nihil uidetur dare agenti, quia si agens haberet eandem uim actiuam et nihil intenderet, eodem modo produceret effectum.

[] Item, confirmatur: quid enim est in intentione ignis quando generat ignem? Quis est iste modus essendi "in"?

[] Item, Deus sub ratione finis ultimi ponitur obiectum actus beatifici; hoc autem non est in quantum mouet ad agendum ut desiderabile.

[] Item, causalitas finis uidetur esse terminare; est enim causa opposita principio motus, I huius; ergo non est de ratione eius initiare, sed terminare. Quare ergo ponitur primo causare?

[] Item, nullo modo secundum hanc uiam efficiens erit causa finis in quantum finis est causa, et ita non causae sibi inuicem.

[] Relinquendo ergo uiam praedictam, uno modo dicitur quod unumquodque essentialiter ordinatur ad aliquid nobilius se tanquam ad finem, non motum nec operationem sed quasi terminum operationis, non quidem producibilem per ipsam, nec per obiectum eius, sed cui istud assimilatur per operationem.

[] Sic Deus potest poni finis immediatus cuiuslibet. Illud in quantum in se est, est finis et amatur. Omne aliud, siue operatio siue

[] obiectum, non est finis simpliciter, sed est respectu eius liberalitas, de qua loquitur Auicenna VI Metaphysicae 5 e: "Tribuens alii non propter sui retributionem", etc.

[] Et isto modo superiora sunt utilia inferioribus, sicut ipse dicit I Metaphysicae, 273. Et propter ordinationem ad hunc finem simpliciter, ut est in se, operatur et producit, ita quod illa operatio et productio non sunt ei finis simpliciter loquendo.

[] Ad argumenta diceretur: quae contra hoc sunt? Contra hoc est quod ordinatio cuiuscumque ad finem uidetur esse per appetitum aliquem. Ille, si est pure naturalis, non potest esse nisi ad commodum, et ita ultimus terminus eius est ipse appetens.

[] Item, istud, in quantum est in se, non est propter quod agens agit. Si enim illud in se destrueretur, et maneret in intentione agentis, similiter agens ageret.

[] Item, ista uia non potest poni de intelligente qui praefigit sibi finem quem uult.

[] Item, si intendit assimilari illi, communicando suam perfectionem, ista assimilatio ubi est in quantum mouet?

[] Alia uia est quod finis causat in quantum terminat, et sic non oportet ei dare esse nisi quod intendatur ab agente; sed sic non est finis, sed in quantum terminat.

[] Contra: pone quod non attingatur finis intentus, nonne illa actio habuit finem in quantum causa est? Aliter non diceretur frustra.

[] Praeterea, in quantum terminat, non uidetur plus causare quam instans tempus, uel mutatio causat motum, quia est terminus magis intra.

[] Tenendo ergo primam uiam, quod est causa in quantum est in intentione agentis, notandum quod est ibi quasi esse obiectiuum et esse formale. Esse obiectiuum est esse reale; formale est illud quo nunc illud intentum est, et hoc est esse in intentione. Exemplum: si intelligo rosam exsistentem, et obiectum intellectus est res, obiectiue formaliter in intellectu est species.

[QUAESTIO 2

[] UTRUM OPORTEAT CAUSAM

[] ET EFFECTUM SIMUL ESSE]

[] Utrum oportet causam particularem in actu singularem et effectum in actu singularem simul esse et non esse; et opposito modo sit de causa in potentia et effectu in potentia, ut dicitur in littera.

[] Quod sit inconueniens de causa in actu, probatur:

[] Accipiatur efficiens per motum. In principio est efficiens in actu; ergo effectus; sed exsistente effectu, cessat motus; ergo cessat in principio.

[] Item, IV huius: "Mouens naturaliter est prius moto. Et si haec ad inuicem dicuntur, nihil minus". Ergo mouens potest esse sine moto, sicut prius sine posteriori; ergo causa in actu sine effectu in actu.

[] Item, scitum in actu est causa scientiae in actu, sed scitum potest esse in actu sine scientia in actu, quia referuntur ad inuicem tertio modo; non autem est ibi essentialis ordo, nec mutua dependentia, quia scientia dependet a scito, non e conuerso.

[] Item, Deus est semper causa in actu; ergo semper fuisset effectus

[] in actu. Maior patet: quia si non, ergo prius in potentia causans, et tunc mutatus.

[] De hoc quod de "causa in actu et singularis in actu et effectus in actu singularis, simul sunt et non sunt":

[] Contra: causa et effectus simul sunt et non sunt secundum illam rationem secundum quam simul dependent; ergo eo modo quo magis dependent, sunt magis simul; sed causa in actu uniuersalis et effectus uniuersalis in actu sunt huiusmodi. Probatio: quia aliquid posset esse causa in actu, et haec causa, licet non haberet hunc effectum in actu. Sicut aliquis potest esse pater in actu, licet non respectu huius filii, quia respectu alterius potest esse pater; sed nullus est pater nisi filii. Ergo in uniuersali magis dependent. Hoc patet: quia sic sunt primo relatiua.

[] |{ Item, in motu proiectionis, proiectum proicitur quando proiciens non manet proiciens. Sic uertens rotam et postea quiescens, non statim dimittit rotam quiescentem. Sic in alteratione, cessante alterante, non statim cessat alteratio. Similiter de

[] aliquo suspenso, si propellatur ad unam partem, cessante propellente, non statim quiescit.

[] Item, quies uiolenta habet eandem causam cum motu uiolento, et tamen cessante mouente agere, manet quies.

[] Item, causatum semper dum est, est actu in causari; non tamen causans semper causat, quia potest corrumpi; ergo.

[] Probatio primae per Auicennam VI Metaphysicae 1:

[] Tum quia esse causatur actu in quantum est esse, non in quantum incipit. Non enim incipit nisi quia est post nonesse. Sed non causatur in quantum est post nonesse. Accidit enim causae quod essecausatum sit post nonesse. Quod probatur ex eodem cap. f: quia accidit agenti non semper egisse; hoc enim non contingit sibi nisi in quantum aliquo modo patiens, uel saltem impedibile.

[] Tum quia, ut ibi arguitur: illud esse causati aut semper dependet ab alio aut non. Si non, est ex se necessarium, et ita numquam incepit. Si sic, et in quantum dependet actu, causatur; quia in primo instanti propter hoc solum causatur quia tunc dependet, non quia incipit, ut probat praecedens ratio.

[] Tum quia auctoritas eius ibidem, scilicet "quod causatum semper eget datore sui esse quamdiu est". Sed non eget datore sui esse quamdiu est si non causatur.

[] Similiter, cap. 3 d: "cum aliqua ex rebus per essentiam fuerit causa esse alterius, semper erit ei causa quamdiu habet esse".

[] Haec ergo uidetur esse eius opinio quod causa essentialis (non tantum tunc quando primo causat, sed semper dum causatum manet) sit simul in actu cum causato; et forte quod causatum semper dum est, actu causatur.

[] Contra Auicennam: pater est causa filii, et ignis generans causa ignis geniti, et per se, ut uidetur; tamen manet effectus, causa destructa.

[] Item, si generans non simul manet cum genito ut ipse uidetur respondere cap. 213 , sed cum aliquo alio quod est immediate causatum ab ipso, et illud cum alio causato ab ipso, et sic usque ad effectum, uidetur esse processus in infinitum in causis. Sed hoc ipse concedit cap. 2: "Causas non essentiales", inquit, "uel non propinquas, non nego procedere in infinitum".

[] Contra: aut sunt sibi immediata in diuersis "nunc", et tunc duo nunc immediata; aut est tempus medium inter ipsa, et tunc causa non simul cum causato; aut nullum est medium, sed quodlibet causatum simul cum sua causa, et tunc omnes infinitae causae erunt simul in actu. Hoc argumentum facit ibi cap. 2 c, ut uidetur, et respondet. Vide ibi. }|

[] De alio membro dicit Philosophus quod causa in potentia et effectus in potentia non sunt simul.

[] Contra: causa in potentia et effectus in potentia referuntur secundo modo relationis, ut calefactiuum ad calefactibile; sed ibi est mutua dependentia essentialis; ergo simul sunt et non sunt.

[I. Ad quaestionem

[] A. Opinio Aegidii Romani]

[] Ad quaestionem dicitur pro primo modo, quod causa causans per motum est causa unius effectus immediate, scilicet fieri, et facti mediate. Tunc uera est propositio de causa in actu et effectu

[] quaestio est hic, an unumquodque eorum quae sunt sine fine necessario faciat esse instans, et sequuntur tunc instantia multa continua inter quae non erit tempus, quod est absurdum; an remaneat tempus: oportebit igitur ut sua necessitas essendi sit in toto illo tempore, non in extremo eius... et proueniet quod causae infinitae erunt simul, et hoc est quod nos negamus".

[] immediato, scilicet ipso fieri, quia quando causa est in actu, tunc mouet; et quando mouet, fieri est in mobili.

[] De effectu mediato non oportet hoc, quia tunc omnia euenirent de necessitate, supposito quod omnia haberent causas per se. Quia si aliquid eueniat tertia die, sit a; a, si fiat, fiet a per se causa, scilicet b. Sed b habet aliam causam, quia si b erit in actu, et causa eius, scilicet c, et sic redeundo ad aliquid quod nunc est: sit d, quod est causa ipsius c. Sed d fuit causa in actu, ad quam ex hypothesi necessario sequebatur effectum esse simul in actu, scilicet c, et sic ex c b et ex b a. Ergo omnia necessario euenirent.

[] Tale argumentum facit Philosophus VI huius cap. 220. Unde istae duae propositiones non sunt simul uerae, quod "cuiuslibet fiendi oportet dare aliquam per se causam", et quod "posita causa in actu, necesse sit effectum poni in actu". Quia ex his sequitur conclusio impossibilis, modo praedicto: quod omnia necessario erunt. Et non propter primam propositionem, quia etiam si ipsa esset uera, adhuc conclusio non sequeretur; ergo propter secundam. Ergo secunda est impossibilis.

[] De causa in potentia dicitur quod non oportet esse cum effectu, quia est prior effectu.

[] Sed contra istos: argumentum nunc factum ita concludit

[] contra eos de fieri, quod ponunt effectum immediatum. Quia illarum duarum propositionum supposita prima et hac, quam ipsi dant, quod "posita causa in actu necesse sit esse fieri in actu", arguo ut prius: d exsistente in actu, necesse est c fieri, et ex c, b fieri, et ex b, a fieri. Ergo omnia futura necessario fient. Hoc ita est inconueniens sicut quod necessario erunt. Illud enim non solum est inconueniens sic quod omnia simul erunt necessario, ut uadit prima deductio, sed etiam quod successiue. Nec potest uitari quin omnia necessario erunt, successiue saltem, nisi per hoc solum quod ponatur aliquid posse fieri, et tamen non fore propter impedimentum. Nec illa euasio ualet, si in principio fieri sit aliquid fiendi.

[] Similiter, uidetur quod illud non sit uerum, scilicet quod causa particularis et effectus immediatus sunt simul, per idem argumentum quod ipsi faciunt. Quia ponamus quod essent multae causae ordinate agentes non per motum. Tunc si causa exsistente in actu necesse est effectum immediatum esse in actu, ergo omnia producibilia a talibus causis de necessitate euenirent. Sed hoc est falsum. Ita enim contingenter producit uoluntas aliquid, non per motum sicut ignis per motum, immo contingentius. Probatio consequentiae, sicut ipsi arguunt. Unde ratio non ualet plus ibi quam hic.

[] Ideo dicendum ad formam quod est ibi fallacia secundum quid et simpliciter. Concedo quod quando causa causat in actu, quod necessario sequitur quod erit effectus in actu; "ergo necessario erit effectus" non ualet, quia causa est in actu contingenter. Unde consequentia non ualet: "effectus necessario necessitate consequentiae erit in actu, si causa sit in actu, ergo effectus necessario erit"; nisi poneretur quod esset causa in actu necessario. Numquam enim ex necessitate condicionalis sequitur necessitas consequentis nisi antecedens sit necessarium. Sic non est hic, sed fit causa in actu contingenter. Sed Philosophus non sic arguit. Sed hoc supposito quod posito eo quod est causa sequitur necessario aliud, sicut patet per exemplum eius ibi.

[] Contra: adhuc illud quod est causa, contingenter est causa uel fuit uel erit; ergo consequens non est necessarium.

[] Responsio: si iam aliquid est ad quod necessario sequitur aliud, illud aliud necesse est fore necessitate ineuitabilitatis, sic quod non potest euitari quin erit. Sed non est simpliciter necessarium, quia potuit euitari. Quia istud quod nunc est, potuit non esse nunc.

[] Contra illud aliud de causa in potentia et effectu in potentia: uidetur quod simul sint et non sint, quia referuntur secundo modo relatiuorum quae mutuo dependent.

[B. Solutio auctoris]

[] Potest aliter dici ad quaestionem quod ista differentia non est de ratione causae in potentia et effectus in potentia, quia sic simul est causa in potentia et effectus in potentia, sicut de causa in actu et effectu in actu, quia uno genere relationis referuntur omnia haec. Unde in hoc non est differentia, sed in hoc quod ueritas huius dicti attendenda est de fundamentis relationum, quia relatio causae in actu et effectus in actu non potest fundari nisi in ente in actu. Et ideo sicut relationes simul sunt et non sunt, ita et fundamenta earum, sicut post exponitur. Sed relationes causae in potentia et effectus in potentia non requirunt fundamenta in actu. Et ideo non oportet fundamenta earum simul esse, licet relationes simul sint in actu.

[] |{ Si autem est causa in actu, simul erit ista relatio, et illa non potest fundari nisi in ente in actu; ergo aliquid est ens in actu in quo illud fundatur. Et ita si causa est in actu, aliquid non solum est effectus in actu, sed aliquid exsistit actu quod est effectus in actu. Sed si relatio causae in potentia fundetur in ente in actu, sicut iste est aedificator, non oportet relationem effectus in potentia, quae simul est cum relatione causae in potentia, fundari in aliquo ente in actu, ita quod non oportet simul aliquid exsistere quod sit aedificator, et

[] aliquid exsistere quod sit aedificabile, quia aedificabile potest fundari in ente in potentia.

[] Nec intelligitur ista differentia fundamentorum relationum causae in actu et effectus in actu ad fundamenta relationum causae in potentia et effectus in potentia in quantum sunt fundamenta. Quia sicut utraeque relationes utrimque simul sunt, ita etiam fundamenta simul sunt. Et actu sunt in quantum fundamenta, hoc est, actu sunt sub illis relationibus, sed non simul actu exsistunt. Sed in causa et effectu in actu, si unum exsistit, et aliud; non sic in potentia.

[] Nec dico: si unum fundamentum exsistit, causae scilicet in actu, quod fundamentum effectus in actu exsistit, quia fundamentum actu exsistit sine relatione. Sed si est sub relatione causae in actu, et actu exsistit, tunc fundamentum relationis effectus in actu actu exsistit.

[] Ut sit in summa differentia, non sic hinc inde inter relationes, quia utrimque necessario simul sunt; nec inter fundamenta relationum, in quantum sunt fundamenta, quia et illa utrimque necessario simul sunt, cum sine illis sic non sint relationes. Nec de his, quae sunt fundamenta, sine substantia, in se considerata, quia sic neutrobique necessario simul sunt in actu, nec necessario simul in potentia. Sed intelligitur differentia de fundamentis actu exsistentibus sub relationibus comparatis ad exsistentiam absolute, non ad exsistentiam sub relationibus.

[] Hoc sic exponitur: si causa in actu est, ista relatio est in actu; ergo necesse est aliquid exsistere in actu in quo fundatur relatio causae in actu et effectus in actu. Sed si causa in potentia est, sicut aedificator, non oportet aliquid ens actu esse in quo fundetur ista relatio in potentia, sed sufficit habere aliquod fundamentum ens in potentia. }|

[II. Ad argumenta principalia]

[] Ad primam rationem: quod et relationes sunt simul et fundamenta sunt realiter in actu. Sed dum motus est, non est agens causa in actu facti, sed in ultimo instanti. Accipiendo tamen effectum respectu cuius est mouens in actu, erit ille effectus in actu. Sed dum mouet, non est causa in actu nisi fieri; sed in ultimo instanti est causa in actu facti, et tunc simul sunt in actu.

[] Ada aliud de IV huius: quod mouens est simul natura cum effectu, quia si sint per se relatiua, relationes sunt simul, tamen res subiecta mouenti est prior alia re in qua fundatur relatio effectus. Tunc loquitur de fundamentis, non de relationibus, quia dicit ibidem quod sensibilia possunt esse, non exsistentibus sensibus, quia sensibilia et sensus dicuntur relatiua tertio modo.

[] a SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: De hoc et de solutione argumenti sequentis quaere infra cap. "De ad aliquid" conclusione de tertio modo.

[] Ad tertium dicendum quod scitum est causa scientiae aliquo modo. Et dico quod "scitum in actu" et "scientia in actu" simul sunt et non sunt. Et cum dicis quod "referuntur tertio modo", nego; sed "scientia in actu" et "scibile nonscitum".

[] Ad aliud de Deo: quod Deus semper fuit, non tamen causa in actu semper.

[] Contra: tunc fuit causa in potentia, et tunc mutatus, quia factus de causa in potentia causa in actu:

[] Non ualet: quia agens uoluntarium, uoluntate antiqua non mutata, potest causare quando placet sine mutatione sui, sicut si ego uellem modo sedere cras, possem sedere cras sine mutatione uoluntatis meae.

[] Contra: Auerroes VIII Physicorum: uolens nunc facere tunc et non nunc, saltem exspectat tempus, quod non est sine mutatione.

[] Responsio: ita fecit ipse miser Auerroes, quia fuit in tempore. Deus in aeternitate ante mundi creationem nullum tempus exspec

[] tauit, quia in instanti, quae "exspectatio" aeternitasinstans est. Noli mensurare Deum secundum Auerroem.

[] |{ Et quod a causa non mutata procedat nouus effectus, probatur: a est nouum, ergo habet causam; si nouam, illa adhuc habet causam; et cum non sit ire in infinitum, uenietur ad causam non nouam a qua est immediate nouum aliquid.

[] Item, quomodo potest causa non mutata semper mouere quod est, semper alium et alium effectum habere et non potest aliquando mouere cum prius non mouerit, cum non sit nisi nouus effectus semper in primo membro, et nouus aliquando in secundo? Sed quare nunc mouit, non tunc? Quia uoluit. Huius non est quaerere causam, quia habita causa immediata et sufficienti respectu effectus, non est ultra quaerere, quia tunc omnium esset demonstratio. Ergo "indisciplinitas est quaerere" quid nouum in Deo, quasi relatio rationis non praecedens creationem, sed quasi sequens, ita quod causa, in quantum praecedens causare, in nullo

[] innouatur. Sed ut agit quasi causando actionem, manet ut prius est naturaliter nec re nec ratione mutatum.

[] Alii dicunt quod omnis relatio noua est in effectu, etiam illa qua causa dicitur ad effectum.

[] Contra: ubi est relatio, ibi est fundamentum.

[] Item, in quo est relatio, illud refertur illa relatione.

[] Item, relationes sibi inuicem oppositae in eodem erunt.

[] Aliter dicitur quod est noua denominatio antiquae relationis.

[] Contra: eadem ratione, pater meus quando generauit me non habuit nouam relationem, quia prius fuit generatiuus, et sic solum generans haberet nouam denominationem.

[] Tenendo ergo primam istarum uiarum est dubitatio ultima: utrum prius sit in causa illa relatio rationis, an in effectu relatio realis? Dicitur secundum: quia reale est causa rationis, non e conuerso. Exemplum: de dextro in animali et sinistro in columna.

[] Contra: prius naturaliter fuit hoc causatiuum quam illud causa

[] bile. Quia enim hoc causatiuum, ideo illud causabile; ergo prius hoc causans quam illud causatum.

[] Confirmatur: quidquid est in causa, praecedit illud quod est in effectu.

[] Responsio illorum non ualet, quia semper maior differentia reducitur ad minorem. }|

[] Et ad tertium argumentum, aliter secundum aliquos: scibile secundum se et essentialiter refertur ad scientiam in potentia, et scientia in potentia et scibile simul sunt et non sunt. Nec accidit scibili quod sciatur in potentia; accidit tamen lapidi, sicut accidit Ioanni quod sit pater; non tamen accidit patri quod sit pater. Unde sicut scientia in potentia essentialiter dependet a scibili, ita e conuerso. Et sicut scientia in actu dependet a scito in actu, ita e conuerso. Unde quod dicunt quod "accidit scibili quod sciatur", intelligendum est hoc de re subiecta, scilicet lapide uel ligno.

[] Probatio dicti: scibile enim non est scibile nisi quia eius potest esse scientia. Quia si esset scibile, et eius non esset scientia in potentia, esset scibile et nonscibile. Ergo in ratione scibilis includitur scientia in potentia sicut suum per se correlatiuumb.

[] b SEQUITUR ADNOTATIO INTERPOLATA: Nota quomodo lapis, si esset sempiternus, esset de nihilo et Filius Dei non.

[] Nota contra secundam rationem: Henricus, I 953, quod effectus non est magis

[] 52 Duns Scotus, Lectura I d. 36 q. un. n. 17 (XVII 465): "Praeterea, lapis in esse quiditatiuo non est

[] necessarius quam sua causa. Velle Dei non est simpliciter necessarium respectu huiusmodi, et ita nec semper fuisset illud cum ipso. Quia illud uelle, ut aeternum, respectu huiusmodi ponitur liberum.

[] Item, quod dicitur quod priuat se potentia ponendo effectum, non ualet quin contingenter causet. Quia non causat in quantum effectus intelligitur positus in esse, sed in quantum intelligitur ponendus. Non autem est determinatio nisi ut intelligitur iam positus in esse.

[] Item, nota responsionem Henrici in VIII Quolibet de aequiuocatione potentiae. Et deinde "ex se non esse", quia non "ex se esse". Et deinde quod potentiae oppositae non possunt simul esse. Et quomodo assignat ibi duodecim fallacias. Responsionem quaere in quaterno.

[] formaliter necessarium ex se, sicut et ipsi concedunt; igitur lapis habet illud esse quiditatiuum aliqua productione (etiam Filius Dei, qui est ex se formaliter necessarium, producitur in "esse necessario" ab alio); lapis igitur aliqua productione habet esse necessarium quiditatiuum".